°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¿ôÿ@@@@{1INSTITVTIONIS ORATORIAE €@@@@LIBRI DVODECIM}1 ¿åðÔòùðèÿ@@M. Fabius Quintilianus Tryphoni suo salutem. Efflagitasti €cotidiano conuicio ut libros quos ad Marcellum meum de €institutione oratoria scripseram iam emittere inciperem. €Nam ipse eos nondum opinabar satis maturuisse, quibus €componendis, ut scis, paulo plus quam biennium tot alioqui €negotiis districtus inpendi: quod tempus non tam stilo quam €inquisitioni operis prope infiniti et legendis auctoribus, qui sunt innumerabiles, datum est. Vsus deinde Horati consilio, €qui in arte poetica suadet ne praecipitetur editio 'nonumque €prematur in annum', dabam his otium, ut refrigerato inuen-€tionis amore diligentius repetitos tamquam lector perpen-derem. Sed si tantopere efflagitantur quam tu adfirmas, €permittamus uela uentis et oram soluentibus bene precemur. €Multum autem in tua quoque fide ac diligentia positum est, €ut in manus hominum quam emendatissimi ueniant. Vale. @1 ±¯ôÿ@@@@{1LIBER PRIMVS}1 ¯ðòÿŸôÿ@@@@{1[2PROHOEMIVM]2}1 ‘@@Post impetratam studiis meis quietem, quae per uiginti €annos erudiendis iuuenibus inpenderam, cum a me quidam €familiariter postularent ut aliquid de ratione dicendi com-€ponerem, diu sum equidem reluctatus, quod auctores utrius-€que linguae clarissimos non ignorabam multa quae ad hoc €opus pertinerent diligentissime scripta posteris reliquisse. Sed qua ego ex causa faciliorem mihi ueniam meae depreca-€tionis arbitrabar fore, hac accendebantur illi magis, quod €inter diuersas opiniones priorum et quasdam etiam inter se €contrarias difficilis esset electio, ut mihi si non inueniendi €noua, at certe iudicandi de ueteribus iniungere laborem non iniuste uiderentur. Quamuis autem non tam me uinceret €praestandi quod exigebatur fiducia quam negandi uerecun-€dia, latius se tamen aperiente materia plus quam impone-€batur oneris sponte suscepi, simul ut pleniore obsequio €demererer amantissimos mei, simul ne uulgarem uiam in-gressus alienis demum uestigiis insisterem. Nam ceteri fere €qui artem orandi litteris tradiderunt ita sunt exorsi quasi per-€fectis omni alio genere doctrinae summam %in eloquentiae% €manum imponerent, siue contemnentes tamquam parua quae €prius discimus studia, siue non ad suum pertinere officium €opinati, quando diuisae professionum uices essent, seu, quod €proximum uero, nullam ingenii sperantes gratiam circa res €etiamsi necessarias, procul tamen ab ostentatione positas, ut operum fastigia spectantur, latent fundamenta. Ego cum @1 €existimem nihil arti oratoriae alienum sine quo fieri non €posse oratorem fatendum est, nec ad ullius rei summam nisi €praecedentibus initiis perueniri, ad minora illa, sed quae si €neglegas non sit maioribus locus, demittere me non recusabo, €nec aliter quam si mihi tradatur educandus orator studia eius formare ab infantia incipiam. Quod opus, Marcelle €Vitori, tibi dicamus, quem cum amicissimum nobis tum €eximio litterarum amore flagrantem non propter haec modo, €quamquam sint magna, dignissimum hoc mutuae inter nos €caritatis pignore iudicabamus, sed quod erudiendo Getae €tuo, cuius prima aetas manifestum iam ingenii lumen osten-€dit, non inutiles fore libri uidebantur quos ab ipsis dicendi €uelut incunabulis per omnes quae modo aliquid oratori €futuro conferant artis ad summam eius operis perducere festinabimus, atque eo magis quod duo iam sub nomine €meo libri ferebantur artis rhetoricae neque editi a me neque €in hoc comparati. Namque alterum sermonem per biduum €habitum pueri quibus id praestabatur exceperant, alterum €pluribus sane diebus, quantum notando consequi potuerant, €interceptum boni iuuenes sed nimium amantes mei temerario editionis honore uulgauerant. Quare in his quoque libris €erunt eadem aliqua, multa mutata, plurima adiecta, omnia €uero compositiora et quantum nos poterimus elaborata. @@Oratorem autem instituimus illum perfectum, qui esse €nisi uir bonus non potest, ideoque non dicendi modo eximiam in eo facultatem sed omnis animi uirtutes exigimus. Neque €enim hoc concesserim, rationem rectae honestaeque uitae, €ut quidam putauerunt, ad philosophos relegandam, cum €uir ille uere ciuilis et publicarum priuatarumque rerum ad-€ministrationi accommodatus, qui regere consiliis urbes, fun-€dare legibus, emendare iudiciis possit, non alius sit profecto quam orator. Quare, tametsi me fateor usurum quibusdam @1 €quae philosophorum libris continentur, tamen ea iure €uereque contenderim esse operis nostri proprieque ad artem oratoriam pertinere. An, si frequentissime de iustitia €fortitudine temperantia ceterisque similibus disserendum est, €adeo ut uix ulla possit causa reperiri in quam non aliqua ex €his incidat quaestio, eaque omnia inuentione atque elocutione €sunt explicanda, dubitabitur, ubicumque uis ingenii et copia dicendi postulatur, ibi partes oratoris esse praecipuas? Fue-€runtque haec, ut Cicero apertissime colligit, quemadmodum €iuncta natura, sic officio quoque copulata, ut idem sapientes €atque eloquentes haberentur. Scidit deinde se studium, atque €inertia factum est ut artes esse plures uiderentur. Nam ut €primum lingua esse coepit in quaestu institutumque elo-€quentiae bonis male uti, curam morum qui diserti habeban-tur reliquerunt: ea uero destituta infirmioribus ingeniis €uelut praedae fuit. Inde quidam contempto bene dicendi €labore ad formandos animos statuendasque uitae leges re-€gressi partem quidem potiorem, si diuidi posset, retinuerunt, €nomen tamen sibi insolentissimum adrogauerunt, ut soli stu-€diosi sapientiae uocarentur; quod neque summi imperatores €neque in consiliis rerum maximarum ac totius administra-€tione rei publicae clarissime uersati sibi umquam uindicare €sunt ausi: facere enim optima quam promittere malue-runt. Ac ueterum quidem sapientiae professorum multos et €honesta praecepisse et, ut praeceperint, etiam uixisse facile €concesserim: nostris uero temporibus sub hoc nomine €maxima in plerisque uitia latuerunt. Non enim uirtute ac €studiis ut haberentur philosophi laborabant, sed uultum et €tristitiam et dissentientem a ceteris habitum pessimis moribus praetendebant. Haec autem quae uelut propria philosophiae €adseruntur, passim tractamus omnes. Quis enim non de iusto, €aequo ac bono, modo non et uir pessimus, loquitur? Quis €non etiam rusticorum aliqua de causis naturalibus quaerit? @1 €Nam uerborum proprietas ac differentia omnibus qui ser-monem curae habent debet esse communis. Sed ea et sciet €optime et eloquetur orator: qui si fuisset aliquando perfec-€tus, non a philosophorum scholis uirtutis praecepta peteren-€tur. Nunc necesse est ad eos [aliquando] auctores recurrere, €qui desertam, ut dixi, partem oratoriae artis, meliorem prae-€sertim, occupauerunt, et uelut nostrum reposcere, non ut €illorum nos utamur inuentis, sed ut illos alienis usos esse doceamus. Sit igitur orator uir talis qualis uere sapiens ap-€pellari possit, nec moribus modo perfectus (nam id mea €quidem opinione, quamquam sunt qui dissentiant, satis non €est), sed etiam scientia et omni facultate dicendi; qualis for-tasse nemo adhuc fuerit, sed non ideo minus nobis ad summa €tendendum est: quod fecerunt plerique ueterum, qui, etsi €nondum quemquam sapientem repertum putabant, prae-cepta tamen sapientiae tradiderunt. Nam est certe aliquid €consummata eloquentia neque ad eam peruenire natura €humani ingenii prohibet. Quod si non contingat, altius tamen €ibunt qui ad summa nitentur quam qui praesumpta despera-€tione quo uelint euadendi protinus circa ima substiterint. @@Quo magis impetranda erit uenia si ne minora quidem €illa, uerum operi quod instituimus necessaria, praeteribo. €Nam liber primus ea quae sunt ante officium rhetoris con-€tinebit. Secundo prima apud rhetorem elementa et quae de ipsa rhetorices substantia quaeruntur tractabimus. Quinque €deinceps inuentioni (nam huic et dispositio subiungitur), €quattuor elocutioni, in cuius partem memoria ac pronuntia-€tio ueniunt, dabuntur. Vnus accedet in quo nobis orator €ipse informandus est: ubi qui mores eius, quae in suscipien-€dis discendis agendis causis ratio, quod eloquentiae genus, €quis agendi debeat esse finis, quae post finem studia, quan-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¯ðòÿ˜—tum nostra ualebit infirmitas disseremus. His omnibus ad-€miscebitur, ut quisque locus postulabit, docendi ratio quae @1 €non eorum modo scientia quibus solis quidam nomen artis €dederunt studiosos instruat et, ut sic dixerim, ius ipsum €rhetorices interpretetur, sed alere facundiam, uires augere eloquentiae possit. Nam plerumque nudae illae artes nimiae €subtilitatis adfectatione frangunt atque concidunt quidquid €est in oratione generosius, et omnem sucum ingenii bibunt €et ossa detegunt, quae ut esse et adstringi neruis suis debent, sic corpore operienda sunt. Ideoque nos non particulam €illam, sicuti plerique, sed quidquid utile ad instituendum €oratorem putabamus in hos duodecim libros contulimus, €breuiter omnia demonstraturi: nam si quantum de quaque re dici potest persequamur, finis operis non reperietur. Illud €tamen in primis testandum est, nihil praecepta atque artes €ualere nisi adiuuante natura. Quapropter ei cui deerit in-€genium non magis haec scripta sint quam de agrorum cultu sterilibus terris. Sunt et alia ingenita cuique adiumenta, uox, €latus patiens laboris, ualetudo, constantia, decor, quae si €modica optigerunt, possunt ratione ampliari, sed nonnum-€quam ita desunt ut bona etiam ingenii studiique corrum-€pant: sicut haec ipsa sine doctore perito, studio pertinaci, €scribendi legendi dicendi multa et continua exercitatione €per se nihil prosunt. ¡@@Igitur nato filio pater spem de illo primum quam opti-€mam capiat: ita diligentior a principiis fiet. Falsa enim est €querela, paucissimis hominibus uim percipiendi quae tradan-€tur esse concessam, plerosque uero laborem ac tempora tar-€ditate ingenii perdere. Nam contra plures reperias et faciles €in excogitando et ad discendum promptos. Quippe id est €homini naturale, ac sicut aues ad uolatum, equi ad cursum, €ad saeuitiam ferae gignuntur, ita nobis propria est mentis €agitatio atque sollertia: unde origo animi caelestis creditur. Hebetes uero et indociles non magis secundum naturam ho-€minis eduntur quam prodigiosa corpora et monstris insignia, @1 €sed hi pauci admodum fuerunt. Argumentum, quod in €pueris elucet spes plurimorum: quae cum emoritur aetate, €manifestum est non naturam defecisse sed curam. 'Praestat tamen ingenio alius alium.' Concedo; sed plus efficiet aut €minus: nemo reperitur qui sit studio nihil consecutus. Hoc €qui peruiderit, protinus ut erit parens factus, acrem quam €maxime datur curam spei futuri oratoris inpendat. @@Ante omnia ne sit uitiosus sermo nutricibus: quas, si fieri €posset, sapientes Chrysippus optauit, certe quantum res €pateretur optimas eligi uoluit. Et morum quidem in his haud dubie prior ratio est, recte tamen etiam loquantur. Has pri-€mum audiet puer, harum uerba effingere imitando conabitur, €et natura tenacissimi sumus eorum quae rudibus animis per-€cepimus: ut sapor quo noua inbuas durat, nec lanarum €colores quibus simplex ille candor mutatus est elui possunt. €Et haec ipsa magis pertinaciter haerent quae deteriora sunt. €Nam bona facile mutantur in peius: quando in bonum uer-€teris uitia? Non adsuescat ergo, ne dum infans quidem est, €sermoni qui dediscendus sit. @@In parentibus uero quam plurimum esse eruditionis €optauerim. Nec de patribus tantum loquor: nam Gracchorum €eloquentiae multum contulisse accepimus Corneliam matrem, €cuius doctissimus sermo in posteros quoque est epistulis €traditus, et Laelia C. filia reddidisse in loquendo paternam €elegantiam dicitur, et Hortensiae Q. filiae oratio apud €triumuiros habita legitur non tantum in sexus honorem. Nec tamen ii quibus discere ipsis non contigit minorem @1 €curam docendi liberos habeant, sed sint propter hoc ipsum €ad cetera magis diligentes. @@De pueris inter quos educabitur ille huic spei destinatus €idem quod de nutricibus dictum sit. De paedagogis hoc am-€plius, ut aut sint eruditi plane, quam primam esse curam €uelim, aut se non esse eruditos sciant. Nihil est peius iis qui €paulum aliquid ultra primas litteras progressi falsam sibi €scientiae persuasionem induerunt. Nam et cedere praeci-€piendi partibus indignantur et uelut iure quodam potestatis, €quo fere hoc hominum genus intumescit, imperiosi atque interim saeuientes stultitiam suam perdocent. Nec minus €error eorum nocet moribus, si quidem Leonides Alexandri €paedagogus, ut a Babylonio Diogene traditur, quibusdam €eum uitiis inbuit quae robustum quoque et iam maximum €regem ab illa institutione puerili sunt persecuta. @@Si cui multa uideor exigere, cogitet oratorem institui, rem €arduam etiam cum ei formando nihil defuerit, praeterea €plura ac difficiliora superesse: nam et studio perpetuo et €praestantissimis praeceptoribus et plurimis disciplinis opus est. Quapropter praecipienda sunt optima: quae si quis €grauabitur, non rationi defuerint sed homini. Si tamen non €continget quales maxime uelim nutrices pueros paedagogos €habere, at unus certe sit adsiduus loquendi non imperitus, €qui, si qua erunt ab iis praesente alumno dicta uitiose, corri-€gat protinus nec insidere illi sinat, dum tamen intellegatur €id quod prius dixi bonum esse, hoc remedium. @@A sermone Graeco puerum incipere malo, quia Latinum, €qui pluribus in usu est, uel nobis nolentibus perbibet, simul €quia disciplinis quoque Graecis prius instituendus est, unde et nostrae fluxerunt. Non tamen hoc adeo superstitiose fieri €uelim ut diu tantum Graece loquatur aut discat, sicut @1 €plerisque moris est. Hoc enim accidunt et oris plurima uitia €in peregrinum sonum corrupti et sermonis, cui cum Graecae €figurae adsidua consuetudine haeserunt, in diuersa quoque loquendi ratione pertinacissime durant. Non longe itaque €Latina subsequi debent et cito pariter ire. Ita fiet ut, cum €aequali cura linguam utramque tueri coeperimus, neutra €alteri officiat. @@Quidam litteris instituendos qui minores septem annis €essent non putauerunt, quod illa primum aetas et intellec-€tum disciplinarum capere et laborem pati posset. In qua €sententia Hesiodum esse plurimi tradunt qui ante gramma-€ticum Aristophanen fuerunt (nam is primus $U(POQH/KAS&, in quo libro scriptum hoc inuenitur, negauit esse huius poetae); sed €alii quoque auctores, inter quos Eratosthenes, idem prae-€ceperunt. Melius autem qui nullum tempus uacare cura €uolunt, ut Chrysippus. Nam is, quamuis nutricibus trien-€nium dederit, tamen ab illis quoque iam formandam quam optimis institutis mentem infantium iudicat. Cur autem €non pertineat ad litteras aetas quae ad mores iam pertinet? €Neque ignoro toto illo de quo loquor tempore uix tantum €effici quantum conferre unus postea possit annus; sed tamen €mihi qui id senserunt uidentur non tam discentibus in hac parte quam docentibus pepercisse. Quid melius alioqui €facient ex quo loqui poterunt (faciant enim aliquid necesse €est)? aut cur hoc quantulumcumque est usque ad septem €annos lucrum fastidiamus? Nam certe quamlibet paruum €sit quod contulerit aetas prior, maiora tamen aliqua discet puer ipso illo anno quo minora didicisset. Hoc per singulos €prorogatum in summam proficit, et quantum in infantia €praesumptum est temporis adulescentiae adquiritur. Idem @1 €etiam de sequentibus annis praeceptum sit, ne quod cuique €discendum est sero discere incipiat. Non ergo perdamus pri-€mum statim tempus, atque eo minus quod initia litterarum €sola memoria constant, quae non modo iam est in paruis, €sed tum etiam tenacissima est. @@Nec sum adeo aetatium inprudens ut instandum protinus €teneris acerbe putem exigendamque plane operam. Nam id €in primis cauere oportebit, ne studia qui amare nondum €potest oderit et amaritudinem semel perceptam etiam ultra €rudes annos reformidet. Lusus hic sit, et rogetur et laudetur €et numquam non fecisse se gaudeat, aliquando ipso nolente €doceatur alius cui inuideat, contendat interim et saepius €uincere se putet: praemiis etiam, quae capit illa aetas, €euocetur. @@Parua docemus oratorem instituendum professi, sed est €sua etiam studiis infantia, et ut corporum mox fortissimorum €educatio a lacte cunisque initium ducit, ita futurus eloquen-€tissimus edidit aliquando uagitum et loqui primum incerta €uoce temptauit et haesit circa formas litterarum: nec, si þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±˜–quid discere satis non est, ideo nec necesse est. Quodsi nemo €reprehendit patrem qui haec non neglegenda in suo filio €putet, cur improbetur si quis ea quae domi suae recte faceret €in publicum promit? Atque eo magis quod minora etiam €facilius minores percipiunt, et ut corpora ad quosdam mem-€brorum flexus formari nisi tenera non possunt, sic animos quoque ad pleraque duriores robur ipsum facit. An Philippus €Macedonum rex Alexandro filio suo prima litterarum ele-€menta tradi ab Aristotele summo eius aetatis philosopho €uoluisset, aut ille suscepisset hoc officium, si non studiorum €initia et a perfectissimo quoque optime tractari et pertinere ad summam credidisset? Fingamus igitur Alexandrum dari €nobis, impositum gremio dignum tanta cura infantem @1 €(quamquam suus cuique dignus est): pudeatne me in ipsis €statim elementis etiam breuia docendi monstrare compendia? €Neque enim mihi illud saltem placet, quod fieri in plurimis €uideo, ut litterarum nomina et contextum prius quam for-mas paruoli discant. Obstat hoc agnitioni earum, non inten-€dentibus mox animum ad ipsos ductus dum antecedentem €memoriam secuntur. Quae causa est praecipientibus ut, €etiam cum satis adfixisse eas pueris recto illo quo primum €scribi solent contextu uidentur, retro agant rursus et uaria €permutatione turbent, donec litteras qui instituuntur facie €norint, non ordine: quapropter optime sicut hominum pariter et habitus et nomina edocebuntur. Sed quod in litteris obest €in syllabis non nocebit. Non excludo autem id quod est €notum irritandae ad discendum infantiae gratia, eburneas €etiam litterarum formas in lusum offerre, uel si quid aliud €quo magis illa aetas gaudeat inueniri potest quod tractare €intueri nominare iucundum sit. @@Cum uero iam ductus sequi coeperit, non inutile erit eos ta-€bellae quam optime insculpi, ut per illos uelut sulcos ducatur €stilus. Nam neque errabit quemadmodum in ceris (contine-€bitur enim utrimque marginibus neque extra praescriptum €egredi poterit) et celerius ac saepius sequendo certa ues-€tigia firmabit articulos neque egebit adiutorio manum suam manu super imposita regentis. Non est aliena res, quae fere €ab honestis neglegi solet, cura bene ac uelociter scribendi. €Nam cum sit in studiis praecipuum, quoque solo uerus ille €profectus et altis radicibus nixus paretur, scribere ipsum, €tardior stilus cogitationem moratur, rudis et confusus intel-€lectu caret: unde sequitur alter dictandi quae transferenda sunt labor. Quare cum semper et ubique, tum praecipue in @1 €epistulis secretis et familiaribus delectabit ne hoc quidem €neglectum reliquisse. @@Syllabis nullum compendium est: perdiscendae omnes €nec, ut fit plerumque, difficillima quaeque earum differenda, ut in nominibus scribendis deprehendantur. Quin immo ne €primae quidem memoriae temere credendum: repetere et diu €inculcare fuerit utilius et in lectione quoque non properare €ad continuandam eam uel adcelerandam, nisi cum inoffensa €atque indubitata litterarum inter se coniunctio suppeditare €sine ulla cogitandi saltem mora poterit. Tunc ipsis syllabis uerba complecti et his sermonem conectere incipiat: incredi-€bile est quantum morae lectioni festinatione adiciatur. Hinc €enim accidit dubitatio intermissio repetitio plus quam pos-€sunt audentibus, deinde cum errarunt etiam iis quae iam sciunt diffidentibus. Certa sit ergo in primis lectio, deinde €coniuncta, et diu lentior, donec exercitatione contingat emendata uelocitas. Nam prospicere in dextrum, quod €omnes praecipiunt, et prouidere non rationis modo sed usus €quoque est, quoniam sequentia intuenti priora dicenda sunt, €et, quod difficillimum est, diuidenda intentio animi, ut aliud €uoce aliud oculis agatur. Illud non paenitebit curasse, cum €scribere nomina puer, quemadmodum moris est, coeperit, €ne hanc operam in uocabulis uulgaribus et forte occurrenti-bus perdat. Protinus enim potest interpretationem linguae €secretioris, id est quas Graeci glossas uocant, dum aliud agi-€tur ediscere, et inter prima elementa consequi rem postea €proprium tempus desideraturam. Et quoniam circa res adhuc €tenues moramur, ii quoque uersus qui ad imitationem scri-€bendi proponentur non otiosas uelim sententias habeant, sed honestum aliquid monentis. Prosequitur haec memoria €in senectutem et inpressa animo rudi usque ad mores pro-€ficiet. Etiam dicta clarorum uirorum et electos ex poetis @1 €maxime (namque eorum cognitio paruis gratior est) locos €ediscere inter lusum licet. Nam et maxime necessaria est €oratori, sicut suo loco dicam, memoria; et ea praecipue fir-€matur atque alitur exercitatione et in his de quibus nunc €loquimur aetatibus, quae nihildum ipsae generare ex se €queunt, prope sola est quae iuuari cura docentium possit. Non alienum fuerit exigere ab his aetatibus, quo sit absolu-€tius os et expressior sermo, ut nomina quaedam uersusque €adfectatae difficultatis ex pluribus et asperrime coeuntibus €inter se syllabis catenatos et ueluti confragosos quam cita-€tissime uoluant ($XALINOI/& Graece uocantur): res modica dictu, €qua tamen omissa multa linguae uitia, nisi primis eximuntur €annis, inemendabili in posterum prauitate durantur.  @@Sed nobis iam paulatim adcrescere puer et exire de €gremio et discere serio incipiat. Hoc igitur potissimum loco €tractanda quaestio est, utiliusne sit domi atque intra priua-€tos parietes studentem continere, an frequentiae scholarum et uelut publicatis praeceptoribus tradere. Quod quidem €cum iis a quibus clarissimarum ciuitatium mores sunt insti-€tuti, tum eminentissimis auctoribus uideo placuisse. Non est €tamen dissimulandum esse nonnullos qui ab hoc prope pub-€lico more priuata quadam persuasione dissentiant. Hi duas €praecipue rationes sequi uidentur: unam, quod moribus €magis consulant fugiendo turbam hominum eius aetatis quae €sit ad uitia maxime prona, unde causas turpium factorum €saepe extitisse utinam falso iactaretur: alteram, quod, quis-€quis futurus est ille praeceptor, liberalius tempora sua inpen-surus uni uidetur quam si eadem in pluris partiatur. Prior €causa prorsus grauis: nam si studiis quidem scholas prodesse, €moribus autem nocere constaret, potior mihi ratio uiuendi €honeste quam uel optime dicendi uideretur. Sed mea quidem @1 €sententia iuncta ista atque indiscreta sunt: neque enim esse €oratorem nisi bonum uirum iudico et fieri, etiam si potest, €nolo. De hac igitur prius. @@Corrumpi mores in scholis putant: nam et corrumpuntur €interim, sed domi quoque, et sunt multa eius rei exempla, €tam hercule quam conseruatae sanctissime utrubique opinio-€nis. Natura cuiusque totum curaque distat. Da mentem ad €peiora facilem, da neglegentiam formandi custodiendique in €aetate prima pudoris, non minorem flagitiis occasionem €secreta praebuerint. Nam et potest turpis esse domesticus €ille praeceptor, nec tutior inter seruos malos quam ingenuos parum modestos conuersatio est. At si bona ipsius indoles, €si non caeca ac sopita parentium socordia est, et praecep-€torem eligere sanctissimum quemque, cuius rei praecipua €prudentibus cura est, et disciplinam quae maxime seuera €fuerit licet, et nihilo minus amicum grauem uirum aut fide-€lem libertum lateri filii sui adiungere, cuius adsiduus comi-€tatus etiam illos meliores faciat qui timebantur. @@Facile erat huius metus remedium. Vtinam liberorum nos-€trorum mores non ipsi perderemus! Infantiam statim deliciis €soluimus. Mollis illa educatio, quam indulgentiam uocamus, €neruos omnis mentis et corporis frangit. Quid non adultus €concupiscet qui in purpuris repit? Nondum prima uerba ex-primit, iam coccum intellegit, iam conchylium poscit. Ante €palatum eorum quam os instituimus. In lecticis crescunt: €si terram attigerunt, e manibus utrimque sustinentium pen-€dent. Gaudemus si quid licentius dixerint: uerba ne Alexan-€drinis quidem permittenda deliciis risu et osculo excipimus. Nec mirum: nos docuimus, ex nobis audierunt; nostras ami-€cas, nostros concubinos uident; omne conuiuium obscenis @1 €canticis strepit, pudenda dictu spectantur. Fit ex his con-€suetudo, inde natura. Discunt haec miseri antequam sciant þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¢˜ˆ…uitia esse: inde soluti ac fluentes non accipiunt ex scholis €mala ista, sed in scholas adferunt. @@'Verum in studiis magis uacabit unus uni.' Ante omnia €nihil prohibet esse illum nescio quem unum etiam cum eo €qui in scholis eruditur. Sed etiamsi iungi utrumque non €posset, lumen tamen illud conuentus honestissimi tenebris €ac solitudini praetulissem: nam optimus quisque praeceptor frequentia gaudet ac maiore se theatro dignum putat. At fere €minores ex conscientia suae infirmitatis haerere singulis et €officio fungi quodam modo paedagogorum non indignantur. Sed praestet alicui uel gratia uel pecunia uel amicitia ut doc-€tissimum atque incomparabilem magistrum domi habeat, €num tamen ille totum in uno diem consumpturus est aut €potest esse ulla tam perpetua discentis intentio quae non ut €uisus oculorum optutu continuo fatigetur, cum praesertim multo plus secreti temporis studia desiderent? Neque enim €scribenti ediscenti cogitanti praeceptor adsistit: quorum €aliquid agentibus cuiuscumque interuentus impedimento est. €Lectio quoque non omnis nec semper praeeunte uel interpre-€tante eget: quando enim tot auctorum notitia contingeret? Modicum ergo tempus est quo in totum diem uelut opus €ordinetur, ideoque per plures ire possunt etiam quae singulis €tradenda sunt. Pleraque uero hanc condicionem habent, ut €eadem uoce ad omnis simul perferantur. Taceo de partitioni-€bus et declamationibus rhetorum, quibus certe quantus-€cumque numerus adhibeatur, tamen unusquisque totum feret (non enim uox illa praeceptoris ut cena minus pluribus €sufficit, sed ut sol uniuersis idem lucis calorisque largitur): €grammaticus quoque si de loquendi ratione disserat, si €quaestiones explicet, historias exponat, poemata enarret, @1 tot illa discent quot audient. 'At enim emendationi praelec-€tionique numerus obstat.' Sit incommodum (nam quid fere €undique placet?): mox illud comparabimus commodis. €@@'Nec ego tamen eo mitti puerum uolo ubi neglegatur.' Sed €neque praeceptor bonus maiore se turba quam ut sustinere €eam possit onerauerit, et in primis ea habenda cura est ut is €omni modo fiat nobis familiariter amicus, nec officium in €docendo spectet sed adfectum. Ita numquam erimus in turba. Nec sane quisquam litteris saltem leuiter inbutus eum €in quo studium ingeniumque perspexerit non in suam quo-€que gloriam peculiariter fouebit. Et ut fugiendae sint magnae €scholae (cui ne ipsi quidem rei adsentior, si ad aliquem me-€rito concurritur), non tamen hoc eo ualet ut fugiendae sint €omnino scholae. Aliud est enim uitare eas, aliud eligere. @@Et si refutauimus quae contra dicuntur, iam explicemus quid ipsi sequamur. Ante omnia futurus orator, cui in maxi-€ma celebritate et in media rei publicae luce uiuendum est, €adsuescat iam a tenero non reformidare homines neque illa €solitaria et uelut umbratica uita pallescere. Excitanda mens €et attollenda semper est, quae in eius modi secretis aut lan-€guescit et quendam uelut in opaco situm ducit, aut contra €tumescit inani persuasione: necesse est enim nimium tribuat sibi qui se nemini comparat. Deinde cum proferenda sunt €studia, caligat in sole et omnia noua offendit, ut qui solus didicerit quod inter multos faciendum est. Mitto amicitias, €quae ad senectutem usque firmissime durant religiosa qua-€dam necessitudine inbutae: neque enim est sanctius sacris €isdem quam studiis initiari. Sensum ipsum, qui communis €dicitur, ubi discet cum se a congressu, qui non hominibus €solum sed mutis quoque animalibus naturalis est, segregarit? Adde quod domi ea sola discere potest quae ipsi praecipien-€tur, in schola etiam quae aliis. Audiet multa cotidie probari, @1 €multa corrigi, proderit alicuius obiurgata desidia, proderit laudata industria, excitabitur laude aemulatio, turpe ducet €cedere pari, pulchrum superasse maiores. Accendunt omnia €haec animos, et licet ipsa uitium sit ambitio, frequenter tamen causa uirtutum est. Non inutilem scio seruatum esse €a praeceptoribus meis morem, qui, cum pueros in classis dis-€tribuerant, ordinem dicendi secundum uires ingenii dabant, €et ita superiore loco quisque declamabat ut praecedere pro-fectu uidebatur: huius rei iudicia praebebantur. Ea nobis €ingens palma, ducere uero classem multo pulcherrimum. €Nec de hoc semel decretum erat: tricesimus dies reddebat €uicto certaminis potestatem. Ita nec superior successu curam €remittebat et dolor uictum ad depellendam ignominiam con-citabat. Id nobis acriores ad studia dicendi faces subdidisse €quam exhortationem docentium, paedogogorum custodiam, €uota parentium, quantum animi mei coniectura colligere possum, contenderim. Sed sicut firmiores in litteris profectus €alit aemulatio, ita incipientibus atque adhuc teneris con-€discipulorum quam praeceptoris iucundior hoc ipso quod €facilior imitatio est. Vix enim se prima elementa ad spem €tollere effingendae quam summam putant eloquentiae aude-€bunt: proxima amplectentur magis, ut uites arboribus adpli-€citae inferiores prius adprendendo ramos in cacumina euadunt. Quod adeo uerum est ut ipsius etiam magistri, si tamen €ambitiosis utilia praeferet, hoc opus sit, cum adhuc rudia €tractabit ingenia, non statim onerare infirmitatem discen-€tium, sed temperare uires suas et ad intellectum audientis descendere. Nam ut uascula oris angusti superfusam umoris €copiam respuunt, sensim autem influentibus uel etiam instil-€latis complentur, sic animi puerorum quantum excipere €possint uidendum est: nam maiora intellectu uelut parum apertos ad percipiendum animos non subibunt. Vtile igitur €habere quos imitari primum, mox uincere uelis: ita paulatim @1 €et superiorum spes erit. His adicio praeceptores ipsos non €idem mentis ac spiritus in dicendo posse concipere singulis €tantum praesentibus quod illa celebritate audientium in-stinctos. Maxima enim pars eloquentiae constat animo: hunc €adfici, hunc concipere imagines rerum et transformari quo-€dam modo ad naturam eorum de quibus loquitur necesse €est. Is porro quo generosior celsiorque est, hoc maioribus €uelut organis commouetur, ideoque et laude crescit et im-petu augetur et aliquid magnum agere gaudet. Est quaedam €tacita dedignatio uim dicendi tantis comparatam laboribus €ad unum auditorem demittere: pudet supra modum ser-€monis attolli. Et sane concipiat quis mente uel declamantis €habitum uel orantis uocem incessum pronuntiationem, illum €denique animi et corporis motum, sudorem, ut alia prae-€teream, et fatigationem audiente uno: nonne quiddam pati €furori simile uideatur? Non esset in rebus humanis eloquen-€tia si tantum cum singulis loqueremur.  @@Tradito sibi puero docendi peritus ingenium eius in €primis naturamque perspiciet. Ingenii signum in paruis prae-€cipuum memoria est: eius duplex uirtus, facile percipere et €fideliter continere. Proximum imitatio: nam id quoque est €docilis naturae, sic tamen ut ea quae discit effingat, non €habitum forte et ingressum et si quid in peius notabile est. Non dabit mihi spem bonae indolis qui hoc imitandi studio €petet, ut rideatur; nam probus quoque in primis erit ille uere €ingeniosus. Alioqui non peius duxerim tardi esse ingeni quam €mali: probus autem ab illo segni et iacente plurimum aberit. Hic meus quae tradentur non difficulter accipiet, quaedam €etiam interrogabit: sequetur tamen magis quam praecurret. €Illud ingeniorum uelut praecox genus non temere umquam peruenit ad frugem. Hi sunt qui parua facile faciunt et €audacia prouecti quidquid illud possunt statim ostendunt, @1 €possunt autem id demum quod in proximo est: uerba con-€tinuant, haec uultu interrito, nulla tardati uerecundia pro-ferunt: non multum praestant, sed cito; non subest uera uis €nec penitus inmissis radicibus nititur, ut quae summo solo €sparsa sunt semina celerius se effundunt et imitatae spicas €herbulae inanibus aristis ante messem flauescunt. Placent €haec annis comparata; deinde stat profectus, admiratio €decrescit. @@Haec cum animaduerterit, perspiciat deinceps quonam €modo tractandus sit discentis animus. Sunt quidam, nisi €institeris, remissi, quidam imperia indignantur, quosdam €continet metus, quosdam debilitat, alios continuatio extun-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±£–…dit, in aliis plus impetus facit. Mihi ille detur puer quem laus excitet, quem gloria iuuet, qui uictus fleat. Hic erit alendus €ambitu, hunc mordebit obiurgatio, hunc honor excitabit, in €hoc desidiam numquam uerebor. @@Danda est tamen omnibus aliqua remissio, non solum €quia nulla res est quae perferre possit continuum laborem, €atque ea quoque quae sensu et anima carent ut seruare uim €suam possint uelut quiete alterna retenduntur, sed quod €studium discendi uoluntate, quae cogi non potest, constat. Itaque et uirium plus adferunt ad discendum renouati ac €recentes et acriorem animum, qui fere necessitatibus re-pugnat. Nec me offenderit lusus in pueris (est et hoc signum €alacritatis), neque illum tristem semperque demissum €sperare possim erectae circa studia mentis fore, cum in hoc quoque maxime naturali aetatibus illis impetu iaceat. Modus €tamen sit remissionibus, ne aut odium studiorum faciant €negatae aut otii consuetudinem nimiae. Sunt etiam non-€nulli acuendis puerorum ingeniis non inutiles lusus, cum €positis inuicem cuiusque generis quaestiunculis aemulantur. Mores quoque se inter ludendum simplicius detegunt: modo €nulla uideatur aetas tam infirma quae non protinus quid @1 €rectum prauumque sit discat, tum uel maxime formanda €cum simulandi nescia est et praecipientibus facillime cedit; €frangas enim citius quam corrigas quae in prauum indurue-runt. Protinus ergo ne quid cupide, ne quid improbe, ne quid €inpotenter faciat monendus est puer, habendumque in animo €semper illud Vergilianum: €@@@@'adeo in teneris consuescere multum est'. @@Caedi uero discentis, quamlibet id receptum sit et Chry-€sippus non improbet, minime uelim, primum quia deforme €atque seruile est et certe (quod conuenit si aetatem mutes) €iniuria: deinde quod, si cui tam est mens inliberalis ut obiur-€gatione non corrigatur, is etiam ad plagas ut pessima quae-€que mancipia durabitur: postremo quod ne opus erit quidem €hac castigatione si adsiduus studiorum exactor adstiterit. Nunc fere neglegentia paedagogorum sic emendari uidetur €ut pueri non facere quae recta sunt cogantur, sed cur non €fecerint puniantur. Denique cum paruolum uerberibus co-€egeris, quid iuueni facias, cui nec adhiberi potest hic metus et maiora discenda sunt? Adde quod multa uapulantibus dictu €deformia et mox uerecundiae futura saepe dolore uel metu €acciderunt, qui pudor frangit animum et abicit atque ipsius lucis fugam et taedium dictat. Iam si minor in eligendis €custodum et praeceptorum moribus fuit cura, pudet dicere in €quae probra nefandi homines isto caedendi iure abutantur, €quam det aliis quoque nonnumquam occasionem hic mise-€rorum metus. Non morabor in parte hac: nimium est quod €intellegitur. Quare hoc dixisse satis est: in aetatem infirmam et iniuriae obnoxiam nemini debet nimium licere. Nunc €quibus instituendus sit artibus qui sic formabitur ut fieri @1 €possit orator, et quae in quaque aetate inchoanda, dicere €ingrediar.  @@Primus in eo qui scribendi legendique adeptus erit €facultatem grammaticis est locus. Nec refert de Graeco an €de Latino loquar, quamquam Graecum esse priorem placet: utrique eadem uia est. Haec igitur professio, cum breuissime €in duas partis diuidatur, recte loquendi scientiam et €poetarum enarrationem, plus habet in recessu quam fronte promittit. Nam et scribendi ratio coniuncta cum loquendo est €et enarrationem praecedit emendata lectio et mixtum his €omnibus iudicium est: quo quidem ita seuere sunt usi ueteres €grammatici ut non uersus modo censoria quadam uirgula €notare et libros qui falso uiderentur inscripti tamquam sub-€ditos summouere familia permiserint sibi, sed auctores alios in ordinem redegerint, alios omnino exemerint numero. Nec €poetas legisse satis est: excutiendum omne scriptorum genus, €non propter historias modo, sed uerba, quae frequenter ius €ab auctoribus sumunt. Tum neque citra musicen gramma-€tice potest esse perfecta, cum ei de metris rhythmisque dicen-€dum sit, nec si rationem siderum ignoret poetas intellegat, €qui, ut alia mittam, totiens ortu occasuque signorum in de-€clarandis temporibus utuntur, nec ignara philosophiae, cum €propter plurimos in omnibus fere carminibus locos ex intima €naturalium quaestionum subtilitate repetitos, tum uel €propter Empedoclea in Graecis, Varronem ac Lucretium in Latinis, qui praecepta sapientiae uersibus tradiderunt: €eloquentia quoque non mediocri est opus, ut de unaquaque €earum quas demonstrauimus rerum dicat proprie et copiose. €Quo minus sunt ferendi qui hanc artem ut tenuem atque €ieiunam cauillantur. Quae nisi oratoris futuri fundamenta @1 €fideliter iecit, quidquid superstruxeris corruet: necessaria €pueris, iucunda senibus, dulcis secretorum comes, et quae €uel sola in omni studiorum genere plus habeat operis quam €ostentationis. @@Ne quis igitur tamquam parua fastidiat grammatices ele-€menta, non quia magnae sit operae consonantes a uocalibus €discernere ipsasque eas in semiuocalium numerum mutarum-€que partiri, sed quia interiora uelut sacri huius adeuntibus €apparebit multa rerum subtilitas, quae non modo acuere €ingenia puerilia, sed exercere altissimam quoque eruditionem ac scientiam possit. An cuiuslibet auris est exigere litterarum €sonos? Non hercule magis quam neruorum. Aut grammatici €saltem omnes in hanc descendent rerum tenuitatem, desintne €aliquae nobis necessariae litterae, non cum Graeca scribimus €(tum enim ab isdem duas mutuamur), sed proprie in Latinis: ut in his 'seruus' et 'uulgus' Aeolicum digammon desidera-€tur, et medius est quidam u et i litterae sonus (non enim sic €'optimum' dicimus ut 'opimum'), et [2in]2 'here' neque e plane neque i auditur; an rursus aliae redundent, praeter illam €adspirationis, quae si necessaria est, etiam contrariam sibi €poscit, et k, quae et ipsa quorundam nominum nota est, €et q, cuius similis effectu specieque, nisi quod paulum a €nostris obliquatur, coppa apud Graecos nunc tantum in €numero manet, et nostrarum ultima, qua tam carere potui-mus quam psi non quaerimus? Atque etiam in ipsis uocalibus €grammatici est uidere an aliquas pro consonantibus usus @1 €acceperit, quia 'iam' sicut 'tam' scribitur et 'uos' ut 'cos'. At €quae ut uocales iunguntur aut unam longam faciunt, ut €ueteres scripserunt, qui geminatione earum uelut apice ute-€bantur, aut duas: nisi quis putat etiam ex tribus uocalibus €syllabam fieri si non aliquae officio consonantium fungantur. Quaeret hoc etiam, quo modo duabus demum uocalibus in se €ipsas coeundi natura sit, cum consonantium nulla nisi al-€teram frangat: atqui littera i sibi insidit ('conicit' enim est €ab illo 'iacit') et u, quo modo nunc scribitur 'uulgus' et €'seruus'. Sciat etiam Ciceroni placuisse 'aiio' 'Maiiam'que €geminata i scribere: quod si est, etiam iungetur ut con-€sonans. @@Quare discat puer quid in litteris proprium, quid com-€mune, quae cum quibus cognatio: nec miretur cur ex 'scamno' €fiat 'scabillum' aut a 'pinno', quod est acutum, securis €utrimque habens aciem 'bipennis', ne illorum sequatur €errorem qui, quia a pennis duabus hoc esse nomen existi-mant, pennas auium dici uolunt. Neque has modo nouerit €mutationes, quas adferunt declinatio aut praepositio, ut €'secat secuit', 'cadit excidit', 'caedit excidit', 'calcat exculcat' €(et fit a 'lauando' 'lotus' et inde rursus 'inlutus', et mille alia), €sed et quae rectis quoque casibus aetate transierunt. Nam €ut 'Valesii' 'Fusii' in 'Valerios' 'Furios'que uenerunt, ita €'arbos', 'labos', 'uapos' etiam et 'clamos' ac 'lases' fuerunt: atque haec ipsa s littera ab his nominibus exclusa in quibus-€dam ipsa alteri successit: nam 'mertare' atque 'pultare' @1 €dicebant, quin 'fordeum' 'faedos'que pro adspiratione uelut €simili littera utentes: nam contra Graeci adspirare ei €solent, ut pro Fundanio Cicero testem qui primam eius litteram dicere non possit inridet. Sed b quoque in locum €aliarum dedimus aliquando, unde 'Burrus' et 'Bruges' et €'balaena'. Nec non eadem fecit ex 'duello' 'bellum', unde €'Duellios' quidam dicere 'Bellios' ausi: quid 'stlocum' 'stlites'que? Quid t litterae cum d quaedam cognatio? Quare þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¤˜‚minus mirum si [2in]2 uetustis operibus urbis nostrae et cele-€bribus templis legantur 'Alexanter' et 'Cassantra'. Quid o at-€que u permutata inuicem? ut 'Hecoba' et 'nutrix Culchidis' €et 'Pulixena' scriberentur, ac, ne in Graecis id tantum notetur, €'dederont' et 'probaueront'. Sic $*)ODUSSEU/S&, quem $*)OLISSE/A fecerant Aeolis, ad 'Vlixem' deductus est. Quid? non e quo-€que i loco fuit: 'Menerua' et 'leber' et 'magester' et 'Diioue €Victore', non 'Diioui Victori'? Sed mihi locum signare satis €est: non enim doceo, sed admoneo docturos. Inde in syllabas €cura transibit, de quibus in orthographia pauca adnotabo. €@@Tum uidebit, ad quem hoc pertinet, quot et quae partes orationis, quamquam de numero parum conuenit. Veteres €enim, quorum fuerunt Aristoteles quoque atque Theodec-€tes, uerba modo et nomina et conuinctiones tradiderunt, @1 €uidelicet quod in uerbis uim sermonis, in nominibus materiam €(quia alterum est quod loquimur, alterum de quo loquimur), €in conuinctionibus autem complexum eorum esse iudica-€uerunt: quas coniunctiones a plerisque dici scio, sed haec uidetur ex syndesmo magis propria tralatio. Paulatim a €philosophis ac maxime Stoicis auctus est numerus, ac pri-€mum conuinctionibus articuli adiecti, post praepositiones: €nominibus appellatio, deinde pronomen, deinde mixtum €uerbo participium, ipsis uerbis aduerbia. Noster sermo arti-€culos non desiderat ideoque in alias partes orationis spar-guntur, sed accedit superioribus interiectio. Alii tamen ex €idoneis dumtaxat auctoribus octo partes secuti sunt, ut €Aristarchus et aetate nostra Palaemon, qui uocabulum siue €appellationem nomini subiecerunt tamquam speciem eius, €at ii qui aliud nomen, aliud uocabulum faciunt, nouem. €Nihilominus fuerunt qui ipsum adhuc uocabulum ab appella-€tione diducerent, ut esset uocabulum corpus uisu tactuque €manifestum: 'domus' 'lectus', appellatio cui uel alterum €deesset uel utrumque: 'uentus' 'caelum' 'deus' 'uirtus'. €Adiciebant et adseuerationem, ut 'eheu', et tractionem, ut 'fasciatim': quae mihi non adprobantur. Vocabulum an ap-€pellatio dicenda sit $PROSHGORI/A& et subicienda nomini necne, €quia parui refert, liberum opinaturis relinquo. @@Nomina declinare et uerba in primis pueri sciant: neque €enim aliter peruenire ad intellectum sequentium possunt. €Quod etiam monere superuacuum erat nisi ambitiosa festi-€natione plerique a posterioribus inciperent, et dum ostentare €discipulos circa speciosiora malunt, compendio morarentur. Atqui si quis et didicerit satis et (quod non minus deesse in-€terim solet) uoluerit docere quae didicit, non erit contentus €tradere in nominibus tria genera et quae sunt duobus @1 omnibusue communia. Nec statim diligentem putabo qui €promiscua, quae epicoena dicuntur, ostenderit, in quibus sexus €uterque per alterum apparet, aut quae feminina positione €mares aut neutrali feminas significant, qualia sunt 'Murena' et 'Glycerium'. Scrutabitur ille praeceptor acer atque sub-€tilis origines nominum: quae ex habitu corporis 'Rufos' €'Longos'que fecerunt (ubi erit aliquid secretius: 'Sullae' €'Burri' 'Galbae' 'Plauti' 'Pansae' 'Scauri' taliaque) et ex €casu nascentium (hic Agrippa et Opiter et Cordus et Postu-€mus erunt) et ex iis quae post natos eueniunt, unde 'Vopi-€scus'. Iam 'Cottae' 'Scipiones' 'Laenates' 'Serani' sunt ex uariis causis. Gentes quoque ac loca et alia multa reperias €inter nominum causas. In seruis iam intercidit illud genus €quod ducebatur a domino, unde 'Marcipores' 'Publipores'-€que. Quaerat etiam sitne apud Graecos uis quaedam sexti €casus et apud nos quoque septimi. Nam cum dico 'hasta per-€cussi', non utor ablatiui natura, nec si idem Graece dicam, datiui. Sed in uerbis quoque quis est adeo imperitus ut igno-€ret genera et qualitates et personas et numeros? Litterarii €paene ista sunt ludi et triuialis scientiae. Iam quosdam illa €turbabunt quae declinationibus non teruntur. Nam et €quaedam participia an [uerba an] appellationes sint dubi-€tari potest, quia aliud alio loco ualent, ut 'tectum' et 'sapiens': quaedam uerba appellationibus similia, ut 'frauda-€tor' 'nutritor'. Iam €@@@@'itur in antiquam siluam' @1 €nonne propriae cuiusdam rationis est? Nam quod initium €eius inuenias? Cui simile 'fletur'. Accipimus aliter ut €@@@@'panditur interea domus omnipotentis Olympi,' €aliter ut 'totis usque adeo turbatur agris'. Est etiam quidam €tertius modus, ut 'urbs habitatur', unde et 'campus curritur' et 'mare nauigatur'. 'Pransus' quoque ac 'potus' diuersum €ualet quam indicat. Quid quod multa uerba non totum decli-€nationis ordinem ferunt? Quaedam etiam mutantur, ut €'fero' in praeterito, quaedam tertiae demum personae figura €dicuntur, ut 'licet' 'piget'. Quaedam simile quiddam patiun-€tur uocabulis in aduerbium transeuntibus. Nam ut 'noctu' €et 'diu', ita 'dictu' 'factu'; sunt enim haec quoque uerba, €participalia quidem, non tamen qualia 'dicto' 'facto'que.  @@Iam cum oratio tris habeat uirtutes, ut emendata, ut €dilucida, ut ornata sit (quia dicere apte, quod est praeci-€puum, plerique ornatui subiciunt), totidem uitia, quae sunt €supra dictis contraria: emendate loquendi regulam, quae grammatices prior pars est, examinet. Haec exigitur uerbis €aut singulis aut pluribus. Verba nunc generaliter accipi uolo: €nam duplex eorum intellectus est, alter qui omnia per quae €sermo nectitur significat, ut apud Horatium: €@@@@'uerbaque prouisam rem non inuita sequentur'; €alter in quo est una pars orationis: 'lego' 'scribo'; quam €uitantes ambiguitatem quidam dicere maluerunt uoces, locu-tiones, dictiones. Singula sunt aut nostra aut peregrina, aut €simplicia aut composita, aut propria aut tralata, aut usitata €aut ficta. €@@Vni uerbo uitium saepius quam uirtus inest. Licet enim €dicamus aliquod proprium, speciosum, sublime, nihil tamen €horum nisi in complexu loquendi serieque contingit: lauda- @1 mus enim uerba rebus bene accommodata. Sola est quae €notari possit uelut uocalitas, quae $EU)FWNI/A& dicitur: cuius in €eo dilectus est ut inter duo quae idem significant ac tantun-€dem ualent quod melius sonet malis. @@Prima barbarismi ac soloecismi foeditas absit. Sed quia €interim excusantur haec uitia aut consuetudine aut auctori-€tate aut uetustate aut denique uicinitate uirtutum (nam €saepe a figuris ea separare difficile est): ne qua tam lubrica €obseruatio fallat, acriter se in illud tenue discrimen gramma-€ticus intendat, de quo nos latius ibi loquemur ubi de figuris orationis tractandum erit. Interim uitium quod fit in sin-€gulis uerbis sit barbarismus. Occurrat mihi forsan aliquis: €quid hic promisso tanti operis dignum? aut quis hoc nescit, €alios barbarismos scribendo fieri, alios loquendo (quia quod €male scribitur male etiam dici necesse est, quae uitiose dixeris €non utique et scripto peccant), illud prius adiectione detrac-€tione inmutatione transmutatione, hoc secundum diuisione complexione adspiratione sono contineri? Sed ut parua €sint haec, pueri docentur adhuc et grammaticos officii sui €commonemus. Ex quibus si quis erit plane inpolitus et uesti-€bulum modo artis huius ingressus, intra haec, quae profiten-€tium commentariolis uulgata sunt, consistet; doctiores multa €adicient: uel hoc primum, quod barbarum pluribus modis accipimus. Vnum gente, quale sit si quis Afrum uel His-€panum Latinae orationi nomen inserat: ut ferrum quo rotae €uinciuntur dici solet 'cantus', quamquam eo tamquam recep-€to utitur Persius, sicut Catullus 'ploxenum' circa Padum €inuenit, et in oratione Labieni (siue illa Corneli Galli est) in @1 €Pollionem 'casamo' %adsectator% e Gallia ductum est: nam €'mastrucam', quod est Sardum, inridens Cicero ex industria dixit. Alterum genus barbari accipimus quod fit animi natura, €ut is a quo insolenter quid aut minaciter aut crudeliter dic-tum sit barbare locutus existimatur. Tertium est illud uitium €barbarismi, cuius exempla uulgo sunt plurima, sibi etiam €quisque fingere potest, ut uerbo cui libebit adiciat litteram €syllabamue uel detrahat aut aliam pro alia aut eandem alio quam rectum est loco ponat. Sed quidam fere in iactationem €eruditionis sumere illa ex poetis solent, et auctores quos þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¥˜‹ƒpraelegunt criminantur. Scire autem debet puer haec apud €scriptores carminum aut uenia digna aut etiam laude duci, potiusque illa docendi erunt minus uulgata. Nam duos in €uno nomine faciebat barbarismos Tinga Placentinus, si re-€prehendenti Hortensio credimus, 'preculam' pro 'pergula' €dicens, et inmutatione, cum c pro g uteretur, et transmuta-€tione, cum r praeponeret antecedenti. At in eadem uitii €geminatione 'Mettoeo Fufetioeo' dicens Ennius poetico iure defenditur. Sed in prorsa quoque est quaedam iam recepta €inmutatio (nam Cicero 'Canopitarum exercitum' dicit, ipsi €Canobon uocant), et 'Trasumennum' pro 'Tarsumenno' €multi auctores, etiamsi est in eo transmutatio, uindicaue-€runt. Similiter alia: nam siue est 'adsentior', Sisenna dixit €'adsentio' multique et hunc et analogian secuti, siue illud uerum est, haec quoque pars consensu defenditur: at ille @1 €pexus pinguisque doctor aut illic detractionem aut hic adiec-€tionem putabit. Quid quod quaedam, quae singula procul €dubio uitiosa sunt, iuncta sine reprehensione dicuntur? Nam et 'dua' et 'tre' [pondo] diuersorum generum sunt bar-€barismi, at 'dua pondo' et 'tre pondo' usque ad nostram €aetatem ab omnibus dictum est, et recte dici Messala con-firmat. Absurdum forsitan uideatur dicere barbarismum, €quod est unius uerbi uitium, fieri per numeros aut genera €sicut soloecismum: 'scala' tamen et 'scopa' contraque 'hor-€dea' et 'mulsa', licet litterarum mutationem detractionem €adiectionem habeant, non alio uitiosa sunt quam quod €pluralia singulariter et singularia pluraliter efferuntur: et 'gladia' qui dixerunt genere exciderunt. Sed hoc quoque €notare contentus sum, ne arti culpa quorundam peruicacium €perplexae uidear et ipse quaestionem addidisse. €@@Plus exigunt subtilitatis quae accidunt in dicendo uitia, €quia exempla eorum tradi scripto non possunt, nisi cum in €uersus inciderunt, ut diuisio 'Europai' 'Asiai', et ei contra-rium uitium, quod $SUNAI/RESIN& et $E)PISUNALIFH/N& Graeci uocant, €nos complexionem dicimus, qualis est apud P. Varronem: €@@@@'tum te flagranti deiectum fulmine Phaethon.' €Nam si esset prorsa oratio, easdem litteras enuntiare ueris €syllabis licebat. Praeterea quae fiunt spatio, siue cum syllaba €correpta producitur, ut €@@@@'Italiam fato profugus', €seu longa corripitur, [2ut]2 €@@@@'unius ob noxam et furias', @1 €extra carmen non deprendas, sed nec in carmine uitia di-cenda sunt. Illa uero non nisi aure exiguntur quae fiunt per €sonos: quamquam per adspirationem, siue adicitur uitiose €siue detrahitur, apud nos potest quaeri an in scripto sit €uitium, si h littera est, non nota. Cuius quidem ratio mutata cum temporibus est saepius. Parcissime ea ueteres usi etiam €in uocalibus, cum 'aedos' 'ircos'que dicebant. Diu deinde €seruatum ne consonantibus adspirarent, ut in 'Graccis' et €'triumpis'. Erupit breui tempore nimius usus, ut 'choronae' €'chenturiones' 'praechones' adhuc quibusdam inscriptionibus maneant, qua de re Catulli nobile epigramma est. Inde durat €ad nos usque 'uehementer' et 'comprehendere' et 'mihi': €nam 'mehe' quoque pro 'me' apud antiquos tragoediarum €praecipue scriptores in ueteribus libris inuenimus. @@Adhuc difficilior obseruatio est per tenores (quos quidem €ab antiquis dictos tonores comperi, uidelicet declinato a €Graecis uerbo, qui $TO/NOUS& dicunt) uel adcentus, quas Graeci €$PROSW|DI/AS& uocant, cum acuta et grauis alia pro alia ponuntur, €ut in hoc 'Camillus', si acuitur prima, aut grauis pro flexa, ut 'Cethegus' (et hic prima acuta; nam sic media mutatur), €aut flexa pro graui, ut %apice% circumducta sequenti, quam €ex duabus syllabis in unam cogentes et deinde flectentes dupliciter peccant. Sed id saepius in Graecis nominibus acci-€dit, ut 'Atreus', quem nobis iuuenibus doctissimi senes acuta €prima dicere solebant, ut necessario secunda grauis esset, €item 'Nerei' 'Terei'que. @@Haec de accentibus tradita. Ceterum scio iam quosdam €eruditos, nonnullos etiam grammaticos sic docere ac loqui @1 €ut propter quaedam uocum discrimina uerbum interim acuto €sono finiant, ut in illis €@@@@'quae circum litora, circum €@@@@piscosos scopulos', ne, si grauem posuerint secundam, 'circus' dici uideatur, €non 'circumitus': itemque cum 'quale' interrogantes graui, €comparantes acuto tenore concludunt; quod tamen in aduer-€biis fere solis ac pronominibus uindicant, in ceteris ueterem legem secuntur. Mihi uidetur condicionem mutare quod his €locis uerba coniungimus. Nam cum dico 'circum litora', tam-€quam unum enuntio dissimulata distinctione, itaque tam-€quam in una uoce una est acuta: quod idem accidit in illo €@@@@'Troiae qui primus ab oris'. Euenit ut metri quoque condicio mutet accentum: €@@@@'pecudes pictaeque uolucres'. €Nam 'uolucres' media acuta legam, quia, etsi natura breuis, €tamen positione longa est, ne faciat iambum, quem non re-cipit uersus herous. Separata uero haec a praecepto nostro €non recedent, aut si consuetudo uicerit uetus lex sermonis €abolebitur. Cuius difficilior apud Graecos obseruatio est, quia €plura illis loquendi genera, quas dialectus uocant, et quod €alias uitiosum, interim alias rectum est. Apud nos uero bre-uissima ratio: namque in omni uoce acuta intra numerum €trium syllabarum continetur, siue eae sunt in uerbo solae €siue ultimae, et in iis aut proxima extremae aut ab ea tertia. €Trium porro de quibus loquor media longa aut acuta aut €flexa erit, eodem loco breuis utique grauem habebit sonum €ideoque positam ante se, id est ab ultima tertiam, acuet. Est autem in omni uoce utique acuta, sed numquam plus €una nec umquam ultima, ideoque in disyllabis prior. Praeterea @1 €numquam in eadem flexa et acuta, %qui in eadem flexa €et acuta%; itaque neutra cludet uocem Latinam. Ea uero €quae sunt syllabae unius erunt acuta aut flexa, ne sit aliqua uox sine acuta. Et illa per sonos accidunt, quae demonstrari €scripto non possunt, uitia oris et linguae: iotacismus et lab-€dacismus et ischnotetas et plateasmus feliciores fingendis €nominibus Graeci uocant, sicut coelostomian, cum uox quasi in recessu oris auditur. Sunt etiam proprii quidam et inenar-€rabiles soni, quibus nonnumquam nationes deprehendimus. €Remotis igitur omnibus de quibus supra diximus uitiis erit €illa quae uocatur $O)RQOE/PEIA&, id est emendata cum suauitate €uocum explanatio: nam sic accipi potest recta. @@Cetera uitia omnia ex pluribus uocibus sunt, quorum est €soloecismus. Quamquam circa hoc quoque disputatum est; €nam etiam qui complexu orationis accidere eum confitentur, €quia tamen unius emendatione uerbi corrigi possit, in uerbo esse uitium, non in sermone contendunt, cum, siue 'amarae €corticis' seu 'medio cortice' per genus facit soloecismum €(quorum neutrum quidem reprehendo, cum sit utriusque €Vergilius auctor: sed fingamus utrumlibet non recte dictum), €mutatio uocis alterius, in qua uitium erat, rectam loquendi €rationem sit redditura, ut 'amari corticis' fiat uel 'media €cortice'. Quod manifestae calumniae est: neutrum enim €uitiosum est separatum, sed compositione peccatur, quae iam sermonis est. Illud eruditius quaeritur, an in singulis €quoque uerbis possit fieri soloecismus, ut si unum quis ad se €uocans dicat 'uenite', aut si pluris a se dimittens ita loqua-€tur: 'abi' aut 'discede'. Nec non cum responsum ab inter- @1 €rogante dissentit, ut si dicenti 'quem uideo?' ita occurras: €'ego'. In gestu etiam nonnulli putant idem uitium inesse, cum aliud uoce, aliud nutu uel manu demonstratur. Huic €opinioni neque omnino accedo neque plane dissentio; nam €id fateor accidere uoce una, non tamen aliter quam si sit €aliquid, quod uim alterius uocis optineat, ad quod uox illa €referatur: ut soloecismus ex complexu fiat eorum quibus res significantur et uoluntas ostenditur. Atque ut omnem effu-€giam cauillationem, sit aliquando in uno uerbo, numquam in €solo uerbo. Per quot autem et quas accidat species, non satis €conuenit. Qui plenissime, quadripertitam uolunt esse ratio-€nem nec aliam quam barbarismi, ut fiat adiectione 'nam €enim', 'de susum', 'in Alexandriam', detractione 'ambulo uiam', 'Aegypto uenio', 'ne hoc fecit', transmutatione, qua þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¥˜§‚ordo turbatur, 'quoque ego', 'enim hoc uoluit', 'autem non €habuit': ex quo genere an sit 'igitur' initio sermonis positum €dubitari potest, quia maximos auctores in diuersa fuisse €opinione uideo, cum apud alios sit etiam frequens, apud alios numquam reperiatur. Haec tria genera quidam di-€ducunt a soloecismo, et adiectionis uitium $PLEONASMO/N&, de-€tractionis $E)/LLEIYIN&, inuersionis $A)NASTROFH/N& uocant: quae si in €speciem soloecismi cadat, $U(PERBATO/N& quoque eodem appellari modo posse. Inmutatio sine controuersia est, cum aliud pro €alio ponitur. Id per omnis orationis partis deprendimus, fre-€quentissime in uerbo, quia plurima huic accidunt, ideoque €in eo fiunt soloecismi per genera tempora personas modos €(siue cui 'status' eos dici seu 'qualitates' placet) uel sex uel €ut alii uolunt octo (nam totidem uitiorum erunt formae in €quot species eorum quidque de quibus supra dictum est diui-seris): praeterea numeros, in quibus nos singularem ac €pluralem habemus, Graeci et $DUI+KO/N&. Quamquam fuerunt €qui nobis quoque adicerent dualem 'scripsere' 'legere' (quod @1 €euitandae asperitatis gratia mollitum est, ut apud ueteres €pro 'male mereris' 'male merere'), ideoque quod uocant duale €in illo solo genere consistit, cum apud Graecos et uerbi tota €fere ratione et in nominibus deprendatur (et sic quoque raris-simus sit eius usus), apud nostrorum uero neminem haec €obseruatio reperiatur, quin e contrario €@@@@@@@'deuenere locos' €@@et 'conticuere omnes' €@@et 'consedere duces' €aperte nos doceant nil horum ad duos pertinere, 'dixere' €quoque, quamquam id Antonius Rufus ex diuerso ponit ex-emplum, de pluribus patronis praeco pronuntiet. Quid? non €Liuius circa initia statim primi libri 'tenuere' inquit 'arcem €Sabini' et mox: 'in aduersum Romani subiere'? Sed quem €potius ego quam M. Tullium sequar? Qui in Oratore 'non €reprendo' inquit 'scripsere: scripserunt esse uerius sentio'. Similiter in uocabulis et nominibus fit soloecismus genere, €numero, proprie autem casibus, quidquid horum alteri suc-€cedet. Huic parti subiungantur licet per comparationes et €superlationes, itemque in quibus patrium pro possessiuo dicitur uel contra. Nam uitium quod fit per quantitatem, ut €'magnum peculiolum', erunt qui soloecismum putent, quia €pro nomine integro positum sit deminutum: ego dubito an €id inproprium potius appellem; significatione enim deerrat: €soloecismi porro uitium non est in sensu, sed in complexu. In participio per genus et casum ut in uocabulo, per tempora €ut in uerbo, per numerum ut in utroque peccatur. Pronomen @1 €quoque genus numerum casus habet, quae omnia recipiunt huius modi errorem. Fiunt soloecismi et quidem plurimi per €partis orationis: sed id tradere satis non est, ne ita demum €uitium esse credat puer si pro alia ponatur alia, ut uerbum €ubi nomen esse debuerit, uel aduerbium ubi pronomen, ac similia. Nam sunt quaedam cognata, ut dicunt, id est eius-€dem generis, in quibus qui alia specie quam oportet utetur, non minus quam ipso genere permutato deliquerit. Nam et €'an' et 'aut' coniunctiones sunt, male tamen interroges 'hic €aut ille sit'; et 'ne' ac 'non' aduerbia: qui tamen dicat pro €illo 'ne feceris' 'non feceris', in idem incidat uitium, quia €alterum negandi est, alterum uetandi. Hoc amplius 'intro' €et 'intus' loci aduerbia, 'eo' tamen 'intus' et 'intro sum' soloecismi sunt. Eadem in diuersitate pronominum inter-€iectionum praepositionum accident. €@@Est enim soloecismus in oratione comprensionis unius se-quentium ac priorum inter se inconueniens positio. Quaedam €tamen et faciem soloecismi habent et dici uitiosa non pos-€sunt, ut 'tragoedia Thyestes', ut 'ludi Floralia ac Megalesia' €_quamquam haec sequentia tempore interciderunt num-€quam aliter a ueteribus dicta. Schemata igitur nominabun-€tur, frequentiora quidem apud poetas, sed oratoribus quoque permissa. Verum schema fere habebit aliquam rationem, ut €docebimus eo quem paulo ante promisimus loco, sed hic €quoque quod schema uocatur, si ab aliquo per inprudentiam factum erit, soloecismi uitio non carebit. In eadem specie €sunt, sed schemate carent, ut supra dixi, nomina feminina €quibus mares utuntur, et neutralia quibus feminae. Hac-€tenus de soloecismo: neque enim artem grammaticam €componere adgressi sumus, sed cum in ordinem incurreret, €inhonoratam transire noluimus. @@Hoc amplius, ut institutum ordinem sequar, uerba aut @1 €Latina aut peregrina sunt. Peregrina porro ex omnibus prope €dixerim gentibus ut homines, ut instituta etiam multa uenerunt. Taceo de Tuscis et Sabinis et Praenestinis quoque €(nam ut eorum sermone utentem Vettium Lucilius insecta-€tur, quem ad modum Pollio reprendit in Liuio Patauinita-tem): licet omnia Italica pro Romanis habeam. Plurima €Gallica eualuerunt, ut 'raeda' ac 'petorritum', quorum altero €tamen Cicero, altero Horatius utitur. Et 'mappam' circo €quoque usitatum nomen Poeni sibi uindicant, et 'gurdos', €quos pro stolidis accipit uulgus, ex Hispania duxisse origin-em audiui. Sed haec diuisio mea ad Graecum sermonem €praecipue pertinet; nam et maxima ex parte Romanus inde €conuersus est, et confessis quoque Graecis utimur uerbis ubi €nostra desunt, sicut illi a nobis nonnumquam mutuantur. €Inde illa quaestio exoritur, an eadem ratione per casus duci externa qua nostra conueniat. Ac si reperias grammaticum €ueterum amatorem, neget quicquam ex Latina ratione mu-€tandum, quia, cum sit apud nos casus ablatiuus, quem illi €non habent, parum conueniat uno casu nostro, quinque Graecis uti: quin etiam laudet uirtutem eorum qui poten-€tiorem facere linguam Latinam studebant nec alienis egere €institutis fatebantur: inde 'Castorem' media syllaba pro-€ducta pronuntiarunt, quia hoc omnibus nostris nominibus €accidebat quorum prima positio in easdem quas 'Castor' lit-€teras exit, et ut 'Palaemo' ac 'Telamo' et 'Plato' (nam sic €eum Cicero quoque appellat) dicerentur retinuerunt, quia Latinum quod o et n litteris finiretur non reperiebant. Ne €in a quidem atque s litteras exire temere masculina Graeca €nomina recto casu patiebantur, ideoque et apud Caelium @1 €legimus 'Pelia cincinnatus' et apud Messalam 'bene fecit €Euthia' et apud Ciceronem 'Hermagora', ne miremur quod €ab antiquorum plerisque 'Aenea' ut 'Anchisa' sit dictus. Nam si ut 'Maecenas' 'Sufenas' 'Asprenas' dicerentur, gene-€tiuo casu non e littera sed tis syllaba terminarentur. Inde €Olympo et tyranno acutam syllabam mediam dederunt, quia €[duabus longis sequentibus] primam breuem acui noster sermo non patitur. Sic genetiuus 'Vlixi' et 'Achilli' fecit, sic €alia plurima. Nunc recentiores instituerunt Graecis nomini-€bus Graecas declinationes potius dare, quod tamen ipsum €non semper fieri potest. Mihi autem placet rationem Latinam €sequi, quousque patitur decor. Neque enim iam 'Calypso-€nem' dixerim ut 'Iunonem', quamquam secutus antiquos €C. Caesar utitur hac ratione declinandi; sed auctoritatem consuetudo superauit. In ceteris quae poterunt utroque modo €non indecenter efferri, qui Graecam figuram sequi malet non €Latine quidem sed tamen citra reprehensionem loquetur. @@Simplices uoces prima positione, id est natura sua, con-€stant, compositae aut praepositionibus subiunguntur, ut €'innocens' (dum ne pugnantibus inter se duabus, quale est €'inperterritus': alioqui possunt aliquando continuari duae, €ut 'incompositus' 'reconditus' et quo Cicero utitur 'subabsur-€dum'), aut e duobus quasi corporibus coalescunt, ut 'male-ficus'. Nam ex tribus nostrae utique linguae non concesserim, €quamuis 'capsis' Cicero dicat compositum esse ex 'cape si @1 €uis', et inueniantur qui 'Lupercalia' aeque tris partes ora-tionis esse contendant quasi 'luere per caprum': nam 'Soli-€taurilia' iam persuasum est esse 'Suouetaurilia', et sane ita €se habet sacrum, quale apud Homerum quoque est. Sed €haec non tam ex tribus quam ex particulis trium coeunt. €Ceterum etiam ex praepositione et duobus uocabulis dure €uidetur struxisse Pacuuius: €@@@@'Nerei repandirostrum incuruiceruicum pecus.' Iunguntur autem aut ex duobus Latinis integris, ut 'super-€fui' 'supterfugi', quamquam ex integris an composita sint þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¥˜Äƒquaeritur, aut ex integro et corrupto, ut 'maleuolus', aut ex €corrupto et integro, ut 'noctiuagus', aut duobus corruptis, €ut 'pedisecus', aut ex nostro et peregrino, ut 'biclinium', aut €contra, ut 'epitogium' et 'Anticato', aliquando et ex duobus €peregrinis, ut 'epiraedium'; nam cum sit 'epi' praepositio €Graeca, 'raeda' Gallicum (neque Graecus tamen neque Gallus €utitur composito), Romani suum ex alieno utroque fecerunt. Frequenter autem praepositiones quoque copulatio ista cor-€rumpit: inde 'abstulit' 'aufugit' 'amisit', cum praepositio sit €'ab' sola, et 'coit', cum sit praepositio 'con'. Sic 'ignaui' et 'erepublica' et similia. Sed res tota magis Graecos decet, €nobis minus succedit: nec id fieri natura puto, sed alienis €fauemus, ideoque cum $KURTAU/XENA& mirati simus, 'incuruicer-€uicum' uix a risu defendimus. @@Propria sunt uerba cum id significant in quod primo deno-€minata sunt, tralata cum alium natura intellectum, alium €loco praebent. Vsitatis tutius utimur, noua non sine quodam €periculo fingimus. Nam si recepta sunt, modicam laudem @1 adferunt orationi, repudiata etiam in iocos exeunt. Auden-€dum tamen: namque, ut Cicero ait, etiam quae primo dura €uisa sunt, usu molliuntur. Sed minime nobis concessa est €$O)NOMATOPOII/A&. Quis enim ferat si quid simile illis merito lauda-€tis $LI/GCE BIO/S& et $SI/Z' O)FQALMO/S& fingere audeamus? Iam ne €'balare' quidem aut 'hinnire' fortiter diceremus nisi iudicio €uetustatis niterentur.  @@Est etiam sua loquentibus obseruatio, sua scribentibus. €Sermo constat ratione uetustate auctoritate consuetudine. €Rationem praestat praecipue analogia, nonnumquam etymo-€logia. Vetera maiestas quaedam et, ut sic dixerim, religio commendat. Auctoritas ab oratoribus uel historicis peti €solet (nam poetas metri necessitas excusat, nisi si quando €nihil impediente in utroque modulatione pedum alterum €malunt, qualia sunt €@@@@@'imo de stirpe recisum' €@@et 'ae+riae quo congessere palumbes' €@@et 'silice in nuda' €et similia): cum summorum in eloquentia uirorum iudicium €pro ratione, et uel error honestus est magnos duces sequen-tibus. Consuetudo uero certissima loquendi magistra, uten-€dumque plane sermone, ut nummo, cui publica forma est. €Omnia tamen haec exigunt acre iudicium, analogia prae-cipue: quam proxime ex Graeco transferentes in Latinum €proportionem uocauerunt. Eius haec uis est, ut id quod €dubium est ad aliquid simile de quo non quaeritur re-€ferat, et incerta certis probet. Quod efficitur duplici uia: @1 €comparatione similium in extremis maxime syllabis, propter €quod ea quae sunt e singulis negantur debere rationem, et deminutione. Comparatio in nominibus aut genus deprendit €aut declinationem: genus, ut, si quaeratur 'funis' masculi-€num sit an femininum, simile illi sit 'panis': declinationem, €ut, si ueniat in dubium 'hac domu' dicendum sit an 'hac €domo', et 'domuum' an 'domorum', similia sint 'domus' 'anus' 'manus'. Deminutio genus modo detegit, ut, ne ab €eodem exemplo recedam, 'funem' masculinum esse 'funi-culus' ostendit. Eadem in uerbis quoque ratio comparationis, €ut, si quis antiquos secutus 'feruere' breui media syllaba €dicat, deprendatur uitiose loqui, quod omnia quae e et o lit-€teris fatendi modo terminantur, eadem, si in infinitis e lit-€teram media syllaba acceperunt, utique productam habent: €'prandeo' 'pendeo' 'spondeo', 'prandere' 'pendere' 'spondere', at quae o solam habent, dummodo per eandem litteram in €infinito exeant, breuia fiunt: 'lego' 'dico' 'curro', 'legere' €'dicere' 'currere': etiamsi est apud Lucilium: €@@@@'feruit aqua et feruet: feruit nunc, feruet ad annum'. Sed pace dicere hominis eruditissimi liceat: si 'feruit' putat €illi simile 'currit' et 'legit', 'feruo' dicet ut 'lego' et 'curro', €quod nobis inauditum est. Sed non est haec uera comparatio: €nam 'feruit' est illi simile 'seruit'. Quam proportionem se-quenti dicere necesse est 'feruire' ut 'seruire'. Prima quoque €aliquando positio ex obliquis inuenitur, ut memoria repeto €conuictos a me qui reprenderant quod hoc uerbo usus essem: €'pepigi'; nam id quidem dixisse summos auctores confite-€bantur, rationem tamen negabant permittere, quia prima @1 €positio 'paciscor', cum haberet naturam patiendi, faceret tempore praeterito 'pactus sum'. Nos praeter auctoritatem €oratorum atque historicorum analogia quoque dictum tueba-€mur. Nam cum legeremus in XII tabulis 'ni ita pagunt', €inueniebamus simile huic 'cadunt': inde prima positio, €etiamsi uetustate exoleuerat, apparebat 'pago' ut 'cado', unde non erat dubium sic 'pepigi' nos dicere ut 'cecidi'. Sed €meminerimus non per omnia duci analogiae posse rationem, €cum et sibi ipsa plurimis in locis repugnet. Quaedam sine €dubio conantur eruditi defendere, ut, cum deprensum est €'lepus' et 'lupus' similia positione quantum casibus numeris-€que dissentiant, ita respondent non esse paria quia 'lepus' €epicoenon sit, 'lupus' masculinum, quamquam Varro in eo €libro quo initia Romanae urbis enarrat lupum feminam dicit Ennium Pictoremque Fabium secutus. Illi autem idem, cum €interrogantur cur 'aper' 'apri' et 'pater' 'patris' faciat, illud €nomen positum, hoc ad aliquid esse contendunt. Praeterea €quoniam utrumque a Graeco ductum sit, ad eam rationem recurrunt, ut $PATRO/S& 'patris', $KA/PROU& 'apri' faciat. Illa tamen €quomodo effugient, ut non, quamuis feminina singulari €nominatiuo us litteris finita numquam genetiuo casu ris €syllaba terminentur, faciat tamen 'Venus' 'Veneris'? Item, €cum es litteris finita per uarios exeant genetiuos, numquam €tamen eadem ris syllaba terminatos, 'Ceres' cogat dici 'Cereris'? Quid uero quae tota positionis eiusdem in diuersos €flexus eunt, cum 'Alba' faciat 'Albanos' et 'Albensis', 'uolo' €'uolui' et 'uolaui'? Nam praeterito quidem tempore uarie €formari uerba prima persona o littera terminata ipsa ana-€logia confitetur, si quidem facit 'cado' 'cecidi', 'spondeo' @1 €'spopondi', 'pingo' 'pinxi', 'lego' 'legi', 'pono' 'posui', 'frango' 'fregi', 'laudo laudaui'. Non enim, cum primum fingerentur €homines, Analogia demissa caelo formam loquendi dedit, sed €inuenta est postquam loquebantur, et notatum in sermone €quid quoque modo caderet. Itaque non ratione nititur sed €exemplo, nec lex est loquendi sed obseruatio, ut ipsam analo-gian nulla res alia fecerit quam consuetudo. Inhaerent tamen €ei quidam molestissima diligentiae peruersitate, ut 'audaci-€ter' potius dicant quam 'audacter', licet omnes oratores aliud €sequantur, et 'emicauit', non 'emicuit', et 'conire', non 'coire'. €His permittamus et 'audiuisse' et 'sciuisse' et 'tribunale' et €'faciliter' dicere; 'frugalis' quoque sit apud illos, non 'frugi': nam quo alio modo fiet 'frugalitas'? Idem 'centum milia €nummum' et 'fidem deum' ostendant duplices quoque soloe-€cismos esse, quando et casum mutant et numerum: nescie-€bamus enim ac non consuetudini et decori seruiebamus, €sicut in plurimis quae M. Tullius in Oratore diuine ut omnia exequitur. Sed Augustus quoque in epistulis ad C. Caesarem €scriptis emendat quod is 'calidum' dicere quam 'caldum' €malit, non quia id non sit Latinum, sed quia sit odiosum et, ut ipse Graeco uerbo significauit, $PERI/ERGON&. Atqui hanc €quidam $O)RQOE/PEIAN& solam putant, quam ego minime excludo. €Quid enim tam necessarium quam recta locutio? Immo in-€haerendum ei iudico, quoad licet, diu etiam mutantibus €repugnandum: sed abolita atque abrogata retinere insolen-tiae cuiusdam est et friuolae in paruis iactantiae. Multum €enim litteratus qui sine adspiratione et producta secunda €syllaba salutarit ('aue=re' est enim), et 'calefacere' dixerit @1 €potius quam quod dicimus et 'conseruauisse', his adiciat 'face' et 'dice' et similia. Recta est haec uia: quis negat? Sed €adiacet et mollior et magis trita. Ego tamen non alio magis €angor quam quod obliquis casibus ducti etiam primas sibi €positiones non inuenire sed mutare permittunt, ut cum €'ebur' et 'robur', ita dicta ac scripta summis auctoribus, in o €litteram secundae syllabae transferunt, quia sit 'roboris' et €'eboris', 'sulpur' autem et 'guttur' u litteram in genetiuo €seruent: ideoque 'iecur' etiam et 'femur' controuersiam þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¦˜—fecerunt. Quod non minus est licentiosum quam si 'sulpuri' €et 'gutturi' subicerent in genetiuo litteram o mediam quia €esset 'eboris' et 'roboris': sicut Antonius Gnipho, qui 'robur' €quidem et 'ebur' atque etiam 'marmur' fatetur esse, uerum fieri uult ex his 'ebura' 'robura' 'marmura'. Quodsi animad-€uerterent litterarum adfinitatem, scirent sic ab eo quod est €'robur' 'roboris' fieri quo modo ab eo quod est 'miles limes' €'militis limitis', 'iudex uindex' 'iudicis uindicis', et quae supra iam attigi. Quid uero quod, ut dicebam, similes posi-€tiones in longe diuersas figuras per obliquos casus exeunt, €ut 'uirgo Iuno,' 'fusus lusus', 'cuspis puppis' et mille alia: €cum illud etiam accidat, ut quaedam pluraliter non dican-€tur, quaedam contra singulari numero, quaedam casibus €careant, quaedam a primis statim positionibus tota muten-tur, ut 'Iuppiter'? Quod uerbis etiam accidit, ut illi 'fero', €cuius praeteritum perfectum et ulterius non inuenitur. Nec €plurimum refert nulla haec an praedura sint. Nam quid 'pro-€genies' genetiuo singulari, quid plurali 'spes' faciet? Quo €modo autem 'quire' et 'urgere' uel in praeterita patiendi modo uel in participia transibunt? Quid de aliis dicam, cum @1 €'senatus senatui' 'senati' an 'senatus' faciat incertum sit? €Quare mihi non inuenuste dici uidetur aliud esse Latine, €aliud grammatice loqui. Ac de analogia nimium. @@Etymologia, quae uerborum originem inquirit, a Cicerone €dicta est notatio, quia nomen eius apud Aristotelen inuenitur €$SU/MBOLON&, quod est 'nota'. Nam uerbum ex uerbo ductum, id €est ueriloquium, ipse Cicero qui finxit reformidat. Sunt qui uim potius intuiti originationem uocent. Haec habet ali-€quando usum necessarium, quotiens interpretatione res de €qua quaeritur eget, ut cum M. Caelius se esse hominem frugi €uult probare, non quia abstinens sit (nam id ne mentiri €quidem poterat), sed quia utilis multis, id est fructuosus, €unde sit ducta frugalitas. Ideoque in definitionibus adsig-natur etymologiae locus. Nonnumquam etiam barbara ab €emendatis conatur discernere, ut cum 'Triquetram' dici €Siciliam an 'Triquedram', 'meridiem' an 'medidiem' opor-teat quaeritur: aliquando consuetudini seruit. Continet €autem in se multam eruditionem, siue ex Graecis orta trac-€temus, quae sunt plurima praecipueque Aeolica ratione, cui €est sermo noster simillimus, declinata, siue ex historiarum €ueterum notitia nomina hominum locorum gentium urbium €requiramus: unde Bruti, Publicolae, Pythici? cur Latium, €Italia, Beneuentum? quae Capitolium et collem Quirinalem €et Argiletum appellandi ratio? @@Iam illa minora in quibus maxime studiosi eius rei fatigan-€tur, qui uerba paulum declinata uarie et multipliciter ad €ueritatem reducunt aut correptis aut porrectis aut adiectis €aut detractis aut permutatis litteris syllabisue. Inde prauis @1 €ingeniis ad foedissima usque ludibria labuntur. Sit enim €'consul' a consulendo uel a iudicando: nam et hoc 'consulere' €ueteres uocauerunt, unde adhuc remanet illud 'rogat boni consulas', id est 'bonum iudices': 'senatui' dederit nomen €aetas, nam idem patres sunt: et 'rex' 'rector' et alia plurima €indubitata: nec abnuerim tegulae regulaeque et similium €his rationem: iam sit et 'classis' a calando et 'lepus' 'leuipes' et 'uulpes' 'uolipes': etiamne a contrariis aliqua sinemus €trahi, ut 'lucus' quia umbra opacus parum luceat, et 'ludus' €quia sit longissime a lusu, et 'Ditis' quia minime diues? €Etiamne 'hominem' appellari quia sit humo natus (quasi €uero non omnibus animalibus eadem origo, aut illi primi €mortales ante nomen imposuerint terrae quam sibi), et 'uerba' ab ae+re uerberato? Pergamus: sic perueniemus eo €usque ut 'stella' luminis stilla credatur, cuius etymologiae €auctorem clarum sane in litteris nominari in ea parte qua a me reprenditur inhumanum est. Qui uero talia libris com-€plexi sunt, nomina sua ipsi inscripserunt, ingenioseque uisus €est Gauius 'caelibes' dicere ueluti 'caelites', quod onere €grauissimo uacent, idque Graeco argumento iuuit: $H)I+QE/OUS €enim eadem de causa dici adfirmat. Nec ei cedit Modestus €inuentione: nam, quia Caelo Saturnus genitalia absciderit, €hoc nomine appellatos qui uxore careant ait; Aelius 'pitu-itam' quia petat uitam. Sed cui non post Varronem sit uenia? €Qui 'agrum' quia in eo agatur aliquid, et 'gragulos' quia gre-€gatim uolent dictos uoluit persuadere Ciceroni (ad eum enim €scribit), cum alterum ex Graeco sit manifestum duci, alterum ex uocibus auium. Sed hoc tanti fuit uertere, ut 'merula', @1 €quia sola uolat, quasi mera uolans nominaretur. Quidam non €dubitarunt etymologiae subicere omnem nominis causam, ut €ex habitu, quem ad modum dixi, 'Longos' et 'Rufos', ex €sono 'stertere' 'murmurare', etiam deriuata, ut a 'uelocitate' €dicitur 'uelox', et composita pleraque his similia, quae sine €dubio aliunde originem ducunt, sed arte non egent, cuius in €hoc opere non est usus nisi in dubiis. @@Verba a uetustate repetita non solum magnos adsertores €habent, sed etiam adferunt orationi maiestatem aliquam non €sine delectatione: nam et auctoritatem antiquitatis habent €et, quia intermissa sunt, gratiam nouitati similem parant. Sed opus est modo, ut neque crebra sint haec nec manifesta, €quia nihil est odiosius adfectatione, nec utique ab ultimis et €iam oblitteratis repetita temporibus, qualia sunt 'topper' et €'antegerio' et 'exanclare' et 'prosapia' et Saliorum carmina uix sacerdotibus suis satis intellecta. Sed illa mutari uetat €religio et consecratis utendum est: oratio uero, cuius summa €uirtus est perspicuitas, quam sit uitiosa si egeat interprete! €Ergo ut nouorum optima erunt maxime uetera, ita ueterum €maxime noua. @@Similis circa auctoritatem ratio. Nam etiamsi potest uideri €nihil peccare qui utitur iis uerbis quae summi auctores tradi-€derunt, multum tamen refert non solum quid dixerint, sed €etiam quid persuaserint. Neque enim 'tuburchinabundum' €et 'lurchinabundum' iam in nobis quisquam ferat, licet Cato €sit auctor, nec 'hos lodices', quamquam id Pollioni placet, €nec 'gladiola', atqui Messala dixit, nec 'parricidatum', quod @1 €in Caelio uix tolerabile uidetur, nec 'collos' mihi Caluus per-€suaserit: quae nec ipsi iam dicerent. @@Superest igitur consuetudo: nam fuerit paene ridiculum €malle sermonem quo locuti sint homines quam quo loquan-€tur. Et sane quid est aliud uetus sermo quam uetus loquendi €consuetudo? Sed huic ipsi necessarium est iudicium, con-€stituendumque in primis id ipsum quid sit quod consuetu-dinem uocemus. Quae si ex eo quod plures faciunt nomen €accipiat, periculosissimum dabit praeceptum non orationi €modo sed, quod maius est, uitae: unde enim tantum boni ut €pluribus quae recta sunt placeant? Igitur ut uelli et comam €in gradus frangere et in balneis perpotare, quamlibet haec €inuaserint ciuitatem, non erit consuetudo, quia nihil horum €caret reprensione (at lauamur et tondemur et conuiuimus ex €consuetudine), sic in loquendo non si quid uitiose multis insederit pro regula sermonis accipiendum erit. Nam ut €transeam quem ad modum uulgo imperiti loquantur, tota €saepe theatra et omnem circi turbam exclamasse barbare €scimus. Ergo consuetudinem sermonis uocabo consensum €eruditorum, sicut uiuendi consensum bonorum.  @@Nunc, quoniam diximus quae sit loquendi regula, €dicendum quae scribentibus custodienda, quod Graeci ortho-€graphian uocant, nos recte scribendi scientiam nominemus. €Cuius ars non in hoc posita est, ut nouerimus quibus quaeque €syllaba litteris constet (nam id quidem infra grammatici €officium est), sed totam, ut mea fert opinio, subtilitatem in dubiis habet: ut longis syllabis omnibus adponere apicem €ineptissimum est, quia plurimae natura ipsa uerbi quod €scribitur patent, sed interim necessarium, cum eadem littera €alium atque alium intellectum, prout correpta uel producta est, facit: ut 'malus' arborem significet an hominem non €bonum apice distinguitur, 'palus' aliud priore syllaba longa, @1 €aliud sequenti significat, et cum eadem littera nominatiuo €casu breuis, ablatiuo longa est, utrum sequamur plerumque hac nota monendi sumus. Similiter putauerunt illa quoque þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±§”‚seruanda discrimina, ut 'ex' praepositionem si uerbum €sequeretur 'specto', adiecta secundae syllabae s littera, si 'pecto', remota scriberemus. Illa quoque seruata est a multis €differentia, ut 'ad', cum esset praepositio, d litteram, cum €autem coniunctio, t acciperet, itemque 'cum', si tempus €significaret, per quom, si comitem, per c ac duas sequentis scriberetur. Frigidiora his alia, ut 'quidquid' c quartam €haberet ne interrogare bis uideremur, et 'quotidie' non €'cotidie', ut sit quot diebus: uerum haec iam etiam inter €ipsas ineptias euanuerunt. @@Quaeri solet, in scribendo praepositiones sonum quem €iunctae efficiunt an quem separatae obseruare conueniat, €ut cum dico 'optinuit' (secundam enim b litteram ratio poscit, aures magis audiunt p) et 'immunis' (illud enim quod €ueritas exigit, sequentis syllabae sono uictum, m gemina commutatur.) Est et in diuidendis uerbis obseruatio, mediam €litteram consonantem priori an sequenti syllabae adiungas. €'Haruspex' enim, quia pars eius posterior a spectando est, s €litteram tertiae dabit, 'abstemius', quia ex abstinentia temeti composita uox est, primae relinquet. Nam k quidem €in nullis uerbis utendum puto nisi quae significat etiam ut €sola ponatur. Hoc eo non omisi quod quidam eam quotiens €a sequatur necessariam credunt, cum sit c littera, quae ad €omnis uocalis uim suam perferat. @@Verum orthographia quoque consuetudini seruit ideoque €saepe mutata est. Nam illa uetustissima transeo tempora, €quibus et pauciores litterae nec similes his nostris earum @1 €formae fuerunt et uis quoque diuersa, sicut apud Graecos €o litterae, quae interim longa ac breuis, ut apud nos, interim pro syllaba quam nomine suo exprimit posita est: ut a €Latinis ueteribus d plurimis in uerbis ultimam adiectam, €quod manifestum est etiam ex columna rostrata, quae est €Duilio in foro posita, interim g quoque, ut in puluinari Solis, €qui colitur iuxta aedem Quirini, 'uesperug', quod 'uesperu-ginem' accipimus. De mutatione etiam litterarum, de qua €supra dixi, nihil repetere hic necesse est: fortasse enim sicut scribebant, etiam loquebantur. Semiuocalis geminare diu €non fuit usitatissimi moris, atque e contrario usque ad €Accium et ultra porrectas syllabas geminis, ut dixi, uocali-bus scripserunt. Diutius durauit ut e et i iungendis eadem €ratione qua Graeci $EI& uterentur: ea casibus numerisque dis-€creta est, ut Lucilius praecipit: €@@@@'iam "puerei uenere": e postremum facito atque i, €@@@@ut pueri plures fiant' €ac deinceps idem: €@@@@'mendaci furique addes e, cum dare furi €@@@@iusseris.' Quod quidem cum superuacuum est quia i tam longae quam €breuis naturam habet, tum incommodum aliquando; nam €in iis quae proximam ab ultima litteram e habebunt €et i longa terminabuntur, illam rationem sequentes utemur €e gemina, qualia sunt haec 'aurei' 'argentei' et his similia: idque iis praecipue qui ad lectionem instituentur etiam im-€pedimento erit, sicut in Graecis accidit adiectione i litterae, @1 €quam non solum datiuis casibus in parte ultima adscribunt, €sed quibusdam etiam interponunt, ut in $*L*H*I*S*T*H*I&, quia €etymologia ex diuisione in tris syllabas facta desideret eam litteram. Ae syllabam, cuius secundam nunc e litteram poni-€mus, uarie per a et i efferebant, quidam semper ut Graeci, €quidam singulariter tantum, cum in datiuum uel genetiuum €casum incidissent, unde 'pictai uestis' et 'aquai' Vergilius amantissimus uetustatis carminibus inseruit. In isdem €plurali numero e utebantur: 'hi Sullae, Galbae'. Est in hac €quoque parte Lucili praeceptum, quod quia pluribus explica-€tur uersibus, si quis parum credet apud ipsum in nono re-quirat. Quid quod Ciceronis temporibus paulumque infra, €fere quotiens s littera media uocalium longarum uel subiecta €longis esset, geminabatur, ut 'caussae' 'cassus' 'diuissiones'? €Quo modo et ipsum et Vergilium quoque scripsisse manus eorum docent. Atqui paulum superiores etiam illud quod nos €gemina dicimus 'iussi' una dixerunt. Iam 'optimus' 'maxi-€mus' ut mediam i litteram, quae ueteribus u fuerat, acci-€perent C. primum Caesaris inscriptione traditur factum. 'Here' nunc e littera terminamus: at ueterum comicorum €adhuc libris inuenio 'heri ad me uenit': quod idem in epistulis €Augusti, quas sua manu scripsit aut emendauit, deprendi-tur. Quid? non Cato Censorius 'dicam' et 'faciam' 'dicae' €et 'faciae' scripsit, eundemque in ceteris quae similiter @1 €cadunt modum tenuit? Quod et ex ueteribus eius libris €manifestum est et a Messala in libro de s littera positum. 'Sibe' et 'quase' scriptum in multorum libris est, sed an hoc €uoluerint auctores nescio: T. Liuium ita his usum ex Pediano €comperi, qui et ipse eum sequebatur. Haec nos i littera fini-mus. Quid dicam 'uortices' et 'uorsus' ceteraque ad eundem €modum, quae primus Scipio Africanus in e litteram secun-dam uertisse dicitur? Nostri praeceptores 'seruum' 'ceruum'-€que u et o litteris scripserunt, quia subiecta sibi uocalis in €unum sonum coalescere et confundi nequiret; nunc u gemina €scribuntur ea ratione quam reddidi: neutro sane modo uox €quam sentimus efficitur, nec inutiliter Claudius Aeolicam illam ad hos usus litteram adiecerat. Illud nunc melius, quod €'cui' tribus quas praeposui litteris enotamus, in quo pueris €nobis ad pinguem sane sonum qu et oi utebantur, tantum €ut ab illo 'qui' distingueretur. @@Quid quae scribuntur aliter quam enuntiantur? Nam et €'Gaius' C littera significatur, quae inuersa mulierem de-€clarat, quia tam Gaias esse uocitatas quam Gaios etiam ex nuptialibus sacris apparet: nec 'Gnaeus' eam litteram in €praenominis nota accipit qua sonat, et 'columnam' et 'con-€sules' exempta n littera legimus, et 'Subura', cum tribus €litteris notatur, C tertiam ostendit. Multa sunt generis huius, €sed haec quoque uereor ne modum tam paruae quaestionis €excesserint. @@Iudicium autem suum grammaticus interponat his omni-€bus: nam hoc ualere plurimum debet. Ego, nisi quod consue-€tudo optinuerit, sic scribendum quidque iudico quomodo sonat. Hic enim est usus litterarum, ut custodiant uoces et @1 €uelut depositum reddant legentibus. Itaque id exprimere debent quod dicturi sumus. Hae fere sunt emendate loquen-€di scribendique partes: duas reliquas significanter ornateque €dicendi non equidem grammaticis aufero, sed, cum mihi €officia rhetoris supersint, maiori operi reseruo. @@Redit autem illa cogitatio, quosdam fore qui haec quae €diximus parua nimium et impedimenta quoque maius ali-€quid agentibus putent: nec ipse ad extremam usque anxieta-€tem et ineptas cauillationes descendendum atque his ingenia concidi et comminui credo. Sed nihil ex grammatice nocuerit €nisi quod superuacuum est. An ideo minor est M. Tullius €orator quod idem artis huius diligentissimus fuit et in filio, €ut epistulis apparet, recte loquendi asper quoque exactor? Aut uim C. Caesaris fregerunt editi de analogia libri? Aut €ideo minus Messala nitidus quia quosdam totos libellos non €uerbis modo singulis sed etiam litteris dedit? Non obstant €hae disciplinae per illas euntibus, sed circa illas haerentibus.  @@Superest lectio: in qua puer ut sciat ubi suspendere €spiritum debeat, quo loco uersum distinguere, ubi cludatur €sensus, unde incipiat, quando attollenda uel summittenda €sit uox, quid quoque flexu, quid lentius celerius concitatius €lenius dicendum, demonstrari nisi in opere ipso non potest. Vnum est igitur quod in hac parte praecipiam, ut omnia ista €facere possit: intellegat. Sit autem in primis lectio uirilis et €cum sanctitate quadam grauis, et non quidem prorsae simi-€lis, quia et carmen est et se poetae canere testantur, non €tamen in canticum dissoluta nec plasmate, ut nunc a pleris-€que fit, effeminata: de quo genere optime C. Caesarem prae-€textatum adhuc accepimus dixisse: 'si cantas, male cantas: si legis, cantas'. Nec prosopopoeias, ut quibusdam placet, @1 €ad comicum morem pronuntiari uelim, esse tamen flexum €quendam quo distinguantur ab iis in quibus poeta persona sua utetur. Cetera admonitione magna egent, in primis ut €tenerae mentes tracturaeque altius quidquid rudibus et €omnium ignaris insederit non modo quae diserta sed uel þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¨ˆ•magis quae honesta sunt discant. Ideoque optime institutum €est ut ab Homero atque Vergilio lectio inciperet, quamquam €ad intellegendas eorum uirtutes firmiore iudicio opus est: €sed huic rei superest tempus, neque enim semel legentur. €Interim et sublimitate heroi carminis animus adsurgat et ex €magnitudine rerum spiritum ducat et optimis inbuatur. Vtiles tragoediae: alunt et lyrici, si tamen in iis non auctores €modo sed etiam partes operis elegeris: nam et Graeci licenter €multa et Horatium nolim in quibusdam interpretari. Elegia €uero, utique qua amat, et hendecasyllabi, qui sunt commata €sotadeorum (nam de sotadeis ne praecipiendum quidem est), €amoueantur si fieri potest, si minus, certe ad firmius aetatis robur reseruentur. Comoediae, quae plurimum conferre ad €eloquentiam potest, cum per omnis et personas et adfectus €eat, quem usum in pueris putem paulo post suo loco dicam: €nam cum mores in tuto fuerint, inter praecipua legenda erit. De Menandro loquor, nec tamen excluserim alios: nam Latini €quoque auctores adferent utilitatis aliquid; sed pueris quae €maxime ingenium alant atque animum augeant praelegenda: €ceteris, quae ad eruditionem modo pertinent, longa aetas €spatium dabit. Multum autem ueteres etiam Latini €conferunt, quamquam plerique plus ingenio quam arte €ualuerunt, in primis copiam uerborum: quorum in tragoediis €grauitas, in comoediis elegantia et quidam uelut atticismos inueniri potest. Oeconomia quoque in iis diligentior quam in @1 €plerisque nouorum erit, qui omnium operum solam uirtutem €sententias putauerunt. Sanctitas certe et, ut sic dicam, uirili-€tas ab iis petenda est, quando nos in omnia deliciarum uitia dicendi quoque ratione defluximus. Denique credamus sum-€mis oratoribus, qui ueterum poemata uel ad fidem causarum uel ad ornamentum eloquentiae adsumunt. Nam prae-€cipue quidem apud Ciceronem, frequenter tamen apud Asi-€nium etiam et ceteros qui sunt proximi, uidemus Enni Acci €Pacuui Lucili Terenti Caecili et aliorum inseri uersus, summa €non eruditionis modo gratia sed etiam iucunditatis, cum €poeticis uoluptatibus aures a forensi asperitate respirant. Quibus accedit non mediocris utilitas, cum sententiis eorum €uelut quibusdam testimoniis quae proposuere confirment. €Verum priora illa ad pueros magis, haec sequentia ad robu-€stiores pertinebunt, cum grammatices amor et usus lectionis €non scholarum temporibus sed uitae spatio terminentur. @@In praelegendo grammaticus et illa quidem minora prae-€stare debebit, ut partes orationis reddi sibi soluto uersu €desideret et pedum proprietates, quae adeo debent esse €notae in carminibus ut etiam in oratoria compositione desi-derentur. Deprendat quae barbara, quae inpropria, quae €contra legem loquendi sint posita, non ut ex his utique €improbentur poetae (quibus, quia plerumque seruire metro €coguntur, adeo ignoscitur ut uitia ipsa aliis in carmine appel-€lationibus nominentur: metaplasmus enim et schematismus €et schemata, ut dixi, uocamus et laudem uirtutis necessitati €damus), sed ut commoneat artificialium et memoriam agitet. Id quoque inter prima rudimenta non inutile demonstrare, €quot quaeque uerba modis intellegenda sint. Circa glosse-€mata etiam, id est uoces minus usitatas, non ultima eius professionis diligentia est. Enimuero iam maiore cura doceat @1 €tropos omnes, quibus praecipue non poema modo sed etiam €oratio ornatur, schemata utraque, id est figuras, quaeque €lexeos quaeque dianoeas uocantur: quorum ego sicut tro-€porum tractatum in eum locum differo quo mihi de ornatu orationis dicendum erit. Praecipue uero illa infigat animis, €quae in oeconomia uirtus, quae in decore rerum, quid per-€sonae cuique conuenerit, quid in sensibus laudandum, quid €in uerbis, ubi copia probabilis, ubi modus. @@His accedet enarratio historiarum, diligens quidem illa, €non tamen usque ad superuacuum laborem occupata: nam €receptas aut certe claris auctoribus memoratas exposuisse €satis est. Persequi quidem quid quis umquam uel contemp-€tissimorum hominum dixerit aut nimiae miseriae aut inanis €iactantiae est, et detinet atque obruit ingenia melius aliis uacatura. Nam qui omnis etiam indignas lectione scidas €excutit, anilibus quoque fabulis accommodare operam €potest: atqui pleni sunt eius modi impedimentis grammati-€corum commentarii, uix ipsis qui composuerunt satis noti. Nam Didymo, quo nemo plura scripsit, accidisse compertum €est ut, cum historiae cuidam tamquam uanae repugnaret, ipsius proferretur liber qui eam continebat. Quod euenit €praecipue in fabulosis usque ad deridicula quaedam, quae-€dam etiam pudenda, unde improbissimo cuique pleraque €fingendi licentia est, adeo ut de libris totis et auctoribus, ut €succurrit, mentiantur tuto, quia inueniri qui numquam fuere €non possunt: nam in notioribus frequentissime deprendun-€tur a curiosis. Ex quo mihi inter uirtutes grammatici habe-€bitur aliqua nescire.  @@Et finitae quidem sunt partes duae quas haec professio €pollicetur, id est ratio loquendi et enarratio auctorum, €quarum illam methodicen, hanc historicen uocant. Adicia-€mus tamen eorum curae quaedam dicendi primordia quibus @1 aetatis nondum rhetorem capientis instituant. Igitur Aesopi €fabellas, quae fabulis nutricularum proxime succedunt, nar-€rare sermone puro et nihil se supra modum extollente, deinde €eandem gracilitatem stilo exigere condiscant: uersus primo €soluere, mox mutatis uerbis interpretari, tum paraphrasi €audacius uertere, qua et breuiare quaedam et exornare saluo modo poetae sensu permittitur. Quod opus, etiam consum-€matis professoribus difficile, qui commode tractauerit cui-€cumque discendo sufficiet. Sententiae quoque et chriae et €aetiologiae subiectis dictorum rationibus apud grammaticos €scribantur, quia initium ex lectione ducunt: quorum omnium €similis est ratio, forma diuersa, quia sententia uniuersalis est uox, aetiologia personis continetur. Chriarum plura genera €traduntur: unum simile sententiae, quod est positum in uoce €simplici: 'dixit ille' aut 'dicere solebat'; alterum quod est in €respondendo: 'interrogatus ille', uel 'cum hoc ei dictum €esset, respondit'; tertium huic non dissimile: 'cum quis dixisset aliquid' uel 'fecisset'. Etiam in ipsorum factis esse €chrian putant, ut: 'Crates, cum indoctum puerum uidisset, €paedagogum eius percussit', et aliud paene par ei, quod €tamen eodem nomine appellare non audent, sed dicunt €$XREIW=DES&, ut: 'Milo, quem uitulum adsueuerat ferre, taurum €ferebat'. In his omnibus et declinatio per eosdem ducitur casus et tam factorum quam dictorum ratio est. Narratiun-€culas a poetis celebratas notitiae causa, non eloquentiae €tractandas puto. Cetera maioris operis ac spiritus Latini €rhetores relinquendo necessaria grammaticis fecerunt: €Graeci magis operum suorum et onera et modum norunt.  @@Haec de grammatice, quam breuissime potui, non ut €omnia dicerem sectatus, quod infinitum erat, sed ut maxime @1 €necessaria. Nunc de ceteris artibus quibus instituendos €priusquam rhetori tradantur pueros existimo strictim €subiungam, ut efficiatur orbis ille doctrinae, quem Graeci encyclion paedian uocant. Nam isdem fere annis aliarum €quoque disciplinarum studia ingredienda sunt: quae quia et €ipsae artes sunt et esse perfectae sine orandi scientia possunt €nec rursus ad efficiendum oratorem satis ualent solae, an sint huic operi necessariae quaeritur. Nam quid, inquiunt, €ad agendam causam dicendamue sententiam pertinet scire €quem ad modum in data linea constitui triangula aequis €lateribus possint? Aut quo melius uel defendet reum uel €reget consilia qui citharae sonos nominibus et spatiis dis-tinxerit? Enumerent etiam fortasse multos quamlibet utiles €foro qui neque geometren audierint nec musicos nisi hac €communi uoluptate aurium intellegant. Quibus ego primum €hoc respondeo, quod M. Cicero scripto ad Brutum libro fre-€quentius testatur: non eum a nobis institui oratorem qui sit €aut fuerit, sed imaginem quandam concepisse nos animo perfecti illius et nulla parte cessantis. Nam et sapientem for-€mantes eum qui sit futurus consummatus undique et, ut €dicunt, mortalis quidam deus non modo cognitione caelestium þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¨Š•„uel mortalium putant instruendum, sed per quaedam parua €sane, si ipsa demum aestimes, ducunt, sicut exquisitas €interim ambiguitates: non quia $KERATI/NAI& aut $KROKODI/LINAI €possint facere sapientem, sed quia illum ne in minimis qui-dem oporteat falli. Similiter oratorem, qui debet esse sapiens, €non geometres faciet aut musicus quaeque his alia sub-€iungam, sed hae quoque artes ut sit consummatus iuuabunt: @1 €nisi forte antidotus quidem atque alia quae oculis aut uul-€neribus medentur ex multis atque interim contrariis quoque €inter se effectibus componi uidemus, quorum ex diuersis fit €una illa mixtura quae nulli earum similis est ex quibus con-stat, sed proprias uires ex omnibus sumit, et muta animalia €mellis illum inimitabilem humanae rationi saporem uario €florum ac sucorum genere perficiunt: nos mirabimur si oratio, €qua nihil praestantius homini dedit prouidentia, pluribus €artibus egeat, quae, etiam cum se non ostendunt in dicendo €nec proferunt, uim tamen occultam suggerunt et tacitae quoque sentiuntur. 'Fuit aliquis sine iis disertus'. Sed ego €oratorem uolo. 'Non multum adiciunt'. Sed aeque non erit €totum cui uel parua deerunt; et optimum quidem hoc esse €conueniet: cuius etiamsi in arduo spes est, nos tamen prae-€cipiamus omnia, ut saltem plura fiant. Sed cur deficiat €animus? Natura enim perfectum oratorem esse non pro-€hibet, turpiterque desperatur quidquid fieri potest. @@Atque ego uel iudicio ueterum poteram esse contentus. €Nam quis ignorat musicen, ut de hac primum loquar, tantum €iam illis antiquis temporibus non studii modo uerum etiam €uenerationis habuisse ut idem musici et uates et sapientes €iudicarentur, mittam alios, Orpheus et Linus: quorum €utrumque dis genitum, alterum uero, quia rudes quoque €atque agrestes animos admiratione mulceret, non feras modo €sed saxa etiam siluasque duxisse posteritatis memoriae traditum est. Itaque et Timagenes auctor est omnium in €litteris studiorum antiquissimam musicen extitisse, et testi-€monio sunt clarissimi poetae, apud quos inter regalia con- @1 €uiuia laudes heroum ac deorum ad citharam canebantur. €Iopas uero ille Vergili nonne canit €@@@@'errantem lunam solisque labores' €et cetera? Quibus certe palam confirmat auctor eminentissi-€mus musicen cum diuinarum etiam rerum cognitione esse coniunctam. Quod si datur, erit etiam oratori necessaria, si €quidem, ut diximus, haec quoque pars, quae ab oratoribus €relicta a philosophis est occupata, nostri operis fuit ac sine €omnium talium scientia non potest esse perfecta eloquentia. Atqui claros nomine sapientiae uiros nemo dubitauerit stu-€diosos musices fuisse, cum Pythagoras atque eum secuti €acceptam sine dubio antiquitus opinionem uulgauerint mun-€dum ipsum ratione esse compositum, quam postea sit lyra €imitata, nec illa modo contenti dissimilium concordia, quam €uocant harmonian, sonum quoque his motibus dederint. Nam Plato cum in aliis quibusdam tum praecipue in Timaeo €ne intellegi quidem nisi ab iis qui hanc quoque partem €disciplinae diligenter perceperint potest. De philosophis €loquor, quorum fons ipse Socrates iam senex institui lyra non erubescebat? Duces maximos et fidibus et tibiis cecinisse €traditum, exercitus Lacedaemoniorum musicis accensos €modis. Quid autem aliud in nostris legionibus cornua ac €tubae faciunt? Quorum concentus quanto est uehementior, tantum Romana in bellis gloria ceteris praestat. Non igitur €frustra Plato ciuili uiro, quem $POLITIKO/N& uocat, necessariam €musicen credidit, et eius sectae, quae aliis seuerissima, aliis €asperrima uidetur, principes in hac fuere sententia, ut existi-€marent sapientium aliquos nonnullam operam his studiis €accommodaturos, et Lycurgus, durissimarum Lacedaemoniis legum auctor, musices disciplinam probauit. Atque eam @1 €natura ipsa uidetur ad tolerandos facilius labores uelut €muneri nobis dedisse, si quidem et remigem cantus hortatur; €nec solum in iis operibus in quibus plurium conatus prae-€eunte aliqua iucunda uoce conspirat, sed etiam singulorum fatigatio quamlibet se rudi modulatione solatur. Laudem €adhuc dicere artis pulcherrimae uideor, nondum eam tamen €oratori coniungere. Transeamus igitur id quoque, quod gram-€matice quondam ac musice iunctae fuerunt: si quidem €Archytas atque Euenus etiam subiectam grammaticen musi-€cae putauerunt, et eosdem utriusque rei praeceptores fuisse €cum Sophron ostendit, mimorum quidem scriptor, sed quem €Plato adeo probauit ut suppositos capiti libros eius cum moreretur habuisse credatur, tum Eupolis, apud quem €Prodamus et musicen et litteras docet et Maricas, qui est €Hyperbolus, nihil se ex musice scire nisi litteras confitetur. €Aristophanes quoque non uno libro sic institui pueros antiqui-€tus solitos esse demonstrat, et apud Menandrum in Hypo-€bolimaeo senex, qui reposcenti filium patri uelut rationem €inpendiorum quae in educationem contulerit exponens psaltis se et geometris multa dicit dedisse. Vnde etiam ille mos, ut €in conuiuiis post cenam circumferretur lyra, cuius cum se €imperitum Themistocles confessus esset, ut uerbis Ciceronis utar, 'est habitus indoctior'. Sed ueterum quoque Roma-€norum epulis fides ac tibias adhibere moris fuit: uersus quoque €Saliorum habent carmen. Quae cum omnia sint a Numa rege €instituta, faciunt manifestum ne illis quidem qui rudes ac €bellicosi uidentur curam musices, quantam illa recipiebat aetas, defuisse. Denique in prouerbium usque Graecorum €celebratum est indoctos a Musis atque a Gratiis abesse. @1 @@Verum quid ex ea proprie petat futurus orator disseramus. €Numeros musice duplices habet, in uocibus et in corpore: €utriusque enim rei aptus quidam modus desideratur. Vocis €rationem Aristoxenus musicus diuidit in $R(UQMO/N& et $ME/LOS&, €quorum alterum modulatione, alterum canore ac sonis con-€stat. Num igitur non haec omnia oratori necessaria? Quorum €unum ad gestum, alterum ad conlocationem uerborum, ter-€tium ad flexus uocis, qui sunt in agendo quoque plurimi, pertinet: nisi forte in carminibus tantum et in canticis exi-€gitur structura quaedam et inoffensa copulatio uocum, in €agendo superuacua est, aut non compositio et sonus in ora-€tione quoque uarie pro rerum modo adhibetur sicut in musice. Namque et uoce et modulatione grandia elate, €iucunda dulciter, moderata leniter canit totaque arte con-sentit cum eorum quae dicuntur adfectibus. Atqui in orando €quoque intentio uocis, remissio, flexus pertinet ad mouendos €audientium adfectus, aliaque et conlocationis et uocis, ut €eodem utar uerbo, modulatione concitationem iudicis, alia €misericordiam petimus, cum etiam organis, quibus sermo €exprimi non potest, adfici animos in diuersum habitum sen-tiamus. Corporis quoque aptus et decens motus, qui dicitur €$EU)RUQMI/A&, et est necessarius nec aliunde peti potest: in quo €pars actionis non minima consistit, qua de re sepositus nobis est locus. Age, non habebit in primis curam uocis orator? €Quid tam musices proprium? Sed ne haec quidem praesu-€menda pars est: uno interim contenti simus exemplo C. €Gracchi, praecipui suorum temporum oratoris, cui contio-€nanti consistens post eum musicus fistula, quam tonarion uocant, modos quibus deberet intendi ministrabat; haec ei @1 €cura inter turbidissimas actiones uel terrenti optimates uel €iam timenti fuit. Libet propter quosdam imperitiores, etiam €'crassiore', ut uocant, 'Musa', dubitationem huius utilitatis eximere. Nam poetas certe legendos oratori futuro conces-€serint: num igitur hi sine musice? Ac si quis tam caecus €animi est ut de aliis dubitet, illos certe qui carmina ad lyram €composuerunt. Haec diutius forent dicenda si hoc studium uelut nouum praeciperem. Cum uero antiquitus usque a €Chirone atque Achille ad nostra tempora apud omnis, qui €modo legitimam disciplinam non sint perosi, durauerit, non €est committendum ut illa dubia faciam defensionis sollici-tudine. Quamuis autem satis iam ex ipsis quibus sum modo €usus exemplis credam esse manifestum quae mihi et quate-€nus musice placeat, apertius tamen profitendum puto non €hanc a me praecipi quae nunc in scaenis effeminata et in-€pudicis modis fracta non ex parte minima si quid in nobis þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¨Š˜Ÿ†uirilis roboris manebat excidit, sed qua laudes fortium cane-€bantur quaque ipsi fortes canebant: nec psalteria et spadicas, €etiam uirginibus probis recusanda, sed cognitionem rationis, €quae ad mouendos leniendosque adfectus plurimum ualet. Nam et Pythagoran accepimus concitatos ad uim pudicae €domui adferendam iuuenes iussa mutare in spondium modos €tibicina composuisse, et Chrysippus etiam nutricum illi €quae adhibetur infantibus adlectationi suum quoddam car-€men adsignat. Est etiam non inerudite ad declamandum ficta €materia, in qua ponitur tibicen, qui sacrificanti Phrygium cecinerat, acto illo in insaniam et per praecipitia delato €accusari quod causa mortis extiterit: quae si dici debet ab €oratore nec dici citra scientiam musices potest, quomodo non @1 €hanc quoque artem necessariam esse operi nostro uel inique €consentient? @@In geometria partem fatentur esse utilem teneris aetati-€bus: agitari namque animos et acui ingenia et celeritatem €percipiendi uenire inde concedunt, sed prodesse eam non, ut €ceteras artis, cum perceptae sint sed cum discatur existi-mant. Id uulgaris opinio est: nec sine causa summi uiri etiam €inpensam huic scientiae operam dederunt. Nam cum sit €geometria diuisa in numeros atque formas, numerorum €quidem notitia non oratori modo sed cuicumque primis €saltem litteris erudito necessaria est. In causis uero uel fre-€quentissime uersari solet: in quibus actor, non dico si circa €summas trepidat, sed si digitorum saltem incerto aut inde-coro gestu a computatione dissentit, iudicatur indoctus. Illa €uero linearis ratio et ipsa quidem cadit frequenter in causas €(nam de terminis mensurisque sunt lites), sed habet maiorem quandam aliam cum arte oratoria cognationem. Iam primum €ordo est geometriae necessarius: nonne et eloquentiae? Ex €prioribus geometria probat insequentia et certis incerta: €nonne id in dicendo facimus? Quid? illa propositarum quaes-€tionum conclusio non fere tota constat syllogismis? Propter €quod pluris inuenias qui dialecticae similem quam qui rhe-€toricae fateantur hanc artem. Verum et orator, etiamsi raro, non tamen numquam probabit dialectice. Nam et syllogismis €si res poscet utetur, et certe enthymemate, qui rhetoricus €est syllogismus. Denique probationum quae sunt potentissi-€mae grammicae apodixis uulgo dicuntur: quid autem magis oratio quam probationem petit? Falsa quoque ueris similia €geometria ratione deprendit. Fit hoc et in numeris per @1 €quasdam quas pseudographias uocant, quibus pueri ludere €solebamus. Sed alia maiora sunt. Nam quis non ita proponenti €credat: 'quorum locorum extremae lineae eandem mensuram €colligunt, eorum spatium quoque quod iis lineis continetur par sit necesse est?' At id falsum est: nam plurimum refert €cuius sit formae ille circumitus, reprehensique a geometris €sunt historici qui magnitudinem insularum satis significari €nauigationis ambitu crediderunt. Nam ut quaeque forma perfectissima, ita capacissima est. Ideoque illa circumcurrens €linea, si efficiet orbem, quae forma est in planis maxime €perfecta, amplius spatium complectetur quam si quadratum €paribus oris efficiat, rursus quadrata triangulis, triangula ipsa plus aequis lateribus quam inaequalibus. Sed alia for-€sitan obscuriora: nos facillimum etiam imperitis sequamur €experimentum. Iugeri mensuram ducentos et quadraginta €longitudinis pedes esse dimidioque in latitudinem patere non €fere quisquam est qui ignoret, et qui sit circumitus et quan-tum campi cludat colligere expeditum. At centeni et octo-€geni in quamque partem pedes idem spatium extremitatis €sed multo amplius clusae quattuor lineis areae faciunt. Id €si computare quem piget, breuioribus numeris idem discat. €Nam deni in quadram pedes quadraginta per oram, intra €centum erunt. At si quini deni per latera, quini in fronte sint, €ex illo quod amplectuntur quartam deducent eodem circum-ductu. Si uero porrecti utrimque undeuiceni singulis distent, €non plures intus quadratos habebunt quam per quot longi-€tudo ducetur: quae circumibit autem linea eiusdem spatii €erit cuius ea quae centum continet. Ita quidquid formae quadrati detraxeris, amplitudini quoque peribit. Ergo etiam €id fieri potest, ut maiore circumitu minor loci amplitudo €cludatur. Haec in planis; nam in collibus uallibusque etiam imperito patet plus soli esse quam caeli. Quid quod se eadem @1 €geometria tollit ad rationem usque mundi? In qua, cum €siderum certos constitutosque cursus numeris docet, disci-€mus nihil esse inordinatum atque fortuitum: quod ipsum nonnumquam pertinere ad oratorem potest. An uero, cum €Pericles Athenienses solis obscuratione territos redditis eius €rei causis metu liberauit, aut cum Sulpicius ille Gallus in €exercitu L. Pauli de lunae defectione disseruit, ne uelut pro-€digio diuinitus facto militum animi terrerentur, non uidetur esse usus oratoris officio? Quod si Nicias in Sicilia scisset, €non eodem confusus metu pulcherrimum Atheniensium exer-€citum perdidisset: sicut Dion, cum ad destruendam Dionysi €tyrannidem uenit, non est tali casu deterritus. Sint extra €licet usus bellici transeamusque quod Archimedes unus ob-sidionem Syracusarum in longius traxit, illud utique iam €proprium ad efficiendum quod intendimus, plurimas quae-€stiones, quibus difficilior alia ratione explicatio est, ut de €ratione uidendi, de sectione [2in]2 infinitum, de celeritate €augenda, linearibus illis probationibus solui solere: ut, si est €oratori, quod proximus demonstrabit liber, de omnibus re-€bus dicendum, nullo modo sine geometria esse possit orator.  @@Dandum aliquid comoedo quoque, dum eatenus qua €pronuntiandi scientiam futurus orator desiderat. Non enim €puerum quem in hoc instituimus aut femineae uocis exilitate frangi uolo aut seniliter tremere. Nec uitia ebrietatis effingat €nec seruili uernilitate inbuatur nec amoris auaritiae metus €discat adfectum: quae neque oratori sunt necessaria et men-€tem praecipue in aetate prima teneram adhuc et rudem in-ficiunt; nam frequens imitatio transit in mores. Ne gestus €quidem omnis ac motus a comoedis petendus est. Quam-€quam enim utrumque eorum ad quendam modum praestare @1 €debet orator, plurimum tamen aberit a scaenico, nec uultu €nec manu nec excursionibus nimius. Nam si qua in his ars €est dicentium, ea prima est ne ars esse uideatur. @@Quod est igitur huius doctoris officium? In primis uitia si €qua sunt oris emendet, ut expressa sint uerba, ut suis quae-€que litterae sonis enuntientur. Quarundam enim uel exilitate €uel pinguitudine nimia laboramus, quasdam uelut acriores €parum efficimus et aliis non dissimilibus sed quasi hebetiori-bus permutamus. Quippe et rho litterae, qua Demosthenes €quoque laborauit, labda succedit, quarum uis est apud €nos quoque, et cum c ac similiter g non eualuerunt, in t ac d molliuntur. Ne illas quidem circa s litteram delicias hic €magister feret, nec uerba in faucibus patietur audiri nec oris €inanitate resonare nec, quod minime sermoni puro conueniat, €simplicem uocis naturam pleniore quodam sono circumliniri, quod Graeci catapeplasmenon dicunt (sic appellatur cantus €tibiarum quae, praeclusis quibus clarescunt foraminibus, recto modo exitu grauiorem spiritum reddunt). Curabit €etiam ne extremae syllabae intercidant, ut par sibi sermo €sit, ut quotiens exclamandum erit lateris conatus sit ille, non €capitis, ut gestus ad uocem, uultus ad gestum accommodetur. Obseruandum erit etiam ut recta sit facies dicentis, ne labra €detorqueantur, ne inmodicus hiatus rictum distendat, ne €supinus uultus, ne deiecti in terram oculi, ne inclinata utrolibet ceruix. Nam frons pluribus generibus peccat. Vidi €multos quorum supercilia ad singulos uocis conatus €adleuarentur, aliorum constricta, aliorum etiam dissidentia, €cum alterum in uerticem tenderent, altero paene oculus @1 ipse premeretur. Infinitum autem, ut mox dicemus, in his €quoque rebus momentum est, et nihil potest placere quod non €decet. @@Debet etiam docere comoedus quomodo narrandum, qua €sit auctoritate suadendum, qua concitatione consurgat ira, €qui flexus deceat miserationem: quod ita optime faciet si þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¨‹˜Œ„certos ex comoediis elegerit locos et ad hoc maxime idoneos, id est actionibus similes. Idem autem non ad pronuntiandum €modo utilissimi, uerum ad augendam quoque eloquentiam maxime accommodati erunt. Et haec dum infirma aetas €maiora non capiet: ceterum cum legere orationes oportebit, €cum uirtutes earum iam sentiet, tum mihi diligens aliquis €ac peritus adsistat, neque solum lectionem formet uerum €ediscere etiam electa ex iis cogat et ea dicere stantem clare €et quem ad modum agere oportebit, ut protinus pronuntia-€tionem uocem memoriam exerceat. @@Ne illos quidem reprehendendos puto qui paulum etiam €palaestricis uacauerunt. Non de iis loquor quibus pars uitae €in oleo, pars in uino consumitur, qui corporum cura mentem €obruerunt (hos enim abesse ab eo quem instituimus quam longissime uelim): sed nomen est idem iis a quibus gestus €motusque formantur, ut recta sint bracchia, ne indoctae €rusticae manus, ne status indecorus, ne qua in proferendis €pedibus inscitia, ne caput oculique ab alia corporis inclina-tione dissideant. Nam neque haec esse in parte pronuntia-€tionis negauerit quisquam neque ipsam pronuntiationem ab €oratore secernet: et certe quod facere oporteat non indig-€nandum est discere, cum praesertim haec chironomia, quae €est (ut nomine ipso declaratur) lex gestus, et ab illis tempori-€bus heroicis orta sit et a summis Graeciae uiris atque ipso €etiam Socrate probata, a Platone quoque in parte ciuilium €posita uirtutum, et a Chrysippo in praeceptis de liberorum @1 educatione compositis non omissa. Nam Lacedaemonios €quidem etiam saltationem quandam tamquam ad bella €quoque utilem habuisse inter exercitationes accepimus. €Neque id ueteribus Romanis dedecori fuit: argumentum est €sacerdotum nomine ac religione durans ad hoc tempus salta-€tio et illa in tertio Ciceronis de Oratore libro uerba Crassi, €quibus praecipit ut orator utatur 'laterum inclinatione forti €ac uirili, non a scaena et histrionibus, sed ab armis aut €etiam a palaestra'. Cuius disciplinae usus in nostram usque aetatem sine reprehensione descendit. A me tamen nec €ultra puerilis annos retinebitur nec in his ipsis diu. Neque €enim gestum oratoris componi ad similitudinem saltationis €uolo, sed subesse aliquid ex hac exercitatione puerili, unde €nos non id agentis furtim decor ille discentibus traditus €prosequatur.  @@Quaeri solet an, etiamsi discenda sint haec, eodem €tempore tamen tradi omnia et percipi possint. Negant enim €quidam, quia confundatur animus ac fatigetur tot disciplinis €in diuersum tendentibus, ad quas nec mens nec corpus nec €dies ipse sufficiat, et, si maxime patiatur hoc aetas robustior, pueriles annos onerari non oporteat. Sed non satis perspiciunt €quantum natura humani ingenii ualeat, quae ita est agilis €ac uelox, sic in omnem partem, ut ita dixerim, spectat, ut €ne possit quidem aliquid agere tantum unum, in plura uero €non eodem die modo sed eodem temporis momento uim suam intendat. An uero citharoedi non simul et memoriae €et sono uocis et plurimis flexibus seruiunt, cum interim alios €neruos dextra percurrunt, alios laeua trahunt continent €praebent, ne pes quidem otiosus certam legem temporum seruat_et haec pariter omnia? Quid? nos agendi subita @1 €necessitate deprensi nonne alia dicimus alia prouidemus, €cum pariter inuentio rerum, electio uerborum, compositio €gestus pronuntiatio uultus motus desiderentur? Quae si €uelut sub uno conatu tam diuersa parent simul, cur non €pluribus curis horas partiamur_cum praesertim reficiat €animos ac reparet uarietas ipsa, contraque sit aliquanto diffi-€cilius in labore uno perseuerare? Ideo et stilus lectione requiescit et ipsius lectionis taedium uicibus leuatur; quam-€libet multa egerimus, quodam tamen modo recentes sumus €ad id quod incipimus. Quis non optundi possit si per totum €diem cuiuscumque artis unum magistrum ferat? Mutatione €recreabitur sicut in cibis, quorum diuersitate reficitur sto-machus et pluribus minore fastidio alitur. Aut dicant isti €mihi quae sit alia ratio discendi. Grammatico soli deseruia-€mus, deinde geometrae tantum, omittamus interim quod €didicimus? mox transeamus ad musicum, excidant priora? €Et cum Latinis studebimus litteris, non respiciamus ad €Graecas? Et, ut semel finiam, nihil faciamus nisi nouissi-mum? Cur non idem suademus agricolis, ne arua simul et €uineta et oleas et arbustum colant? ne pratis et pecoribus et €hortis et aluearibus auibusque accommodent curam? Cur €ipsi aliquid forensibus negotiis, aliquid desideriis amicorum, €aliquid rationibus domesticis, aliquid curae corporis, non-€nihil uoluptatibus cotidie damus? Quarum nos una res quae-€libet nihil intermittentis fatigaret: adeo facilius est multa €facere quam diu. @@Illud quidem minime uerendum est, ne laborem studiorum €pueri difficilius tolerent; neque enim ulla aetas minus fatiga-€tur. Mirum sit forsitan, sed experimentis deprehendas; nam et dociliora sunt ingenia priusquam obduruerunt (id uel €hoc argumento patet, quod intra biennium quam uerba €recte formare potuerunt quamuis nullo instante omnia fere @1 €locuntur: at nouiciis nostris per quot annos sermo Latinus €repugnat! Magis scias si quem iam robustum instituere litteris €coeperis non sine causa dici $PAIDOMAQEI=S& eos qui in sua quidque arte optime faciant) et patientior est laboris natura €pueris quam iuuenibus. Videlicet ut corpora infantium nec €casus, quo in terram totiens deferuntur, tam grauiter adfligit €nec illa per manus et genua reptatio nec post breue tempus €continui lusus et totius diei discursus, quia pondus illis abest €nec se ipsi grauant: sic animi quoque, credo quia minore €conatu mouentur nec suo nisu studiis insistunt sed form-€andos se tantummodo praestant, non similiter fatigantur. Praeterea secundum aliam aetatis illius facilitatem uelut €simplicius docentis secuntur nec quae iam egerint metiun-€tur: abest illis adhuc etiam laboris iudicium. Porro, ut fre-€quenter experti sumus, minus adficit sensus fatigatio quam €cogitatio. @@Sed ne temporis quidem umquam plus erit, quia his aetati-€bus omnis in audiendo profectus est. Cum ad stilum secedet, €cum generabit ipse aliquid atque componet, tum inchoare haec studia uel non uacabit uel non libebit. Ergo cum gram-€maticus totum diem occupare non possit, nec debeat ne €discentis animum taedio auertat, quibus potius studiis haec temporum uelut subsiciua donabimus? Nam nec ego consumi €studentem in his artibus uolo: nec moduletur aut musicis €notis cantica excipiat, nec utique ad minutissima usque €geometriae opera descendat; non comoedum in pronun-€tiando nec saltatorem in gestu facio. Quae si omnia exigerem, €suppeditabat tamen tempus; longa est enim quae discit aetas, et ego non de tardis ingeniis loquor. Denique cur in €his omnibus quae discenda oratori futuro puto eminuit €Plato? Qui non contentus disciplinis quas praestare poterant @1 €Athenae, non Pythagoreorum, ad quos in Italiam nauiga-€uerat, Aegypti quoque sacerdotes adiit atque eorum arcana €perdidicit. @@Difficultatis patrocinia praeteximus segnitiae; neque enim €nobis operis amor est, nec quia sit honesta ac rerum pul-€cherrima eloquentia petitur ipsa, sed ad uilem usum et sordidum lucrum accingimur. Dicant sine his in foro multi €et adquirant, dum sit locupletior aliquis sordidae mercis €negotiator et plus uoci suae debeat praeco. Ne uelim quidem lectorem dari mihi quid studia referant computaturum. Qui €uero imaginem ipsam eloquentiae diuina quadam mente €conceperit, quique illam, ut ait non ignobilis tragicus, 'regi-€nam rerum orationem' ponet ante oculos, fructumque non €ex stipe aduocationum sed ex animo suo et contemplatione €ac scientia petet perpetuum illum nec fortunae subiectum, €facile persuadebit sibi ut tempora, quae spectaculis campo €tesseris, otiosis denique sermonibus, ne dicam somno et con-€uiuiorum mora conteruntur, geometrae potius ac musico €inpendat, quanto plus delectationis habiturus quam ex illis €ineruditis uoluptatibus. Dedit enim hoc prouidentia homini-bus munus, ut honesta magis iuuarent. Sed nos haec ipsa €dulcedo longius duxit. Hactenus ergo de studiis quibus þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ±¨Œ˜“ƒantequam maiora capiat puer instituendus est: proximus €liber uelut nouum sumet exordium et ad rhetoris officia €transibit. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER SECVNDVS}1 ¡@@Tenuit consuetudo, quae cotidie magis inualescit, ut €praeceptoribus eloquentiae, Latinis quidem semper, sed €etiam Graecis interim, discipuli serius quam ratio postulat €traderentur. Eius rei duplex causa est, quod et rhetores €utique nostri suas partis omiserunt et grammatici alienas occupauerunt. Nam et illi declamare modo et scientiam de-€clamandi ac facultatem tradere officii sui ducunt idque intra €deliberatiuas iudicialisque materias (nam cetera ut pro-€fessione sua minora despiciunt), et hi non satis credunt €excepisse quae relicta erant (quo nomine gratia quoque iis €habenda est), sed ad prosopopoeias usque [ad suasorias], in quibus onus dicendi uel maximum est, inrumpunt. Hinc €ergo accidit ut quae alterius artis prima erant opera facta €sint alterius nouissima, et aetas altioribus iam disciplinis €debita in schola minore subsidat ac rhetoricen apud gram-€maticos exerceat. Ita, quod est maxime ridiculum, non ante €ad declamandi magistrum mittendus uidetur puer quam €declamare sciat. @@Nos suum cuique professioni modum demus: et gram-€matice, quam in Latinum transferentes litteraturam €uocauerunt, fines suos norit, praesertim tantum ab hac €appellationis suae paupertate, intra quam primi illi constitere, €prouecta; nam tenuis a fonte adsumptis %historicorum criti-€corumque% uiribus pleno iam satis alueo fluit, cum praeter €rationem recte loquendi non parum alioqui copiosam prope omnium maximarum artium scientiam amplexa sit: et @1 €rhetorice, cui nomen uis eloquendi dedit, officia sua non €detrectet nec occupari gaudeat pertinentem ad se laborem: €quae, dum opere cedit, iam paene possessione depulsa est. Neque infitiabor aliquem ex his qui grammaticen profitean-€tur eo usque scientiae progredi posse ut ad haec quoque €tradenda sufficiat. Sed cum id aget, rhetoris officio fungetur, €non suo. @@Nos porro quaerimus quando iis quae rhetorice praecipit €percipiendis puer maturus esse uideatur: in quo quidem non €id est aestimandum, cuius quisque sit aetatis, sed quantum €in studiis iam effecerit. Et ne diutius disseram quando sit €rhetori tradendus, sic optime finiri credo: cum poterit. Sed hoc ipsum ex superiore pendet quaestione. Nam si gramma-€tices munus usque ad suasorias prorogatur, tardius rhetore €opus est: si rhetor prima officia operis sui non recusat, a nar-€rationibus statim et laudandi uituperandique opusculis cura eius desideratur. An ignoramus antiquis hoc fuisse ad augen-€dam eloquentiam genus exercitationis, ut thesis dicerent et €communes locos et cetera citra complexum rerum persona-€rumque quibus uerae fictaeque controuersiae continentur? €Ex quo palam est quam turpiter deserat eam partem rhe-torices institutio quam et primam habuit et diu solam. Quid €autem est ex his de quibus supra dixi quod non cum in alia €quae sunt rhetorum propria, tum certe in illud iudiciale €causae genus incidat? An non in foro narrandum est? Qua in parte nescio an sit uel plurimum. Non laus ac uituperatio €certaminibus illis frequenter inseritur? Non communes loci, €siue qui sunt in uitia derecti, quales legimus a Cicerone com-€positos, seu quibus quaestiones generaliter tractantur, quales €sunt editi a Quinto quoque Hortensio, ut 'sitne paruis argu-€mentis credendum' et 'pro testibus' et 'in testes', in mediis litium medullis uersantur? Arma sunt haec quodam modo @1 €praeparanda semper, ut iis cum res poscet utaris. Quae qui €pertinere ad orationem non putabit, is ne statuam quidem €inchoari credet cum eius membra fundentur. Neque hanc, €ut aliqui putabunt, festinationem meam sic quisquam calum-€nietur tamquam eum qui sit rhetori traditus abducendum protinus a grammaticis putem. Dabuntur illis tum quoque €tempora sua, neque erit uerendum ne binis praeceptoribus €oneretur puer. Non enim crescet, sed diuidetur qui sub uno €miscebatur labor, et erit sui quisque operis magister utilior: €quod adhuc optinent Graeci, a Latinis omissum est, et fieri €uidetur excusate, quia sunt qui labori isti successerint.  @@Ergo cum ad eas in studiis uires peruenerit puer ut quae €prima esse praecepta rhetorum diximus mente consequi €possit, tradendus eius artis magistris erit. Quorum in primis inspici mores oportebit: quod ego non idcirco potissimum in €hac parte tractare sum adgressus quia non in ceteris quoque €doctoribus idem hoc examinandum quam diligentissime €putem, sicut testatus sum libro priore, sed quod magis neces-sariam eius rei mentionem facit aetas ipsa discentium. Nam €et adulti fere pueri ad hos praeceptores transferuntur et apud €eos iuuenes etiam facti perseuerant, ideoque maior adhibenda €tum cura est, ut et teneriores annos ab iniuria sanctitas €docentis custodiat et ferociores a licentia grauitas deterreat. Neque uero sat est summam praestare abstinentiam, nisi €disciplinae seueritate conuenientium quoque ad se mores €adstrinxerit. €@@Sumat igitur ante omnia parentis erga discipulos suos €animum, ac succedere se in eorum locum a quibus sibi liberi tradantur existimet. Ipse nec habeat uitia nec ferat. Non €austeritas eius tristis, non dissoluta sit comitas, ne inde €odium, hinc contemptus oriatur. Plurimus ei de honesto ac €bono sermo sit: nam quo saepius monuerit, hoc rarius casti-€gabit; minime iracundus, nec tamen eorum quae emendanda @1 €erunt dissimulator, simplex in docendo, patiens laboris, ad-siduus potius quam inmodicus. Interrogantibus libenter €respondeat, non interrogantes percontetur ultro. In laudan-€dis discipulorum dictionibus nec malignus nec effusus, quia res altera taedium laboris, altera securitatem parit. In emen-€dando quae corrigenda erunt non acerbus minimeque con-€tumeliosus; nam id quidem multos a proposito studendi fugat, quod quidam sic obiurgant quasi oderint. Ipse aliquid, €immo multa cotidie dicat quae secum auditores referant. €Licet enim satis exemplorum ad imitandum ex lectione sup-€peditet, tamen uiua illa, ut dicitur, uox alit plenius, prae-€cipueque praeceptoris quem discipuli, si modo recte sunt €instituti, et amant et uerentur. Vix autem dici potest quanto €libentius imitemur eos quibus fauemus. @@Minime uero permittenda pueris, ut fit apud plerosque, €adsurgendi exultandique in laudando licentia: quin etiam €iuuenum modicum esse, cum audient, testimonium debet. €Ita fiet ut ex iudicio praeceptoris discipulus pendeat, atque id se dixisse recte quod ab eo probabitur credat. Illa uero €uitiosissima, quae iam humanitas uocatur, inuicem qualia-€cumque laudandi cum est indecora et theatralis et seuere €institutis scholis aliena, tum studiorum perniciosissima €hostis: superuacua enim uidentur cura ac labor parata quid-quid effuderint laude. Vultum igitur praeceptoris intueri €tam qui audiunt debent quam ipse qui dicit: ita enim pro-€banda atque improbanda discernent; sic stilo facultas con-tinget, auditione iudicium. At nunc proni atque succincti ad €omnem clausulam non exsurgunt modo uerum etiam excur-€runt et cum indecora exultatione conclamant. Id mutuum €est et ibi declamationis fortuna. Hinc tumor et uana de se €persuasio usque adeo ut illo condiscipulorum tumultu inflati, €si parum a praeceptore laudentur, ipsi de illo male sentiant. Sed se quoque praeceptores intente ac modeste audiri uelint: €non enim iudicio discipulorum dicere debet magister, sed @1 €discipulus magistri. Quin, si fieri potest, intendendus animus €in hoc quoque, ut perspiciat quae quisque et quo modo laudet, €et placere quae bene dicet non suo magis quam eorum €nomine delectetur qui recte iudicabunt. @@Pueros adulescentibus permixtos sedere non placet mihi. €Nam etiamsi uir talis qualem esse oportet studiis moribus-€que praepositum modestam habere potest etiam iuuentutem, €tamen uel infirmitas a robustioribus separanda est, et caren-€dum non solum crimine turpitudinis uerum etiam suspicione. Haec notanda breuiter existimaui. Nam ut absit ab ultimis €uitiis ipse ac schola ne praecipiendum quidem credo. Ac si €quis est qui flagitia manifesta in eligendo filii praeceptore non þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¢˜„uitet, iam hinc sciat cetera quoque, quae ad utilitatem iuuen-€tutis componere conamur, esse sibi hac parte omissa super-€uacua.  @@Ne illorum quidem persuasio silentio transeunda est, €qui, etiam cum idoneos rhetori pueros putauerunt, non €tamen continuo tradendos eminentissimo credunt, sed apud €minores aliquamdiu detinent, tamquam instituendis artibus €magis sit apta mediocritas praeceptoris cum ad intellectum €atque imitationem facilior, tum ad suscipiendas elementorum molestias minus superba. Qua in re mihi non arbitror diu €laborandum ut ostendam quanto sit melius optimis inbui, €quanta in eluendis quae semel insederint uitiis difficultas €consequatur, cum geminatum onus succedentis premat, et quidem dedocendi grauius ac prius quam docendi: propter €quod Timotheum clarum in arte tibiarum ferunt duplices €ab iis quos alius instituisset solitum exigere mercedes quam si €rudes traderentur. Error tamen est in re duplex: unus, quod €interim sufficere illos minores existimant et bono sane sto-macho contenti sunt: quae quamquam est ipsa reprensione €digna securitas, tamen esset utcumque tolerabilis si eius €modi praeceptores minus docerent, non peius; alter ille etiam @1 €frequentior, quod eos qui ampliorem dicendi facultatem sint €consecuti non putant ad minora descendere, idque interim €fieri quia fastidiant praestare hanc inferioribus curam, in-terim quia omnino non possint. Ego porro eum qui nolit in €numero praecipientium non habeo, posse autem maxime, si €uelit, optimum quemque contendo: primum quod eum qui €eloquentia ceteris praestet illa quoque per quae ad eloquen-€tiam peruenitur diligentissime percepisse credibile est, deinde quia plurimum in praecipiendo ualet ratio, quae €doctissimo cuique plenissima est, postremo quia nemo sic €in maioribus eminet ut eum minora deficiant: nisi forte €Iouem quidem Phidias optime fecit, illa autem quae in orna-€mentum operis eius accedunt alius melius elaborasset, aut €orator loqui nesciet aut leuiores morbos curare non poterit €praestantissimus medicus. @@Quid ergo? non est quaedam eloquentia maior quam ut €eam intellectu consequi puerilis infirmitas possit? Ego uero €confiteor: sed hunc disertum praeceptorem prudentem €quoque et non ignarum docendi esse oportebit, summitten-€tem se ad mensuram discentis, ut uelocissimus quoque, si €forte iter cum paruolo faciat, det manum et gradum suum minuat nec procedat ultra quam comes possit. Quid si ple-€rumque accidit ut faciliora sint ad intellegendum et lucidiora €multo quae a doctissimo quoque dicuntur? Nam et prima est €eloquentiae uirtus perspicuitas, et, quo quis ingenio minus €ualet, hoc se magis attollere et dilatare conatur, ut statura breues in digitos eriguntur et plura infirmi minantur. Nam €tumidos et corruptos et tinnulos et quocumque alio €cacozeliae genere peccantes certum habeo non uirium sed €infirmitatis uitio laborare, ut corpora non robore sed uale-€tudine inflantur, et recto itinere lassi plerumque deuertunt. €Erit ergo etiam obscurior quo quisque deterior. @@Non excidit mihi scripsisse me in libro priore, cum potior-€em in scholis eruditionem esse quam domi dicerem, libentius @1 €se prima studia tenerosque profectus ad imitationem con-€discipulorum, quae facilior esset, erigere: quod a quibusdam €sic accipi potest tamquam haec quam nunc tueor sententia priori diuersa sit. Id a me procul aberit; namque ea causa €uel maxima est cur optimo cuique praeceptori sit tradendus €puer, quod apud eum discipuli quoque melius instituti aut €dicent quod inutile non sit imitari, aut, si quid errauerint, €statim corrigentur: at indoctus ille etiam probabit fortasse uitiosa et placere audientibus iudicio suo coget. Sit ergo tam €eloquentia quam moribus praestantissimus qui ad Phoenicis €Homerici exemplum dicere ac facere doceat.  @@Hinc iam quas primas in docendo partis rhetorum €putem tradere incipiam, dilata parumper illa quae sola uulgo €uocatur arte rhetorica: ac mihi oportunus maxime uidetur €ingressus ab eo cuius aliquid simile apud grammaticos puer €didicerit. @@Et quia narrationum, excepta qua in causis utimur, tris €accepimus species, fabulam, quae uersatur in tragoediis €atque carminibus non a ueritate modo sed etiam a forma €ueritatis remota, argumentum, quod falsum sed uero simile €comoediae fingunt, historiam, in qua est gestae rei expositio, €grammaticis autem poeticas dedimus: apud rhetorem initium sit historica, tanto robustior quanto uerior. Sed €narrandi quidem quae nobis optima ratio uideatur tum €demonstrabimus cum de iudiciali parte dicemus: interim €admonere illud sat est, ut sit ea neque arida prorsus atque €ieiuna (nam quid opus erat tantum studiis laboris inpendere si €res nudas atque inornatas indicare satis uideretur?), neque €rursus sinuosa et arcessitis descriptionibus, in quas plerique imitatione poeticae licentiae ducuntur, lasciuiat. Vitium @1 €utrumque, peius tamen illud quod ex inopia quam quod ex €copia uenit. Nam in pueris oratio perfecta nec exigi nec sperari €potest: melior autem indoles laeta generosique conatus et uel plura iusto concipiens interim spiritus. Nec umquam me €in his discentis annis offendat si quid superfuerit. Quin ipsis €doctoribus hoc esse curae uelim, ut teneras adhuc mentes €more nutricum mollius alant, et satiari uelut quodam iucun-€dioris disciplinae lacte patiantur. Erit illud plenius interim corpus, quod mox adulta aetas adstringat. Hinc spes roboris: €maciem namque et infirmitatem in posterum minari solet €protinus omnibus membris expressus infans. Audeat haec €aetas plura et inueniat et inuentis gaudeat, sint licet illa non €satis sicca interim ac seuera. Facile remedium est ubertatis, sterilia nullo labore uincuntur. Illa mihi in pueris natura €minimum spei dederit in qua ingenium iudicio praesumitur. €Materiam esse primum uolo uel abundantiorem atque ultra €quam oporteat fusam. Multum inde decoquent anni, mul-€tum ratio limabit, aliquid uelut usu ipso deteretur, sit modo €unde excidi possit et quod exculpi; erit autem, si non ab €initio tenuem nimium laminam duxerimus et quam caela-tura altior rumpat. Quod me de his aetatibus sentire minus €mirabitur qui apud Ciceronem legerit: 'uolo enim se efferat €in adulescente fecunditas'. €@@Quapropter in primis euitandus, et in pueris praecipue, €magister aridus, non minus quam teneris adhuc plantis sic-cum et sine umore ullo solum. Inde fiunt humiles statim et €uelut terram spectantes, qui nihil supra cotidianum ser-€monem attollere audeant. Macies illis pro sanitate et iudicii €loco infirmitas est, et, dum satis putant uitio carere, in id €ipsum incidunt uitium, quod uirtutibus carent. Quare mihi @1 €ne maturitas quidem ipsa festinet nec musta in lacu statim €austera sint: sic et annos ferent et uetustate proficient. @@Ne illud quidem quod admoneamus indignum est, ingenia €puerorum nimia interim emendationis seueritate deficere; €nam et desperant et dolent et nouissime oderunt et, quod maxime nocet, dum omnia timent nihil conantur. Quod €etiam rusticis notum est, qui frondibus teneris non putant €adhibendam esse falcem, quia reformidare ferrum uidentur et nondum cicatricem pati posse. Iucundus ergo tum maxime €debet esse praeceptor, ut remedia, quae alioqui natura sunt €aspera, molli manu leniantur: laudare aliqua, ferre quaedam, €mutare etiam reddita cur id fiat ratione, inluminare inter-€ponendo aliquid sui. Nonnumquam hoc quoque erit utile, €totas ipsum dictare materias, quas et imitetur puer et in-terim tamquam suas amet: at si tam neglegens ei stilus €fuerit ut emendationem non recipiat, expertus sum pro-€desse quotiens eandem materiam rursus a me retractatam €scribere de integro iuberem: posse enim eum adhuc melius: quatenus nullo magis studia quam spe gaudent. Aliter €autem alia aetas emendanda est, et pro modo uirium et €exigendum et corrigendum opus. Solebam ego dicere pueris €aliquid ausis licentius aut laetius laudare illud me adhuc, €uenturum tempus quo idem non permitterem: ita et ingenio €gaudebant et iudicio non fallebantur. @@Sed ut eo reuertar unde sum egressus: narrationes stilo €componi quanta maxima possit adhibita diligentia uolo. þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¤˜ƒNam ut primo, cum sermo instituitur, dicere quae audierint €utile est pueris ad loquendi facultatem, ideoque et retro €agere expositionem et a media in utramque partem discur-€rere sane merito cogantur, sed ad gremium praeceptoris €et dum [2maiora]2 non possunt et dum res ac uerba conec-€tere incipiunt, ut protinus memoriam firment: ita cum iam @1 €formam rectae atque emendatae orationis accipient, extem-€poralis garrulitas nec expectata cogitatio et uix surgendi mora circulatoriae uere iactationis est. Hinc parentium im-€peritorum inane gaudium, ipsis uero contemptus operis et €inuerecunda frons et consuetudo pessime dicendi et malorum €exercitatio et, quae magnos quoque profectus frequenter perdidit, adrogans de se persuasio innascitur. Erit suum €parandae facilitati tempus, nec a nobis neglegenter locus iste €transibitur. Interim satis est si puer omni cura et summo, €quantum illa aetas capit, labore aliquid probabile scripserit: €in hoc adsuescat, huius sibi rei naturam faciat. Ille demum €in id quod quaerimus aut ei proximum poterit euadere qui €ante discet recte dicere quam cito. @@Narrationibus non inutiliter subiungitur opus destruendi €confirmandique eas, quod $A)NASKEUH/& et $KATASKEUH/& uocatur. Id €porro non tantum in fabulosis et carmine traditis fieri potest, €uerum etiam in ipsis annalium monumentis: ut, si quaeratur €'an sit credibile super caput Valeri pugnantis sedisse €coruum, qui os oculosque hostis Galli rostro atque alis €euerberaret', sit in utramque partem ingens ad dicendum materia: aut de serpente, quo Scipio traditur genitus, et lupa €Romuli et Egeria Numae; nam Graecis historiis plerumque €poeticae similis licentia est. Saepe etiam quaeri solet de tem-€pore, de loco, quo gesta res dicitur, nonnumquam de persona €quoque, sicut Liuius frequentissime dubitat et alii ab aliis €historici dissentiunt. @@Inde paulatim ad maiora tendere incipiet, laudare €claros uiros et uituperare improbos: quod non simplicis €utilitatis opus est. Namque et ingenium exercetur multiplici €uariaque materia et animus contemplatione recti prauique €formatur, et multa inde cognitio rerum uenit exemplisque, @1 €quae sunt in omni genere causarum potentissima, iam tum instruit cum res poscet usurum. Hinc illa quoque exercitatio €subit comparationis, uter melior uterue deterior: quae quam-€quam uersatur in ratione simili, tamen et duplicat materiam €et uirtutum uitiorumque non tantum naturam sed etiam €modum tractat. Verum de ordine laudis contraque, quoniam €tertia haec rhetorices pars est, praecipiemus suo tempore. @@Communes loci (de iis loquor quibus citra personas in ipsa €uitia moris est perorare, ut in adulterum, aleatorem, petu-€lantem) ex mediis sunt iudiciis et, si reum adicias, accusa-€tiones: quamquam hi quoque ab illo generali tractatu ad €quasdam deduci species solent, ut si ponatur adulter caecus, €aleator pauper, petulans senex. Habent autem nonnum-quam etiam defensionem; nam et pro luxuria et pro amore €dicimus, et leno interim parasitusque defenditur sic ut non €homini patrocinemur sed crimini. @@Thesis autem quae sumuntur ex rerum comparatione (ut €'rusticane uita an urbana potior', 'iuris periti an militaris €uiri laus maior') mire sunt ad exercitationem dicendi spe-€ciosae atque uberes, quae uel ad suadendi officium uel etiam €ad iudiciorum disceptationem iuuant plurimum: nam pos-€terior ex praedictis locus in causa Murenae copiosissime a Cicerone tractatur. Sunt et illae paene totae ad deliberati-€uum pertinentes genus: 'ducendane uxor', 'petendine sint €magistratus'; namque et hae personis modo adiectis sua-€soriae erunt. @@Solebant praeceptores mei neque inutili et nobis etiam €iucundo genere exercitationis praeparare nos coniecturalibus €causis cum quaerere atque exequi iuberent 'cur armata €apud Lacedaemonios Venus' et 'quid ita crederetur Cupido €puer atque uolucer et sagittis ac face armatus' et similia, @1 €in quibus scrutabamur uoluntatem, cuius in controuersiis €frequens quaestio est: quod genus chriae uideri potest. @@Nam locos quidem, quales sunt de testibus 'semperne his €credendum' et de argumentis 'an habenda etiam paruis fides', €adeo manifestum est ad forensis actiones pertinere ut qui-€dam neque ignobiles in officiis ciuilibus scriptos eos memori-€aeque diligentissime mandatos in promptu habuerint, ut, €quotiens esset occasio, extemporales eorum dictiones his uelut emblematis exornarentur: quo quidem (neque enim €eius rei iudicium differre sustineo) summam uidebantur mihi €infirmitatem de se confiteri. Nam quid hi possint in causis, €quarum uaria et noua semper est facies, proprium inuenire, €quo modo propositis ex parte aduersa respondere, alterca-€tionibus uelociter occurrere, testem rogare, qui etiam in iis €quae sunt communia et in plurimis causis tractantur uulga-€tissimos sensus uerbis nisi tanto ante praeparatis prosequi nequeant? %Nec uero% his, cum eadem iudiciis pluribus €dicunt, aut fastidium moueant uelut frigidi et repositi cibi €aut pudorem deprensa totiens audientium memoria infelix €supellex, quae sicut apud pauperes ambitiosos pluribus et diuersis officiis conteratur: cum eo quidem, quod uix ullus €est tam communis locus qui possit cohaerere cum causa nisi €aliquo propriae quaestionis uinculo copulatus_appareatque eum non tam insertum quam adplicitum, uel quod dissimilis €est ceteris, uel quod plerumque adsumi etiam parum apte €solet, non quia desideratur, sed quia paratus est, ut quidam €sententiarum gratia uerbosissimos locos arcessunt, cum ex locis debeat nasci sententia: ita sunt autem speciosa haec €et utilia si oriuntur ex causa; ceterum quamlibet pulchra €elocutio, nisi ad uictoriam tendit, utique superuacua, sed @1 €interim etiam contraria est. Verum hactenus euagari satis €fuerit. @@Legum laus ac uituperatio iam maiores ac prope summis €operibus suffecturas uires desiderant: quae quidem suasoriis €an controuersiis magis accommodata sit exercitatio con-€suetudine et iure ciuitatium differt. Apud Graecos enim €lator earum ad iudicem uocabatur, Romanis pro contione €suadere ac dissuadere moris fuit; utroque autem modo pauca €de his et fere certa dicuntur: nam et genera sunt tria sacri, publici, priuati iuris. Quae diuisio ad laudem magis spectat, €si quis eam per gradus augeat, quod lex, quod publica, quod €ad religionem deum comparata sit. Ea quidem de quibus quaeri solet communia omnibus. Aut enim de iure dubitari €potest eius qui rogat, ut de P. Clodi, qui non rite creatus tri-€bunus arguebatur: aut de ipsius rogationis, quod est uarium, €siue non trino forte nundino promulgata siue non idoneo die €siue contra intercessionem uel auspicia aliudue quid quod €legitimis obstet dicitur lata esse uel ferri, siue alicui manen-tium legum repugnare. Sed haec ad illas primas exercita-€tiones non pertinent: nam sunt eae citra complexum €personarum temporum causarum. Reliqua eadem fere uero fictoque certamine huius modi tractantur: nam uitium aut €in uerbis aut in rebus est. In uerbis quaeritur satis significent €an sit in iis aliquid ambiguum: in rebus, an lex sibi ipsa €consentiat, an in praeteritum ferri debeat, an in singulos €homines. Maxime uero commune est quaerere an sit honesta, an utilis. Nec ignoro plures fieri a plerisque partes, sed nos €iustum pium religiosum ceteraque his similia honesto com-€plectimur. Iusti tamen species non simpliciter excuti solet. €Aut enim de re ipsa quaeritur, ut dignane poena uel praemio €sit, aut de modo praemii poenaeue, qui tam maior quam minor culpari potest. Vtilitas quoque interim natura dis- @1 €cernitur, interim tempore. Quaedam an optineri possint €ambigi solet. Ne illud quidem ignorare oportet, leges ali-€quando totas, aliquando ex parte reprendi solere, cum ex-€emplum rei utriusque nobis claris orationibus praebeatur. Nec me fallit eas quoque leges esse quae non in perpetuum €rogentur, sed de honoribus aut imperiis, qualis Manilia fuit, €de qua Ciceronis oratio est. Sed de his nihil hoc loco praecipi €potest: constant enim propria rerum de quibus agitur, non €communi, qualitate. @@His fere ueteres facultatem dicendi exercuerunt, adsumpta þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¤˜©‚tamen a dialecticis argumentandi ratione. Nam fictas ad €imitationem fori consiliorumque materias apud Graecos €dicere circa Demetrium Phalerea institutum fere constat. An ab ipso id genus exercitationis sit inuentum, ut alio €quoque libro sum confessus, parum comperi: sed ne ii €quidem qui hoc fortissime adfirmant ullo satis idoneo auc-€tore nituntur. Latinos uero dicendi praeceptores extremis €L. Crassi temporibus coepisse Cicero auctor est: quorum in-€signis maxime Plotius fuit.  @@Sed de ratione declamandi post paulo: interim, quia €prima rhetorices rudimenta tractamus, non omittendum €uidetur id quoque, ut moneam quantum sit conlaturus ad €profectum discentium rhetor si, quem ad modum a gram-€maticis exigitur poetarum enarratio, ita ipse quoque his-€toriae atque etiam magis orationum lectione susceptos a se €discipulos instruxerit. Quod nos in paucis, quorum id aetas €exigebat et parentes utile esse crediderant, seruauimus: ceterum sentientibus iam tum optima duae res impedimento €fuerunt, quod et longa consuetudo aliter docendi fecerat €legem, et robusti fere iuuenes nec hunc laborem desiderantes exemplum nostrum sequebantur. Nec tamen, etiam si quid @1 €noui uel sero inuenissem, praecipere in posterum puderet: €nunc uero scio id fieri apud Graecos, sed magis per adiutores, €quia non uidentur tempora suffectura si legentibus singulis praeire semper ipsi uelint. Et hercule praelectio quae in hoc €adhibetur, ut facile atque distincte pueri scripta oculis se-€quantur, etiam illa quae uim cuiusque uerbi, si quod minus €usitatum incidat, docet, multum infra rhetoris officium existimanda est. At demonstrare uirtutes uel, si quando ita €incidat, uitia, id professionis eius atque promissi quo se €magistrum eloquentiae pollicetur maxime proprium est, eo €quidem ualidius quod non utique hunc laborem docentium €postulo, ut ad gremium reuocatis cuius quisque eorum uelit libri lectione deseruiant. Nam mihi cum facilius, tum etiam €multo uidetur magis utile facto silentio unum aliquem (quod €ipsum imperari per uices optimum est) constituere lectorem, ut protinus pronuntiationi quoque adsuescant: tum exposita €causa in quam scripta legetur oratio (nam sic clarius quae €dicentur intellegi poterunt), nihil otiosum pati quodque in €inuentione quodque in elocutione adnotandum erit: quae in €prohoemio conciliandi iudicis ratio, quae narrandi lux breui-€tas fides, quod aliquando consilium et quam occulta callidi-tas (namque ea sola in hoc ars est, quae intellegi nisi ab €artifice non possit): quanta deinceps in diuidendo prudentia, €quam subtilis et crebra argumentatio, quibus uiribus in-€spiret, qua iucunditate permulceat, quanta in maledictis €asperitas, in iocis urbanitas, ut denique dominetur in ad-€fectibus atque in pectora inrumpat animumque iudicum similem iis quae dicit efficiat; tum, in ratione eloquendi, €quod uerbum proprium ornatum sublime, ubi amplificatio €laudanda, quae uirtus ei contraria, quid speciose tralatum, €quae figura uerborum, quae leuis et quadrata, uirilis tamen €compositio. @1 @@Ne id quidem inutile, etiam corruptas aliquando et uitio-€sas orationes, quas tamen plerique iudiciorum prauitate €mirentur, legi palam, ostendique in his quam multa inpro-€pria obscura tumida humilia sordida lasciua effeminata sint: €quae non laudantur modo a plerisque, sed, quod est peius, propter hoc ipsum quod sunt praua laudantur. Nam sermo €rectus et secundum naturam enuntiatus nihil habere ex in-€genio uidetur; illa uero quae utcumque deflexa sunt tam-€quam exquisitiora miramur non aliter quam distortis et €quocumque modo prodigiosis corporibus apud quosdam €maius est pretium quam iis quae nihil ex communis habitus bonis perdiderunt, atque etiam qui specie capiuntur uulsis €leuatisque et inustas comas acu comentibus et non suo €colore nitidis plus esse formae putant quam possit tribuere €incorrupta natura, ut pulchritudo corporis uenire uideatur €ex malis morum. @@Neque solum haec ipse debebit docere praeceptor, sed fre-€quenter interrogare et iudicium discipulorum experiri. Sic €audientibus securitas aberit nec quae dicentur superfluent €aures: simul ad id perducentur quod ex hoc quaeritur, ut €inueniant ipsi et intellegant. Nam quid aliud agimus docendo eos quam ne semper docendi sint? Hoc diligentiae genus €ausim dicere plus conlaturum discentibus quam omnes om-€nium artes, quae iuuant sine dubio multum, sed latiore €quadam comprensione per omnes quidem species rerum cotidie paene nascentium ire qui possunt? Sicut de re mili-€tari quamquam sunt tradita quaedam praecepta communia, €magis tamen proderit scire qua ducum quisque ratione in €quali re tempore loco sit sapienter usus aut contra: nam in €omnibus fere minus ualent praecepta quam experimenta. An uero declamabit quidem praeceptor ut sit exemplo €suis auditoribus: non plus contulerint lecti Cicero aut @1 €Demosthenes? Corrigetur palam si quid in declamando disci-€pulus errauerit: non potentius erit emendare orationem, quin €immo etiam iucundius? Aliena enim uitia reprendi quisque mauult quam sua. Nec deerant plura quae dicerem: sed €neminem haec utilitas fugit, atque utinam tam non pigeat €facere istud quam non displicebit. @@Quod si potuerit optineri, non ita difficilis supererit quae-€stio, qui legendi sint incipientibus. Nam quidam illos minores, €quia facilior eorum intellectus uidebatur, probauerunt, alii €floridius genus, ut ad alenda primarum aetatium ingenia magis accommodatum. Ego optimos quidem et statim et €semper, sed tamen eorum candidissimum quemque et €maxime expositum uelim, ut Liuium a pueris magis quam €Sallustium (et hic historiae maior est auctor, ad quem tamen intellegendum iam profectu opus sit). Cicero, ut mihi quidem €uidetur, et iucundus incipientibus quoque et apertus est €satis, nec prodesse tantum sed etiam amari potest: tum, €quem ad modum Liuius praecipit, ut quisque erit Ciceroni €simillimus. @@Duo autem genera maxime cauenda pueris puto: unum, €ne quis eos antiquitatis nimius admirator in Gracchorum €Catonisque et aliorum similium lectione durescere uelit; €fient enim horridi atque ieiuni: nam neque uim eorum adhuc €intellectu consequentur et elocutione, quae tum sine dubio €erat optima, sed nostris temporibus aliena est, contenti, €quod est pessimum, similes sibi magnis uiris uidebuntur. Alterum, quod huic diuersum est, ne recentis huius lasciuiae €flosculis capti uoluptate praua deleniantur, ut praedulce €illud genus et puerilibus ingeniis hoc gratius quo propius est adament. Firmis autem iudiciis iamque extra periculum €positis suaserim et antiquos legere (ex quibus si adsumatur @1 €solida ac uirilis ingenii uis deterso rudis saeculi squalore, €tum noster hic cultus clarius enitescet) et nouos, quibus et ipsis multa uirtus adest: neque enim nos tarditatis natura €damnauit, sed dicendi mutauimus genus et ultra nobis quam €oportebat indulsimus: ita non tam ingenio illi nos superarunt €quam proposito. Multa ergo licebit eligere, sed curandum erit ne iis quibus permixta sunt inquinentur. Quosdam uero €etiam quos totos imitari oporteat et fuisse nuper et nunc €esse quidni libenter non concesserim modo uerum etiam con-tenderim? Sed hi qui sint non cuiuscumque est pronuntiare. €Tutius circa priores uel erratur, ideoque hanc nouorum dis-€tuli lectionem, ne imitatio iudicium antecederet.  @@Fuit etiam in hoc diuersum praecipientium propositum, €quod eorum quidam materias quas discipulis ad dicendum €dabant, non contenti diuisione derigere, latius dicendo pro-€sequebantur, nec solum probationibus implebant sed etiam adfectibus: alii, cum primas modo lineas duxissent, post €declamationes quid omisisset quisque tractabant, quosdam €uero locos non minore cura quam cum ad dicendum ipsi sur-€gerent excolebant. Vtile utrumque, et ideo neutrum ab €altero separo; sed si facere tantum alterum necesse sit, plus €proderit demonstrasse rectam protinus uiam quam reuocare ab errore iam lapsos: primum quia emendationem auribus €modo accipiunt, diuisionem uero ad cogitationem etiam et €stilum perferunt; deinde quod libentius praecipientem €audiunt quam reprehendentem. Si qui uero paulo sunt þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¦“…uiuaciores, in his praesertim moribus, etiam irascuntur ad-monitioni et taciti repugnant. Neque ideo tamen minus uitia €aperte coarguenda sunt: habenda enim ratio ceterorum, qui €recta esse quae praeceptor non emendauerit credent. Vtraque €autem ratio miscenda est et ita tractanda ut ipsae res postu-labunt. Namque incipientibus danda erit uelut praeformata @1 €materia secundum cuiusque uires. At cum satis composuisse €se ad exemplum uidebuntur, breuia quaedam demonstranda €uestigia, quae persecuti iam suis uiribus sine adminiculo progredi possint. Nonnumquam credi sibi ipsos oportebit, €ne mala consuetudine semper alienum laborem sequendi €nihil per se conari et quaerere sciant. Quodsi satis prudenter €dicenda uiderint, iam prope consummata fuerit praecipientis €opera: si quid errauerint adhuc, erunt ad ducem reducendi. Cui rei simile quiddam facientes aues cernimus, quae teneris €infirmisque fetibus cibos ore suo conlatos partiuntur: at cum €uisi sunt adulti, paulum egredi nidis et circumuolare sedem €illam praecedentes ipsae docent: tum expertas uires libero €caelo suaeque ipsorum fiduciae permittunt.  @@Illud ex consuetudine mutandum prorsus existimo €in iis de quibus nunc disserimus aetatibus, ne omnia quae €scripserint ediscant et certa, ut moris est, die dicant: quod €quidem maxime patres exigunt, atque ita demum studere €liberos suos si quam frequentissime declamauerint credunt, cum profectus praecipue diligentia constet. Nam ut scribere €pueros plurimumque esse in hoc opere plane uelim, sic €ediscere electos ex orationibus uel historiis alioue quo genere €dignorum ea cura uoluminum locos multo magis suadeam. Nam et exercebitur acrius memoria aliena complectendo €quam sua, et qui erunt in difficiliore huius laboris genere €uersati sine molestia quae ipsi composuerint iam familiaria €animo suo adfigent, et adsuescent optimis, semperque habe-€bunt intra se quod imitentur, et iam non sentientes formam €orationis illam quam mente penitus acceperint expriment. Abundabunt autem copia uerborum optimorum et composi-€tione ac figuris iam non quaesitis sed sponte et ex reposito @1 €uelut thesauro se offerentibus. Accedit his et iucunda in ser-€mone bene a quoque dictorum relatio et in causis utilis. Nam €et plus auctoritatis adferunt ea quae non praesentis gratia €litis sunt comparata, et laudem saepe maiorem quam si nostra sint conciliant. Aliquando tamen permittendum quae €ipsi scripserint dicere, ut laboris sui fructum etiam ex €illa quae maxime petitur laude plurium capiant. Verum €id quoque tum fieri oportebit cum aliquid commodius €elimauerint, ut eo uelut praemio studii sui donentur ac se €meruisse ut dicerent gaudeant.  @@Virtus praeceptoris haberi solet, nec inmerito, diligen-€ter in iis quos erudiendos susceperit notare discrimina in-€geniorum, et quo quemque natura maxime ferat scire. Nam €est in hoc incredibilis quaedam uarietas, nec pauciores ani-morum paene quam corporum formae. Quod intellegi etiam €ex ipsis oratoribus potest, qui tantum inter se distant genere €dicendi ut nemo sit alteri similis, quamuis plurimi se ad eorum quos probabant imitationem composuerint. Vtile €deinde plerisque uisum est ita quemque instituere ut propria €naturae bona doctrina fouerent, et in id potissimum ingenia €quo tenderent adiuuarentur: ut si quis palaestrae peritus, €cum in aliquod plenum pueris gymnasium uenerit, expertus €eorum omni modo corpus animumque discernat cui quisque certamini praeparandus sit, ita praeceptorem eloquentiae, €cum sagaciter fuerit intuitus cuius ingenium presso lima-€toque genere dicendi, cuius acri graui dulci aspero nitido €urbano maxime gaudeat, ita se commodaturum singulis ut in eo quo quisque eminet prouehatur, quod et adiuta cura €natura magis eualescat et qui in diuersa ducatur neque in €iis quibus minus aptus est satis possit efficere et ea in quae natus uidetur deserendo faciat infirmiora. Quod mihi (libera @1 €enim uel contra receptas persuasiones rationem sequenti sen-€tentia est) in parte uerum uidetur: nam proprietates in-geniorum dispicere prorsus necessarium est. In his quoque €certum studiorum facere dilectum nemo dissuaserit. Namque €erit alius historiae magis idoneus, alius compositus ad carmen, €alius utilis studio iuris, ut nonnulli rus fortasse mittendi: €sic discernet haec dicendi magister quomodo palaestricus €ille cursorem faciet aut pugilem aut luctatorem aliudue quid ex iis quae sunt sacrorum certaminum. Verum ei qui foro €destinabitur non in unam partem aliquam sed in omnia quae €sunt eius operis, etiam si qua difficiliora discenti uidebuntur, €elaborandum est; nam et omnino superuacua erat doctrina si natura sufficeret. An si quis ingenio corruptus ac tumidus, €ut plerique sunt, inciderit, in hoc eum ire patiemur? Aridum €atque ieiunum non alemus et quasi uestiemus? Nam si €quaedam detrahere necessarium est, cur non sit adicere concessum? Neque ego contra naturam pugno: non enim €deserendum id bonum, si quod ingenitum est, existimo, sed augendum, addendumque quod cessat. An uero clarissimus €ille praeceptor Isocrates, quem non magis libri bene dixisse €quam discipuli bene docuisse testantur, cum de Ephoro €atque Theopompo sic iudicaret ut alteri frenis, alteri calcari-€bus opus esse diceret, aut in illo lentiore tarditatem aut in €illo paene praecipiti concitationem adiuuandam docendo €existimauit, cum alterum alterius natura miscendum arbi-traretur? Inbecillis tamen ingeniis sane sic obsequendum sit €ut tantum in id quo uocat natura ducantur; ita enim quod €solum possunt melius efficient. Si uero liberalior materia €contigerit et in qua merito ad spem oratoris simus adgressi, nulla dicendi uirtus omittenda est. Nam licet sit aliquam in €partem pronior, ut necesse est, ceteris tamen non repugnabit, €atque ea cura paria faciet iis in quibus eminebat, sicut ille, €ne ab eodem exemplo recedamus, exercendi corpora peritus @1 €non, si docendum pancratiasten susceperit, pugno ferire uel €calce tantum aut nexus modo atque in iis certos aliquos €docebit, sed omnia quae sunt eius certaminis. Erit qui ex iis €aliqua non possit: in id maxime quod poterit incumbet. Nam sunt haec duo uitanda prorsus: unum, ne temptes quod €effici non possit, alterum, ne ab eo quod quis optime facit in €aliud cui minus est idoneus transferas. At si fuerit qui doce-€bitur ille, quem adulescentes senem uidimus, Nicostratus, €omnibus in eo docendi partibus similiter utetur, efficiet-€que illum, qualis hic fuit, luctando pugnandoque, quorum €utroque certamine isdem diebus coronabatur, inuictum. Et quanto id magis oratoris futuri magistro prouidendum €erit! Non enim satis est dicere presse tantum aut subtiliter €aut aspere, non magis quam phonasco acutis tantum aut €mediis aut grauibus sonis aut horum etiam particulis excel-€lere. Nam sicut cithara, ita oratio perfecta non est nisi ab €imo ad summum omnibus intenta neruis consentiat.  @@Plura de officiis docentium locutus discipulos id unum €interim moneo, ut praeceptores suos non minus quam ipsa €studia ament et parentes esse non quidem corporum, sed mentium credant. Multum haec pietas conferet studio; nam €ita et libenter audient et dictis credent et esse similes con-€cupiscent, in ipsos denique coetus scholarum laeti alacres €conuenient, emendati non irascentur, laudati gaudebunt, ut sint carissimi studio merebuntur. Nam ut illorum officium €est docere, sic horum praebere se dociles: alioqui neutrum €sine altero sufficit; et sicut hominis ortus ex utroque gignen-€tium confertur, et frustra sparseris semina nisi illa prae-€mollitus fouerit sulcus, ita eloquentia coalescere nequit nisi €sociata tradentis accipientisque concordia.  @@In his primis operibus, quae non ipsa parua sunt sed €maiorum quasi membra atque partes, bene instituto ac satis @1 €exercitato iam fere tempus adpetet adgrediendi suasorias €iudicialesque materias: quarum antequam uiam ingredior, €pauca mihi de ipsa declamandi ratione dicenda sunt, quae €quidem ut ex omnibus nouissime inuenta, ita multo est utilissima. Nam et cuncta illa de quibus diximus in se fere €continet et ueritati proximam imaginem reddit, ideoque ita þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨Š’ƒest celebrata ut plerisque uideretur ad formandam eloquen-€tiam uel sola sufficere. Neque enim uirtus ulla perpetuae €dumtaxat orationis reperiri potest quae non sit cum hac dicendi meditatione communis. Eo quidem res ista culpa €docentium reccidit ut inter praecipuas quae corrumperent €eloquentiam causas licentia atque inscitia declamantium fuerit: sed eo quod natura bonum est bene uti licet. Sint ergo €et ipsae materiae quae fingentur quam simillimae ueritati, €et declamatio, in quantum maxime potest, imitetur eas actiones in quarum exercitationem reperta est. Nam magos €et pestilentiam et responsa et saeuiores tragicis nouercas €aliaque magis adhuc fabulosa frustra inter sponsiones et €interdicta quaeremus. Quid ergo? numquam haec supra fidem €et poetica, ut uere dixerim, themata iuuenibus tractare €permittamus, ut expatientur et gaudeant materia et quasi in corpus eant? Erat optimum, sed certe sint grandia et tumida, €non stulta etiam et acrioribus oculis intuenti ridicula, ut, €si iam cedendum est, impleat se declamator aliquando, dum €sciat, ut quadrupedes, cum uiridi pabulo distentae sunt, san-€guinis detractione curantur et sic ad cibos uiribus conser-€uandis idoneos redeunt, ita sibi quoque tenuandas adipes, €et quidquid umoris corrupti contraxerit emittendum si esse sanus ac robustus uolet. Alioqui tumor ille inanis primo €cuiuscumque ueri operis conatu deprehendetur. Totum €autem declamandi opus qui diuersum omni modo a forensibus @1 €causis existimant, hi profecto ne rationem quidem qua ista exercitatio inuenta sit peruident; nam si foro non prae-€parat, aut scaenicae ostentationi aut furiosae uociferationi €simillimum est. Quid enim attinet iudicem praeparare qui €nullus est, narrare quod omnes sciant falsum, probationes €adhibere causae de qua nemo sit pronuntiaturus? Et haec €quidem otiosa tantum: adfici uero et ira uel luctu permoueri €cuius est lubidrii nisi quibusdam pugnae simulacris ad uerum discrimen aciemque iustam consuescimus! Nihil ergo inter €forense genus dicendi atque hoc declamatorium intererit? €Si profectus gratia dicimus, nihil. Vtinamque adici ad con-€suetudinem posset ut nominibus uteremur et perplexae magis €et longioris aliquando actus controuersiae fingerentur et €uerba in usu cotidiano posita minus timeremus et iocos in-€serere moris esset: quae nos, quamlibet per alia in scholis exercitati simus, tirones in foro inueniunt. Si uero in osten-€tationem comparetur declamatio, sane paulum aliquid in-clinare ad uoluptatem audientium debemus. Nam et iis €actionibus quae in aliqua sine dubio ueritate uersantur, sed €sunt ad popularem aptatae delectationem, quales legimus €panegyricos totumque hoc demonstratiuum genus, permit-€titur adhibere plus cultus, omnemque artem, quae latere €plerumque in iudiciis debet, non confiteri modo sed osten-tare etiam hominibus in hoc aduocatis. Quare declamatio, €quoniam est iudiciorum consiliorumque imago, similis esse €debet ueritati, quoniam autem aliquid in se habet epidicti-con, nonnihil sibi nitoris adsumere. Quod faciunt actores €comici, qui neque ita prorsus ut nos uulgo loquimur pronun-€tiant, quod esset sine arte, neque procul tamen a natura €recedunt, quo uitio periret imitatio, sed morem communis huius sermonis decore quodam scaenico exornant. Sic €quoque aliqua nos incommoda ex iis quas finxerimus materiis €consequentur, in eo praecipue quod multa in iis relincuntur @1 €incerta, quae sumimus ut uidetur, aetates facultates liberi €parentes, urbium ipsarum uires iura mores, alia his similia: quin aliquando etiam argumenta ex ipsis positionum uitiis €ducimus. Sed haec suo quoque loco. Quamuis enim omne €propositum operis a nobis destinati eo spectet ut orator in-€stituatur, tamen, ne quid studiosi requirant, etiam si quid €erit quod ad scholas proprie pertineat in transitu non €omittemus.  @@Iam hinc ergo nobis inchoanda est ea pars artis ex qua €capere initium solent qui priora omiserunt: quamquam uideo €quosdam in ipso statim limine obstaturos mihi, qui nihil €egere eius modi praeceptis eloquentiam putent, sed natura €sua et uulgari modo scholarum exercitatione contenti rideant €etiam diligentiam nostram exemplo magni quoque nominis €professorum, quorum aliquis, ut opinor, interrogatus quid €esset schema et noema, nescire se quidem, sed si ad rem pertineret esse in sua declamatione respondit. Alius per-€contanti Theodoreus an Apollodoreus esset, 'ego' inquit 'par-€mularius'. Nec sane potuit urbanius ex confessione inscitiae €suae elabi. Porro hi, quia et beneficio ingenii praestantes sunt €habiti et multa etiam memoria digna exclamauerunt, pluri-€mos habent similes neglegentiae suae, paucissimos naturae. Igitur impetu dicere se et uiribus uti gloriantur: neque enim €opus esse probatione aut dispositione in rebus fictis, sed, €cuius rei gratia plenum sit auditorium, sententiis grandibus, quarum optima quaeque a periculo petatur. Quin etiam in €cogitando nulla ratione adhibita aut tectum intuentes mag-€num aliquid quod ultro se offerat pluribus saepe diebus €expectant, aut murmure incerto uelut classico instincti conci-€tatissimum corporis motum non enuntiandis sed quaerendis @1 uerbis accommodant. Nonnulli certa sibi initia priusquam €sensum inuenerint destinant, quibus aliquid diserti sub-€iungendum sit: eaque diu secum ipsi clareque meditati €desperata conectendi facultate deserunt et ad alia deinceps €atque inde alia non minus communia ac nota deuertunt. Qui plurimum uidentur habere rationis non in causas tamen €laborem suum sed in locos intendunt, atque in iis non cor-€pori prospiciunt, sed abrupta quaedam, ut forte ad manum uenere, iaculantur. Vnde fit ut dissoluta et ex diuersis con-€gesta oratio cohaerere non possit, similisque sit commentariis €puerorum in quos ea quae aliis declamantibus laudata sunt €regerunt. Magnas tamen sententias et res bonas (ita enim €gloriari solent) elidunt: nam et barbari et serui, et, si hoc €sat est, nulla est ratio dicendi.  @@Ne hoc quidem negauerim, sequi plerumque hanc €opinionem, ut fortius dicere uideantur indocti, primum uitio €male iudicantium, qui maiorem habere uim credunt ea quae €non habent artem, ut effringere quam aperire, rumpere quam soluere, trahere quam ducere putant robustius. Nam et €gladiator qui armorum inscius in rixam ruit et luctator qui €totius corporis nisu in id quod semel inuasit incumbit fortior €ab his uocatur, cum interim et hic frequenter suis uiribus €ipse prosternitur et illum uehementis impetus excipit aduer-sarii mollis articulus. Sed sunt in hac parte quae imperitos €etiam naturaliter fallant; nam et diuisio, cum plurimum €ualeat in causis, speciem uirium minuit, et rudia politis maiora et sparsa compositis numerosiora creduntur. Est €praeterea quaedam uirtutum uitiorumque uicinia, qua male-€dicus pro libero, temerarius pro forti, effusus pro copioso €accipitur. Maledicit autem ineruditus apertius et saepius uel €cum periculo suscepti litigatoris, frequenter etiam suo. @1 Adfert et ista res opinionem, quia libentissime homines €audiunt ea quae dicere ipsi noluissent. Illud quoque alterum €quod est in elocutione ipsa periculum minus uitat, conatur-€que perdite, unde euenit nonnumquam ut aliquid grande €inueniat qui semper quaerit quod nimium est: uerum id et €raro prouenit et cetera uitia non pensat. @@Propter hoc quoque interdum uidentur indocti copiam €habere maiorem, quod dicunt omnia, doctis est et electio et €modus. His accedit quod a cura docendi quod intenderint €recedunt: itaque illud quaestionum et argumentorum apud €corrupta iudicia frigus euitant, nihilque aliud quam quod €uel prauis uoluptatibus aures adsistentium permulceat quaerunt. Sententiae quoque ipsae, quas solas petunt, magis €eminent cum omnia circa illas sordida et abiecta sunt, ut €lumina non inter umbras, quem ad modum Cicero dicit, sed €plane in tenebris clariora sunt. Itaque ingeniosi uocentur, ut €libet, dum tamen constet contumeliose sic laudari disertum. Nihilo minus confitendum est etiam detrahere doctrinam €aliquid, ut limam rudibus et cotes hebetibus et uino uetusta-€tem, sed uitia detrahit, atque eo solo minus est quod litterae þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨Œ˜ˆ„perpolierunt quo melius. @@Verum hi pronuntiatione quoque famam dicendi fortius €quaerunt; nam et clamant ubique et omnia leuata, ut ipsi €uocant, manu emugiunt, multo discursu anhelitu, iactatione gestus, motu capitis furentes. Iam collidere manus, terrae €pedem incutere, femur pectus frontem caedere, mire ad pul-€latum circulum facit: cum ille eruditus, ut in oratione multa €summittere uariare disponere, ita etiam in pronuntiando €suum cuique eorum quae dicet colori accommodare actum €sciat, et, si quid sit perpetua obseruatione dignum, modestus @1 et esse et uideri malit. At illi hanc uim appellant quae est €potius uiolentia: cum interim non actores modo aliquos in-€uenias sed, quod est turpius, praeceptores etiam qui, breuem €dicendi exercitationem consecuti, omissa ratione ut tulit €impetus passim tumultuentur, eosque qui plus honoris litteris €tribuerunt ineptos et ieiunos et tepidos et infirmos, ut quod-que uerbum contumeliosissimum occurrit, appellent. Verum €illis quidem gratulemur sine labore, sine ratione, sine dis-€ciplina disertis: nos, quando et praecipiendi munus iam €pridem deprecati sumus et in foro quoque dicendi, quia hones-€tissimum finem putabamus desinere dum desideraremur, €inquirendo scribendoque talia consolemur otium nostrum €quae futura usui bonae mentis iuuenibus arbitramur, nobis €certe sunt uoluptati.  @@Nemo autem a me exigat id praeceptorum genus quod €est a plerisque scriptoribus artium traditum, ut quasi quas-€dam leges inmutabili necessitate constrictas studiosis dicendi €feram: utique prohoemium et id quale, proxima huic narra-€tio, quae lex deinde narrandi, propositio post hanc uel, ut €quibusdam placuit, excursio, tum certus ordo quaestionum, €ceteraque quae, uelut si aliter facere fas non sit, quidam tamquam iussi secuntur. Erat enim rhetorice res prorsus €facilis ac parua si uno et breui praescripto contineretur: sed €mutantur pleraque causis temporibus occasione necessitate. €Atque ideo res in oratore praecipua consilium est, quia uarie et ad rerum momenta conuertitur. Quid si enim praecipias €imperatori, quotiens aciem instruet derigat frontem, cornua €utrimque promoueat, equites pro cornibus locet? Erit haec €quidem rectissima fortasse ratio quotiens licebit, sed muta-€bitur natura loci, si mons occurret, si flumen obstabit, colli-bus siluis asperitate alia prohibebitur. Mutabit hostium €genus, mutabit praesentis condicio discriminis: nunc acie @1 €derecta, nunc cuneis, nunc auxiliis, nunc legione pugnabitur, €nonnumquam terga etiam dedisse simulata fuga proderit. Ita prohoemium necessarium an superuacuum, breue an €longius, ad iudicem omni sermone derecto an aliquando €auerso per aliquam figuram dicendum sit, constricta an latius €fusa narratio, continua an diuisa, recta an ordine permutato, causae docebunt, itemque de quaestionum ordine, cum in €eadem controuersia aliud alii parti prius quaeri frequenter €expediat. Neque enim rogationibus plebisue scitis sancta €sunt ista praecepta, sed hoc quidquid est utilitas excogitauit. Non negabo autem sic utile esse plerumque, alioqui nec €scriberem. Verum si eadem illa nobis aliud suadebit utilitas, hanc relictis magistrorum auctoritatibus sequemur. Equi-€dem id maxime praecipiam ac 'repetens iterumque iterumque €monebo': res duas in omni actu spectet orator, quid deceat, €quid expediat. Expedit autem saepe mutare ex illo constituto €traditoque ordine aliqua, et interim decet, ut in statuis atque picturis uidemus uariari habitus uultus status; nam €recti quidem corporis uel minima gratia est: nempe enim €aduersa sit facies et demissa bracchia et iuncti pedes et a €summis ad ima rigens opus. Flexus ille et, ut sic dixerim, €motus dat actum quendam et adfectum: ideo nec ad unum modum formatae manus et in uultu mille species; cursum €habent quaedam et impetum, sedent alia uel incumbunt, €nuda haec, illa uelata sunt, quaedam mixta ex utroque. €Quid tam distortum et elaboratum quam est ille discobolos €Myronis? Si quis tamen ut parum rectum improbet opus, €nonne ab intellectu artis afuerit, in qua uel praecipue lauda-bilis est ipsa illa nouitas ac difficultas? Quam quidem gra-€tiam et delectationem adferunt figurae, quaeque in sensibus @1 €quaeque in uerbis sunt. Mutant enim aliquid a recto, atque €hanc prae se uirtutem ferunt, quod a consuetudine uulgari recesserunt. Habet in pictura speciem tota facies: Apelles €tamen imaginem Antigoni latere tantum altero ostendit, ut €amissi oculi deformitas lateret. Quid? non in oratione €operienda sunt quaedam, siue ostendi non debent siue ex-primi pro dignitate non possunt? Vt fecit Timanthes, €opinor, Cythnius in ea tabula qua Coloten Teium uicit. Nam €cum in Iphigeniae immolatione pinxisset tristem Calchan-€tem, tristiorem Vlixem, addidisset Menelao quem summum €poterat ars efficere maerorem: consumptis adfectibus non €reperiens quo digne modo patris uultum posset exprimere, €uelauit eius caput et suo cuique animo dedit aestimandum. Nonne huic simile est illud Sallustianum: 'nam de Cartha-€gine tacere satius puto quam parum dicere'? Propter quae €mihi semper moris fuit quam minime alligare me ad prae-€cepta quae $KAQOLIKA/& uocitant, id est, ut dicamus quo modo €possumus, uniuersalia uel perpetualia; raro enim reperitur €hoc genus, ut non labefactari parte aliqua et subrui possit. Sed de his plenius suo quidque loco tractabimus: interim €nolo se iuuenes satis instructos si quem ex iis qui breues €plerumque circumferuntur artis libellum edidicerint et uelut €decretis technicorum tutos putent. Multo labore, adsiduo €studio, uaria exercitatione, plurimis experimentis, altissima prudentia, praesentissimo consilio constat ars dicendi. Sed €adiuuatur his quoque, si tamen rectam uiam, non unam orbi-€tam monstrent: qua declinare qui crediderit nefas, patiatur €necesse est illam per funes ingredientium tarditatem. Itaque €et stratum militari labore iter saepe deserimus compendio €ducti, et si rectum limitem rupti torrentibus pontes @1 €inciderint circumire cogemur, et si ianua tenebitur incendio per parietem exibimus. Late fusum opus est et multiplex et €prope cotidie nouum et de quo numquam dicta erunt omnia. €Quae sint tamen tradita, quid ex his optimum, et si qua €mutari adici detrahi melius uidebitur, dicere experiar.  @@Rhetoricen in Latinum transferentes tum oratoriam, €tum oratricem nominauerunt. Quos equidem non frauda-€uerim debita laude quod copiam Romani sermonis augere €temptarint: sed non omnia nos ducentes ex Graeco secuntur, €sicut ne illos quidem quotiens utique suis uerbis signare nostra uoluerunt. Et haec interpretatio non minus dura est €quam illa Plauti 'essentia' et 'queentia', sed ne propria €quidem; nam oratoria sic effertur ut elocutoria, oratrix ut €elocutrix, illa autem de qua loquimur rhetorice talis est €qualis eloquentia. Nec dubie apud Graecos quoque duplicem intellectum habet; namque uno modo fit adpositum_ars €rhetorica, ut nauis piratica, altero nomen rei, qualis est philo-€sophia, amicitia. Nos ipsam nunc uolumus significare sub-€stantiam, ut grammatice litteratura est, non litteratrix quem €ad modum oratrix, nec litteratoria quem ad modum oratoria: uerum id in rhetorice non fit. Ne pugnemus igitur, cum prae-€sertim plurimis alioqui Graecis sit utendum; nam certe et €philosophos et musicos et geometras dicam nec uim adferam €nominibus his indecora in Latinum sermonem mutatione: €denique cum M. Tullius etiam ipsis librorum quos hac de re €primum scripserat titulis Graeco nomine utatur, profecto €non est uerendum ne temere uideamur oratori maximo de €nomine artis suae credidisse. @@Igitur rhetorice (iam enim sine metu cauillationis utemur €hac appellatione) sic, ut opinor, optime diuidetur ut de arte, @1 €de artifice, de opere dicamus. Ars erit quae disciplina percipi €debet: ea est bene dicendi scientia. Artifex est qui percepit €hanc artem: id est orator, cuius est summa bene dicere. €Opus, quod efficitur ab artifice: id est bona oratio. Haec €omnia rursus diducuntur in species: sed illa sequentia suo €loco, nunc quae de prima parte tractanda sunt ordiar.  @@Ante omnia, quid sit rhetorice. Quae finitur quidem þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨‚uarie, sed quaestionem habet duplicem: aut enim de quali-€tate ipsius rei aut de comprensione uerborum dissensio est. €Prima atque praecipua opinionum circa hoc differentia, quod €alii malos quoque uiros posse oratores dici putant, alii, €quorum nos sententiae accedimus, nomen hoc artemque de qua loquimur bonis demum tribui uolunt. Eorum autem qui €dicendi facultatem a maiore ac magis expetenda uitae laude €secernunt, quidam rhetoricen uim tantum, quidam scien-€tiam sed non uirtutem, quidam usum, quidam artem quidem €sed a scientia et uirtute diiunctam, quidam etiam prauita-tem quandam artis, id est $KAKOTEXNI/AN&, nominauerunt. Hi €fere aut in persuadendo aut in dicendo apte ad persuaden-€dum positum orandi munus sunt arbitrati: id enim fieri €potest ab eo quoque qui uir bonus non sit. Est igitur frequen-€tissimus finis: 'rhetoricen esse uim persuadendi'. Quod ego €uim appello, plerique potestatem, nonnulli facultatem €uocant: quae res ne quid adferat ambiguitatis, uim dico $DU/NAMIN&. Haec opinio originem ab Isocrate, si tamen re uera €ars quae circumfertur eius est, duxit. Qui cum longe sit a €uoluntate infamantium oratoris officia, finem artis temere €comprendit dicens esse rhetoricen persuadendi opificem, €id est $PEIQOU=S DHMIOURGO/N&: neque enim mihi permiserim €eadem uti declinatione qua Ennius M. Cethegum 'suadae medullam' uocat. Apud Platonem quoque Gorgias in libro @1 €qui nomine eius inscriptus est idem fere dicit, sed hanc Plato €illius opinionem uult accipi, non suam. Cicero pluribus locis €scripsit officium oratoris esse dicere adposite ad persuaden-dum, in rhetoricis etiam, quos sine dubio ipse non probat, €finem facit persuadere. Verum et pecunia persuadet et gratia €et auctoritas dicentis et dignitas, postremo aspectus etiam €ipse sine uoce, quo uel recordatio meritorum cuiusque uel €facies aliqua miserabilis uel formae pulchritudo sententiam dictat. Nam et Manium Aquilium defendens Antonius, cum €scissa ueste cicatrices quas is pro patria pectore aduerso €suscepisset ostendit, non orationis habuit fiduciam, sed €oculis populi Romani uim attulit: quem illo ipso aspectu €maxime motum in hoc, ut absolueret reum, creditum est. Seruium quidem Galbam miseratione sola, qua non suos €modo liberos paruolos in contione produxerat, sed Galli €etiam Sulpici filium suis ipse manibus circumtulerat, elap-€sum esse cum aliorum monumentis, tum Catonis oratione testatum est. Et Phrynen non Hyperidis actione quamquam €admirabili, sed conspectu corporis, quod illa speciosissimum €alioqui diducta nudauerat tunica, putant periculo libera-€tam. Quae si omnia persuadent, non est hic de quo locuti sumus idoneus finis. Ideoque diligentiores sunt uisi sibi qui, €cum de rhetorice idem sentirent, existimarunt eam uim €dicendo persuadendi. Quem finem Gorgias in eodem de quo €supra diximus libro uelut coactus a Socrate facit; a quo non €dissentit Theodectes, siue ipsius id opus est quod de rhe-€torice nomine eius inscribitur, siue, ut creditum est, Aristo-€telis: in quo est finem esse rhetorices: 'ducere homines dicendo in id quod actor uelit'. Sed ne hoc quidem satis est €comprehensum: persuadent enim dicendo uel ducunt in id @1 €quod uolunt alii quoque, ut meretrices adulatores corrup-€tores. At contra non persuadet semper orator, ut interim €non sit proprius hic finis eius, interim sit communis cum iis qui ab oratore procul absunt. Atqui non multum ab hoc fine €abest Apollodorus dicens iudicialis orationis primum et super €omnia esse persuadere iudici et sententiam eius ducere in id €quod uelit. Nam et ipse oratorem fortunae subicit, ut, si non persuaserit, nomen suum retinere non possit. Quidam reces-€serunt ab euentu, sicut Aristoteles dicit: 'rhetorice est uis €inueniendi omnia in oratione persuasibilia'. Qui finis et illud €uitium de quo supra diximus habet, et insuper quod nihil €nisi inuentionem complectitur, quae sine elocutione non est oratio. Hermagorae, qui finem eius esse ait persuasibiliter €dicere, et aliis qui eandem sententiam, non isdem tantum €uerbis explicant ac finem esse demonstrant dicere quae €oporteat omnia ad persuadendum, satis responsum est cum persuadere non tantum oratoris esse conuicimus. Addita sunt €his alia uarie. Quidam enim circa res omnes, quidam circa €ciuiles modo uersari rhetoricen putauerunt: quorum uerius €utrum sit, in eo loco qui huius quaestionis proprius est dicam. Omnia subiecisse oratori uidetur Aristoteles cum dixit uim €esse uidendi quid in quaque re possit esse persuasibile, et €Iatrocles, qui non quidem adicit 'in quaque re', sed nihil €excipiendo idem ostendit: uim enim uocat inueniendi quod €sit in oratione persuasibile. Qui fines et ipsi solam com-€plectuntur inuentionem. Quod uitium fugiens Eudorus uim €putat inueniendi et eloquendi cum ornatu credibilia in omni oratione. Sed cum eodem modo credibilia quo persuasibilia €etiam non orator inueniat, adiciendo 'in omni oratione' magis @1 €quam superiores concedit scelera quoque suadentibus pul-cherrimae rei nomen. Gorgias apud Platonem suadendi se €artificem in iudiciis et aliis coetibus esse ait, de iustis quoque €et iniustis tractare: cui Socrates persuadendi, non docendi concedit facultatem. Qui uero non omnia subiciebant ora-€tori, sollicitius ac uerbosius, ut necesse erat, adhibuerunt €discrimina, quorum fuit Ariston, Critolai Peripatetici disci-€pulus, cuius hic finis est: 'scientia uidendi et agendi in quae-stionibus ciuilibus per orationem popularis persuasionis'. Hic €scientiam, quia Peripateticus est, non ut Stoici uirtutis loco €ponit: popularem autem comprendendo persuasionem etiam €contumeliosus est aduersus artem orandi, quam nihil putat €doctis persuasuram. Illud de omnibus qui circa ciuiles de-€mum quaestiones oratorem iudicant uersari dictum sit, €excludi ab iis plurima oratoris officia, illam certe laudatiuam totam, quae est rhetorices pars tertia. Cautius Theodorus €Gadareus, ut iam ad eos ueniamus qui artem quidem esse €eam, sed non uirtutem putauerunt. Ita enim dicit, ut ipsis €eorum uerbis utar qui haec ex Graeco transtulerunt: 'ars €inuentrix et iudicatrix et enuntiatrix, decente ornatu secun-€dum mensionem, eius quod in quoque potest sumi persuasi-bile, in materia ciuili'. Itemque Cornelius Celsus, qui finem €rhetorices ait 'dicere persuasibiliter in dubia ciuili materia'. €Quibus sunt non dissimiles qui ab aliis traduntur, qualis est €ille: 'uis uidendi et eloquendi de rebus ciuilibus subiectis sibi €cum quadam persuasione et quodam corporis habitu et eorum quae dicet pronuntiatione'. Mille alia, sed aut eadem €aut ex isdem composita, quibus item cum de materia €rhetorices dicendum erit respondebimus. Quidam eam neque €uim neque scientiam neque artem putauerunt, sed Critolaus @1 €usum dicendi (nam hoc $TRIBH/& significat), Athenaeus fallendi artem. Plerique autem, dum pauca ex Gorgia Platonis a €prioribus imperite excerpta legere contenti neque hoc totum €neque alia eius uolumina euoluunt, in maximum errorem €inciderunt, creduntque eum in hac esse opinione, ut rhetori-€cen non artem sed 'peritiam quandam gratiae ac uoluptatis' existimet, et alio loco 'ciuilitatis particulae simulacrum et €quartam partem adulationis', quod duas partes ciuilitatis €corpori adsignet, medicinam et quam interpretantur €exercitatricem, duas animo, legalem atque iustitiam, adula-€tionem autem medicinae uocet cocorum artificium, exercita-€tricis mangonum, qui colorem fuco et uerum robur inani €sagina mentiantur, legalis cauillatricem, iustitiae rhetoricen. Quae omnia sunt quidem scripta in hoc libro dictaque a €Socrate, cuius persona uidetur Plato significare quid sentiat: €sed alii sunt eius sermones ad coarguendos qui contra dispu-€tant compositi, quos $E)LEGKTIKOU/S& uocant, alii ad praecipien-dum, qui $DOGMATIKOI/& appellantur. Socrates autem seu Plato €eam quidem quae tum exercebatur rhetoricen talem putat €(nam et dicit his uerbis $TOU=TON TO\N TRO/PON O(\N U(MEI=S POLITEU/ESQE&), €ueram autem et honestam intellegit; itaque disputatio illa €contra Gorgian ita cluditur: $OU)KOU=N A)NA/GKH TO\N R(HTORIKO\N $DI/KAION EI)=NAI, TO\N DE\ DI/KAION BOU/LESQAI DI/KAIA PRA/TTEIN&. Ad þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨˜œ‚quod ille quidem conticescit, sed sermonem suscipit Polus €iuuenili calore inconsideratior, contra quem illa de simula-€cro et adulatione dicuntur. Tum Callicles adhuc concitatior, €qui tamen ad hanc perducitur clausulam: $TO\N ME/LLONTA O)RQW=S €$R(HTORIKO\N E)/SESQAI DI/KAION A)/RA DEI= EI)=NAI KAI\ E)PISTH/MONA TW=N €$DIKAI/WN&, ut appareat Platoni non rhetoricen uideri malum, @1 sed eam ueram nisi iusto ac bono non contingere. Adhuc €autem in Phaedro manifestius facit hanc artem consummari €citra iustitiae quoque scientiam non posse: cui opinioni nos €quoque accedimus. An aliter defensionem Socratis et eorum €qui pro patria ceciderant laudem scripsisset? Quae certe sunt oratoris opera. Sed in illud hominum genus quod facili-€tate dicendi male utebatur inuectus est. Nam et Socrates €inhonestam sibi credidit orationem quam ei Lysias reo com-€posuerat, et tum maxime scribere litigatoribus quae illi pro €se ipsi dicerent erat moris, atque ita iuri quo non licebat pro altero agere fraus adhibebatur. Doctores quoque eius artis €parum idonei Platoni uidebantur, qui rhetoricen a iustitia €separarent et ueris credibilia praeferrent; nam id quoque dicit in Phaedro. Consensisse autem illis superioribus uideri €potest etiam Cornelius Celsus, cuius haec uerba sunt: 'orator €simile tantum ueri petit', deinde paulo post: 'non enim bona €conscientia sed uictoria litigantis est praemium': quae si €uera essent, pessimorum hominum foret haec tam perniciosa €nocentissimis moribus dare instrumenta et nequitiam prae-€ceptis adiuuare. Sed illi rationem opinionis suae uiderint. @@Nos autem ingressi formare perfectum oratorem, quem in €primis esse uirum bonum uolumus, ad eos qui de hoc opere €melius sentiunt reuertamur. Rhetoricen autem quidam ean-€dem ciuilitatem esse iudicauerunt, Cicero scientiae ciuilis €partem uocat (ciuilis autem scientia idem quod sapientia €est), quidam eandem philosophiam, quorum est Isocrates. Huic eius substantiae maxime conueniet finitio rhetoricen €esse bene dicendi scientiam. Nam et orationis omnes uirtutes €semel complectitur et protinus etiam mores oratoris, cum €bene dicere non possit nisi bonus. Idem ualet Chrysippi finis @1 ille ductus a Cleanthe, 'scientia recte dicendi'. Sunt plures €eiusdem, sed ad alias quaestiones magis pertinent. Idem €sentiret finis hoc modo comprensus: 'persuadere quod opor-teat', nisi quod artem ad exitum alligat. Bene Areus: 'dicere €secundum uirtutem orationis'. Excludunt a rhetorice malos €et illi qui scientiam ciuilium officiorum eam putauerunt, si €scientiam uirtutem iudicant, sed anguste intra ciuiles quaes-€tiones coercent. Albucius non obscurus professor atque auc-€tor scientiam bene dicendi esse consentit, sed exceptionibus €peccat adiciendo 'circa ciuiles quaestiones et credibiliter': quarum iam utrique responsum est. Probabilis et illi uolun-€tatis qui recte sentire et dicere rhetorices putauerunt. €@@Hi sunt fere fines maxime inlustres et de quibus prae-€cipue disputatur. Nam omnis quidem persequi neque attinet €neque possum, cum prauum quoddam, ut arbitror, studium €circa scriptores artium extiterit nihil isdem uerbis quae prior €aliquis occupasset finiendi: quae ambitio procul aberit a me. Dicam enim non utique quae inuenero, sed quae placebunt, €sicut hoc: rhetoricen esse bene dicendi scientiam, cum, re-€perto quod est optimum, qui quaerit aliud peius uelit. His €adprobatis simul manifestum est illud quoque, quem finem €uel quid summum et ultimum habeat rhetorice, quod $TE/LOS €dicitur, ad quod omnis ars tendit: nam si est ipsa bene €dicendi scientia, finis eius et summum est bene dicere.  @@Sequitur quaestio an utilis rhetorice. Nam quidam €uehementer in eam inuehi solent, et, quod sit indignissimum, in accusationem orationis utuntur orandi uiribus: eloquen-€tiam esse quae poenis eripiat scelestos, cuius fraude damnen-€tur interim boni, consilia ducantur in peius, nec seditiones €modo turbaeque populares sed bella etiam inexpiabilia ex-€citentur, cuius denique tum maximus sit usus cum pro falsis @1 contra ueritatem ualet. Nam et Socrati obiciunt comici €docere eum quo modo peiorem causam meliorem faciat, et contra Tisian et Gorgian similia dicit polliceri Plato. Et his €adiciunt exempla Graecorum Romanorumque, et enumerant €qui perniciosa non singulis tantum sed rebus etiam publicis €usi eloquentia turbauerint ciuitatium status uel euerterint, €eoque et Lacedaemoniorum ciuitate expulsam et Athenis €quoque, ubi actor mouere adfectus uetabatur, uelut recisam orandi potestatem. Quo quidem modo nec duces erunt utiles €nec magistratus nec medicina nec denique ipsa sapientia: €nam et dux Flaminius et Gracchi Saturnini Glauciae magi-€stratus, et in medicis uenena, et in iis qui philosophorum €nomine male utuntur grauissima nonnumquam flagitia de-prehensa sunt. Cibos aspernemur: attulerunt saepe ualetu-€dinis causas; numquam tecta subeamus: super habitantes €aliquando procumbunt; non fabricetur militi gladius: potest €uti eodem ferro latro. Quis nescit ignes aquas, sine quibus €nulla sit uita, et, ne terrenis inmorer, solem lunamque prae-€cipua siderum aliquando et nocere? @@Num igitur negabitur deformem Pyrrhi pacem Caecus €ille Appius dicendi uiribus diremisse? Aut non diuina M. €Tulli eloquentia et contra leges agrarias popularis fuit et €Catilinae fregit audaciam et supplicationes, qui maximus honor uictoribus bello ducibus datur, in toga meruit? Non €perterritos militum animos frequenter a metu reuocat oratio €et tot pugnandi pericula ineuntibus laudem uita potiorem €esse persuadet? Neque uero me Lacedaemonii atque Athe-€nienses magis mouerint quam populus Romanus, apud quem summa semper oratoribus dignitas fuit. Equidem nec urbium €conditores reor aliter effecturos fuisse ut uaga illa multitudo €coiret in populos nisi docta uoce commota, nec legum @1 €repertores sine summa ui orandi consecutos ut se ipsi homines ad seruitutem iuris adstringerent. Quin ipsa uitae praecepta, €etiam si natura sunt honesta, plus tamen ad formandas €mentes ualent quotiens pulchritudinem rerum claritas ora-€tionis inluminat. Quare, etiam si in utramque partem ualent €arma facundiae, non est tamen aecum id haberi malum quo €bene uti licet. @@Verum haec apud eos forsitan quaerantur qui summam €rhetorices ad persuadendi uim rettulerunt. Si uero est bene €dicendi scientia, quem nos finem sequimur, ut sit orator in primis uir bonus, utilem certe esse eam confitendum est. Et €hercule deus ille princeps, parens rerum fabricatorque mundi, €nullo magis hominem separauit a ceteris, quae quidem mortalia essent, animalibus quam dicendi facultate. Nam €corpora quidem magnitudine uiribus firmitate patientia €uelocitate praestantiora in illis mutis uidemus, eadem minus €egere adquisitae extrinsecus opis; nam et ingredi citius et pasci et tranare aquas citra docentem natura ipsa sciunt, et €pleraque contra frigus ex suo corpore uestiuntur et arma iis €ingenita quaedam et ex obuio fere uictus, circa quae omnia €multus hominibus labor est. Rationem igitur nobis prae-€cipuam dedit eiusque nos socios esse cum dis inmortalibus uoluit. Sed ipsa ratio neque tam nos iuuaret neque tam esset €in nobis manifesta nisi quae concepissemus mente promere €etiam loquendo possemus: quod magis deesse ceteris ani-€malibus quam intellectum et cogitationem quandam uide-mus. Nam et mollire cubilia et nidos texere et educare fetus €et excludere, quin etiam reponere in hiemem alimenta, opera €quaedam nobis inimitabilia, qualia sunt cerarum ac mellis, €efficere nonnullius fortasse rationis est; sed, quia carent €sermone quae id faciunt, muta atque inrationalia uocantur. Denique homines quibus negata uox est quantulum adiuuat €animus ille caelestis? Quare si nihil a dis oratione melius @1 €accepimus, quid tam dignum cultu ac labore ducamus aut €in quo malimus praestare hominibus quam quo ipsi homines ceteris animalibus praestant: eo quidem magis quod nulla in €parte plenius labor gratiam refert? Id adeo manifestum erit €si cogitauerimus unde et quo usque iam prouecta sit orandi facultas: et adhuc augeri potest. Nam ut omittam defendere þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨˜“‚amicos, regere consiliis senatum, populum exercitum in quae €uelit ducere, quam sit utile conueniatque bono uiro: nonne €pulchrum uel hoc ipsum est, ex communi intellectu uerbisque €quibus utuntur omnes tantum adsequi laudis et gloriae ut €non loqui et orare, sed, quod Pericli contigit, fulgere ac €tonare uidearis?  @@Finis non erit si expatiari parte in hac et indulgere €uoluptati uelim. Transeamus igitur ad eam quaestionem quae sequitur, an rhetorice ars sit. Quod quidem adeo ex iis €qui praecepta dicendi tradiderunt nemo dubitauit ut etiam €ipsis librorum titulis testatum sit scriptos eos de arte €rhetorica, Cicero uero etiam quae rhetorice uocetur esse €artificiosam eloquentiam dicat. Quod non oratores tantum €uindicarunt, ut studiis aliquid suis praestitisse uideantur, sed €cum iis philosophi et Stoici et Peripatetici plerique consen-tiunt. Ac me dubitasse confiteor an hanc partem quaestionis €tractandam putarem; nam quis est adeo non ab eruditione €modo sed a sensu remotus hominis ut fabricandi quidem et €texendi et luto uasa ducendi artem putet, rhetoricen autem €maximum ac pulcherrimum, ut supra diximus, opus in tam sublime fastigium existimet sine arte uenisse? Equidem illos €qui contra disputauerunt non tam id sensisse quod dicerent €quam exercere ingenia materiae difficultate credo uoluisse, @1 €sicut Polycraten, cum Busirim laudaret et Clytaemestram: €quamquam is, quod his dissimile non esset, composuisse €orationem quae est habita contra Socraten dicitur. @@Quidam naturalem esse rhetoricen uolunt et tamen adiuuari €exercitatione non diffitentur, ut in libris Ciceronis de Oratore €dicit Antonius obseruationem quandam esse, non artem. Quod non ideo ut pro uero accipiamus est positum, sed ut €Antoni persona seruetur, qui dissimulator artis fuit: hanc €autem opinionem habuisse Lysias uidetur. Cuius sententiae €talis defensio est, quod indocti et barbari et serui, pro se €cum locuntur, aliquid dicant simile principio, narrent, pro-€bent, refutent et, quod uim habeat epilogi, deprecentur. Deinde adiciunt illas uerborum cauillationes, nihil quod ex €arte fiat ante artem fuisse: atqui dixisse homines pro se et in €alios semper: doctores artis sero et circa Tisian et Coraca €primum repertos: orationem igitur ante artem fuisse eoque artem non esse. Nos porro quando coeperit huius rei doctrina €non laboramus, quamquam apud Homerum et praeceptorem €Phoenicem cum agendi tum etiam loquendi, et oratores €plures, et omne in tribus ducibus orationis genus, et certa-€mina quoque proposita eloquentiae inter iuuenes inuenimus, quin in caelatura clipei Achillis et lites sunt et actores. Illud €enim admonere satis est, omnia quae ars consummauerit a €natura initia duxisse: aut tollatur medicina, quae ex obser-€uatione salubrium atque his contrariorum reperta est et, ut €quibusdam placet, tota constat experimentis (nam et uulnus €deligauit aliquis antequam haec ars esset, et febrem quiete €et abstinentia, non quia rationem uidebat, sed quia id uale-tudo ipsa coegerat, mitigauit), nec fabrica sit ars (casas enim €primi illi sine arte fecerunt), nec musica (cantatur ac saltatur @1 €per omnis gentes aliquo modo). Ita, si rhetorice uocari debet €sermo quicumque, fuisse eam antequam esset ars confitebor: si uero non quisquis loquitur orator est, et tum non tamquam €oratores loquebantur, necesse est oratorem factum arte nec €ante artem fuisse fateantur. Quo illud quoque excluditur €quod dicunt, non esse artis id quod faciat qui non didicerit: dicere autem homines et qui non didicerint. Ad cuius rei €confirmationem adferunt Demaden remigem et Aeschinen €hypocriten oratores fuisse. Falso: nam neque orator esse qui €non didicit potest, et hos sero potius quam numquam didi-€cisse quis dixerit, quamquam Aeschines ab initio sit uersatus €in litteris, quas pater eius etiam docebat, Demaden neque €non didicisse certum sit et continua dicendi exercitatio €potuerit tantum quantuscumque postea fuit fecisse; nam id potentissimum discendi genus est. Sed et praestantiorem si €didicisset futurum fuisse dicere licet: neque enim orationes €scribere est ausus, ut eum multum ualuisse in dicendo €sciamus. @@Aristoteles, ut solet, quaerendi gratia quaedam subtilitatis €suae argumenta excogitauit in Grylo: sed idem et de arte €rhetorica tris libros scripsit, et in eorum primo non artem €solum eam fatetur, sed ei particulam ciuilitatis sicut dia-lectices adsignat. Multa Critolaus contra, multa Rhodius €Athenodorus. Agnon quidem detraxit sibi inscriptione ipsa €fidem, qua rhetorices accusationem professus est. Nam de Epicuro, qui disciplinas omnes fugit, nihil miror. Hi com-€plura dicunt, sed ex paucis locis ducta: itaque potentissimis €eorum breuiter occurram, ne in infinitum quaestio euadat. Prima iis argumentatio ex materia est. Omnis enim artes @1 €aiunt habere materiam, quod est uerum: rhetorices nullam €esse propriam, quod esse falsum in sequentibus probabo. Altera est calumnia nullam artem falsis adsentiri opinioni-€bus, quia constitui sine perceptione non possit, quae semper €uera sit: rhetoricen adsentiri falsis: non esse igitur artem. Ego rhetoricen nonnumquam dicere falsa pro ueris confite-€bor, sed non ideo in falsa quoque esse opinione concedam, €quia longe diuersum est ipsi quid uideri et ut alii uideatur €efficere. Nam et imperator falsis utitur saepe: ut Hannibal, €cum inclusus a Fabio, sarmentis circum cornua boum de-€ligatis incensisque, per noctem in aduersos montes agens €armenta speciem hosti abeuntis exercitus dedit: sed illum fefellit, ipse quid uerum esset non ignorauit. Nec uero Theo-€pompus Lacedaemonius, cum permutato cum uxore habitu €e custodia ut mulier euasit, falsam de se opinionem habuit, €sed custodibus praebuit. Item orator, cum falso utitur pro €uero, scit esse falsum eoque se pro uero uti: non ergo falsam habet ipse opinionem, sed fallit alium. Nec Cicero, cum se €tenebras offudisse iudicibus in causa Cluenti gloriatus est, €nihil ipse uidit. Et pictor, cum ui artis suae efficit ut quae-€dam eminere in opere, quaedam recessisse credamus, ipse ea plana esse non nescit. Aiunt etiam omnes artes habere finem €aliquem propositum ad quem tendant: hunc modo nullum €esse in rhetorice, modo non praestari eum qui promittatur. €Mentiuntur: nos enim esse finem iam ostendimus et quis esset diximus; et praestabit hunc semper orator: semper €enim bene dicet. Firmum autem hoc quod opponitur aduer-€sus eos fortasse sit qui persuadere finem putauerunt: noster €orator arsque a nobis finita non sunt posita in euentu; tendit €quidem ad uictoriam qui dicit, sed cum bene dixit, etiam si non uincat, id quod arte continetur effecit. Nam et guberna-€tor uult salua naue in portum peruenire: si tamen tempestate €fuerit abreptus, non ideo minus erit gubernator dicetque @1 notum illud: 'dum clauum rectum teneam'; et medicus €sanitatem aegri petit: si tamen aut ualetudinis ui aut in-€temperantia aegri alioue quo casu summa non contingit, €dum ipse omnia secundum rationem fecerit, medicinae fine €non excidet. Ita oratori bene dixisse finis est. Nam est ars ea, €ut post paulum clarius ostendemus, in actu posita, non in effectu. Ita falsum erit illud quoque quod dicitur, artes scire €quando sint finem consecutae, rhetoricen nescire: nam se €quisque bene dicere intelleget. Vti etiam uitiis rhetoricen, €quod ars nulla faciat, criminantur, quia et falsum dicat et adfectus moueat. Quorum neutrum est turpe, cum ex bona €ratione proficiscitur, ideoque nec uitium; nam et mendacium €dicere etiam sapienti aliquando concessum est, et adfectus, €si aliter ad aequitatem perduci iudex non poterit, necessario €mouebit orator: imperiti enim iudicant et qui frequenter in hoc ipsum fallendi sint, ne errent. Nam si mihi sapientes €iudices dentur, sapientium contiones atque omne consilium, €nihil inuidia ualeat, nihil gratia, nihil opinio praesumpta €falsique testes, perquam sit exiguus eloquentiae locus et prope in sola delectatione ponatur. Sin et audientium mobiles €animi et tot malis obnoxia ueritas, arte pugnandum est et €adhibenda quae prosunt: neque enim qui recta uia depulsus €est reduci ad eam nisi alio flexu potest. þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨‘˜ž@@Plurima uero ex hoc contra rhetoricen cauillatio est, quod €ex utraque causae parte dicatur. Inde haec: nullam esse €artem contrariam sibi, rhetoricen esse contrariam sibi; nul-€lam artem destruere quod effecerit, accidere hoc rhetorices €operi. Item aut dicenda eam docere aut non dicenda: ita uel €per hoc non esse artem, quod non dicenda praecipiat, uel €per hoc, quod, cum dicenda praeceperit, etiam contraria his doceat. Quae omnia apparet de ea rhetorice dici quae sit a @1 €bono uiro atque ab ipsa uirtute seiuncta: alioqui ubi iniusta €causa est, ibi rhetorice non est, adeo ut uix admirabili quo-€dam casu possit accidere ut ex utraque parte orator, id est uir bonus, dicat. Tamen quoniam hoc quoque in rerum €naturam cadit, ut duos sapientes aliquando iustae causae in €diuersum trahant, quando etiam pugnaturos eos inter se, si €ratio ita duxerit, credunt, respondebo propositis, atque ita €quidem ut appareat haec aduersus eos quoque frustra ex-cogitata qui malis moribus nomen oratoris indulgent. Nam €rhetorice non est contraria sibi: causa enim cum causa, non €illa secum ipsa componitur. Nec, si pugnent inter se qui idem €didicerunt, idcirco ars, quae utrique tradita est, non erit: €alioqui nec armorum quia saepe gladiatores sub eodem magistro eruditi inter se componuntur, nec gubernandi quia €naualibus proeliis gubernator est gubernatori aduersus, nec €imperatoria quia imperator cum imperatore contendit. Item €non euertit opus rhetorice quod efficit: neque enim positum €a se argumentum soluit orator; sed ne rhetorice quidem, €quia apud eos qui in persuadendo finem putant, aut si quis, €ut dixi, casus duos inter se bonos uiros composuerit, ueri €similia quaerentur: non autem, si quid est altero credibilius, id ei contrarium est quod fuit credibile. Nam ut candido can-€didius et dulci dulcius non est aduersum, ita nec probabili €probabilius. Neque praecipit umquam non dicenda nec dicen-dis contraria, sed quae in quaque causa dicenda sunt. Non sem-€per autem ei, etiamsi frequentissime, tuenda ueritas erit, sed €aliquando exigit communis utilitas ut etiam falsa defendat. €@@Ponuntur hae quoque in secundo Ciceronis de Oratore €libro contradictiones: artem earum rerum esse quae sciantur: €oratoris omnem actionem opinione, non scientia contineri, @1 €quia et apud eos dicat qui nesciant, et ipse dicat aliquando quod nesciat. Ex his alterum, id est an sciat iudex de quo €dicatur, nihil ad oratoris artem; alteri respondendum. 'Ars €earum rerum est quae sciuntur'. Rhetorice ars est bene dicendi, bene autem dicere scit orator. 'Sed nescit an uerum €sit quod dicit.' Ne ii quidem qui ignem aut aquam aut €quattuor elementa aut corpora insecabilia esse ex quibus res €omnes initium duxerint tradunt, nec qui interualla siderum €et mensuras solis ac terrae colligunt: disciplinam tamen €suam artem uocant. Quodsi ratio efficit ut haec non opinari €sed propter uim probationum scire uideantur, eadem ratio idem praestare oratori potest. 'Sed an causa uera sit nescit.' €Ne medicus quidem an dolorem capitis habeat qui hoc se €pati dicet: curabit tamen tamquam id uerum sit, et erit ars €medicina. Quid quod rhetorice non utique propositum habet €semper uera dicendi, sed semper ueri similia? Scit autem esse ueri similia quae dicit. Adiciunt his qui contra sentiunt €quod saepe, quae in aliis litibus inpugnarunt actores causa-€rum, eadem in aliis defendant. Quod non artis sed hominis est €uitium. Haec sunt praecipua quae contra rhetoricen dican-€tur, alia et minora et tamen ex his fontibus deriuata. @@Confirmatur autem esse artem eam breuiter. Nam siue, ut €Cleanthes uoluit, ars est potestas uia, id est ordine, efficiens, €esse certe uiam atque ordinem in bene dicendo nemo dubi-€tauerit, siue ille ab omnibus fere probatus finis obseruatur, €artem constare ex perceptionibus consentientibus et coexer-€citatis ad finem utilem uitae, iam ostendimus nihil non horum in rhetorice inesse. Quid quod et inspectione et exer-€citatione, ut artes ceterae, constat? Nec potest ars non esse €si est ars dialectice (quod fere constat), cum ab ea specie €magis quam genere differat. Sed nec illa omittenda sunt: €qua in re alius se inartificialiter, alius artificialiter gerat, in @1 €ea esse artem, et in eo quod qui didicerit melius faciat quam qui non didicerit esse artem. Atqui non solum doctus indoc-€tum sed etiam doctior doctum in rhetorices opere superabit, €neque essent eius aliter tam multa praecepta tamque magni €qui docerent. Idque cum omnibus confitendum est, tum €nobis praecipue, qui rationem dicendi a bono uiro non €separamus.  @@Cum sint autem artium aliae positae in inspectione, id €est cognitione et aestimatione rerum, qualis est astrologia €nullum exigens actum, sed ipso rei cuius studium habet in-€tellectu contenta, quae $QEWRHTIKH/& uocatur, aliae in agendo, €quarum in hoc finis est et ipso actu perficitur nihilque post €actum operis relinquit, quae $PRAKTIKH/& dicitur, qualis saltatio est, aliae in effectu, quae operis quod oculis subicitur con-€summatione finem accipiunt, quam $POHTIKH/N& appellamus, €qualis est pictura: fere iudicandum est rhetoricen in actu €consistere: hoc enim quod est officii sui perficit; atque ita ab omnibus dictum est. Mihi autem uidetur etiam ex illis ceteris €artibus multum adsumere. Nam et potest aliquando ipsa €per se inspectione esse contenta. Erit enim rhetorice in €oratore etiam tacente, et si desierit agere uel proposito uel €aliquo casu impeditus, non magis desinet esse orator quam medicus qui curandi fecerit finem. Nam est aliquis ac nescio €an maximus etiam ex secretis studiis fructus, ac tum pura €uoluptas litterarum cum ab actu, id est opera, recesserunt et contemplatione sui fruuntur. Sed effectiuae quoque ali-€quid simile scriptis orationibus uel historiis, quod ipsum €opus in parte oratoria merito ponimus, consequetur. Si tamen €una ex tribus artibus habenda sit, quia maximus eius usus €actu continetur atque est in eo frequentissima, dicatur @1 €actiua uel administratiua; nam et hoc eiusdem rei nomen €est.  @@Scio quaeri etiam naturane plus ad eloquentiam con-€ferat an doctrina. Quod ad propositum quidem operis nostri €nihil pertinet (neque enim consummatus orator nisi ex €utroque fieri potest), plurimum tamen referre arbitror quam esse in hoc loco quaestionem uelimus. Nam si parti utrilibet €omnino alteram detrahas, natura etiam sine doctrina mul-€tum ualebit, doctrina nulla esse sine natura poterit. Sin ex €pari coeant, in mediocribus quidem utrisque maius adhuc €naturae credam esse momentum, consummatos autem plus €doctrinae debere quam naturae putabo; sicut terrae nullam €fertilitatem habenti nihil optimus agricola profuerit: e terra €uberi utile aliquid etiam nullo colente nascetur: at in solo fecundo plus cultor quam ipsa per se bonitas soli efficiet. Et €si Praxiteles signum aliquod ex molari lapide conatus esset €exculpere, Parium marmor mallem rude: at si illud idem €artifex expolisset, plus in manibus fuisset quam in marmore. €Denique natura materia doctrinae est: haec fingit, illa fingi-€tur. Nihil ars sine materia, materiae etiam sine arte pretium €est; ars summa materia optima melior.  @@Illa quaestio est maior, ex mediis artibus, quae neque €laudari per se nec uituperari possunt, sed utiles aut secus €secundum mores utentium fiunt, habenda sit rhetorice, an €sit, ut compluribus etiam philosophorum placet, uirtus. Equidem illud quod in studiis dicendi plerique exercuerunt €et exercent aut nullam artem, quae $A)TEXNI/A& nominatur, puto €(multos enim uideo sine ratione, sine litteris, qua uel impu-€dentia uel fames duxit ruentes), aut malam quasi artem, €quam $KAKOTEXNI/AN& dicimus: nam et fuisse multos et esse €nonnullos existimo qui facultatem dicendi ad hominum per- @1 niciem conuerterint. $*MATAIOTEXNI/A& quoque est quaedam, id est €superuacua artis imitatio, quae nihil sane neque boni neque €mali habeat, sed uanum laborem, qualis illius fuit qui grana €ciceris ex spatio distante missa in %acum% continuo et sine €frustratione inserebat; quem cum spectasset Alexander, €donasse dicitur eiusdem leguminis modio, quod quidem þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨””praemium fuit illo opere dignissimum. His ego comparandos €existimo qui in declamationibus, quas esse ueritati dissimil-€limas uolunt, aetatem multo studio ac labore consumunt. €Verum haec quam instituere conamur et cuius imaginem €animo concepimus, quae bono uiro conuenit quaeque est uere rhetorice, uirtus erit. Quod philosophi quidem multis et €acutis conclusionibus colligunt, mihi uero etiam planiore hac €proprieque nostra probatione uidetur esse perspicuum. €@@Ab illis haec dicuntur. Si consonare sibi in faciendis ac €non faciendis uirtutis est (quae pars eius prudentia uocatur), eadem in dicendis ac non dicendis erit. Et si uirtutes sunt ad €quas nobis, etiam ante quam doceremur, initia quaedam ac €semina sunt concessa natura, ut ad iustitiam, cuius rusticis €quoque ac barbaris apparet aliqua imago, nos certe sic esse €ab initio formatos ut possemus orare pro nobis, etiamsi non €perfecte tamen ut inessent quaedam, ut dixi, semina eius facultatis, manifestum est. Non eadem autem iis natura €artibus est quae a uirtute sunt remotae. Itaque cum duo sint €genera orationis, altera perpetua, quae rhetorice dicitur, €altera concisa, quae dialectice, quas quidem Zenon adeo €coniunxit ut hanc compressae in pugnum manus, illam €explicatae diceret similem, etiam disputatrix uirtus erit: €adeo de hac, quae speciosior atque apertior tanto est, nihil €dubitabitur. @1 @@Sed plenius hoc idem atque apertius intueri ex ipsis operi-€bus uolo. Nam quid orator in laudando faciet nisi honestorum €et turpium peritus? aut in suadendo nisi utilitate perspecta? €aut in iudiciis si iustitiae sit ignarus? Quid? non fortitu-€dinem postulat res eadem, cum saepe contra turbulentas €populi minas, saepe cum periculosa potentium offensa, non-€numquam, ut iudicio Miloniano, inter circumfusa militum €arma dicendum sit: ut, si uirtus non est, ne perfecta quidem esse possit oratio? Quod si ea in quoque animalium est uirtus €qua praestat cetera uel pleraque, ut in leone impetus, in equo €uelocitas, hominem porro ratione atque oratione excellere €ceteris certum est: cur non tam in eloquentia quam in €ratione uirtutem eius esse credamus, recteque hoc apud €Ciceronem dixerit Crassus: 'est enim eloquentia una quae-€dam de summis uirtutibus', et ipse Cicero sua persona cum €ad Brutum in epistulis tum aliis etiam locis uirtutem eam appellet? At prohoemium aliquando ac narrationem dicet €malus homo et argumenta sic ut nihil sit in iis requirendum. €Nam et latro pugnabit acriter, uirtus tamen erit fortitudo, €et tormenta sine gemitu feret malus seruus, tolerantia tamen €doloris laude sua non carebit. Multa fiunt eadem, sed aliter. €Sufficiant igitur haec, quia de utilitate supra tractauimus.  @@Materiam rhetorices quidam dixerunt esse orationem: €qua in sententia ponitur apud Platonem Gorgias. Quae si €ita accipitur ut sermo quacumque de re compositus dicatur €oratio, non materia sed opus est, ut statuarii statua; nam €et oratio efficitur arte sicut statua. Sin hac appellatione €uerba ipsa significari putamus, nihil haec sine rerum sub-€stantia faciunt. Quidam argumenta persuasibilia: quae et €ipsa in parte sunt operis et arte fiunt et materia egent. Quidam ciuiles quaestiones: quorum opinio non qualitate @1 €sed modo errauit; est enim haec materia rhetorices, sed non sola. Quidam, quia uirtus sit rhetorice, materiam eius totam €uitam uocant. Alii, quia non omnium uirtutum materia sit €tota uita, sed pleraeque earum uersentur in partibus, sicut €iustitia fortitudo continentia propriis officiis et suo fine €intelleguntur, rhetoricen quoque dicunt in una aliqua parte €ponendam, eique locum in $H)QIKH=|& negotialem adsignant, id €est $PRAGMATIKO/N&. @@Ego (neque id sine auctoribus) materiam esse rhetorices €iudico omnes res quaecumque ei ad dicendum subiectae €erunt. Nam Socrates apud Platonem dicere Gorgiae uidetur €non in uerbis esse materiam sed in rebus, et in Phaedro palam €non in iudiciis modo et contionibus sed in rebus etiam €priuatis ac domesticis rhetoricen esse demonstrat: quo mani-festum est hanc opinionem ipsius Platonis fuisse. Et Cicero €quodam loco materiam rhetorices uocat res quae subiectae €sint ei, sed certas demum putat esse subiectas: alio uero de €omnibus rebus oratori dicendum arbitratur his quidem uer-€bis: 'quamquam uis oratoris professioque ipsa bene dicendi €hoc suscipere ac polliceri uidetur, ut omni de re quaecumque sit proposita ornate ab eo copioseque dicatur'. Atque adhuc €alibi: 'uero enim oratori quae sunt in hominum uita, €quandoquidem in ea uersatur orator atque ea est ei sub-€iecta materies, omnia quaesita audita lecta disputata trac-€tata agitata esse debent'. @@Hanc autem quam nos materiam uocamus, id est res €subiectas, quidam modo infinitam, modo non propriam rhe-€torices esse dixerunt, eamque artem circumcurrentem uoca-uerunt, quod in omni materia diceret. Cum quibus mihi €minima pugna est; nam de omni materia dicere eam fatentur, @1 €propriam habere materiam quia multiplicem habeat €negant. Sed neque infinita est, etiamsi est multiplex, et aliae €quoque artes minores habent multiplicem materiam, uelut €architectonice (namque ea in omnibus quae sunt aedificio utilia uersatur) et caelatura, quae auro argento aere ferro €opera efficit. Nam scalptura etiam lignum ebur marmor €uitrum gemmas praeter ea quae supra dixi complectitur. Neque protinus non est materia rhetorices si in eadem uer-€satur et alius. Nam si quaeram quae sit materia statuarii, €dicetur aes: si quaeram quae sit excusoris, id est fabricae €eius quam Graeci $XALKEUTIKH/N& uocant, similiter aes esse respondeant: atqui plurimum statuis differunt uasa. Nec €medicina ideo non erit ars quia unctio et exercitatio cum €palaestrica, ciborum uero qualitas etiam cum cocorum ei sit €arte communis. @@Quod uero de bono utili iusto disserere philosophiae offi-€cium esse dicunt, non obstat; nam cum philosophum dicunt, €hoc accipi uolunt uirum bonum. Quare igitur oratorem, €quem a bono uiro non separo, in eadem materia uersari mirer?_cum praesertim primo libro iam ostenderim philo-€sophos omissam hanc ab oratoribus partem occupasse, quae €rhetorices propria semper fuisset, ut illi potius in nostra €materia uersentur. Denique cum sit dialectices materia de €rebus subiectis disputare, sit autem dialectice oratio concisa, €cur non eadem perpetuae quoque materia uideatur? @@Solet a quibusdam et illud opponi: omnium igitur artium €peritus erit orator si de omnibus ei dicendum est. Possem hic €Ciceronis respondere uerbis, apud quem hoc inuenio: 'mea €quidem sententia nemo esse poterit omni laude cumulatus €orator nisi erit omnium rerum magnarum atque artium €scientiam consecutus': sed mihi satis est eius esse oratorem @1 rei de qua dicet non inscium. Neque enim omnis causas €nouit, et debet posse de omnibus dicere. De quibus ergo €dicet? De quibus didicit. Similiter de artibus quoque de €quibus dicendum erit interim discet, et de quibus didicerit €dicet. @@Quid ergo? non faber de fabrica melius aut de musice €musicus? Si nesciat orator quid sit de quo quaeratur, plane €melius; nam et litigator rusticus inlitteratusque de causa €sua melius quam orator qui nesciet quid in lite sit: sed €accepta a musico, a fabro, sicut a litigatore, melius orator quam ipse qui docuerit. Verum et faber, cum de fabrica, et €musicus, cum de musica, si quid confirmationem desidera-€uerit, dicet: non erit quidem orator, sed faciet illud quasi €orator, sicut, cum uulnus imperitus deligabit, non erit medi-cus, sed faciet ut medicus. An huius modi res neque in €laudem neque in deliberationem neque in iudicium ueniunt? €Ergo cum de faciendo portu Ostiensi deliberatum est, non €debuit dicere sententiam orator? Atqui opus erat ratione architectorum. Liuores et tumores in corpore cruditatis an €ueneni signa sint non tractat orator? At est id ex ratione €medicinae. Circa mensuras et numeros non uersabitur? €Dicamus has geometriae esse partes. Equidem omnia fere €posse credo casu aliquo uenire in officium oratoris: quod si €non accidet, non erunt ei subiecta. @@Ita sic quoque recte diximus materiam rhetorices esse €omnis res ad dicendum ei subiectas: quod quidem probat þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ²¨•˜”ƒetiam sermo communis; nam cum aliquid de quo dicamus €accepimus, positam nobis esse materiam frequenter etiam praefatione testamur. Gorgias quidem adeo rhetori de omni-€bus putauit esse dicendum ut se in auditoriis interrogari @1 €pateretur qua quisque de re uellet. Hermagoras quoque €dicendo materiam esse in causa et in quaestionibus omnes res subiectas erat complexus: sed quaestiones si negat ad €rhetoricen pertinere, dissentit a nobis; si autem ad rhetori-€cen pertinent, ab hoc quoque adiuuamur: nihil est enim quod non in causam aut quaestionem cadat. Aristoteles tris €faciendo partes orationis, iudicialem deliberatiuam demon-€stratiuam, paene et ipse oratori subiecit omnia: nihil enim €non in haec cadit. @@Quaesitum a paucissimis et de instrumento est. Instru-€mentum uoco sine quo formari materia in id quod uelimus €effici opus non possit. Verum hoc ego non artem credo egere, €sed artificem. Neque enim scientia desiderat instrumentum, €quae potest esse consummata etiam si nihil faciat, sed ille €opifex, ut caelator caelum et pictor penicilla. Itaque haec €in eum locum quo de oratore dicturi sumus differamus. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER TERTIVS €@@@@PROHOEMIVM}1 ¡@@Quoniam in libro secundo quaesitum est quid esset €rhetorice et quis finis eius, artem quoque esse eam et utilem €et uirtutem, ut uires nostrae tulerunt, ostendimus, materiam-€que ei res omnes de quibus dicere oporteret subiecimus: €iam hinc unde coeperit, quibus constet, quo quaeque in ea €modo inuenienda atque tractanda sint exequar: intra quem €modum plerique scriptores artium constiterunt, adeo ut Apollodorus contentus solis iudicialibus fuerit. Nec sum €ignarus hoc a me praecipue quod hic liber inchoat opus €studiosos eius desiderasse, ut inquisitione opinionum, quae €diuersissimae fuerunt, longe difficillimum, ita nescio an €minimae legentibus futurum uoluptati, quippe quod prope nudam praeceptorum traditionem desideret. In ceteris enim €admiscere temptauimus aliquid nitoris, non iactandi ingenii €gratia (namque in id eligi materia poterat uberior), sed ut hoc €ipso adliceremus magis iuuentutem ad cognitionem eorum €quae necessaria studiis arbitrabamur, si ducti iucunditate €aliqua lectionis libentius discerent ea quorum ne ieiuna €atque arida traditio auerteret animos et aures praesertim tam delicatas raderet uerebamur. Qua ratione se Lucretius €dicit praecepta philosophiae carmine esse complexum; nam-€que hac, ut est notum, similitudine utitur: €@@@@'ac ueluti pueris absinthia taetra medentes €@@@@cum dare conantur, prius oras pocula circum €@@@@adspirant mellis dulci flauoque liquore' @1 et quae secuntur. Sed nos ueremur ne parum hic liber mellis €et absinthii multum habere uideatur, sitque salubrior studiis €quam dulcior. Quin etiam hoc timeo, ne ex eo minorem €gratiam ineat, quod pleraque non inuenta per me sed ab €aliis tradita continebit, habeat etiam quosdam qui contra €sentiant et aduersentur, propterea quod plurimi auctores, €quamuis eodem tenderent, diuersas tamen uias munierunt atque in suam quisque induxit sequentes. Illi autem probant €qualecumque ingressi sunt iter, nec facile inculcatas pueris €persuasiones mutaueris, quia nemo non didicisse mauult quam discere. Est autem, ut procedente libro patebit, infinita €dissensio auctorum, primo ad ea quae rudia atque inperfecta €adhuc erant adicientibus quod inuenissent scriptoribus, mox, €ut aliquid sui uiderentur adferre, etiam recta mutantibus. @@Nam primus post eos quos poetae tradiderunt mouisse €aliqua circa rhetoricen Empedocles dicitur. Artium autem €scriptores antiquissimi Corax et Tisias Siculi, quos insecutus €est uir eiusdem insulae Gorgias Leontinus, Empedoclis, ut traditur, discipulus. Is beneficio longissimae aetatis (nam €centum et nouem uixit annos) cum multis simul floruit, €ideoque et illorum de quibus supra dixi fuit aemulus et ultra Socraten usque durauit. Thrasymachus Calchedonius cum €hoc et Prodicus Cius et Abderites Protagoras, a quo decem €milibus denariorum didicisse artem quam edidit Euathlus €dicitur, et Hippias Elius, et, quem Palameden Plato appellat, Alcidamas Elaites. Antiphon quoque, [2qui]2 et orationem €primus omnium scripsit et nihilo minus artem et ipse com-€posuit et pro se dixisse optime est creditus. Etiam Polycrates, €a quo scriptam in Socraten diximus orationem, et Theodorus @1 €Byzantius, ex iis et ipse quos Plato appellat logodaedalos. Horum primi communis locos tractasse dicuntur Protagoras, €Gorgias, adfectus Prodicus, Hippias et idem Protagoras et €Thrasymachus. Cicero in Bruto negat ante Periclea scriptum €quicquam quod ornatum oratorium habeat: eius aliqua ferri. €Equidem non reperio quicquam tanta eloquentiae fama €dignum, ideoque minus miror esse qui nihil ab eo scriptum €putent, haec autem quae feruntur ab aliis esse composita. His successere multi, sed clarissimus Gorgiae auditor Iso-€crates (quamquam de praeceptore eius inter auctores non conuenit: nos tamen Aristoteli credimus). Hinc uelut diuersae €secari coeperunt uiae. Nam et Isocratis praestantissimi €discipuli fuerunt in omni studiorum genere, eoque iam €seniore (octauum enim et nonagesimum impleuit annum) €postmeridianis scholis Aristoteles praecipere artem ora-€toriam coepit, noto quidem illo, ut traditur, uersu ex Philo-€cteta frequenter usus: 'turpe esse tacere et Isocraten pati €dicere'. Ars est utriusque, sed pluribus eam libris Aristoteles €complexus est. Eodem tempore Theodectes fuit, de cuius opere supra dictum est. Theophrastus quoque, Aristotelis €discipulus, de rhetorice diligenter scripsit, atque hinc uel €studiosius philosophi quam rhetores praecipueque Stoicorum ac Peripateticorum principes. Fecit deinde uelut propriam €Hermagoras uiam, quam plurimi sunt secuti. Cui maxime €par atque aemulus uidetur Athenaeus fuisse. Multa post €Apollonius Molon, multa Areus, multa Caecilius et Hali-carnasseus Dionysius. Praecipue tamen in se conuerterunt €studia Apollodorus Pergamenus, qui praeceptor Apolloniae €Caesaris Augusti fuit, et Theodorus Gadareus, qui se dici @1 €maluit Rhodium: quem studiose audisse cum in eam insulam secessisset dicitur Tiberius Caesar. Hi diuersas opiniones €tradiderunt appellatique inde Apollodorei ac Theodorei ad €morem certas in philosophia sectas sequendi. Sed Apollodori €praecepta magis ex discipulis cognoscas, quorum diligentis-€simus in tradendo fuit Latine C. Valgius, Graece Atticus. €Nam ipsius sola uidetur ars edita ad Matium, quia ceteras €missa ad Domitium epistula non agnoscit. Plura scripsit €Theodorus, cuius auditorem Hermagoran sunt qui uiderint. @@Romanorum primus, quantum ego quidem sciam, con-€didit aliqua in hanc materiam M. Cato, post M. Antonius €[ille censorius] inchoauit: nam hoc solum opus eius atque id €ipsum inperfectum manet. Secuti minus celebres, quorum memoriam, si quo loco res poscet, non omittam. Praecipuum €uero lumen sicut eloquentiae, ita praeceptis quoque eius €dedit unicum apud nos specimen orandi docendique ora-€torias artes M. Tullius, post quem tacere modestissimum €foret, nisi et rhetoricos suos ipse adulescenti sibi elapsos €diceret, et in oratoriis haec minora, quae plerumque desider-antur, sciens omisisset. Scripsit de eadem materia non €pauca Cornificius, aliqua Stertinius, non nihil pater Gallio, €accuratius uero priores Gallione Celsus et Laenas et aetatis €nostrae Verginius Plinius Tutilius. Sunt et hodie clari eius-€dem operis auctores, qui si omnia complexi forent, consul-€uissent labori meo: sed parco nominibus uiuentium; ueniet €eorum laudi suum tempus: ad posteros enim uirtus durabit, €non perueniet inuidia. @@Non tamen post tot ac tantos auctores pigebit meam qui-€busdam locis posuisse sententiam. Neque enim me cuius-€quam sectae uelut quadam superstitione inbutus addixi, et @1 €electuris quae uolent facienda copia fuit, sicut ipse plurium €in unum confero inuenta, ubicumque ingenio non erit locus €curae testimonium meruisse contentus.  @@Nec diu nos moretur quaestio quae rhetorices origo sit. €Nam cui dubium est quin sermonem ab ipsa rerum natura €geniti protinus homines acceperint (quod certe principium þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¢„est eius rei), huic studium et incrementum dederit utilitas, summam ratio et exercitatio? Nec uideo quare curam dicendi €putent quidam inde coepisse, quod ii qui in discrimen ali-€quod uocabantur accuratius loqui defendendi sui gratia in-€stituerint. Haec enim ut honestior causa, ita non utique €prior est, cum praesertim accusatio praecedat defensionem, €nisi quis dicet etiam gladium fabricatum ab eo prius qui €ferrum in tutelam sui quam qui in perniciem alterius com-pararit. Initium ergo dicendi dedit natura, initium artis €obseruatio. Homines enim sicut in medicina, cum uiderent €alia salubria, alia insalubria, ex obseruatione eorum effe-€cerunt artem, ita cum in dicendo alia utilia, alia inutilia €deprenderent, notarunt ea ad imitandum uitandumque, et €quaedam secundum rationem eorum adiecerunt ipsi quoque: €haec confirmata sunt usu. Tum quae sciebat quisque docuit. Cicero quidem initium orandi conditoribus urbium ac legum €latoribus dedit, in quibus fuisse uim dicendi necesse est: cur €tamen hanc primam originem putet non uideo, cum sint €adhuc quaedam uagae et sine urbibus ac sine legibus gentes, €et tamen qui sunt in iis nati et legationibus fungantur et €accusent aliqua atque defendant et denique alium alio €melius loqui credant.  @@Omnis autem orandi ratio, ut plurimi maximique €auctores tradiderunt, quinque partibus constat: inuentione, @1 €dispositione, elocutione, memoria, pronuntiatione siue €actione (utroque enim modo dicitur). Omnis uero sermo, quo €quidem uoluntas aliqua enuntiatur, habeat necesse est rem et uerba. Ac si est breuis et una conclusione finitus, nihil €fortasse ultra desideret: at oratio longior plura exigit. Non €enim tantum refert quid et quo modo dicamus, sed etiam €quo loco: opus ergo est et dispositione. Sed neque omnia €quae res postulat dicere neque suo quaeque loco poterimus €nisi adiuuante memoria, quapropter ea quoque pars quarta erit. Verum haec cuncta corrumpit ac propemodum perdit €indecora uel uoce uel gestu pronuntiatio: huic quoque igitur €tribuendus est necessario quintus locus. @@Nec audiendi quidam, quorum est Albucius, qui tris modo €primas esse partis uolunt quoniam memoria atque actio €natura, non arte contingant: quarum nos praecepta suo loco €dabimus; licet Thrasymachus quoque idem de actione credi-derit. His adiecerunt quidam sextam partem, ita ut inuen-€tioni iudicium subnecterent, quia primum esset inuenire, €deinde iudicare. Ego porro ne inuenisse quidem credo eum €qui non iudicauit; neque enim contraria communia stulta inuenisse dicitur quisquam, sed non uitasse. Et Cicero €quidem in rhetoricis iudicium subiecit inuentioni: mihi €autem adeo tribus primis partibus uidetur esse permixtum €(nam neque dispositio sine eo neque elocutio fuerit) ut pro-€nuntiationem quoque uel plurimum ex eo mutuari putem. Quod hoc audacius dixerim quod in Partitionibus Oratoriis €ad easdem de quibus supra dictum est quinque peruenit €partes. Nam cum dupliciter primum diuisisset in inuentionem €atque elocutionem, res ac dispositionem inuentioni, uerba et €pronuntiationem elocutioni dedit, quintamque constituit @1 €communem ac uelut custodem omnium memoriam; idem in €Oratore quinque rebus constare eloquentiam dicit: in quibus postea scriptis certior eius sententia est. Non minus mihi €cupidi nouitatis alicuius uidentur fuisse qui adiecerunt €ordinem cum dispositionem dixissent, quasi aliud sit dis-€positio quam rerum ordine quam optimo conlocatio. Dion €inuentionem modo et dispositionem tradidit, sed utramque €duplicem rerum et uerborum, ut sit elocutio inuentionis, €pronuntiatio dispositionis, his quinta pars memoriae acce-€dat. Theodorei fere inuentionem duplicem rerum atque elocutionis, deinde tris ceteras partes. Hermagoras iudicium €partitionem ordinem quaeque sunt elocutionis subicit oeco-€nomiae, quae Graece appellata ex cura rerum domesticarum €et hic per abusionem posita nomine Latino caret. @@Est et circa hoc quaestio, quod memoriam in ordine par-€tium quidam inuentioni, quidam dispositioni subiunxerunt: €nobis quartus eius locus maxime placet. Non enim tantum €inuenta tenere ut disponamus, nec disposita ut eloquamur, €sed etiam uerbis formata memoriae mandare debemus; hac €enim omnia quaecumque in orationem conlata sunt con-€tinentur. @@Fuerunt etiam in hac opinione non pauci, ut has non €rhetorices partis esse existimarent, sed opera oratoris; eius €enim esse inuenire disponere eloqui et cetera. Quod si accipi-mus, nihil arti relinquemus. Nam bene dicere est oratoris, €rhetorice tamen erit bene dicendi scientia: uel (ut alii putant) €artificis est persuadere, uis autem persuadendi artis. Ita €inuenire quidem et disponere oratoris, inuentio autem et dis-positio rhetorices propria uideri potest. In eo plures dissen-€serunt, utrumne hae partes essent rhetorices an eiusdem €opera an, ut Athenaeus credit, elementa, quae uocant @1 €$STOIXEI=A&. Sed neque elementa recte quis dixerit: alioqui tan-€tum initia erunt, ut mundi uel umor uel ignis uel materia uel €corpora insecabilia; nec operum recte nomen accipient quae €non ab aliis perficiuntur, sed aliud ipsa perficiunt; partes igitur. Nam cum sit ex his rhetorice, fieri non potest ut, cum €totum ex partibus constet, non sint partes totius ex quibus €constat. Videntur autem mihi qui haec opera dixerunt eo €quoque moti, quod in alia rursus diuisione nollent in idem €nomen incidere; partes enim rhetorices esse dicebant €laudatiuam deliberatiuam iudicialem. Quae si partes sunt, materiae sunt potius quam artis. Namque in his singulis €rhetorice tota est, quia et inuentionem et dispositionem et €elocutionem et memoriam et pronuntiationem quaecumque €earum desiderat. Itaque quidam genera tria rhetorices dicere €maluerunt, optime autem ii quos secutus est Cicero, genera €causarum.  @@Sed tria an plura sint ambigitur. Nec dubie prope omnes €utique summae apud antiquos auctoritatis scriptores Aristo-€telen secuti, qui nomine tantum alio contionalem pro deli-beratiua appellat, hac partitione contenti fuerunt. Verum €et tum leuiter est temptatum, cum apud Graecos quosdam €tum apud Ciceronem in libris de Oratore, et nunc maximo €temporum nostrorum auctore prope inpulsum, ut non modo plura haec genera sed paene innumerabilia uideantur. Nam €si laudandi ac uituperandi officium in parte tertia ponimus, €in quo genere uersari uidebimus cum querimur consolamur €mitigamus concitamus terremus confirmamus praecipimus, €obscure dicta interpretamur, narramus deprecamur, gratias €agimus, gratulamur obiurgamus maledicimus describimus €mandamus renuntiamus optamus opinamur, plurima alia? Vt mihi in illa uetere persuasione permanenti uelut petenda @1 €sit uenia, quaerendumque quo moti priores rem tam late €fusam tam breuiter adstrinxerint. Quos qui errasse putant, €hoc secutos arbitrantur, quod in his fere uersari tum oratores uidebant; nam et laudes ac uituperationes scribebantur, et €$E)PITAFI/OUS& dicere erat moris, et plurimum in consiliis ac €iudiciis insumebatur operae, ut scriptores artium pro solis comprenderint frequentissima. Qui uero defendunt, tria €faciunt genera auditorum: unum quod ad delectationem €conueniat, alterum quod consilium accipiat, tertium quod €de causis iudicet. Mihi cuncta rimanti et talis quaedam ratio €succurrit, quod omne orationis officium aut in iudiciis est aut extra iudicia. Eorum de quibus iudicio quaeritur mani-€festum est genus: ea quae ad iudicem non ueniunt aut prae-€teritum habent tempus aut futurum: praeterita laudamus aut uituperamus, de futuris deliberamus. Item omnia de €quibus dicendum est aut certa sint necesse est aut dubia. €Certa ut cuique est animus laudat aut culpat; ex dubiis par-€tim nobis ipsis ad electionem sunt libera: de his deliberatur; €partim aliorum sententiae commissa: de his lite contenditur. @@Anaximenes iudicialem et contionalem generalis partes €esse uoluit, septem autem species: hortandi dehortandi €laudandi uituperandi accusandi defendendi exquirendi (quod €$E)CETASTIKO/N& dicit): quarum duae primae deliberatiui, duae €sequentes demonstratiui, tres ultimae iudicialis generis sunt partes. Protagoran transeo, qui interrogandi respondendi þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¤˜Š‚mandandi precandi (quod $EU)XWLH/N& dixit) partes solas putat. €Plato in Sophiste iudiciali et contionali tertiam adiecit €$PROSOMILHTIKH/N&, quam sane permittamus nobis dicere sermo-€cinatricem: quae a forensi ratione diiungitur et est accom-€modata priuatis disputationibus, cuius uis eadem profecto est quae dialecticae. Isocrates in omni genere inesse laudem €ac uituperationem existimauit. @1 @@Nobis et tutissimum est auctores plurimos sequi et ita €uidetur ratio dictare. Est igitur, ut dixi, unum genus, quo laus €ac uituperatio continetur, sed est appellatum a parte meliore €laudatiuum: idem alii demonstratiuum uocant. Vtrumque €nomen ex Graeco creditur fluxisse; nam $E)GKWMIASTIKO/N aut $E)PIDEIKTIKO/N& dicunt. Sed mihi $E)PIDEIKTIKO/N& non tam €demonstrationis uim habere quam ostentationis uidetur €et multum ab illo $E)GKWMIASTIKW=|& differre; nam ut continet €laudatiuum in se genus, ita non intra hoc solum consistit. An quisquam negauerit panegyricos $E)PIDEIKTIKOU/S& esse? €Atqui formam suadendi habent et plerumque de utilitatibus €Graeciae locuntur: ut causarum quidem genera tria sint, €sed ea tum in negotiis, tum in ostentatione posita. Nisi forte €non ex Graeco mutantes demonstratiuum uocant, uerum id €secuntur, quod laus ac uituperatio quale sit quidque demon-strat. Alterum est deliberatiuum, tertium iudiciale. Ceterae €species in haec tria incident genera: nec inuenietur ex his ulla €in qua non laudare aut uituperare, suadere aut dissuadere, €intendere quid uel depellere debeamus. Illa quoque sunt €communia, conciliare narrare docere augere minuere, con-€citandis componendisue adfectibus animos audientium fin-gere. Ne iis quidem accesserim, qui laudatiuam materiam €honestorum, deliberatiuam utilium, iudicialem iustorum €quaestione contineri putant, celeri magis ac rutunda usi dis-€tributione quam uera. Stant enim quodam modo mutuis €auxiliis omnia; nam et in laude iustitia utilitasque tractatur €et in consiliis honestas, et raro iudicialem inueneris causam €in cuius non parte aliquid eorum quae supra diximus €reperiatur.  @@Omnis autem oratio constat aut ex iis quae significantur @1 €aut ex iis quae significant, id est rebus et uerbis. Facultas €orandi consummatur natura arte exercitatione, cui partem €quartam adiciunt quidam imitationis, quam nos arti subi-cimus. Tria sunt item quae praestare debeat orator, ut doceat €moueat delectet. Haec enim clarior diuisio quam eorum qui €totum opus in res et in adfectus partiuntur. Non semper €autem omnia in eam quae tractabitur materiam cadent. €Erunt enim quaedam remotae ab adfectibus, qui ut non €ubique habent locum, ita quocumque inruperunt plurimum ualent. Praestantissimis auctoribus placet alia in rhetorice €esse quae probationem desiderent, alia quae non desiderent, €cum quibus ipse consentio. Quidam uero, ut Celsus, de nulla €re dicturum oratorem nisi de qua quaeratur existimant: cui €cum maxima pars scriptorum repugnat, tum etiam ipsa €partitio, nisi forte laudare quae constet esse honesta et €uituperare quae ex confesso sint turpia non est oratoris €officium. @@Illud iam omnes fatentur, esse quaestiones aut in scripto €aut in non scripto. In scripto sunt de iure, in non scripto de €re: illud rationale, hoc legale genus Hermagoras atque eum secuti uocant, id est $NOMIKO/N& et $LOGIKO/N&. Idem sentiunt qui €omnem quaestionem ponunt in rebus et uerbis. €@@Item conuenit quaestiones esse aut infinitas aut finitas. €Infinitae sunt quae remotis personis et temporibus et locis €ceterisque similibus in utramque partem tractantur, quod €Graeci $QE/SIN& dicunt, Cicero propositum, alii quaestiones €uniuersales ciuiles, alii quaestiones philosopho conuenientis, @1 Athenaeus partem causae appellat. Hoc genus Cicero scien-€tia et actione distinguit, ut sit scientiae 'an prouidentia €mundus regatur', actionis 'an accedendum ad rem publicam €administrandam'. Prius trium generum, 'an sit', 'quid sit', €'quale sit': omnia enim haec ignorari possunt; sequens €duorum, 'quo modo adipiscamur', 'quo modo utamur'. Finitae autem sunt ex complexu rerum personarum tem-€porum ceterorumque: hae $U(POQE/SEIS& a Graecis dicuntur, €causae a nostris. In his omnis quaestio uidetur circa res per-sonasque consistere. Amplior est semper infinita, inde enim €finita descendit. Quod ut exemplo pateat, infinita est: 'an €uxor ducenda', finita: 'an Catoni ducenda' ideoque esse €suasoria potest. Sed etiam remotae a personis propriis ad €aliquid referri solent. Est enim simplex: 'an res publica €administranda'; refertur ad aliquid: 'an in tyrannide ad-ministranda'. Sed hic quoque subest uelut latens persona €tyrannus enim geminat quaestionem), subestque et temporis €et qualitatis tacita uis: nondum tamen hoc proprie dixeris €causam. Hae autem quas infinitas uoco et generales appellan-€tur: quod si est uerum, finitae speciales erunt. In omni autem speciali utique inest generalis, ut quae sit prior. Ac nescio €an in causis quoque quidquid in quaestionem uenit qualitatis €generale sit. Milo Clodium occidit, iure occidit insidiatorem: €nonne hoc quaeritur, an sit ius insidiatorem occidendi? €Quid in coniecturis? non illa generalia: 'an causa sceleris €odium, cupiditas', 'an tormentis credendum', 'testibus an €argumentis maior fides habenda'? Nam finitione quidem comprendi nihil non in uniuersum certum erit. Quidam €putant etiam eas $QE/SEIS& posse aliquando nominari quae €personis causisque contineantur, aliter tantummodo positas, €ut causa sit cum Orestes accusatur, thesis an Orestes recte €sit absolutus: cuius generis est: 'an Cato recte Marciam @1 €Hortensio tradiderit'. Hi $QE/SIN& a causa sic distingunt ut illa €sit spectatiuae partis, haec actiuae: illic enim ueritatis €tantum gratia disputari, hic negotium agi. @@Quamquam inutiles quidam orationi putant uniuersales €quaestiones, quia nihil prosit quod constet ducendam esse €uxorem uel administrandam rem publicam si quis uel aetate €uel ualetudine impediatur. Sed non omnibus eius modi €quaestionibus sic occurri potest, ut illis: 'sitne uirtus finis', 'regaturne prouidentia mundus'. Quin etiam in iis quae ad €personam referuntur, ut non est satis generalem tractasse €quaestionem, ita perueniri ad speciem nisi illa prius excussa €non potest. Nam quo modo an sibi uxor ducenda sit delibera-€bit Cato nisi constiterit uxores esse ducendas? Et quo modo €an ducere debeat Marciam quaeretur nisi Catoni ducenda uxor est? Sunt tamen inscripti nomine Hermagorae libri qui €confirment illam opinionem, siue falsus est titulus siue alius €hic Hermagoras fuit. Nam eiusdem esse quo modo possunt, €qui de hac arte mirabiliter multa composuit, cum, sicut ex €Ciceronis quoque rhetorico primo manifestum est, materiam €rhetorices in thesis et causas diuiserit? Quod reprehendit €Cicero ac thesin nihil ad oratorem pertinere contendit totumque hoc genus quaestionis ad philosophos refert. Sed €me liberauit respondendi uerecundia et quod ipse hos libros €improbat, et quod in Oratore atque iis quos de Oratore €scripsit et Topicis praecipit ut a propriis personis atque tem-€poribus auocemus controuersiam quia latius dicere liceat de €genere quam de specie, et quod in uniuerso probatum sit in €parte probatum esse necesse sit. @@Status autem in hoc omne genus materiae idem qui in €causas cadunt. Adhuc adicitur alias esse quaestiones in €rebus ipsis, alias quae ad aliquid referantur, illud: 'an uxor @1 €ducenda', hoc: 'an seni ducenda'; illud: 'an fortis', hoc: 'an €fortior', et similia. @@Causam finit Apollodorus, ut interpretatione Valgi discipuli €eius utar, ita: 'causa est negotium omnibus suis partibus spec-€tans ad quaestionem', aut: 'causa est negotium cuius finis est €controuersia.' Ipsum deinde negotium sic finit: 'negotium €est congregatio personarum locorum temporum causarum €modorum casuum factorum instrumentorum sermonum scriptorum et non scriptorum'. Causam nunc intellegamus €$U(PO/QESIN&, negotium $PERI/STASIN&. Sed et ipsam causam quidam €similiter finierunt ut Apollodorus negotium. Isocrates €autem causam esse ait quaestionem finitam ciuilem aut rem €controuersam in personarum finitarum complexu, Cicero his þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¥˜’†uerbis: 'causa certis personis locis temporibus actionibus €negotiis cernitur, aut in omnibus aut in plerisque eorum'.  @@Ergo cum omnis causa contineatur aliquo statu, prius €quam dicere adgredior quo modo genus quodque causae sit €tractandum, id quod est commune omnibus, quid sit status €et unde ducatur et quot et qui sint intuendum puto. Quam-€quam id nonnulli ad iudiciales tantum pertinere materias €putauerunt, quorum inscitiam, cum omnia tria genera fuero executus, res ipsa deprendet. Quod nos statum, id quidam €constitutionem uocant, alii quaestionem, alii quod ex €quaestione appareat, Theodorus caput [id est $KEFA/LAION €$GENIKW/TATON&] ad quod referantur omnia, quorum diuersa ap-€pellatio, uis eadem est, nec interest discentium quibus quid-que nominibus appelletur dum res ipsa manifesta sit. Statum €Graeci $STA/SIN& uocant, quod nomen non primum ab Herma-€gora traditum putant, sed alii a Naucrate Isocratis discipulo, @1 €alii a Zopyro Clazomenio: quamquam uidetur Aeschines €quoque in oratione contra Ctesiphontem uti hoc uerbo, cum €a iudicibus petit ne Demostheni permittant euagari sed eum dicere de ipso causae statu cogant. Quae appellatio dicitur €ducta uel ex eo quod ibi sit primus causae congressus, uel €quod in hoc causa consistat. Et nominis quidem haec origo: €nunc quid sit. Statum quidam dixerunt primam causarum €conflictionem: quos recte sensisse, parum elocutos puto. Non enim est status prima conflictio: 'fecisti', 'non feci', sed €quod ex prima conflictione nascitur, id est genus quaestionis: €'fecisti', 'non feci', 'an fecerit': 'hoc fecisti', 'non hoc feci', €'quid fecerit'. Quia ex his apparet illud coniectura, hoc €finitione quaerendum atque in eo pars utraque insistit, erit quaestio coniecturalis uel finitiui status. Quid si enim dicat €quis: 'sonus est duorum inter se corporum conflictio'? Erret, €ut opinor; non enim sonus est conflictio, sed ex conflictione. €Et hoc leuius (intellegitur enim utcumque dictum): inde €uero ingens male interpretantibus innatus est error, qui, €quia primam conflictionem legerant, crediderunt statum €semper ex prima quaestione ducendum, quod est uitiosissi-mum. Nam quaestio nulla non habet utique statum (con-€stat enim ex intentione et depulsione), sed aliae sunt €propriae causarum de quibus ferenda sententia est, aliae €adductae extrinsecus, aliquid tamen ad summam causae con-€ferentes uelut auxilia quaedam: quo fit ut in controuersia una plures quaestiones esse dicantur. Harum porro plerumque €leuissima quaeque primo loco fungitur. Namque et illud fre-€quens est, ut ea quibus minus confidimus, cum tractata sunt, €omittamus, interim sponte nostra uelut donantes, interim €ad ea quae sunt potentiora gradum ex iis fecisse contenti. Simplex autem causa, etiamsi uarie defenditur, non potest @1 €habere plus uno de quo pronuntietur, atque inde erit status €causae, quod et orator praecipue sibi optinendum et iudex €spectandum maxime intellegit; in hoc enim causa consistet. Ceterum quaestionum possunt esse diuersi. Quod ut breuis-€simo pateat exemplo, cum dicit reus: 'etiam si feci, recte €feci', qualitatis utitur statu; cum adicit: 'sed non feci', €coniecturam mouet. Semper autem firmius est non fecisse, €ideoque in eo statum esse iudicabo quod dicerem si mihi plus quam unum dicere non liceret. Recte igitur est appellata €causarum prima conflictio, non quaestionum. Nam et pro €Rabirio Postumo Cicero primam partem orationis in hoc €intendit, ut actionem competere in equitem Romanum €neget, secunda nullam ad eum pecuniam peruenisse confir-€mat: statum tamen in eo dicam fuisse quod est potentius. Nec in causa Milonis circa primas quaestiones, quae sunt €%ante prohoemium% positae, iudicabo conflixisse causam, €sed ubi totis uiribus insidiator Clodius ideoque iure inter-€fectus ostenditur. Et hoc est quod ante omnia constituere €in animo suo debeat orator, etiam si pro causa plura dicturus €est: quid maxime liquere iudici uelit. Quod tamen ut pri-€mum cogitandum, ita non utique primum dicendum erit. @@Alii statum crediderunt primam eius cum quo ageretur €deprecationem. Quam sententiam his uerbis Cicero com-€plectitur: 'in quo primum insistit quasi ad repugnandum €congressa defensio'. Vnde rursus alia quaestio, an eum sem-€per is faciat qui respondet. Cui rei praecipue repugnat Cor-€nelius Celsus, dicens non a depulsione sumi, sed ab eo qui €propositionem suam confirmet, ut, si hominem occisum reus €negat, status ab accusatore nascatur, quia is uelit probare; €si iure occisum reus dicit, tralata probationis necessitate @1 idem a reo fiat et sit eius intentio. Cui non accedo equidem. €Nam est uero propius quod contra dicitur, nullam esse litem €si is cum quo agatur nihil respondeat, ideoque fieri statum a respondente. Mea tamen sententia uarium id est et accidit €pro condicione causarum, quia et uideri potest propositio €aliquando statum facere, ut in coniecturalibus causis (utitur €enim coniectura magis qui agit, quo moti quidam eundem €a reo infitialem esse dixerunt) et in syllogismo tota ratio-cinatio ab eo est qui intendit. Sed quia uidetur illis quoque €necessitatem hos status exequendi facere qui negat (is enim €si dicat: 'non feci', coget aduersarium coniectura uti, et si €dicat: 'non habes legem', syllogismo), concedamus ex depul-€sione nasci statum. Nihilo minus enim res eo reuertetur ut modo is qui agit, modo is cum quo agitur statum faciat. Sit €enim accusatoris intentio: 'hominem occidisti'; si negat reus, €faciat statum qui negat. Quid si confitetur, sed iure a se €adulterum dicit occisum (nempe legem esse certum est quae €permittat)? Nisi aliquid accusator respondet, nulla lis est. €'Non fuit' inquit 'adulter': ergo depulsio incipit esse actoris, €ille statum faciet. Ita erit quidem status ex prima depul-sione, sed ea fiet ab accusatore, non a reo. Quid quod eadem €quaestio potest eundem uel accusatorem facere uel reum? €'Qui artem ludicram exercuerit, in quattuordecim primis €ordinibus ne sedeat: qui se praetori in hortis ostenderat €neque erat productus, sedit in quattuordecim ordinibus'. Nempe intentio est: 'artem ludicram exercuisti', depulsio: €'non exercui artem ludicram', quaestio: 'quid sit artem ludi-€cram exercere'. Si accusabitur theatrali lege, depulsio erit €rei; si excitatus fuerit de spectaculis et aget iniuriarum, depulsio erit accusatoris. Frequentius tamen illud accidet €quod est a plurimis traditum. Effugerunt has quaestiones €qui dixerunt statum esse id quod appareat ex intentione et depulsione, ut: 'fecisti'; 'non feci' aut 'recte feci'. Viderimus @1 €tamen utrum id sit status an in eo status. Hermagoras sta-€tum uocat per quem subiecta res intellegatur et ad quem €probationes etiam partium referantur. Nostra opinio semper €haec fuit, cum essent frequenter in causa diuersi quaestio-€num status, in eo credere statum causae quod esset in ea €potentissimum et in quo maxime res uerteretur. Id si quis €generalem quaestionem uel caput generale dicere malet, cum €hoc mihi non erit pugna, non magis quam si aliud adhuc quo €idem intellegatur eius rei nomen inuenerit, quamquam tota €uolumina in hanc disputationem inpendisse multos sciam: €nobis statum dici placet. @@Sed cum in aliis omnibus inter scriptores summa dissensio €est, tum in hoc praecipue uidetur mihi studium quoque €diuersa tradendi fuisse: adeo nec qui sit numerus nec quae €nomina nec qui generales quiue speciales sint status con-uenit. Ac primum Aristoteles elementa decem constituit, €circa quae uersari uideatur omnis quaestio: $OU)SI/AN&, quam €Plautus essentiam uocat (neque sane aliud est eius nomen €Latinum), sed ea quaeritur 'an sit': qualitatem, cuius €apertus intellectus est: quantitatem, quae dupliciter a poste-€rioribus diuisa est, quam magnum et quam multum sit: ad €aliquid, unde ductae tralatio et comparatio: post haec ubi et quando: deinde facere pati habere (quod est quasi armatum €esse, uestitum esse): nouissime $KEI=SQAI&, quod est composi-€tum esse quodam modo, ut iacere stare [irasci]. Sed ex his €omnibus prima quattuor ad status pertinere, cetera ad quos-dam locos argumentorum uidentur. Alii nouem elementa þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¦˜™‚posuerunt: personam, in qua de animo, corpore, extra positis €quaeratur, quod pertinere ad coniecturae et qualitatis in-€strumenta uideo: tempus, quod $XRO/NON& uocant, ex quo €quaestio an is quem dum addicta est mater peperit seruus @1 €sit natus: locum, unde controuersia uidetur an fas fuerit €tyrannum in templo occidere, an exulauerit qui domi latuit: tempus iterum, quod $KAIRO/N& appellant_hanc autem uideri €uolunt speciem illius temporis, ut aestatem uel hiemem; huic €subicitur ille in pestilentia comisator: actum, id est $PRA=CIN&, €quod eo referunt, sciens commiserit an insciens, necessitate €an casu, et talia: numerum, qui cadit in speciem quantitatis, €an Thrasybulo triginta praemia debeantur, qui tot tyrannos sustulerit: causam, cui plurimae subiacent lites, quotiens €factum non negatur, sed quia iusta ratione sit factum de-€fenditur: $TRO/PON&, cum id, quod alio modo fieri licet, alio €dicitur factum; hinc est adulter loris caesus uel fame neca-€tus: occasionem factorum, quod est apertius quam ut uel €interpretandum uel exemplo sit demonstrandum; tamen $A)FORMA\S E)/RGWN& uocant. Hi quoque nullam quaestionem extra €haec putant. Quidam detrahunt duas partis, numerum et €occasionem, et pro illo quem dixi actu subiciunt res, id est €$PRA/GMATA&. Quae ne praeterisse uiderer, satis habui attingere. €Ceterum his nec status satis ostendi nec omnis contineri locos €credo, quod apparebit diligentius legentibus quae de utraque €re dicam; erunt enim plura multo quam quae his elementis €comprehenduntur. @@Apud plures auctores legi placuisse quibusdam unum €omnino statum esse coniecturalem, sed quibus placuerit €neque illi tradiderunt neque ego usquam reperire potui. €Rationem tamen hanc secuti dicuntur, quod res omnis signis €colligeretur. Quo modo licet qualitatis quoque solum statum €faciant, quia ubique qualis sit cuiusque rei natura quaeri €potest. Sed utrocumque modo sequetur summa confusio. Neque interest unum quis statum faciat an nullum, si omnes @1 €causae sunt condicionis eiusdem. Coniectura dicta est a €coniectu, id est derectione quadam rationis ad ueritatem, €unde etiam somniorum atque ominum interpretes coniec-€tores uocantur. Appellatum tamen est hoc genus uarie, sicut €sequentibus apparebit. @@Fuerunt qui duos status facerent: Archedemus coniec-€turalem et finitiuum exclusa qualitate, quia sic de ea quaeri €existimabat: 'quid esset inicum', 'quid iniustum', 'quid €dicto audientem non esse'. Quod uocat de eodem et alio. Huic diuersa sententia eorum fuit qui duos quidem status €esse uoluerunt, sed unum infitialem, alterum iuridicalem. €Infitialis est quem dicimus coniecturalem, cui ab infitiando €nomen alii in totum dederunt, alii in partem, qui accusa-torem coniectura, reum infitiatione uti putauerunt. Iuridi-€calis est qui Graece dicitur $DIKAIOLOGIKO/S&. Sed quem ad €modum ab Archedemo qualitas exclusa est, sic ab his repu-€diata finitio. Nam subiciunt eam iuridicali, quaerendumque €arbitrantur iustumne sit sacrilegium appellari quod obicia-tur uel furtum uel amentiam. Qua in opinione Pamphilus €fuit, sed qualitatem in plura partitus est. Plurimi deinceps, €mutatis tantum nominibus, in rem de qua non constet et in €rem de qua constet. Nam est uerum nec aliter fieri potest €quam ut aut certum sit factum esse quid aut non sit; si non est certum, coniectura sit, si certum est, reliqui status. Nam €idem dicit Apollodorus, cum quaestionem aut in rebus extra €positis, quibus coniectura explicatur, aut in nostris opinioni-€bus existimat positam, quorum illud $PRAGMATIKO/N&, hoc $PERI\ €$E)NNOI/AS& uocat: idem, qui $A)PRO/LHMPTON& et $PROLHMPTIKO/N& dicunt, €id est dubium et praesumptum, quo significatur de quo @1 liquet. Idem Theodorus, qui de eo an sit et de accidentibus €ei quod esse constat, id est $PERI\ OU)SI/AS KAI\ SUMBEBHKO/TWN&, €existimat quaeri. Nam in his omnibus prius genus coniec-€turam habet, sequens reliqua. Sed haec reliqua Apollodorus €duo uult esse, qualitatem et de nomine, id est finitiuam: Theodorus, quid, quale, quantum, ad aliquid. Sunt et qui de €eodem et de alio modo qualitatem esse, modo finitionem €uelint. In duo et Posidonius diuidit, uocem et res. In uoce €quaeri putat an significet, quid, quam multa, quo modo: €rebus coniecturam, quod $KAT' AI)/SQHSIN& uocat, et qualitatem €et finitionem, cui nomen dat $KAT' E)/NNOIAN&, et ad aliquid. Vnde et illa diuisio est, alia esse scripta, alia inscripta. Celsus €Cornelius duos et ipse fecit status generales: an sit, quale €sit. Priori subiecit finitionem, quia aeque quaeratur an sit €sacrilegus qui nihil se sustulisse de templo dicit et qui priua-€tam pecuniam confitetur sustulisse. Qualitatem in rem et €scriptum diuidit. Scripto quattuor partes legales exclusa €tralatione, quantitatem et mentis quaestionem coniecturae subiecit. Est etiam illa in duos diuidendi status ratio, quae €docet aut de substantia controuersiam esse aut de qualitate, €ipsam porro qualitatem aut in summo genere consistere aut in succedentibus. De substantia est coniectura; quaestio €enim tractatur rei, an facta sit, an fiat, an futura sit, inter-€dum etiam mentis: idque melius quam quod iis placuit qui €statum eundem facti nominauerunt, tamquam de praeterito tantum et tantum de facto quaereretur. Pars qualitatis quae €est de summo genere raro in iudicium uenit, quale est 'idne sit €honestum quod uulgo laudatur'. Succedentium autem aliae €de communi appellatione, ut 'sitne sacrilegus qui pecuniam @1 €priuatam ex templo furatus est', aut de re denominata, €ubi et factum esse certum est nec dubitatur quid sit quod €factum est. Cui subiacent omnes de honestis iustis utilibus quaestiones. His etiam ceteri status contineri dicuntur, quia €et quantitas modo ad coniecturam referatur, ut: 'maiorne €sol quam terra', modo ad qualitatem: 'quanta poena quem-€piam quantoue praemio sit adfici iustum', et tralatio uerse-tur circa qualitatem et definitio pars sit tralationis, quin et €contrariae leges et ratiocinatiuus status, id est syllogismos, €et plerumque scripti et uoluntatis aequo nitantur, nisi quod €hic tertius aliquando coniecturam accipit: 'quid senserit €legis constitutor', ambiguitatem uero semper coniectura ex-€plicari necesse sit, quia, cum sit manifestum uerborum intel-€lectum esse duplicem, de sola quaeritur uoluntate. @@A plurimis tres sunt facti generales status, quibus et Cicero €in Oratore utitur et omnia quae aut in controuersiam aut in €contentionem ueniant contineri putat: sitne, quid sit, €quale sit. Quorum nomina apertiora sunt quam ut dicenda sint. Idem Iatrocles sentit. Tres fecit et M. Antonius his €quidem uerbis: 'paucae res sunt quibus ex rebus omnes ora-€tiones nascuntur, factum non factum, ius iniuria, bonum €malum'. Sed quoniam quod iure dicimur fecisse non hunc €solum intellectum habet, ut lege, sed illum quoque, ut iuste €fecisse uideamur, secuti Antonium apertius uoluerunt eos-€dem status distinguere, itaque dixerunt coniecturalem, legalem, iuridicalem: qui et Verginio placent. Horum deinde €fecerunt species, ita ut legali subicerent finitionem et alios €qui ex scripto ducuntur, legum contrariarum, quae anti-€nomia dicitur, et scripti et sententiae uel uoluntatis, id €est $KATA\ R(HTO\N KAI\ DIA/NOIAN&, et $META/LHMYIN&, quam nos uarie €tralatiuam, transumptiuam, transpositiuam uocamus, $SUL-€$LOGISMO/N&, quem accipimus ratiocinatiuum uel collectiuum, @1 €ambiguitatis, quae $A)MFIBOLI/A& nominatur: quos posui quia et €ipsi a plerisque status appellantur, cum quibusdam legales €potius quaestiones eas dici placuerit. @@Quattuor fecit Athenaeus, $PROTREPTIKH\N STA/SIN& uel $PAR-€$ORMHTIKH/N&, id est exhortatiuum, qui suasoriae est proprius, €$SUNTELIKH/N&, qua coniecturam significari magis ex his quae €secuntur quam ex ipso nomine apparet, $U(PALLAKTIKH/N& (ea €finitio est, mutatione enim nominis constat), iuridicalem, €eadem appellatione Graeca qua ceteri usus; nam est, ut dixi, multa in nominibus differentia. Sunt qui $U(PALLAKTIKH/N& trala-€tionem esse existiment, secuti hanc mutationis significa-€tionem. Fecerunt alii totidem status, sed alios, an sit, quid þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¦˜±sit, quale sit, quantum sit, ut Caecilius et Theon. Aristoteles €in rhetoricis an sit, quale, quantum et quam multum sit €quaerendum putat. Quodam tamen loco finitionis quoque €uim intellegit, quo dicit quaedam sic defendi: 'sustuli, sed non furtum feci', 'percussi, sed non iniuriam feci'. Posuerat €et Cicero in libris rhetoricis facti, nominis, generis, actionis, €ut in facto coniectura, in nomine finitio, in genere qualitas, €in actione ius intellegeretur: iuri subiecerat tralationem. €Verum hic legales quoque quaestiones alio loco tractat ut €species actionis. @@Fuerunt qui facerent quinque: coniecturam, finitionem, €qualitatem, quantitatem, ad aliquid. Theodorus quoque, ut €dixi, isdem generalibus capitibus utitur: an sit, quid sit, €quale sit, quantum sit, ad aliquid. Hoc ultimum maxime €in comparatiuo genere uersari putat, quoniam melius ac peius, maius et minus nisi alio relata non intelleguntur; sed €in illas quoque tralatiuas, ut supra significaui, quaestiones @1 €incidit: 'an huic ius agendi sit' uel 'facere aliquid conueniat', €'an contra hunc', 'an hoc tempore', 'an sic'. Omnia enim ista referri ad aliquid necesse est. Alii sex status putant: coniec-€turam, quam $GE/NESIN& uocant, et qualitatem et proprietatem, €id est $I)DIO/THTA&, quo uerbo finitio ostenditur, et quantitatem, €quam $A)CI/AN& dicunt, et comparationem et tralationem, cuius €adhuc nouum nomen inuentum est $META/STASIS&, nouum tam-€quam in statu, alioqui ab Hermagora inter species iuridicalis usitatum. Aliis septem esse placuit, a quibus nec tralatio nec €quantitas nec comparatio recepta est, sed in horum trium €locum subditae quattuor legales adiectaeque tribus illis rationalibus. Alii peruenerunt usque ad octo tralatione ad €septem superiores adiecta. A quibusdam deinde diuisa ratio €est, ut status rationales appellarent, quaestiones, quem ad €modum supra dixi, legales, in illis de re, in his de scripto €quaereretur. Quidam in diuersum hos status esse, illas quae-stiones maluerunt. Sed alii rationales tres putauerunt, an sit, €quid sit, quale sit, Hermagoras solus quattuor, coniecturam, €proprietatem, tralationem, qualitatem, quam per accidentia, €id est $KATA\ SUMBEBHKO/S&, uocat hac interpretatione: 'an illi €accidat uiro bono esse uel malo'. Hanc ita diuidit: de adpe-€tendis et fugiendis, quae est pars deliberatiua; de persona (ea ostenditur laudatiua); negotialem ($PRAGMATIKH/N& uocat), €in qua de rebus ipsis quaeritur remoto personarum com-€plexu, ut 'sitne liber qui est in adsertione', 'an diuitiae super-€biam pariant', 'an iustum quid, an bonum sit'; iuridicalem, €in qua fere eadem, sed certis destinatisque personis quaeran-tur: 'an ille iuste hoc fecerit uel bene'. Nec me fallit in primo @1 €Ciceronis rhetorico aliam esse loci negotialis interpreta-€tionem, cum ita scriptum sit: 'negotialis est in qua quid iuris €ex ciuili more et aequitate sit consideratur: cui diligentiae praeesse apud nos iure consulti existimantur'. Sed quod €ipsius de his libris iudicium fuerit supra dixi. Sunt enim €uelut regestae in hos commentarios quos adulescens dedux-€erat scholae, et si qua est in his culpa, tradentis est, siue eum €mouit quod Hermagoras prima in hoc loco posuit exempla ex €quaestionibus iuris, siue quod Graeci $PRAGMATIKOU/S& uocant iuris interpretes. Sed Cicero quidem his pulcherrimos illos €de Oratore substituit, ideoque culpari tamquam falsa prae-€cipiat non potest. Nos ad Hermagoran. Tralationem hic €primus omnium tradidit, quamquam semina eius quaedam citra nomen ipsum apud Aristotelen reperiuntur. Legales €autem quaestiones has fecit: scripti et uoluntatis (quam ipse €uocat $KATA\ R(HTO\N KAI\ U(PECAI/RESIN&, id est dictum et ex-€ceptionem: quorum prius ei cum omnibus commune est, €exceptionis nomen minus usitatum), ratiocinatiuum, ambiguitatis, legum contrariarum. Albucius eadem diuisione €usus detrahit tralationem, subiciens eam iuridicali. In legali-€bus quoque quaestionibus nullum putat esse qui dicatur €ratiocinatiuus. Scio plura inuenturos adhuc qui legere €antiquos studiosius uolent, sed ne haec quoque excesserint €modum uereor. @@Ipse me paulum in alia quam prius habuerim opinione €nunc esse confiteor. Et fortasse tutissimum erat famae modo €studenti nihil ex eo mutare quod multis annis non sensissem modo uerum etiam adprobassem. Sed non sustineo esse con-€scius mihi dissimulati, in eo praesertim opere quod ad €bonorum iuuenum aliquam utilitatem componimus, in ulla €parte iudicii mei. Nam et Hippocrates clarus arte medicinae @1 €uidetur honestissime fecisse quod quosdam errores suos, ne €posteri errarent, confessus est, et M. Tullius non dubitauit €aliquos iam editos libros aliis postea scriptis ipse damnare, €sicut Catulum atque Lucullum et hos ipsos de quibus modo sum locutus, artis rhetoricae. Etenim superuacuus foret in €studiis longior labor si nihil liceret melius inuenire praeteritis. €Neque tamen quicquam ex iis quae tum praecepi super-€uacuum fuit; ad easdem enim particulas haec quoque quae €nunc praecipiam reuertentur. Ita neminem didicisse paeni-€teat: colligere tantum eadem ac disponere paulo significan-€tius conor. Omnibus autem satis factum uolo non me hoc serius demonstrare aliis quam mihi ipse persuaserim. Secun-€dum plurimos auctores seruabam tris rationales status: €coniecturam, qualitatem, finitionem, unum legalem. Hi mihi €status generales erant. Legalem in quinque species partie-€bar: scripti et uoluntatis, legum contrariarum, collectiuum, ambiguitatis, tralationis. Nunc quartum ex generalibus in-€tellego posse remoueri; sufficit enim prima diuisio, qua dixi-€mus alios rationales, alios legales esse: ita non erit status, sed quaestionum genus; alioqui et rationalis status esset. Ex €iis etiam quos speciales uocabam remoui tralationem, fre-€quenter quidem (sicut omnes qui me secuti sunt meminisse €possunt) testatus, et in ipsis etiam illis sermonibus me nolente €uulgatis hoc tamen complexus, uix in ulla controuersia trala-€tionis statum posse reperiri ut non et alius in eadem recte dici uideretur, ideoque a quibusdam eum exclusum. Neque €ignoro multa transferri, cum in omnibus fere causis in quibus €cecidisse quis formula dicitur hae sint quaestiones: 'an huic, €an cum hoc, an hac lege, an apud hunc, an hoc tempore liceat agere', et si qua sunt talia. Sed personae tempora actiones €ceteraque propter aliquam causam transferuntur: ita non est €in tralatione quaestio, sed in eo propter quod transferuntur. @1 €'Non debes apud praetorem petere fidei commissum, sed €apud consules: maior enim praetoria cognitione summa €est'. Quaeritur an maior summa sit: facti controuersia est. 'Non licet tibi agere mecum: cognitor enim fieri non potuisti': €iudicatio an potuerit. 'Non debuisti interdicere, sed petere': €an recte interdictum sit ambigitur. Quae omnia succidunt legitimis quaestionibus. An non praescriptiones etiam, in €quibus maxime uidetur manifesta tralatio, easdem omnes €species habent quas eae leges quibus agitur, ut aut de no-€mine aut scripto et sententia uel ratiocinatione quaeratur? €Deinde status ex quaestione oritur: tralatio non habet quaes-€tionem de qua contendit orator, sed propter quam contendit. Hoc apertius: 'occidisti hominem:' 'non occidi': quaestio €an occiderit, status coniectura. Non est tale 'habeo ius €actionis': 'non habes', ut sit quaestio an habeat, et inde €status. Accipiat enim actionem necne ad euentum pertinet, €non ad causam, et ad id quod pronuntiat iudex, non id propter quod pronuntiat. Hoc illi simile est 'puniendus es': €'non sum': uidebit iudex an puniendus sit, sed non hic erit €quaestio nec hic status. Vbi ergo? 'Puniendus es, hominem €occidisti': 'non occidi': an occiderit. 'Honorandus sum': 'non €es' num statum habet? Non, ut puto. 'Honorandus sum €quia tyrannum occidi': 'non occidisti': quaestio et status. Similiter 'non recte agis': 'recte ago' non habet statum. Vbi €est ergo? 'Non recte agis ignominiosus'. Quaeritur an igno-€miniosus sit, aut an agere ignominioso liceat: quaestiones et €status. Ergo tralatiuum genus causae, ut comparatiuum et mutuae accusationis. At enim simile est illi 'habeo ius': 'non þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¦˜Ì‚habes' 'occidisti': 'recte occidi'. Non nego, sed nec haec res €statum facit: non enim sunt hae propositiones (alioqui causa €non explicabitur), sed cum suis rationibus. 'Scelus commisit €Horatius, sororem enim occidit': 'non commisit, debuit enim €occidere eam quae hostis morte maerebat': quaestio an haec @1 iusta causa; ita qualitas. Ac similiter in tralatione: 'non €habes ius abdicandi, quia ignominioso non est actio': 'habeo €ius, quia abdicatio actio non est': quaeritur quid sit actio; €finiemus. %Non licet abdicare syllogismo.% Item cetera per omnes et rationales et legales status. Nec ignoro fuisse quos-€dam qui tralationem in rationali quoque genere ponerent €hoc modo: 'hominem occidi iussus ab imperatore': 'dona €templi cogenti tyranno dedi': 'deserui tempestatibus, flu-€minibus, ualetudine impeditus', id est, non per me stetit, sed per illud. A quibus etiam liberius dissentio; non enim €actio transfertur, sed causa facti, quod accidit paene in omni €defensione. Deinde is qui tali utitur patrocinio non recedit €a forma qualitatis; dicit enim se culpa uacare, ut magis €qualitatis duplex ratio facienda sit, altera qua et factum €defenditur, altera qua tantum reus. @@Credendum est igitur iis quorum auctoritatem secutus est €Cicero, tria esse quae in omni disputatione quaerantur: an €sit, quid sit, quale sit; quod ipsa nobis etiam natura prae-€scribit: nam primum oportet subesse aliquid de quo ambigi-€tur, quod quid sit et quale sit certe non potest aestimari nisi prius esse constiterit; ideoque ea prima quaestio. Sed non €statim, quod esse manifestum est, etiam quid sit apparet. €Hoc quoque constituto nouissima qualitas superest, neque €his exploratis aliud est ultra. His infinitae quaestiones, his €finitae continentur; horum aliqua in demonstratiua deli-beratiua iudiciali materia utique tractatur; haec rursus iudi-€cialis causas et rationali parte et legali continent: neque €enim ulla iuris disceptatio nisi finitione qualitate coniectura potest explicari. Sed instituentibus rudes non erit inutilis €latius primo fusa ratio, et, si non statim rectissima linea €tensa, facilior tamen et apertior uia. Discant igitur ante €omnia quadripertitam in omnibus causis esse rationem, @1 €quam primam intueri debeat qui acturus est. Nam ut a de-€fensore potissimum incipiam, longe fortissima tuendi se ratio €est si quod obicitur negari potest: proxima, si non id quod €obicitur factum esse dicitur: tertia honestissima, qua recte €factum defenditur. Quibus si deficiamur, ultima quidem, sed €iam sola superest salus aliquo iuris adiutorio elabendi ex €crimine quod neque negari neque defendi potest, ut non uideatur iure actio intendi: hinc illae quaestiones siue €actionis siue tralationis. Sunt enim quaedam non laudabilia €natura, sed iure concessa, ut in duodecim tabulis debitoris €corpus inter creditores diuidi licuit, quam legem mos publi-€cus repudiauit: et aliquid aecum, sed prohibitum iure, ut libertas testamentorum. Accusatori nihilo plura intuenda €sunt, ut probet factum esse, hoc esse factum, non recte fac-€tum, iure se intendere. Ita circa species easdem lis omnis €uersabitur, tralatis tantum aliquando partibus, ut in causis €quibus de praemio agitur recte factum petitor probat. @@Haec quattuor uelut proposita formaeque actionis, quae €tum generales status uocabam, in duo, ut ostendi, genera €discedunt, rationale et legale. Rationale simplicius est, quia €ipsius tantum naturae contemplatione constat: itaque in eo satis est ostendisse coniecturam finitionem qualitatem. Lega-€lium plures sint species necesse est, propterea quod multae €sunt leges et uarias habent formas. Alia est cuius uerbis €nitimur, alia cuius uoluntate: alias nobis, cum ipsi nullam €habeamus, adiungimus, alias inter se comparamus, alias in diuersum interpretamur. Sic nascuntur haec uelut simulacra €ex illis tribus, interim simplicia, interim et mixta, propriam €tamen faciem ostendentia, ut scripti et uoluntatis, quae sine €dubio aut qualitate aut coniectura continentur, et $SUL-€$LOGISMO/S&, qui est maxime qualitatis, et leges contrariae, quae €isdem quibus scriptum et uoluntas constant, et $A)MFIBOLI/A&, @1 quae semper coniectura explicatur. Finitio quoque utrique €generi, quodque rerum quodque scripti contemplatione con-€stat, communis est. Haec omnia, etiamsi in illos tres status €ueniunt, tamen, quia, ut dixi, habent aliquid uelut proprium, €uidentur demonstranda discentibus, et permittendum ea €dicere uel status legales uel quaestiones uel capita quaedam €minora, dum sciant nihil ne in his quidem praeter tria quae praediximus quaeri. At quantum et quam multum et ad €aliquid et, ut nonnulli putarunt, comparatiuus non eandem €rationem habent: sunt enim haec non ad uarietatem iuris, €sed ad solam rationem referenda. Ideoque semper in parte €aut coniecturae aut qualitatis ponenda sunt, ut 'qua mente?' €et 'quo tempore?' et 'quo loco?' @@Sed de singulis dicemus quaestionibus cum tractare prae-€cepta diuisionis coeperimus. Hoc inter omnes conuenit, in €causis simplicibus singulos status esse causarum, quaestio-€num autem, quae uelut subiacent his et ad illud quo iudi-€cium continetur referuntur, saepe in unam cadere plures posse; (etiam credo aliquando dubitari quo statu sit uten-€dum cum aduersus unam intentionem plura opponuntur, et €sicut in colore dicitur narrationis eum esse optimum quem €actor optime tueatur, ita hic quoque posse dici eum statum €esse faciendum in quo tuendo plurimum adhibere uirium possit orator; ideoque pro Milone aliud Ciceroni agenti €placuit, aliud Bruto cum exercitationis gratia componeret €orationem, cum ille iure tamquam insidiatorem occisum et €tamen non Milonis consilio dixerit, ille etiam gloriatus sit occiso malo ciue): in coniunctis uero posse duos et tris in-€ueniri, uel diuersos, ut si quis aliud se non fecisse, aliud recte €fecisse defendat, uel generis eiusdem, ut si quis duo crimina uel omnia neget. Quod accidit etiam si de una re quaeratur €aliqua, sed eam plures petant, uel eodem iure, ut proximi-€tatis, uel diuerso, ut cum hic testamento, ille proximitate @1 €nitetur. Quotiens autem aliud alii petitori opponitur, dissi-milis esse status necesse est, ut in illa controuersia: 'testa-€menta legibus facta rata sint: intestatorum parentium liberi €heredes sint: abdicatus ne quid de bonis patris capiat: €nothus ante legitimum natus legitimus filius sit, post legiti-€mum natus tantum ciuis: in adoptionem dare liceat: in €adoptionem dato redire in familiam liceat si pater naturalis sine liberis decesserit. Qui ex duobus legitimis alterum in €adoptionem dederat, alterum abdicauerat, sustulit nothum: €instituto herede abdicato decessit. Tres omnes de bonis con-€tendunt'. Nothum qui non sit legitimus Graeci uocant, €Latinum rei nomen, ut Cato quoque in oratione quadam €testatus est, non habemus, ideoque utimur peregrino; sed ad propositum. Heredi scripto opponitur lex: 'abdicatus ne €quid de bonis patris capiat'; fit status scripti et uoluntatis, €an ullo modo capere possit, an ex uoluntate patris, an heres €scriptus. Notho duplex fit quaestio, quod post legitimos natus sit et quod non sit ante legitimum natus. Prior $SULLOGIS-€$MO/N& habet, an pro non natis sint habendi qui a familia sunt €alienati; altera scripti et uoluntatis: non esse enim hunc €natum ante legitimum conuenit, sed uoluntate legis se tuebi-€tur, quam dicet talem fuisse ut legitimus esset nothus tum natus cum alius legitimus in domo non esset. Scriptum €quoque legis excludet, dicens non utique si postea legitimus €natus non sit notho nocere, uteturque hoc argumento: 'Finge €solum natum nothum, cuius condicionis erit? Tantum ciuis? €Atqui non erit post legitimum natus. An filius? Atqui non €erit ante legitimum natus. Quare si uerbis legis stari non potest, uoluntate standum est'. Nec quemquam turbet quod €ex una lege duo status fiant: duplex est, ita uim duarum €habet. Redire in familiam uolenti dicitur ab altero primum: @1 €'ut tibi redire liceat, heres sum'. Idem status qui in petitione €abdicati: quaeretur enim an possit esse heres abdicatus. Adicitur communiter a duobus: 'redire tibi in familiam non þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¦˜æ‚licet; non enim pater sine liberis decessit'. Sed in hoc pro-€pria quisque eorum quaestione nitetur. Alter enim dicet €abdicatum quoque inter liberos esse, et argumentum ducet €ex ipsa qua repellitur lege; superuacuum enim fuisse pro-€hiberi patris bonis abdicatum si esset numero alienorum: €nunc, quia filii iure futurus fuerit intestati heres, oppositam €esse legem, quae tamen non id efficiat ne filius sit, sed ne heres sit. Status finitiuus: quid sit filius. Rursus nothus eis-€dem colligit argumentis non sine liberis patrem decessisse €quibus in petitione usus est ut probaret esse se filium, nisi €forte et hic finitionem mouet: an liberi sint etiam non €legitimi. Cadent ergo in unam controuersiam uel specialiter €duo legitimi status, scripti et uoluntatis et syllogismos, et €praeterea finitio, uel tres illi qui natura soli sunt, coniectura €in scripto et uoluntate, qualitas in syllogismo et, quae per €se est aperta, finitio. @@Causa quoque et iudicatio et continens est in omni genere €causarum. Nihil enim dicitur cui non insit ratio et quo €iudicium referatur et quod rem maxime contineat. Sed quia €magis haec uariantur in litibus et fere tradita sunt ab iis qui €de iudicialibus causis aliqua composuerunt, in illam partem €differantur. Nunc, quia in tria genera causas diuisi, ordinem €sequar.  @@Ac potissimum incipiam ab ea quae constat laude ac €uituperatione. Quod genus uidetur Aristoteles atque eum €secutus Theophrastus a parte negotiali, hoc est $PRAGMATIKH=|&, €remouisse totamque ad solos auditores relegasse; et id eius nominis quod ab ostentatione ducitur proprium est. Sed mos @1 €Romanus etiam negotiis hoc munus inseruit. Nam et funebres €laudationes pendent frequenter ex aliquo publico officio €atque ex senatus consulto magistratibus saepe mandantur, €et laudare testem uel contra pertinet ad momentum iudi-€ciorum, et ipsis etiam reis dare laudatores licet, et editi in €competitores, in L. Pisonem, in Clodium et Curionem libri €uituperationem continent et tamen in senatu loco sunt habiti sententiae. Neque infitias eo quasdam esse ex hoc genere €materias ad solam compositas ostentationem, ut laudes €deorum uirorumque quos priora tempora tulerunt. Quo sol-€uitur quaestio supra tractata manifestumque est errare eos €qui numquam oratorem dicturum nisi de re dubia putauer-unt. An laudes Capitolini Iouis, perpetua sacri certaminis €materia, uel dubiae sunt uel non oratorio genere tractantur? €@@Vt desiderat autem laus quae negotiis adhibetur proba-€tionem, sic etiam illa quae ostentationi componitur habet interim aliquam speciem probationis, ut qui Romulum Mar-€tis filium educatumque a lupa dicat in argumentum caelestis €ortus utatur his, quod abiectus in profluentem non potuerit €extingui, quod omnia sic egerit ut genitum praeside bell-€orum deo incredibile non esset, quod ipsum quoque caelo receptum temporis eius homines non dubitauerint. Quaedam €uero etiam in defensionis speciem cadent, ut si in laude Her-€culis permutatum cum regina Lydiae habitum et imperata, €ut traditur, pensa orator excuset. Sed proprium laudis est €res amplificare et ornare. €@@Quae materia praecipue quidem in deos et homines cadit, €est tamen et aliorum animalium, et etiam carentium anima. Verum in deis generaliter primum maiestatem ipsius eorum €naturae uenerabimur, deinde proprie uim cuiusque et in-uenta quae utile aliquid hominibus attulerint. Vis ostendetur, €ut in Ioue regendorum omnium, in Marte belli, in Neptuno €maris: inuenta, ut artium in Minerua, Mercurio litterarum, @1 €medicinae Apolline, Cerere frugum, Libero uini. Tum €si qua ab iis acta uetustas tradidit, commemoranda. Addunt €etiam dis honorem parentes, ut si quis sit filius Iouis, addit €antiquitas, ut iis qui sunt ex Chao, progenies quoque, ut Apollo ac Diana Latonae. Laudandum in quibusdam quod €geniti inmortales, quibusdam quod inmortalitatem uirtute €sint consecuti: quod pietas principis nostri praesentium €quoque temporum decus fecit. @@Magis est uaria laus hominum. Nam primum diuiditur in €tempora, quodque ante eos fuit quoque ipsi uixerunt, in iis €autem qui fato sunt functi etiam quod est insecutum. Ante €hominem patria ac parentes maioresque erunt, quorum €duplex tractatus est: aut enim respondisse nobilitati pul-chrum erit aut humilius genus inlustrasse factis. Illa quoque €interim ex eo quod ante ipsum fuit tempore trahentur quae €responsis uel auguriis futuram claritatem promiserint, ut €eum qui ex Thetide natus esset maiorem patre suo futurum cecinisse dicuntur oracula. Ipsius uero laus hominis ex animo €et corpore et extra positis peti debet. Et corporis quidem €fortuitorumque cum leuior, tum non uno modo tractanda €est. Nam et pulchritudinem interim roburque prosequimur €honore uerborum, ut Homerus in Agamemnone atque €Achille, interim confert admirationi multum etiam infirmi-€tas, ut cum idem Tydea paruum sed bellatorem dicit fuisse. Fortuna uero tum dignitatem adfert, ut in regibus principi-€busque (namque est haec materia ostendendae uirtutis €uberior), tum quo minores opes fuerunt, maiorem benefactis €gloriam parit. Sed omnia quae extra nos bona sunt quaeque €hominibus forte optigerunt non ideo laudantur quod habuerit quis ea, sed quod iis honeste sit usus. Nam diuitiae et poten-€tia et gratia, cum plurimum uirium dent, in utramque partem @1 €certissimum faciunt morum experimentum: aut enim meliores propter haec aut peiores sumus. Animi semper uera €laus, sed non una per hoc opus uia ducitur. Namque alias €aetatis gradus gestarumque rerum ordinem sequi speciosius €fuit, ut in primis annis laudaretur indoles, tum disciplinae, €post hoc operum (id est factorum dictorumque) contextus, €alias in species uirtutum diuidere laudem, fortitudinis ius-€titiae continentiae ceterarumque, ac singulis adsignare quae secundum quamque earum gesta erunt. Vtra sit autem €harum uia utilior cum materia deliberabimus, dum sciamus €gratiora esse audientibus quae solus quis aut primus aut €certe cum paucis fecisse dicetur, si quid praeterea supra spem €aut expectationem, praecipue quod aliena potius causa quam sua. Tempus quod finem hominis insequitur non semper €tractare contingit: non solum quod uiuentes aliquando €laudamus, sed quod rara haec occasio est, ut referri possint €diuini honores et decreta et publice statuae constitutae. Inter quae numerauerim ingeniorum monumenta quae €saeculis probarentur; nam quidam sicut Menander iustiora €posterorum quam suae aetatis iudicia sunt consecuti. Ad-€ferunt laudem liberi parentibus, urbes conditoribus, leges €latoribus, artes inuentoribus, nec non instituta quoque €auctoribus, ut a Numa traditum deos colere, a Publicola €fasces populo summittere. @@Qui omnis etiam in uituperatione ordo constabit, tantum €in diuersum. Nam et turpitudo generis opprobrio multis fuit €et quosdam claritas ipsa notiores circa uitia et inuisos magis €fecit, et in quibusdam, ut in Paride traditur, est praedicta €pernicies, et corporis ac fortunae quibusdam mala con-€temptum, sicut Thersitae atque Iro, quibusdam bona uitiis corrupta odium attulerunt, ut Nirea inbellem, Plisthenen €inpudicum a poetis accepimus, et animi totidem uitia quot @1 €uirtutes sunt, nec minus quam in laudibus duplici ratione €tractantur; et post mortem adiecta quibusdam ignominia est, €ut Maelio, cuius domus solo aequata, Marcoque Manlio, cuius praenomen e familia in posterum exemptum est. Et parentes €malorum odimus: et est conditoribus urbium infame con-€traxisse aliquam perniciosam ceteris gentem, qualis est €primus Iudaicae superstitionis auctor: et Gracchorum leges €inuisae: et si quod est exemplum deforme posteris traditum, €quale libidinis uir Perses in muliere Samia instituere ausus dicitur primus. Sed in uiuentibus quoque iudicia hominum €uelut argumenta sunt morum, et honos aut ignominia ueram €esse laudem uel uituperationem probat. @@Interesse tamen Aristoteles putat ubi quidque laudetur €aut uituperetur. Nam plurimum refert qui sint audientium €mores, quae publice recepta persuasio, ut illa maxime quae €probant esse in eo qui laudabitur credant, aut in eo contra €quem dicemus ea quae oderunt: ita non dubium erit iudicium þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³§˜˜quod orationem praecesserit. Ipsorum etiam permiscenda €laus semper (nam id beniuolos facit), quotiens autem fieri €poterit, cum materiae utilitate iungenda. Minus Lacedae-€mone studia litterarum quam Athenis honoris merebuntur, €plus patientia ac fortitudo. Rapto uiuere quibusdam hone-€stum, aliis cura legum. Frugalitas apud Sybaritas forsitan €odio foret, ueteribus Romanis summum luxuria crimen. Eadem in singulis differentia. Maxime fauet iudex qui sibi €dicentem adsentari putat. Idem praecipit illud quoque, quod €mox Cornelius Celsus prope supra modum inuasit, quia sit €quaedam uirtutibus ac uitiis uicinitas, utendum proxima €deriuatione uerborum, ut pro temerario fortem, prodigo €liberalem, auaro parcum uocemus: quae eadem etiam contra @1 €ualent. Quod quidem orator, id est uir bonus, numquam €faciet, nisi forte communi utilitate ducetur. @@Laudantur autem urbes similiter atque homines. Nam pro €parente est conditor, et multum auctoritatis adfert uetustas, €ut iis qui terra dicuntur orti, et uirtutes ac uitia circa res €gestas eadem quae in singulis: illa propria quae ex loci posi-€tione ac munitione sunt. Ciues illis ut hominibus liberi sunt decori. Est laus et operum, in quibus honor utilitas pulchri-€tudo auctor spectari solet: honor ut in templis, utilitas ut €in muris, pulchritudo uel auctor utrubique. Est et locorum, €qualis Siciliae apud Ciceronem: in quibus similiter speciem €et utilitatem intuemur, speciem maritimis planis amoenis, €utilitatem salubribus fertilibus. Erit et dictorum honestorum factorumque laus generalis, erit et rerum omnis modi. Nam €et somni et mortis scriptae laudes et quorundam a medicis €ciborum. €@@Itaque, ut non consensi hoc laudatiuum genus circa solam €uersari honesti quaestionem, sic qualitate maxime contineri €puto, quamquam tres status omnes cadere in hoc opus €possint, iisque usum C. Caesarem in uituperando Catone €notauerit Cicero. Totum autem habet aliquid simile suasoriis, €quia plerumque eadem illic suaderi, hic laudari solent.  @@Deliberatiuas quoque miror a quibusdam sola utilitate €finitas. Ac si quid in his unum sequi oporteret, potior fuisset €apud me Ciceronis sententia, qui hoc materiae genus digni-€tate maxime contineri putat. Nec dubito quin ii qui sunt in €illa priore sententia secundum opinionem pulcherrimam ne utile quidem nisi quod honestum esset existimarint. Et est €haec ratio uerissima, si consilium contingat semper bono-€rum atque sapientium. Verum apud imperitos, apud quos @1 €frequenter dicenda sententia est, populumque praecipue, qui €ex pluribus constat indoctis, discernenda sunt haec et secun-dum communes magis intellectus loquendum. Sunt enim €multi qui etiam quae credunt honesta non tamen satis eadem €utilia quoque existiment, quae turpia esse dubitare non €possunt utilitatis specie ducti probent, ut foedus Numanti-€num iugumque Caudinum. @@Ne qualitatis quidem statu, in quo et honestorum et €utilium quaestio est, complecti eas satis est. Nam frequenter €in his etiam coniecturae locus est: nonnumquam tractatur €aliqua finitio, aliquando etiam legales possunt incidere trac-€tatus, in priuata maxime consilia, si quando ambigetur an liceat. De coniectura paulo post pluribus. Interim est finitio €apud Demosthenen 'det Halonnesum Philippus an reddat', €apud Ciceronem in Philippicis 'quid sit tumultus'. Quid? €non illa similis iudicialium quaestio de statua Serui Sul-€pici, 'an iis demum ponenda sit qui in legatione ferro sunt interempti'? Ergo pars deliberatiua, quae eadem suasoria €dicitur, de tempore futuro consultans quaerit etiam de prae-€terito. Officiis constat duobus suadendi ac dissuadendi. €@@Prohoemio quale est in iudicialibus non ubique eget, quia €conciliatus est ei quisque quem consulit. Initium tamen €quodcumque debet habere aliquam prohoemii speciem; €neque enim abrupte nec unde libuit incipiendum, quia est aliquid in omni materia naturaliter primum. In senatu et €utique in contionibus eadem ratio quae apud iudices ad-€quirendae sibi plerumque eorum apud quos dicendum sit €beniuolentiae. Nec mirum, cum etiam in panegyricis petatur €audientium fauor, ubi emolumentum non utilitate aliqua, sed in sola laude consistit. Aristoteles quidem, nec sine causa, @1 €putat et a nostra et ab eius qui dissentiet persona duci fre-€quenter in consiliis exordium, quasi mutuantibus hoc nobis €a iudiciali genere, nonnumquam etiam ut minor res maiorue €uideatur: in demonstratiuis uero prohoemia esse maxime libera existimat: nam et longe a materia duci, ut in Helenae €laude Isocrates fecerit, et ex aliqua rei uicinia, ut idem in €Panegyrico, cum queritur plus honoris corporum quam ani-€morum uirtutibus dari, et Gorgias in Olympico laudans eos €qui primi tales instituerint conuentus. Quos secutus uidelicet €C. Sallustius in bello Iugurthino et Catilinae nihil ad €historiam pertinentibus principiis orsus est. @@Sed nunc ad suasoriam: in qua, etiam cum prohoemio €utemur, breuiore tamen et uelut quodam capite tantum et €initio debebimus esse contenti. Narrationem uero numquam €exigit priuata deliberatio, eius dumtaxat rei de qua dicenda sententia est, quia nemo ignorat id de quo consulit. Extrin-€secus possunt pertinentia ad deliberationem multa narrari. €In contionibus saepe est etiam illa quae ordinem rei docet necessaria. Adfectus ut quae maxime postulat: nam et con-€citanda et lenienda frequenter est ira, et ad metum cupidita-€tem odium conciliationem inpellendi animi. Nonnumquam €etiam mouenda miseratio, siue ut auxilium obsessis feratur €suadere oportebit, siue sociae ciuitatis euersionem deflebi-mus. Valet autem in consiliis auctoritas plurimum. Nam et €prudentissimus esse haberique et optimus debet qui senten-€tiae suae de utilibus atque honestis credere omnes uelit. In €iudiciis enim uulgo fas habetur indulgere aliquid studio suo: €consilia nemo est qui neget secundum mores dari. @@Graecorum quidem plurimi omne hoc officium contionale €esse iudicauerunt et in sola rei publicae administratione €posuerunt; quin et Cicero in hac maxime parte uersatur. @1 €Ideoque suasuris de pace bello copiis operibus uectigalibus €haec duo esse praecipue nota uoluit, uires ciuitatis et mores, €ut ex natura cum ipsarum rerum, tum audientium ratio suadendi duceretur. Nobis maior in re uidetur uarietas; nam €et consultantium et consiliorum plura sunt genera. €@@Quare in suadendo ac dissuadendo tria primum spectanda €erunt: quid sit de quo deliberetur, qui sint qui deliberent, qui sit qui suadeat. Rem de qua deliberatur aut certum est €posse fieri aut incertum. Si incertum, haec erit quaestio sola €aut potentissima; saepe enim accidet ut prius dicamus ne si €possit quidem fieri esse faciendum, deinde fieri non posse. €Cum autem de hoc quaeritur, coniectura est: an Isthmos €intercidi, an siccari palus Pomptina, an portus fieri Ostiae €possit, an Alexander terras ultra Oceanum sit inuenturus. Sed in iis quoque quae constabit posse fieri coniectura €aliquando erit, si quaeretur an utique futurum sit ut €Carthaginem superent Romani, ut redeat Hannibal si Scipio €exercitum in Africam transtulerit, ut seruent fidem Samni-€tes si Romani arma deposuerint. Quaedam et fieri posse et €futura esse credibile est, sed aut alio tempore aut alio loco €aut alio modo. @@Vbi coniecturae non erit locus, alia sunt intuenda. Et €primum aut propter ipsam rem de qua sententiae rogantur €consultabitur, aut propter alias interuenientes extrinsecus €causas. Propter ipsam: 'deliberant patres conscripti an stipendium militi constituant'. Haec materia simplex erit. €Accedunt causae aut faciendi (ut 'deliberant patres conscripti €an Fabios dedant Gallis bellum minitantibus') aut non €faciendi: 'deliberat C. Caesar an perseueret in Germaniam ire cum milites passim testamenta facerent'. Hae suasoriae €duplices sunt. Nam et illic causa deliberandi est quod bellum €Galli minitentur, esse tamen potest quaestio dedendine @1 €fuerint etiam citra hanc denuntiationem qui contra fas, cum €legati missi essent, proelium inierint, regemque ad quem mandata acceperant trucidarint: et hic nihil Caesar sine €dubio deliberaret nisi propter hanc militum perturbationem, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¨ˆ˜•ƒest tamen locus quaerendi an citra hunc quoque casum pene-€trandum in Germaniam fuerit. Semper autem de eo prius €loquemur de quo deliberari etiam detractis sequentibus €possit. @@Partes suadendi quidam putauerunt honestum utile neces-€sarium. Ego non inuenio huic tertiae locum. Quantalibet €enim uis ingruat, aliquid fortasse pati necesse sit, nihil facere, de faciendo autem deliberatur. Quod si hanc uocant necessi-€tatem in quam homines grauiorum metu coguntur, utilitatis €erit quaestio, ut si obsessi et inpares et aqua ciboque defecti €de facienda ad hostem deditione deliberent et dicatur 'ne-€cesse est'; nempe sequitur ut hoc subiciatur: 'alioqui pereun-€dum est': ita propter id ipsum non est necesse, quia perire €potius licet; denique non fecerunt Saguntini nec in rate Opitergina circumuenti. Igitur in his quoque causis aut de €sola utilitate ambigetur aut quaestio inter utile atque hone-€stum consistet. At enim si quis liberos procreare uolet, necesse €habet ducere uxorem. Quis dubitat? Sed ei qui pater uult fieri liqueat necesse est uxorem esse ducendam. Itaque mihi €ne consilium quidem uidetur ubi necessitas est, non magis €quam ubi constat quid fieri non posse: omnis enim deliberatio €de dubiis est. Melius igitur qui tertiam partem duxerunt €$DUNATO/N&, quod nostri 'possibile' nominant: quae ut dura uideatur appellatio, tamen sola est. Quas partes non omnes €in omnem cadere suasoriam manifestius est quam ut docen-€dum sit. Tamen apud plerosque earum numerus augetur: a @1 €quibus ponuntur ut partes quae superiorum species sunt €partium. Nam fas iustum pium aecum, mansuetum quoque €(sic enim sunt interpretati $TO\ H(/MERON&), et si qua adhuc adicere quis eiusdem generis uelit, subici possunt honestati. An €sit autem facile, magnum, iucundum, sine periculo, ad €quaestionem pertinet utilitatis. Qui loci oriuntur ex con-€tradictione: est quidem utile sed difficile paruum iniucundum periculosum. Tamen quibusdam uidetur esse nonnumquam de €iucunditate sola consultatio, ut si de aedificando theatro, €instituendis ludis deliberetur. Sed neminem adeo solutum €luxu puto ut nihil in causa suadendi sequatur praeter uolup-tatem. Praecedat enim semper aliquid necesse est, ut in ludis €honor deorum, in theatro non inutilis laborum remissio, €deformis et incommoda turbae, si id non sit, conflictatio, et €nihilo minus eadem illa religio, cum theatrum ueluti quod-dam illius sacri templum uocabimus. Saepe uero et utilitatem €despiciendam esse dicimus ut honesta faciamus (ut cum illis €Opiterginis damus consilium ne se hostibus dedant, quam-€quam perituri sint nisi fecerint) et utilia honestis praeferi-mus, ut cum suademus ut bello Punico serui armentur. Sed €tamen neque hic plane concedendum est esse id inhonestum €(liberos enim natura omnis et isdem constare elementis, et €fortasse antiquis etiam nobilibus ortos dici potest), et illic, €ubi manifestum periculum est, opponenda alia, ut crudelius €etiam perituros adfirmemus si se dediderint, siue hostis non €seruarit fidem, siue Caesar uicerit, quod est uero similius. Haec autem quae tantum inter se pugnant plerumque €nominibus deflecti solent. Nam et utilitas ipsa expugnatur €ab iis qui dicunt non solum potiora esse honesta quam utilia, €sed ne utilia quidem esse quae non sint honesta: et contra, €quod nos honestum, illi uanum, ambitiosum, stolidum uerbis quam re probabilius uocant. Nec tantum inutilibus @1 €comparantur utilia, sed inter se quoque ipsa, ut si ex duobus €eligamus, in altero quid sit magis, in altero quid sit minus. €Crescit hoc adhuc; nam interim triplices etiam suasoriae €incidunt, ut cum Pompeius deliberabat Parthos an Africam €an Aegyptum peteret. Ita non tantum utrum melius sed quid sit optimum quaeritur, itemque contra. Nec umquam €incidet in hoc genere materiae dubitatio rei quae undique €secundum nos sit; nam ubi contradictioni locus non est, €quae potest esse causa dubitandi? Ita fere omnis suasoria €nihil est aliud quam comparatio, uidendumque quid con-€secuturi simus et per quid, ut aestimari possit plus in eo quod €petimus sit commodi, an uero in eo per quod petimus incom-modi. Est utilitatis et in tempore quaestio: 'expedit, sed non €nunc', et in loco: 'non hic', et in persona: 'non nobis', 'non €contra hos', et in genere agendi: 'non sic', et in modo: €'non in tantum'. €@@Sed personam saepius decoris gratia intuemur: quae et in nobis et in iis qui deliberant spectanda est. Itaque quamuis €exempla plurimum in consiliis possint, quia facillime ad con-€sentiendum homines ducuntur experimentis, refert tamen €quorum auctoritas et quibus adhibeatur: diuersi sunt enim deliberantium animi, duplex condicio. Nam consultant aut €plures aut singuli, sed in utrisque differentia, quia et in pluri-€bus multum interest senatus sit an populus, Romani an €Fidenates, Graeci an barbari, et in singulis Catoni petendos €honores suadeamus an C. Mario, de ratione belli Scipio prior an Fabius deliberet. Proinde intuenda sexus dignitas aetas; €sed mores praecipue discrimen dabunt. Et honesta quidem €honestis suadere facillimum est; si uero apud turpes recta €optinere conabimur, ne uideamur exprobrare diuersam uitae sectam cauendum, et animus deliberantis non ipsa honesti €natura, quam ille non respicit, permouendus, sed laude, uulgi @1 €opinione, et, si parum proficiet haec uanitas, secutura ex his €utilitate, aliquanto uero magis obiciendo aliquos, si diuersa fecerint, metus. Nam praeter id, quod his leuissimi cuiusque €animus facillime terretur, nescio an etiam naturaliter apud €plurimos plus ualeat malorum timor quam spes bonorum, €sicut facilior eisdem turpium quam honestorum intellectus est. Aliquando bonis quoque suadentur parum decora, dan-€tur parum bonis consilia in quibus ipsorum qui consulunt €spectatur utilitas. Nec me fallit quae statim cogitatio subire possit legentem: hoc ergo praecipis et hoc fas putas? Poterat €me liberare Cicero, qui ita scribit ad Brutum, praepositis €plurimis quae honeste suaderi Caesari possint: 'Simne bonus €uir si haec suadeam? Minime. Suasoris enim finis est utilitas €eius cui quisque suadet. At recta sunt: quis negat? Sed non €est semper rectis in suadendo locus'. Sed quia est altior €quaestio nec tantum ad suasorias pertinet, destinatus est €mihi hic locus duodecimo, qui summus futurus est, libro. Nec ego quicquam fieri turpiter uelim. Verum interim haec €uel ad scholarum exercitationes pertinere credantur: nam €et iniquorum ratio noscenda est, ut melius aequa tueamur. Interim si quis bono inhonesta suadebit, meminerit non €suadere tamquam inhonesta, ut quidam declamatores Sex-€tum Pompeium ad piraticam propter hoc ipsum, quod turpis €et crudelis sit, inpellunt, sed dandus illis deformibus color_ €idque etiam apud malos: neque enim quisquam est tam malus ut uideri uelit. Sic Catilina apud Sallustium loquitur ut rem €scelestissimam non malitia sed indignatione uideatur audere, €sic Atreus apud Varium 'iam fero' inquit 'infandissima, iam €facere cogor'. Quanto magis eis quibus cura famae fuit con-seruandus est hic uel ambitus. Quare et cum Ciceroni dabimus @1 €consilium ut Antonium roget, uel etiam ut Philippicas, €ita uitam pollicente eo, exurat, non cupiditatem lucis ad-€legabimus (haec enim si ualet in animo eius, tacentibus quoque nobis ualet), sed ut se rei publicae seruet hortabimur_hac €illi opus est occasione, ne eum talium precum pudeat: et €C. Caesari suadentes regnum adfirmabimus stare iam rem €publicam nisi uno regente non posse. Nam qui de re nefaria €deliberat id solum quaerit, quo modo quam minimum pec-€care uideatur. @@Multum refert etiam quae sit persona suadentis, quia, €ante acta uita si inlustris fuit aut clarius genus aut aetas aut €fortuna adfert expectationem, prouidendum est ne quae €dicuntur ab eo qui dicit dissentiant. At his contraria sum-€missiorem quendam modum postulant. Nam quae in aliis €libertas est, in aliis licentia uocatur, et quibusdam sufficit €auctoritas, quosdam ratio ipsa aegre tuetur. @@Ideoque longe mihi difficillimae uidentur prosopopoeiae, €in quibus ad relicum suasoriae laborem accedit etiam þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¨ˆ˜±ƒpersonae difficultas: namque idem illud aliter Caesar, aliter €Cicero, aliter Cato suadere debebit. Vtilissima uero haec €exercitatio, uel quod duplicis est operis uel quod poetis €quoque aut historiarum futuris scriptoribus plurimum con-fert: uerum et oratoribus necessaria. Nam sunt multae a €Graecis Latinisque compositae orationes quibus alii ute-€rentur, ad quorum condicionem uitamque aptanda quae €dicebantur fuerunt. An eodem modo cogitauit aut eandem €personam induit Cicero cum scriberet Cn. Pompeio et cum €T. Ampio ceterisue, ac non unius cuiusque eorum fortunam, €dignitatem, res gestas intuitus omnium quibus uocem dabat €etiam imaginem expressit, ut melius quidem sed tamen ipsi dicere uiderentur? Neque enim minus uitiosa est oratio si @1 €ab homine quam si a re cui accommodari debuit dissidet. €Ideoque Lysias optime uidetur in iis quae scribebat indoctis €seruasse ueritatis fidem. Enimuero praecipue declamatoribus €considerandum est quid cuique personae conueniat, qui €paucissimas controuersias ita dicunt ut aduocati: plerumque €filii patres diuites senes asperi lenes auari, denique super-€stitiosi timidi derisores fiunt, ut uix comoediarum actoribus €plures habitus in pronuntiando concipiendi sint quam his in dicendo. Quae omnia possunt uideri prosopopoeiae, quam €ego suasoriis subieci quia nullo alio ab his quam persona €distat: quamquam haec aliquando etiam in controuersias €ducitur quae ex historiis compositae certis agentium nomini-bus continentur. Neque ignoro plerumque exercitationis €gratia poni et poeticas et historicas, ut Priami uerba apud €Achillem aut Sullae dictaturam deponentis in contione. Sed €haec in partem cedent trium generum in quae causas diuisi-€mus. Nam et rogare, indicare, rationem reddere et alia de €quibus supra dictum est uarie atque ut res tulit in materia iudiciali deliberatiua demonstratiua solemus, frequentissime €uero in his utimur ficta personarum quas ipsi substituimus €oratione: ut apud Ciceronem pro Caelio Clodiam et Caecus €Appius et Clodius frater, ille in castigationem, hic in exhor-€tationem uitiorum compositus, adloquitur. @@Solent in scholis fingi materiae ad deliberandum similiores €controuersiis et ex utroque genere commixtae, ut cum apud €C. Caesarem consultatio de poena Theodoti ponitur; constat €enim accusatione et defensione causa eius, quod est iudi-cialium proprium, permixta tamen est et utilitatis ratio: an @1 €pro Caesare fuerit occidi Pompeium, an timendum a rege €bellum si Theodotus sit occisus, an id minime oportunum €hoc tempore et periculosum et certe longum sit futurum. Quaeritur et de honesto: deceatne Caesarem ultio Pompei, €an sit uerendum ne peiorem faciat suarum partium causam si Pompeium indignum morte fateatur. Quod genus accidere €etiam ueritati potest. €@@Non simplex autem circa suasorias error in plerisque de-€clamatoribus fuit, qui dicendi genus in his diuersum atque €in totum illi iudiciali contrarium esse existimauerunt. Nam €et principia abrupta et concitatam semper orationem et in €uerbis effusiorem, ut ipsi uocant, cultum adfectauerunt, et €earum breuiores utique commentarios quam legalis materiae facere elaborarunt. Ego porro ut prohoemio uideo non utique €opus esse suasoriis propter quas dixi supra causas, ita cur €initio furioso sit exclamandum non intellego, cum proposita €consultatione rogatus sententiam, si modo est sanus, non €quiritet, sed quam maxime potest ciuili et humano ingressu mereri adsensum deliberantis uelit. Cur autem torrens et €utique aequaliter concitata sit in ea dicentis oratio cum uel €praecipue moderationem rationemque consilia desiderent? €Neque ego negauerim saepius subsidere in controuersiis im-€petum dicendi prohoemio narratione argumentis, quae si €detrahas id fere supererit quo suasoriae constant, uerum id €quoque aequalius erit, non tumultuosius atque turbidius. Verborum autem magnificentia non ualidius est adfectanda €suasorias declamantibus, sed contingit magis. Nam et per-€sonae fere magnae fingentibus placent, regum principum €senatus populi, et res ampliores: ita cum uerba rebus apten-tur, ipso materiae nitore clarescunt. Alia ueri consilii ratio €est, ideoque Theophrastus quam maxime remotum ab omni @1 €adfectatione in deliberatiuo genere uoluit esse sermonem, €secutus in hoc auctoritatem praeceptoris sui, quamquam dissentire ab eo non timide solet. Namque Aristoteles ido-€neam maxime ad scribendum demonstratiuam proximamque €ab ea iudicialem putauit, uidelicet quoniam prior illa tota €esset ostentationis, haec secunda egeret artis uel ad fallen-€dum, si ita poposcisset utilitas, consilia fide prudentiaque constarent. Quibus in demonstratiua consentio (nam et €omnes alii scriptores idem tradiderunt), in iudiciis autem €consiliisque secundum condicionem ipsius quae tractabitur rei accommodandam dicendi credo rationem. Nam et Philip-€picas Demosthenis isdem quibus habitas in iudiciis orationes €uideo eminere uirtutibus, et Ciceronis sententiae et con-€tiones non minus clarum quam est in accusationibus ac €defensionibus eloquentiae lumen ostendunt. Dicit tamen €idem de suasoria hoc modo: 'tota autem oratio simplex et grauis et sententiis debet ornatior esse quam uerbis'. Vsum €exemplorum nulli materiae magis conuenire merito fere €omnes consentiunt, cum plerumque uideantur respondere €futura praeteritis habeaturque experimentum uelut quod-dam rationis testimonium. Breuitas quoque aut copia non €genere materiae sed modo constat; nam ut in consiliis €plerumque simplicior quaestio est, ita saepe in causis minor. €@@Quae omnia uera esse sciet si quis non orationes modo sed €historias etiam (namque in his contiones atque sententiae €plerumque suadendi ac dissuadendi funguntur officio) legere maluerit quam in commentariis rhetorum consenescere; in-€ueniet enim nec in consiliis abrupta initia et concitatius saepe €in iudiciis dictum et uerba aptata rebus in utroque genere et €breuiores aliquando causarum orationes quam sententiarum. @1 Ne illa quidem in iis uitia deprendet, quibus quidam decla-€matores laborant, quod et contra sentientibus inhumane €conuiciantur et ita plerumque dicunt tamquam ab iis qui €deliberat utique dissentiat: ideoque obiurgantibus similiores sunt quam suadentibus. Haec adulescentes sibi scripta sciant, €ne aliter quam dicturi sunt exerceri uelint et in desuescendis €morentur. Ceterum cum aduocari coeperint in consilia ami-€corum, dicere sententiam in senatu, suadere si quid consulet €princeps, quod praeceptis fortasse non credant usu doce-€buntur.  @@Nunc de iudiciali genere, quod est praecipue multiplex €sed officiis constat duobus, intentionis ac depulsionis. Cuius €partes, ut plurimis auctoribus placuit, quinque sunt: €prohoemium narratio probatio refutatio peroratio. His €adiecerunt quidam partitionem propositionem excessum; quorum priores duae probationi succidunt. Nam proponere €quidem quae sis probaturus necesse est, sed et concludere: €cur igitur, si illa pars causae est, non et haec sit? Partitio €uero dispositionis est species, ipsa dispositio pars rhetorices €et per omnis materias totumque earum corpus aequaliter fusa, sicut inuentio elocutio: ideoque eam non orationis €totius partem unam esse credendum est, sed quaestionum €etiam singularum. Quae est enim quaestio in qua non pro-€mittere possit orator quid primo, quid secundo, quid tertio sit €loco dicturus? Quod est proprium partitionis. Quam ergo ridi-€culum est quaestionem quidem speciem esse probationis, €partitionem autem, quae sit species quaestionis, partem totius orationis uocari! Egressio uero uel, quod usitatius esse €coepit, excessus, siue est extra causam, non potest esse pars €causae, siue est in causa, adiutorium uel ornamentum par-€tium est earum ex quibus egreditur. Nam si quidquid in €causa est pars causae uocabitur, cur non argumentum, @1 €similitudo, locus communis, adfectus, exempla partes uocen-tur? Tamen nec iis adsentior qui detrahunt refutationem €tamquam probationi subiectam, ut Aristoteles. Haec €enim est quae constituat, illa quae destruat. Hoc quoque €idem aliquatenus nouat, quod prohoemio non narrationem þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¨‰•…subiungit sed propositionem; uerum id facit quia propositio €ei genus, narratio species uidetur, et hac non semper, illa €semper et ubique credit opus esse. @@Verum ex his quas constitui partibus non ut quidque €primum dicendum ita primum cogitandum est, sed ante €omnia intueri oportet quod sit genus causae, quid in ea €quaeratur, quae prosint, quae noceant, deinde quid con-€firmandum sit ac refellendum, tum quo modo narrandum: expositio enim probationum est praeparatio nec esse utilis €potest nisi prius constituerit quid debeat de probatione pro-€mittere. Postremo intuendum quem ad modum iudex sit €conciliandus; neque enim nisi totis causae partibus diligen-€ter inspectis scire possumus qualem nobis facere animum €cognoscentis expediat, seuerum an mitem, concitatum an €remissum, aduersum gratiae an obnoxium. @@Neque ideo tamen eos probauerim qui scribendum quoque €prohoemium nouissime putant. Nam ut conferri materiam €omnem et quid quoque [2loco]2 sit opus constare debet ante-€quam dicere aut scribere ordiamur, ita incipiendum ab iis quae prima sunt. Nam nec pingere quisquam aut fingere €coepit a pedibus, nec denique ars ulla consummatur ibi unde €ordiendum est. Quid fiet alioqui si spatium componendi ora-€tionem stilo non fuerit? Nonne nos haec inuersa consuetudo €deceperit? Inspicienda igitur materia est quo praecepimus €ordine, scribenda quo dicimus. @1  @@Ceterum causa omnis in qua pars altera agentis est, €altera recusantis, aut unius rei controuersia constat aut €plurium: haec simplex dicitur, illa coniuncta. Vna contro-€uersia est per se furti, per se adulterii. Plures aut eiusdem €generis, ut in pecuniis repetundis, aut diuersi, ut si quis €sacrilegii et homicidii simul accusetur. Quod nunc in publicis €iudiciis non accidit, quoniam praetor certa lege sortitur, €principum autem et senatus cognitionibus frequens est et €populi fuit. Priuata quoque iudicia saepe unum iudicem habere multis et diuersis formulis solent. Nec aliae species €erunt etiam si unus a duobus dumtaxat eandem rem atque €ex eadem causa petet, aut duo ab uno, aut plures a pluribus €(quod accidere in hereditariis litibus interim scimus): quia, €quamuis in multis personis, causa tamen una est, nisi si €condicio personarum quaestiones uariauerit. @@Diuersum his tertium genus, quod dicitur comparatiuum. €Cuius rei tractatus in parte causae frequens est, ut cum apud €centumuiros post alia quaeritur et hoc, uter dignior here-€ditate sit. Rarum est autem ut in foro iudicia propter id €solum constituantur, sicut diuinationes, quae fiunt de accu-€satore constituendo, et nonnumquam inter delatores, uter praemium meruerit. Adiecerunt quidam numero mutuam €accusationem ($A)NTIKATHGORI/A& uocatur), aliis uidelicet suc-€cidere hanc quoque comparatiuo generi existimantibus. Cui €similis erit petitionum inuicem diuersarum: quod accidit uel €frequentissime. Id si et ipsum uocari debet $A)NTIKATHGORI/A €(nam proprio caret nomine), duo genera erunt eius: alterum €quo litigatores idem crimen inuicem intentant, alterum quo €aliud atque aliud: cui et petitionum condicio par est. @@Cum apparuerit genus causae, tum intuebimur negeturne €factum quod intenditur, an defendatur, an alio nomine ap-€pelletur, an a genere actionis repellatur: unde sunt status. @1  @@His inuentis intuendum deinceps Hermagorae uidetur €quid sit quaestio ratio iudicatio continens (uel, ut alii uocant, €firmamentum). Quaestio latius intellegitur omnis de qua in utramque partem uel in plures dici credibiliter potest. In €iudiciali autem materia dupliciter accipienda est: altero €modo quo dicimus multas quaestiones habere controuersiam, €quo etiam minores omnis complectimur, altero quo signifi-€camus summam illam in qua causa uertitur. De hac nunc €loquor, ex qua nascitur status, an factum sit, quid factum sit, an recte factum sit. Has Hermagoras et Apollodorus et €alii plurimi scriptores proprie quaestiones uocant, Theodorus, €ut dixi, capita generalia, sicut illas minores aut ex illis pen-€dentes specialia: nam et quaestionem ex quaestione nasci et speciem in species diuidi conuenit. Hanc igitur quaestionem €ueluti principalem uocant $ZH/THMA&. Ratio autem est qua id €quod factum esse constat defenditur. Et cur non utamur €eodem quo sunt usi omnes fere exemplo? Orestes matrem €occidit: hoc constat. Dicit se iuste fecisse: status erit €qualitatis, quaestio an iuste fecerit, ratio quod Clytaemestra €maritum suum, patrem Orestis, occidit: hoc $AI)/TION& dicitur, €$KRINO/MENON& autem iudicatio an oportuerit uel nocentem matrem a filio occidi. Quidam diuiserunt $AI)/TION& et $AI)TI/AN&, ut esset €altera propter quam iudicium constitutum est, ut occisa €Clytaemestra, altera qua factum defenditur, ut occisus €Agamemnon. Sed tanta est circa uerba dissensio ut alii €$AI)TI/AN& causam iudicii, $AI)/TION& autem facti uocent, alii eadem €in contrarium uertant. Latinorum quidam haec initium et €rationem uocauerunt, quidam utrumque eodem nomine ap-pellant. Causa quoque ex causa, id est $AI)/TION E)C AI)TI/OU&, nasci €uidetur, quale est: occidit Agamemnonem Clytaemestra quia €ille filiam communem immolauerat et captiuam paelicem @1 €adducebat. Idem putant et sub una quaestione esse plures €rationes, ut si Orestes et alteram adferat causam matris €necatae, quod responsis sit inpulsus: quot autem causas €faciendi, totidem iudicationes; nam et haec erit iudicatio, an responsis parere debuerit. Sed et una causa plures habere €quaestiones et iudicationes, ut ego arbitror, potest: ut in eo €qui, cum adulteram deprensam occidisset, adulterum, qui €tum effugerat, postea in foro occidit; causa enim est una: €adulter fuit. Quaestiones et iudicationes an illo tempore, an illo loco licuerit occidere. Sed sicut, cum sint plures quae-€stiones omnesque suos status habeant, causae tamen status €unus est ad quem referuntur omnia, ita iudicatio maxime propria de qua pronuntiatur. $*SUNE/XON& autem, quod, ut dixi, €continens alii, firmamentum alii putant, Cicero firmissimam €argumentationem defensoris et adpositissimam ad iudica-€tionem, quibusdam id uidetur esse post quod nihil quaeritur, €quibusdam id quod ad iudicationem firmissimum adfertur. Causa facti non in omnis controuersias cadit; nam quae €fuerit causa faciendi ubi factum negatur? At ubi causa trac-€tetur, negant eodem loco esse iudicationem quo quaestio-€nem, idque et in rhetoricis Cicero et in Partitionibus dicit. Nam in coniectura est quaestio ex illo: factum, non factum, €an factum sit. Ibi ergo iudicatio ubi quaestio, quia in eadem €re prima quaestio et extrema disceptatio. At in qualitate: €matrem Orestes occidit recte, non recte, an recte occiderit €quaestio, nec statim iudicatio. Quando ergo? 'Illa patrem €meum occiderat.' 'Sed non ideo tu matrem debuisti occidere.' An debuerit: hic iudicatio. Firmamentum autem uerbis ipsius €ponam: 'si uelit Orestes dicere eius modi animum matris €suae fuisse in patrem suum, in se ipsum ac sorores, in reg-€num, in famam generis et familiae, ut ab ea poenas liberi @1 potissimum sui petere debuerint.' Vtuntur alii et talibus €exemplis: 'qui bona paterna consumpserit, ne contionetur: €in opera publica consumpsit': quaestio an quisquis con-sumpserit prohibendus sit, iudicatio an qui sic. Vel in causa €militis Arrunti, qui Lusium tribunum uim sibi inferentem €interfecit, quaestio an iure fecerit, ratio quod is uim adfere-€bat, iudicatio an indemnatum, an tribunum a milite occidi oportuerit. Alterius etiam status quaestionem, alterius iudi-€cationem putant. Quaestio qualitatis, an recte Clodium Milo €occiderit, iudicatio coniecturalis, an Clodius insidias fecerit. Ponunt et illud, saepe causam in aliquam rem dimitti quae €non sit propria quaestionis, et de ea iudicari. A quibus mul-€tum dissentio. Nam et illa quaestio 'an omnes qui paterna €bona consumpserint contione sint prohibendi' habeat opor-€tet suam iudicationem. Ergo non alia quaestio, alia iudicatio erit, sed plures quaestiones et plures iudicationes. Quid? non €in causa Milonis ipsa coniectura refertur ad qualitatem? Nam €si est insidiatus Clodius, sequitur ut recte sit occisus. Cum þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ³¨‹˜‘„uero in aliquam rem missa causa est, recessum est a quaes-€tione quae erat, et hic constituta quaestio ubi iudicatio est. @@Paulum in his secum etiam Cicero dissentit. Nam in rhe-€toricis, quem ad modum supra dixi, Hermagoran est secutus: €in Topicis ex statu effectam contentionem $KRINO/MENON& existi-€mat, idque Trebatio, qui iuris erat consultus, adludens 'qua €de re agitur' appellat: quibus id contineatur 'continentia', €'quasi firmamenta defensionis, quibus sublatis defensio nulla sit'. At in Partitionibus Oratoriis firmamentum quod oppo-€nitur defensioni, quia continens, quod primum sit, ab accusa-€tore dicatur, ratio a reo, ex rationis et firmamenti quaestione €disceptatio sit iudicationum. @1 €@@Verius igitur et breuius qui statum et continens et iudica-€tionem esse uoluerunt: continens autem id esse quo sublato lis esse non possit. Hoc mihi uidentur utramque causam €complexi, et quod Orestes matrem et quod Clytaemestra €Agamemnonem occiderit. Idem iudicationem et statum con-€sentire semper existimarunt: neque enim aliud eorum rationi €conueniens fuisset. @@Verum haec adfectata subtilitas circa nomina rerum am-€bitiose laboret, a nobis in hoc adsumpta solum, ne parum €diligenter inquisisse de opere quod adgressi sumus uidere-€mur. Simplicius autem instituenti non est necesse per tam minutas rerum particulas rationem docendi concidere. Quo €uitio multi quidem laborarunt, praecipue tamen Herma-€goras, uir alioqui subtilis et in plurimis admirandus, tantum €diligentiae nimium sollicitae, ut ipsa eius reprehensio laude aliqua non indigna sit. Haec autem breuior et uel ideo luci-€dior multo uia neque discentem per ambages fatigabit, nec €corpus orationis in parua momenta diducendo consumet. €Nam qui uiderit quid sit quod in controuersiam ueniat, quid €in eo et per quae uelit efficere pars diuersa, quid nostra, quod €in primis est intuendum, nihil eorum ignorare de quibus supra diximus poterit. Neque est fere quisquam, modo non €stultus atque ab omni prorsus usu dicendi remotus, quin €sciat et quid litem faciat (quod ab illis causa uel continens €dicitur), et quae sit inter litigantes quaestio, et de quo iudi-€cari oporteat: quae omnia idem sunt. Nam et de eo quaestio €est quod in controuersiam uenit, et de eo iudicatur de quo quaestio est. Sed non perpetuo intendimus in haec animum €et cupiditate laudis utcumque adquirendae uel dicendi €uoluptate euagamur, quando uberior semper extra causam €materia est, quia in controuersia pauca sunt, extra omnia, et €hic dicitur de iis quae accepimus, illic de quibus uolumus. Nec tam hoc praecipiendum est, ut quaestionem continens @1 €iudicationem inueniamus (nam id quidem facile est), quam €ut intueamur semper, aut certe, si digressi fuerimus, saltem €respiciamus, ne plausum adfectantibus arma excidant. @@Theodori schola, ut dixi, omnia refert ad capita. His €plura intelleguntur, uno modo summa quaestio item ut €status, altero ceterae quae ad summam referuntur, tertio €propositio cum adfirmatione, ut dicimus 'caput rei est' et €apud Menandrum $KEFA/LAIO/N E)STIN&. In uniuersum autem quid-€quid probandum est erit caput, sed id maius aut minus. @@Et quoniam quae de his erant a scriptoribus artium tradita €uerbosius etiam quam necesse erat exposuimus, praeterea €quae partes essent iudicialium causarum supra dictum est, €proximus liber a prima, id est exordio, incipiet. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER QVARTVS}1 ¯ðòÿŸôÿ@@@@{1PROHOEMIVM}1 ‘@@Perfecto, Marcelle Vitori, operis tibi dicati tertio libro et €iam quarta fere laboris parte transacta, noua insuper mihi €diligentiae causa et altior sollicitudo quale iudicium homi-€num emererer accessit. Adhuc enim uelut studia inter nos €conferebamus, et si parum nostra institutio probaretur a €ceteris, contenti fore domestico usu uidebamur, ut tui meique filii formare disciplinam satis putaremus. Cum uero €mihi Domitianus Augustus sororis suae nepotum delegauerit €curam, non satis honorem iudiciorum caelestium intellegam nisi ex hoc oneris quoque magnitudinem metiar. Quis enim €mihi aut mores excolendi sit modus, ut eos non inmerito pro-€bauerit sanctissimus censor, aut studia, ne fefellisse in iis €uidear principem ut in omnibus, ita in eloquentia quoque eminentissimum? Quod si nemo miratur poetas maximos €saepe fecisse ut non solum initiis operum suorum Musas €inuocarent, sed prouecti quoque longius, cum ad aliquem €grauiorem uenissent locum, repeterent uota et uelut noua precatione uterentur, mihi quoque profecto poterit ignosci €si, quod initio quo primum hanc materiam inchoaui non €feceram, nunc omnis in auxilium deos ipsumque in primis €quo neque praesentius aliud nec studiis magis propitium €numen est inuocem, ut, quantum nobis expectationis adiecit, €tantum ingenii adspiret dexterque ac uolens adsit et me qualem esse credidit faciat. Cuius mihi religionis non haec €sola ratio quae maxima est, sed alioqui sic procedit ipsum €opus ut maiora praeteritis ac magis ardua sint quae @1 €ingredior. Sequitur enim ut iudicialium causarum, quae sunt €maxime uariae atque multiplices, ordo explicetur: quod €prohoemii sit officium, quae ratio narrandi, quae proba-€tionum fides, seu proposita confirmamus siue contra dicta €dissoluimus, quanta uis in perorando, seu reficienda breui €repetitione rerum memoria est iudicis, siue adfectus, quod est longe potentissimum, commouendi. De quibus partibus €singulis quidam separatim scribere maluerunt uelut onus €totius corporis ueriti, et sic quoque compluris de una quaque €earum libros ediderunt. Quas ego omnis ausus contexere €prope infinitum laborem prospicio et ipsa cogitatione sus-€cepti muneris fatigor. Sed durandum est, quia coepimus, et €si uiribus deficiemur, animo tamen perseuerandum. ¡@@Quod principium Latine uel exordium dicitur, maiore €quadam ratione Graeci uidentur prohoemium nominasse, €quia a nostris initium modo significatur, illi satis clare par-€tem hanc esse ante ingressum rei de qua dicendum sit osten-dunt. Nam siue propterea quod $OI)/MH& cantus est et citharoedi €pauca illa quae antequam legitimum certamen inchoent €emerendi fauoris gratia canunt prohoemium cognominaue-€runt, oratores quoque ea quae prius quam causam exordian-€tur ad conciliandos sibi iudicum animos praelocuntur eadem appellatione signarunt, siue, quod $OI)=MON& idem Graeci uiam €appellant, id quod ante ingressum rei ponitur sic uocare est €institutum: certe prohoemium est quod apud iudicem dici €prius quam causam cognouerit possit, uitioseque in scholis €facimus quod exordio semper sic utimur quasi causam iudex iam nouerit. Cuius rei licentia ex hoc est, quod ante declama-€tionem illa uelut imago litis exponitur. Sed in foro quoque @1 €contingere istud principiorum genus secundis actionibus €potest, primis quidem raro umquam, nisi forte apud eum €cui res aliunde iam nota sit dicimus. @@Causa principii nulla alia est quam ut auditorem quo sit €nobis in ceteris partibus accommodatior praeparemus. Id €fieri tribus maxime rebus inter auctores plurimos constat, si €beniuolum attentum docilem fecerimus, non quia ista non €per totam actionem sint custodienda, sed quia initiis prae-€cipue necessaria, per quae in animum iudicis ut procedere €ultra possimus admittimur. @@Beniuolentiam aut a personis duci aut a causis accepimus. €Sed personarum non est, ut plerique crediderunt, triplex €ratio, ex litigatore et aduersario et iudice: nam exordium duci nonnumquam etiam ab actore causae solet. Quamquam €enim pauciora de se ipso dicit et parcius, plurimum tamen €ad omnia momenti est in hoc positum, si uir bonus creditur. €Sic enim continget ut non studium aduocati uideatur adferre, €sed paene testis fidem. Quare in primis existimetur uenisse €ad agendum ductus officio uel cognationis uel amicitiae, €maximeque, si fieri poterit, rei publicae aut alicuius certe €non mediocris exempli. Quod sine dubio multo magis ipsis €litigatoribus faciendum est, ut ad agendum magna atque €honesta ratione aut etiam necessitate accessisse uideantur. Sed ut praecipua in hoc dicentis auctoritas, si omnis in €subeundo negotio suspicio sordium aut odiorum aut €ambitionis afuerit, ita quaedam in his quoque commen-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´˜ˆ„datio tacita, si nos infirmos, inparatos, inpares agentium €contra ingeniis dixerimus, qualia sunt pleraque Messalae prohoemia. Est enim naturalis fauor pro laborantibus, et €iudex religiosus libentissime patronum audit quem iustitiae €suae minime timet. Inde illa ueterum circa occultandam @1 €eloquentiam simulatio, multum ab hac nostrorum temporum iactatione diuersa. Vitandum etiam ne contumeliosi maligni €superbi maledici in quemquam hominem ordinemue uidea-€mur, praecipueque eorum qui laedi nisi aduersa iudicum uoluntate non possint. Nam in iudicem ne quid dicatur non €modo palam sed quod omnino intellegi possit stultum erat €monere, nisi fieret. Etiam partis aduersae patronus dabit €exordio materiam, interim cum honore, si eloquentiam eius €et gratiam nos timere fingendo ut ea suspecta sint iudici €fecerimus, interim per contumeliam, sed hoc perquam raro, €ut Asinius pro Vrbiniae heredibus Labienum aduersarii patronum inter argumenta causae malae posuit. Negat haec €prohoemia esse Cornelius Celsus quia sint extra litem: sed €ego cum auctoritate summorum oratorum magis ducor, tum €pertinere ad causam puto quidquid ad dicentem pertinet, €cum sit naturale ut iudices iis quos libentius audiunt etiam facilius credant. Ipsius autem litigatoris persona tractanda €uarie est: nam tum dignitas eius adlegatur, tum commenda-€tur infirmitas. Nonnumquam contingit relatio meritorum, €de quibus uerecundius dicendum erit sua quam aliena lau-€danti. Multum agit sexus aetas condicio, ut in feminis seni-bus pupillis, liberos parentis coniuges adlegantibus: nam €sola rectum quoque iudicem inclinat miseratio. Degustanda €tamen haec prohoemio, non consumenda. Aduersarii uero €persona prope isdem omnibus sed e contrario ductis inpug-€nari solet. Nam et potentes sequitur inuidia et humiles abiec-€tosque contemptus et turpes ac nocentes odium, quae tria sunt ad alienandos iudicum animos potentissima. Neque €haec dicere sat est, quod datur etiam imperitis; pleraque €augenda ac minuenda ut expediet: hoc enim oratoris est, €illa causae. @1 @@Iudicem conciliabimus nobis non tantum laudando eum, €quod et fieri cum modo debet et est tamen parti utrique €commune, sed si laudem eius ad utilitatem causae nostrae €coniunxerimus, ut adlegemus pro honestis dignitatem illi €suam, pro humilibus iustitiam, pro infelicibus misericor-diam, pro laesis seueritatem, et similiter cetera. Mores €quoque, si fieri potest, iudicis uelim nosse. Nam prout asperi €lenes, iucundi graues, duri remissi erunt, aut adsumere in €causam naturas eorum qua competent aut mitigare qua repugnabunt oportebit. Accidit autem interim hoc quoque, €ut aut nobis inimicus aut aduersariis sit amicus qui iudicat: €quae res utrique parti tractanda est ac nescio an etiam ei €magis in quam uideatur propensior. Est enim nonnumquam €prauus hic ambitus, aduersus amicos aut pro iis quibuscum €simultates gerant pronuntiandi, faciendique iniuste ne fecisse uideantur. Fuerunt etiam quidam suarum rerum iudices. €Nam et in libris obseruationum a Septimio editis adfuisse €Ciceronem tali causae inuenio, et ego pro regina Berenice €apud ipsam eam dixi. Similis hic quoque superioribus ratio €est: aduersarius enim fiduciam partis suae iactat, patronus timet cognoscentis uerecundiam. Praeterea detrahenda uel €confirmanda opinio, si quam praecipue domo uidebitur iudex €attulisse. Metus etiam nonnumquam est amouendus, ut €Cicero pro Milone ne arma Pompei disposita contra se €putarent laborauit, nonnumquam adhibendus, ut idem in Verrem facit. Sed adhibendi modus alter ille frequens et €fauorabilis, ne male sentiat populus Romanus, ne iudicia €transferantur, alter autem asper et rarus, quo minatur cor-€ruptis accusationem, et id quidem in consilio ampliore €utcumque tutius (nam et mali inhibentur et boni gaudent), @1 €apud singulos uero numquam suaserim, nisi defecerint omnia. Quod si necessitas exiget, non erit iam ex arte ora-€toria, non magis quam appellare, etiamsi id quoque saepe €utile est, aut antequam pronuntiet reum facere; nam et €minari et deferre etiam non orator potest. @@Si causa conciliandi nobis iudicis materiam dabit, ex hac €potissimum aliqua in usum principii quae maxime fauora-€bilia uidebuntur decerpi oportebit. Quo in loco Verginius €fallitur, qui Theodoro placere tradit ut ex singulis quaes-tionibus singuli sensus in prohoemium conferantur. Nam ille €non hoc dicit, sed ad potentissimas quaestiones iudicem €praeparandum: in quo uitii nihil erat, nisi in uniuersum id €praeciperet, quod nec omnis actio patitur nec omnis causa €desiderat. Nam protinus a petitore primo loco, dum ignota €iudici lis est, quo modo ex quaestionibus ducemus senten-€tias? Nimirum res erunt indicandae prius. Demus aliquas €(nam id exiget ratio nonnumquam): etiamne potentissimas €omnis, id est totam causam? Sic erit in prohoemio peracta narratio. Quid uero si, ut frequenter accidit, paulo est durior €causa? Non beniuolentia iudicis petenda ex aliis partibus €erit, sed, non ante conciliato eius animo, nuda quaestionum €committetur asperitas: quae si recte semper initio dicendi tractarentur, nihil prohoemio opus esset. Aliqua ergo non-€numquam quae erunt ad conciliandum nobis iudicem poten-€tissima non inutiliter interim ex quaestionibus in exordio €locabuntur. Quae sint porro in causis fauorabilia enumerare €non est necesse, quia et manifesta erunt cognita cuiusque €controuersiae condicione et omnia colligi in tanta litium uarietate non possunt. Vt autem haec inuenire et augere, ita €quod laedit aut omnino repellere aut certe minuere ex causa @1 €est. Miseratio quoque aliquando ex eadem uenit, siue quid passi sumus graue siue passuri. Neque enim sum in hac €opinione qua quidam, ut eo distare prohoemium ab epilogo €credam, quod in hoc praeterita, in illo futura dicantur, sed €quod in ingressu parcius et modestius praetemptanda sit €iudicis misericordia, in epilogo uero liceat totos effundere €adfectus, et fictam orationem induere personis et defunctos €excitare et pignora reorum producere: quae minus in exor-diis sunt usitata. Sed haec quae supra dixi non mouere tan-€tum uerum ex diuerso amoliri quoque prohoemio opus est. €Vt autem nostrum miserabilem si uincamur exitum, ita €aduersariorum superbum si uicerint utile est credi. @@Sed ex iis quoque quae non sunt personarum nec causarum €uerum adiuncta personis et causis duci prohoemia solent. €Personis adplicantur non pignora modo, de quibus supra €dixi, sed propinquitates, amicitiae, interim regiones etiam €ciuitatesque et si quid aliud eius quem defendimus casu laedi potest. Ad causam extra pertinet tempus, unde principium €pro Caelio, locus, unde pro Deiotaro, habitus, unde pro €Milone, opinio, unde in Verrem, deinceps, ne omnia enu-€merentur, fama iudiciorum, expectatio uulgi: nihil enim horum in causa est, ad causam tamen pertinent. Adicit €Theophrastus ab %oratione% principium, quale uidetur esse €Demosthenis pro Ctesiphonte ut sibi dicere suo potius arbi-€trio liceat rogantis quam eo modo quem accusator actione €praescripserit. @@Fiducia ipsa solet opinione adrogantiae laborare. Faciunt @1 €fauorem et illa paene communia, non tamen omittenda uel €ideo ne occupentur: optare, abominari, rogare, sollicitum €agere, quia plerumque attentum iudicem facit si res agi €uidetur noua magna atrox, pertinens ad exemplum, prae-€cipue tamen si iudex aut sua uice aut rei publicae commoue-€tur: cuius animus spe metu admonitione precibus, uanitate denique, si id profuturum credemus, agitandus est. Sunt et €illa excitandis ad audiendum non inutilia, si nos neque diu €moraturos neque extra causam dicturos existiment. Docilem €sine dubio et haec ipsa praestat attentio, sed et illud, si €breuiter et dilucide summam rei de qua cognoscere debeat €indicarimus (quod Homerus atque Vergilius operum suorum principiis faciunt): nam is eius rei modus est ut propositioni €similior sit quam expositioni, nec quo modo quidque sit €actum sed de quibus dicturus sit orator ostendat. Nec uideo €quod huius rei possit apud oratores reperiri melius exem-plum quam Ciceronis pro A. Cluentio. 'Animaduerti, iudices, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´˜¤‚omnem accusatoris orationem in duas diuisam esse partes: €quarum altera mihi niti et magno opere confidere uidebatur €inuidia iam inueterata iudicii Iuniani, altera tantum modo €consuetudinis causa timide et diffidenter attingere rationem €ueneficii criminum, qua de re lege est haec quaestio con-€stituta'. Id tamen totum respondenti facilius est quam pro-ponenti, quia hic admonendus iudex, illic docendus est. Nec €me quamquam magni auctores in hoc duxerint, ut non sem-€per facere attentum ac docilem iudicem uelim: non quia €nesciam, id quod ab illis dicitur, esse pro mala causa qualis €ea sit non intellegi, uerum quia istud non neglegentia iudicis contingit, sed errore. Dixit enim aduersarius et fortasse per-€suasit: nobis opus est eius diuersa opinione, quae mutari @1 €non potest nisi illum fecerimus ad ea quae dicemus docilem €et intentum. Quid ergo est? Inminuenda quaedam et ele-€uanda et quasi contemnenda esse consentio ad remittendam €intentionem iudicis quam aduersario praestat, ut fecit pro Ligario Cicero. Quid enim agebat aliud ironia illa quam ut €Caesar minus se in rem tamquam non nouam intenderet? €Quid pro Caelio, quam ut res expectatione minor uideretur? @@Verum ex iis quae proposuimus aliud in alio genere causae €desiderari palam est. Genera porro causarum plurimi quin-€que fecerunt: honestum, humile, dubium uel anceps, admira-€bile, obscurum, id est $E)/NDOCON&, $A)/DOCON&, $A)MFI/DOCON&, $PARA/DOCON&, €$DUSPARAKOLOU/QHTON&: quibus recte uidetur adici turpe, quod alii humili, alii admirabili subiciunt. Admirabile autem €uocant quod est praeter opinionem hominum constitutum. €In ancipiti maxime beniuolum iudicem, in obscuro docilem, €in humili attentum parare debemus. Nam honestum quidem €ad conciliationem satis per se ualet: in admirabili et turpi remediis opus est. Et eo quidam exordium in duas diuidunt €partis, principium et insinuationem, ut sit in principiis recta €beniuolentiae et attentionis postulatio: quae quia esse in €turpi causae genere non possit, insinuatio subrepat animis, €maxime ubi frons causae non satis honesta est, uel quia res €sit improba uel quia hominibus parum probetur, aut si facie €quoque ipsa premitur uel inuidiosa consistentis ex diuerso patroni aut patris uel miserabili senis caeci infantis. Et qui-€dem quibus aduersus haec modis sit medendum uerbosius €tradunt, materiasque ipsi sibi fingunt et ad morem actionum €prosecuntur: sed hae, cum oriantur ex causis, quarum species €consequi omnes non possumus, nisi generaliter comprenduntur @1 in infinitum sunt extrahendae. Quare singulis consilium €ex propria ratione nascetur. Illud in uniuersum praeceperim, €ut ab iis quae laedunt ad ea quae prosunt refugiamus: si €causa laborabimus, persona subueniat, si persona, causa; si €nihil quod nos adiuuet erit, quaeramus quid aduersarium €laedat; nam ut optabile est plus fauoris mereri, sic proxi-mum odii minus. In iis quae negari non poterunt elaboran-€dum ut aut minora quam dictum est aut alia mente facta €aut nihil ad praesentem quaestionem pertinere aut emendari €posse paenitentia aut satis iam punita uideantur. Ideoque €agere aduocato quam litigatori facilius, quia et laudat sine €adrogantiae crimine et aliquando utiliter etiam reprehendere potest. Nam se quoque moueri interim finget, ut pro Rabirio €Postumo Cicero, dum aditum sibi ad aures faciat et auctori-€tatem induat uera sentientis, quo magis credatur uel defen-€denti eadem uel neganti. Ideoque hoc primum intuemur, €litigatoris an aduocati persona sit utendum, quotiens utrum-€que fieri potest; nam id in schola liberum est, in foro rarum ut sit idoneus suae rei quisque defensor. Declamaturus autem €maxime positas in adfectibus causas propriis personis debet €induere. Hi sunt enim qui mandari non possunt, nec eadem ui perfertur alieni animi qua sui motus. His etiam de causis €insinuatione uidetur opus esse si aduersarii actio iudicum €animos occupauit, si dicendum apud fatigatos est; quorum €alterum promittendo nostras probationes et aduersas elu-€dendo uitabimus, alterum spe breuitatis et iis quibus atten-tum fieri iudicem docuimus. Et urbanitas oportuna reficit €animos et undecumque petita iudicis uoluptas leuat taedium. €Non inutilis etiam est ratio occupandi quae uidentur obstare, €ut Cicero dicit scire se mirari quosdam quod is qui per tot @1 €annos defenderit multos, laeserit neminem, ad accusandum €Verrem descenderit. Deinde ostendit hanc ipsam esse socio-rum defensionem: quod schema $PRO/LHMYIS& dicitur. Id cum €sit utile aliquando, nunc a declamatoribus quibusdam paene €semper adsumitur, qui fas non putant nisi a contrario incipere. €@@Negant Apollodorum secuti tris esse de quibus supra dixi-€mus praeparandi iudicis partes, sed multas species enume-€rant, ut ex moribus iudicis, ex opinionibus ad causam extra €pertinentibus, ex opinione de ipsa causa, quae sunt prope €infinitae, tum iis ex quibus omnes controuersiae constant, €personis factis dictis causis temporibus locis occasionibus ceteris. Quas ueras esse fateor, sed in haec genera reccidere. €Nam si iudicem beniuolum attentum docilem habeo, quid €amplius debeam optare non reperio: cum metus ipse, qui €maxime uidetur esse extra haec, et attentum iudicem faciat €et ab aduerso fauore deterreat. @@Verum quoniam non est satis demonstrare discentibus €quae sint in ratione prohoemii, sed dicendum etiam quo €modo perfici facillime possint, hoc adicio, ut dicturus intuea-€tur cui, apud quem, pro quo, contra quem, quo tempore, €quo loco, quo rerum statu, qua uulgi fama dicendum sit: €quid iudicem sentire credibile sit antequam incipimus: tum €quid aut desideremus aut deprecemur. Ipsa illum natura eo ducet ut sciat quid primum dicendum sit. At nunc omne quo €coeperunt prohoemium putant, et ut quidque succurrit, €utique si aliqua sententia blandiatur, exordium. Multa €autem sine dubio sunt et aliis partibus causae communia, €nihil tamen in quaque melius dicitur quam quod aeque bene dici alibi non possit. Multum gratiae exordio est quod @1 €ab actione diuersae partis materiam trahit: hoc ipso quod non €compositum domi sed ibi atque ex re natum et facilitate €famam ingenii auget et facie simplicis sumptique ex proximo €sermonis fidem quoque adquirit, adeo ut, etiam si reliqua €scripta atque elaborata sint, tamen plerumque uideatur tota €extemporalis oratio cuius initium nihil praeparati habuisse manifestum est. Frequentissime uero prohoemium decebit €et sententiarum et compositionis et uocis et uultus modestia, €adeo ut in genere causae etiam indubitabili fiducia se ipsa €nimium exerere non debeat. Odit enim iudex fere litigantis €securitatem, cumque ius suum intellegat tacitus reuerentiam postulat. Nec minus diligenter ne suspecti simus ulla parte €uitandum est, propter quod minime ostentari debet in prin-€cipiis cura, quia uidetur ars omnis dicentis contra iudicem adhiberi. Sed ipsum istud euitare summae artis; nam id €sine dubio ab omnibus, et quidem optime, praeceptum €est, uerum aliquatenus temporum condicione mutatur, quia €iam quibusdam in iudiciis, maximeque capitalibus aut apud €centumuiros, ipsi iudices exigunt sollicitas et accuratas €actiones, contemnique se nisi in dicendo etiam diligentia ap-€pareat credunt, nec doceri tantum sed etiam delectari uolunt. Et est difficilis huius rei moderatio: quae tamen ita temperari €potest ut uideamur accurate, non callide dicere. Illud ex €praeceptis ueteribus manet, ne quod insolens uerbum, ne €audacius tralatum, ne aut ab obsoleta uetustate aut poetica licentia sumptum in principio deprehendatur. Nondum €enim recepti sumus et custodit nos recens audientium inten-€tio: magis conciliatis animis et iam calentibus haec libertas €feretur, maximeque cum in locos fuerimus ingressi, quorum €naturalis ubertas licentiam uerbi notari circumfuso nitore @1 non patitur. Nec argumentis autem nec locis nec narrationi €similis esse in prohoemio debet oratio, neque tamen deducta €semper atque circumlita, sed saepe simplici atque inlabora-€tae similis nec uerbis uultuque nimia promittens; dissimu-€lata enim et, ut Graeci dicunt, $A)NEPI/FANTOS& actio melius saepe þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´˜¼†subrepit. Sed haec prout formari animum iudicum expediet. @@Turbari memoria uel continuandi uerba facultate destitui €nusquam turpius, cum uitiosum prohoemium possit uideri €cicatricosa facies: et pessimus certe gubernator qui nauem dum portu egreditur impegit. Modus autem principii pro €causa; nam breue simplices, longius perplexae suspectaeque €et infames desiderant. Ridendi uero qui uelut legem prohoe-€miis omnibus dederunt ut intra quattuor sensus terminaren-€tur. Nec minus euitanda est inmodica eius longitudo, ne in €caput excreuisse uideatur et quo praeparare debet fatiget. Sermonem a persona iudicis auersum ($A)POSTROFH/& dicitur) €quidam in totum a prohoemio summouent, nonnulla quidem €in hanc persuasionem ratione ducti. Nam prorsus esse €hoc magis secundum naturam confitendum est, ut eos ad-loquamur potissimum quos conciliare nobis studemus. In-€terim tamen et est prohoemio necessarius sensus aliquis et €hic acrior fit atque uehementior ad personam derectus al-€terius. Quod si accidat, quo iure aut qua tanta superstitione prohibeamur dare per hanc figuram sententiae uires? Neque €enim istud scriptores artium quia non liceat sed quia non €putent utile uetant. Ita, si uincet utilitas, propter eandem causam facere debebimus propter quam uetamur. Et €Demosthenes autem ad Aeschinen orationem in prohoemio @1 €conuertit, et M. Tullius cum pro aliis quibusdam ad quos ei uisum est, tum pro Ligario ad Tuberonem: nam erat multo €futura languidior si esset aliter figurata, quod facilius co-€gnoscet si quis totam illam partem uehementissimam_cuius €haec forma est: 'habes igitur, Tubero, quod est accusatori €maxime optandum' et cetera_conuertat ad iudicem: tum €enim uere auersa uideatur oratio et languescat uis omnis, €dicentibus nobis: 'habet igitur Tubero quod est accusatori €maxime optandum'; illo enim modo pressit atque institit, hoc tantum indicasset. Quod idem in Demosthene, si flexum €illi mutaueris, accidet. Quid? non Sallustius derecto ad €Ciceronem, in quem ipsum dicebat, usus est principio, et €quidem protinus: 'grauiter et iniquo animo maledicta tua €paterer, M. Tulli': sicut Cicero fecerat in Catilinam: 'quo usque tandem abutere'? Ac ne quis $A)POSTROFH/N& miretur, idem €Cicero pro Scauro ambitus reo, quae causa est in commen-€tariis (nam bis eundem defendit), prosopopoeia loquentis €pro reo utitur, pro Rabirio uero Postumo eodemque Scauro €reo repetundarum etiam exemplis, pro Cluentio, ut modo ostendi, partitione. Non tamen haec, quia possunt bene ali-€quando fieri, passim facienda sunt, sed quotiens praeceptum €uicerit ratio: quo modo et similitudine, dum breui, et tra-€latione atque aliis tropis, quae omnia cauti illi ac diligentes €prohibent, utemur interim, nisi cui diuina illa pro Ligario €ironia, de qua paulo ante dixeram, displicet. @@Alia exordiorum uitia uerius tradiderunt. Quod in pluris €causas accommodari potest, uulgare dicitur: id minus €fauorabile aliquando tamen non inutiliter adsumimus, mag-€nis saepe oratoribus non euitatum; quo et aduersarius uti €potest, commune appellatur: quod aduersarius in suam @1 €utilitatem deflectere potest, commutabile: quod causae non €cohaeret, separatum: quod aliunde trahitur, tralatum: prae-€terea quod longum, quod contra praecepta est: quorum €pleraque non principii modo sunt uitia sed totius orationis. @@Haec de prohoemio, quotiens erit eius usus. Non semper €autem est; nam et superuacuum aliquando est, si sit prae-€paratus satis etiam sine hoc iudex aut si res praeparatione €non egeat. Aristoteles quidem in totum id necessarium apud €bonos iudices negat. Aliquando tamen uti nec si uelimus eo €licet, cum iudex occupatus, cum angusta sunt tempora, cum maior potestas ab ipsa re cogit incipere. Contraque est in-€terim prohoemii uis etiam non exordio; nam iudices et in €narratione nonnumquam et in argumentis ut attendant et €ut faueant rogamus, quo Prodicus uelut dormitantes eos excitari putabat, quale est: 'tum C. Varenus, qui a familia €Anchariana occisus est_hoc quaeso, iudices, diligenter €attendite.' Vtique si multiplex causa est, sua quibusque €partibus danda praefatio est, ut 'audite nunc reliqua' et 'transeo nunc illuc'. Sed in ipsis etiam probationibus multa €funguntur prohoemii uice, ut facit Cicero pro Cluentio dic-€turus contra censores, pro Murena cum se Seruio excusat. €Verum id frequentius est quam ut exemplis confirmandum €sit. @@Quotiens autem prohoemio fuerimus usi, tum siue ad ex-€positionem transibimus siue protinus ad probationem, id €debebit in principio postremum esse cui commodissime iungi initium sequentium poterit. Illa uero frigida et puerilis est @1 €in scholis adfectatio, ut ipse transitus efficiat aliquam utique €sententiam et huius uelut praestigiae plausum petat, ut €Ouidius lasciuire in Metamorphosesin solet; quem tamen €excusare necessitas potest, res diuersissimas in speciem unius corporis colligentem: oratori uero quid est necesse €surripere hanc transgressionem, et iudicem fallere qui ut €ordini rerum animum intendat etiam commonendus est? €Peribit enim prima pars expositionis si iudex narrari non-dum sciet. Quapropter, ut non abrupte cadere in narra-€tionem, ita non obscure transcendere est optimum. Si uero €longior sequetur ac perplexa magis expositio, ad eam ipsam €praeparandus iudex erit, ut Cicero saepius, sed et hoc loco €fecit: 'paulo longius exordium rei demonstrandae repetam, €quod quaeso, iudices, ne moleste patiamini; principiis enim €cognitis multo facilius extrema intellegetis.' Haec fere sunt €mihi de exordio comperta.  @@Maxime naturale est, et fieri frequentissime debet, ut €praeparato per haec quae supra dicta sunt iudice res de qua pronuntiaturus est indicetur: ea est narratio. In qua sciens €transcurram subtiles nimium diuisiones quorundam plura €eius genera facientium. Non enim solam uolunt esse illam €negotii de quo apud iudices quaeritur expositionem, sed €personae, ut: 'M. Lollius Palicanus, humili loco Picens, €loquax magis quam facundus'; loci, ut: 'oppidum est in €Hellesponto, Lampsacum, iudices'; temporis, ut: €@@@@'uere nouo, gelidus canis cum montibus umor €@@@@liquitur'; €causarum, quibus historici frequentissime utuntur cum exponunt unde bellum seditio pestilentia. Praeter haec alias @1 €perfectas, alias inperfectas uocant: quod quis ignorat? Ad-€iciunt expositionem et praeteritorum esse temporum, quae €est frequentissima, et praesentium, qualis est Ciceronis de €discursu amicorum Chrysogoni, postquam est nominatus, €et futurorum, quae solis dari uaticinantibus potest: nam €$U(POTU/PWSIS& non est habenda narratio. Sed nos potioribus €uacemus. @@Plerique semper narrandum putauerunt: quod falsum esse €pluribus coarguitur. Sunt enim ante omnia quaedam tam €breues causae ut propositionem potius habeant quam narra-tionem. Id accidit aliquando utrique parti, cum uel nulla €expositio est, uel de re constat de iure quaeritur, ut apud €centumuiros: 'filius an frater debeat esse intestatae heres', €'pubertas annis an habitu corporis aestimetur': aut cum est €quidem in re narrationi locus, sed aut ante iudici nota sunt omnia aut priore loco recte exposita. Accidit aliquando €alteri, et saepius ab actore, uel quia satis est proponere uel €quia sic magis expedit. Satis est dixisse: 'certam creditam €pecuniam peto ex stipulatione', 'legatum peto ex testamen-to'. Diuersae partis expositio est cur ea non debeantur. Et €satis est actori et magis expedit sic indicare: 'dico ab Hora-€tio sororem suam interfectam'. Namque et propositione €iudex crimen omne cognoscit, et ordo et causa facti pro ad-uersario magis est. Reus contra tunc narrationem subtrahet €cum id quod obicitur neque negari neque excusari poterit, €sed in sola iuris quaestione consistet. Vt in eo qui, cum pecu-€niam priuatam ex aede sacra surripuerit, sacrilegii reus st €confessio uerecundior est quam expositio: 'non negamus @1 €pecuniam de templo esse sublatam, calumniatur tamen €accusator actione sacrilegii, cum priuata fuerit, non sacra: €uos autem de hoc cognoscitis, an sacrilegium sit admissum'. @@Sed ut has aliquando non narrandi causas puto, sic ab þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´¢˜‰‚illis dissentio qui non existimant esse narrationem cum reus €quod obicitur tantum negat: in qua est opinione Cornelius €Celsus, qui condicionis huius esse arbitratur plerasque caedis causas et omnis ambitus ac repetundarum. Non enim putat €esse narrationem nisi quae summam criminis de quo iudicium €est contineat, deinde fatetur ipse pro Rabirio Postumo €narrasse Ciceronem: atqui ille et negauit peruenisse ad €Rabirium pecuniam, qua de re erat quaestio constituta, et in hac narratione nihil de crimine exposuit. Ego autem €magnos alioqui secutus auctores duas esse in iudiciis narra-€tionum species existimo, alteram ipsius causae, alteram in rerum ad causam pertinentium expositione. 'Non occidi €hominem': nulla narratio est; conuenit: sed erit aliqua et €interim etiam longa contra argumenta eius criminis, de ante €acta uita, de causis propter quas innocens in periculum dedu-catur, aliis quibus incredibile id quod obicitur fiat. Neque €enim accusator tantum hoc dicit 'occidisti', sed quibus id €probet narrat: ut in tragoediis, cum Teucer Vlixem reum €facit Aiacis occisi, dicens inuentum eum in solitudine iuxta €exanime corpus inimici cum gladio cruento, non id modo €Vlixes respondet, non esse a se id facinus admissum, sed sibi €nullas cum Aiace inimicitias fuisse, de laude inter ipsos certa-€tum: deinde subiungit quo modo in eam solitudinem uenerit, €iacentem exanimem sit conspicatus, gladium e uulnere @1 extraxerit. His subtexitur argumentatio. Sed ne illud quidem €sine narratione est, dicente accusatore: 'fuisti in eo loco in €quo tuus inimicus occisus est': 'non fui'; dicendum enim €ubi fuerit. Quare ambitus quoque causae et repetundarum €hoc etiam plures huiusmodi narrationes habere poterunt quo €plura crimina: in quibus ipsa quidem neganda sunt, sed €argumentis expositione contraria resistendum est, interdum singulis, interdum uniuersis. An reus ambitus male narrabit €quos parentes habuerit, quem ad modum ipse uixerit, quibus €meritis fretus ad petitionem descenderit? Aut qui repetun-€darum insimulabitur, non et ante actam uitam et quibus de €causis [per] prouinciam uniuersam uel accusatorem aut testem offenderit non inutiliter exponet? Quae si narratio €non est, ne illa quidem Ciceronis pro Cluentio prima, cuius €est initium: 'A. Cluentius Habitus'. Nihil enim hic de uene-ficio sed de causis quibus ei mater inimica sit dicit. Illae €quoque sunt pertinentes ad causam sed non ipsius causae €narrationes, uel exempli gratia, ut in Verrem de L. Domitio, €qui pastorem, quod is aprum, quem ipsi muneri optulerat, €exceptum esse a se uenabulo confessus esset, in crucem sustulit: uel discutiendi alicuius extrinsecus criminis, ut pro €Rabirio Postumo: 'nam ut uentum Alexandream est, iudices, €haec una ratio a rege proposita Postumo est seruandae €pecuniae, si curationem et quasi dispensationem regiam suscepisset': uel augendi, ut describitur iter Verris. Ficta €interim narratio introduci solet, uel ad concitandos iudices, €ut pro Roscio circa Chrysogonum, cuius paulo ante habui @1 €mentionem, uel ad resoluendos aliqua urbanitate, ut pro €Cluentio circa fratres Caepasios, interdum per digressionem €decoris gratia, qualis rursus in Verrem de Proserpina: 'in his €quondam locis mater filiam quaesisse dicitur'. €@@Quae omnia eo pertinent ut appareat non utique non nar-€rare eum qui negat, sed illud ipsum non narrare quod negat. @@Ne hoc quidem simpliciter accipiendum, quod est a me €positum, superuacuam esse narrationem rei quam iudex €nouerit: quod sic intellegi uolo, si non modo factum quid sit €sciet, sed ita factum etiam ut nobis expedit opinabitur. Neque enim narratio in hoc reperta est, ut tantum cognoscat €iudex, sed aliquanto magis ut consentiat. Quare etiam si non €erit docendus sed aliquo modo adficiendus narrabimus, cum €praeparatione quadam: scire quidem eum in summam quid €acti sit, tamen rationem quoque facti cuiusque cognoscere ne grauetur. Interim propter aliquem in consilium adhibi-€tum nos repetere illa simulemus, interim ut rei quae ex €aduerso proponatur iniquitatem omnes etiam circumstantes €intellegant. In quo genere plurimis figuris erit uarianda €expositio ad effugiendum taedium nota audientis, sicut €'meministi' et 'fortasse superuacuum fuerit hic commorari', €'sed quid ego diutius cum tu optime noris?', 'illud quale sit tu scias', et his similia. Alioqui, si apud iudicem cui nota €causa est narratio semper uidetur superuacua, potest uideri €non semper esse etiam ipsa actio necessaria. @@Alterum est de quo frequentius quaeritur, an sit utique €narratio prohoemio subicienda: quod qui opinantur non €possunt uideri nulla ratione ducti. Nam cum prohoemium @1 €idcirco comparatum sit ut iudex ad rem accipiendam fiat €conciliatior docilior intentior, et probatio nisi causa prius €cognita non possit adhiberi, protinus iudex notitia rerum instruendus uidetur. Sed hoc quoque interim mutat condicio €causarum, nisi forte M. Tullius in oratione pulcherrima quam €pro Milone scriptam reliquit male distulisse narrationem €uidetur tribus praepositis quaestionibus, aut profuisset ex-€ponere quo modo insidias Miloni fecisset Clodius si reum €qui a se hominem occisum fateretur defendi omnino fas non €fuisset, aut si iam praeiudicio senatus damnatus esset Milo, €aut si Cn. Pompeius, qui praeter aliam gratiam iudicium €etiam militibus armatis cluserat, tamquam aduersus ei timeretur. Ergo hae quoque quaestiones uim prohoemii €optinebant, cum omnes iudicem praepararent. Sed pro €Vareno quoque postea narrauit quam obiecta diluit. Quod €fiet utiliter quotiens non repellendum tantum erit crimen, €sed etiam transferendum, ut his prius defensis uelut initium €sit alium culpandi narratio, ut in armorum ratione antiquior cauendi quam ictum inferendi cura est. Erunt quaedam €causae, neque id raro, crimine quidem de quo cognitio est €faciles ad diluendum, sed multis ante actae uitae flagitiis et €grauibus oneratae, quae prius amouenda sunt, ut propitius €iudex defensionem ipsius negotii cuius propria quaestio est €audiat. Vt si defendendus sit M. Caelius, nonne optime €patronus occurrat prius conuiciis luxuriae petulantiae @1 €inpudicitiae ueneficii, in quibus solis omnis Ciceronis uersatur €oratio: tum deinde narret de bonis Pallae totamque de ui explicet causam, quae est ipsius actione defensa? Sed nos €ducit scholarum consuetudo, in quibus certa quaedam €ponuntur (quae themata dicimus) praeter quae nihil est €diluendum, ideoque narratio prohoemio semper subiungi-€tur. Inde libertas declamatoribus, ut etiam secundo partis suae loco narrare uideantur. Nam cum pro petitore dicunt, €et expositione tamquam priores agant uti solent et contra-€dictione tamquam respondeant, idque fit recte. Nam cum €sit declamatio forensium actionum meditatio, cur non in €utrumque protinus locum exerceat? Cuius rationis ignari €ex more cui adsuerunt nihil in foro putant esse mutandum. Sed in scholasticis quoque nonnumquam euenit ut pro narra-€tione sit propositio. Nam quid exponet quae zelotypum €malae tractationis accusat aut qui Cynicum apud censores €reum de moribus facit, cum totum crimen uno uerbo in €qualibet actionis parte posito satis indicetur? Sed haec €hactenus. @@Nunc quae sit narrandi ratio subiungam. Narratio est rei €factae aut ut factae utilis ad persuadendum expositio, uel, €ut Apollodorus finit, oratio docens auditorem quid in con-€trouersia sit. Eam plerique scriptores maximeque qui sunt €ab Isocrate uolunt esse lucidam breuem ueri similem. Neque €enim refert an pro lucida perspicuam, pro ueri simili proba-bilem credibilemue dicamus. Eadem nobis placet diuisio, €quamquam et Aristoteles ab Isocrate parte in una dissen-€serit, praeceptum breuitatis inridens tamquam necesse sit @1 €longam esse aut breuem expositionem nec liceat ire per €medium, Theodorei quoque solam relinquant ultimam par-€tem, quia nec breuiter utique nec dilucide semper sit utile exponere. Quo diligentius distinguenda sunt singula, ut quid €quoque loco prosit ostendam. €@@Narratio est aut tota pro nobis aut tota pro aduersariis €aut mixta ex utrisque. Si erit tota pro nobis, contenti sumus þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´¢˜¡…his tribus partibus, per quas efficitur quo facilius iudex in-tellegat meminerit credat. Nec quisquam reprensione dig-€num putet quod proposuerim eam quae sit tota pro nobis €debere esse ueri similem cum uera sit. Sunt enim plurima €uera quidem, sed parum credibilia, sicut falsa quoque fre-€quenter ueri similia. Quare non minus laborandum est ut iudex quae uere dicimus quam quae fingimus credat. Sunt €quidem hae quas supra retuli uirtutes aliarum quoque par-€tium; nam et per totam actionem uitanda est obscuritas, et €modus ubique custodiendus, et credibilia esse oportet omnia €quae dicuntur. Maxime tamen haec in ea parte custodienda €sunt quae prima iudicem docet: in qua si acciderit ut aut €non intellegat aut non meminerit aut non credat, frustra in €reliquis laborabimus. @@Erit autem narratio aperta ac dilucida si fuerit primum €exposita uerbis propriis et significantibus et non sordidis €quidem, non tamen exquisitis et ab usu remotis, tum dis-€tincta rebus personis temporibus locis causis, ipsa etiam €pronuntiatione in hoc accommodata, ut iudex quae dicentur quam facillime accipiat. Quae quidem uirtus neglegitur a €plurimis, qui ad clamorem dispositae uel etiam forte circum-€fusae multitudinis compositi non ferunt illud intentionis €silentium, nec sibi diserti uidentur nisi omnia tumultu et @1 €uociferatione concusserint: rem indicare sermonis cotidiani €et in quemcumque etiam indoctorum cadentis existimant, €cum interim quod tamquam facile contemnunt nescias praestare minus uelint an possint. Neque enim aliud in elo-€quentia cuncta experti difficilius reperient quam id quod se €dicturos fuisse omnes putant postquam audierunt, quia non €bona iudicant esse illa, sed uera: tum autem optime dicit orator cum uidetur uera dicere. At nunc uelut campum nacti €expositionis hic potissimum et uocem flectunt et ceruicem €reponunt et bracchium in latus iactant totoque et rerum et €uerborum et compositionis genere lasciuiunt: deinde, quod €sit monstro simile, placet actio, causa non intellegitur. €Verum haec omittamus, ne minus gratiae praecipiendo recta €quam offensae reprendendo praua mereamur. @@Breuis erit narratio ante omnia si inde coeperimus rem €exponere unde ad iudicem pertinet, deinde si nihil extra €causam dixerimus, tum etiam si reciderimus omnia quibus €sublatis neque cognitioni quicquam neque utilitati de-trahatur; solet enim quaedam esse partium breuitas, quae €longam tamen efficit summam. 'In portum ueni, nauem €prospexi, quanti ueheret interrogaui, de pretio conuenit, €conscendi, sublatae sunt ancorae, soluimus oram, profecti €sumus'. Nihil horum dici celerius potest, sed sufficit dicere: €'e portu nauigaui'; et quotiens exitus rei satis ostendit €priora, debemus hoc esse contenti quo reliqua intelleguntur. Quare, cum dicere liceat: 'est mihi filius iuuenis', omnia illa €superuacua: 'cupidus ego liberorum uxorem duxi, natum €filium sustuli, educaui, in adulescentiam perduxi'. Ideoque €Graecorum aliqui aliud circumcisam expositionem, id est €$SU/NTOMON&, aliud breuem putauerunt, quod illa superuacuis careret, haec posset aliquid ex necessariis desiderare. Nos €autem breuitatem in hoc ponimus, non ut minus sed ne plus @1 €dicatur quam oporteat. Nam iterationes quidem et $TAUTO-€$LOGI/AS& et $PERISSOLOGI/AS&, quas in narratione uitandas quidam €scriptores artium tradiderunt, transeo: sunt enim haec uitia non tantum breuitatis gratia refugienda. Non minus autem €cauenda erit, quae nimium corripientes omnia sequitur, ob-€scuritas, satiusque aliquid narrationi superesse quam deesse; €nam superuacua cum taedio dicuntur, necessaria cum peri-culo subtrahuntur. Quare uitanda est etiam illa Sallustiana €(quamquam in ipso uirtutis optinet locum) breuitas et abrup-€tum sermonis genus: quod otiosum fortasse lectorem minus €fallat, audientem transuolat, nec dum repetatur expectat, €cum praesertim lector non fere sit nisi eruditus, iudicem €rura plerumque in decurias mittant de eo pronuntiaturum €quod intellexerit, ut fortasse ubique, in narratione tamen €praecipue media haec tenenda sit uia dicendi: 'quantum opus est et quantum satis est'. Quantum opus est autem non €ita solum accipi uolo, quantum ad indicandum sufficit, quia €non inornata debet esse breuitas, alioqui sit indocta; nam €et fallit uoluptas, et minus longa quae delectant uidentur, €ut amoenum ac molle iter, etiamsi est spatii amplioris, minus fatigat quam durum aridumque compendium. Neque mihi €umquam tanta fuerit cura breuitatis ut non ea quae credi-€bilem faciunt expositionem inseri uelim. Simplex enim et €undique praecisa non tam narratio uocari potest quam con-€fessio. Sunt porro multae condicione ipsa rei longae narra-€tiones. Quibus extrema, ut praecepi, prohoemii parte ad €intentionem praeparandus est iudex, deinde curandum ut €omni arte uel ex spatio eius detrahamus aliquid uel ex taedio. Vt minus longa sit efficiemus quae poterimus differendo, non €tamen sine mentione eorum quae differemus: 'quas causas €occidendi habuerit, quos adsumpserit conscios, quem ad @1 modum disposuerit insidias, probationis loco dicam.' Quae-€dam uero ex ordine praetermittenda, quale est apud Cicero-€nem: 'moritur Fulcinius; multa enim quae sunt in re, quia €remota sunt a causa, praetermittam'. Et partitio taedium €leuat: 'dicam quae acta sint ante ipsum rei contractum, dicam quae in re ipsa, dicam quae postea'; ita tres potius modi-€cae narrationes uidebuntur quam una longa. Interim expediet €expositionem breui interfatione distinguere: 'audistis quae €ante acta sunt: accipite nunc quae insecuntur'. Reficietur €enim iudex priorum fine et se uelut ad nouum rursus initium praeparabit. Si tamen adhibitis quoque his artibus in longum €exierit ordo rerum, erit non inutilis in extrema parte com-€monitio, quod Cicero etiam in breui narratione fecit: 'adhuc, €Caesar, Q. Ligarius omni culpa caret: domo est egressus non €modo nullum ad bellum, sed ne ad minimam quidem belli €suspicionem', et cetera. @@Credibilis autem erit narratio ante omnia si prius con-€suluerimus nostrum animum ne quid naturae dicamus ad-€uersum, deinde si causas ac rationes factis praeposuerimus, €non omnibus, sed de quibus quaeritur, si personas con-€uenientes iis quae facta credi uolemus constituerimus, ut €furti reum cupidum, adulterii libidinosum, homicidii teme-€rarium, uel his contraria si defendemus: praeterea loca, tem-pora, et similia. Est autem quidam et ductus rei credibilis, €qualis in comoediis etiam et in mimis. Aliqua enim naturali-€ter secuntur et cohaerent, ut si bene priora narraueris iudex ipse quod postea sis narraturus expectet. Ne illud quidem €fuerit inutile, semina quaedam probationum spargere, uerum €sic ut narrationem esse meminerimus, non probationem. €Nonnumquam tamen etiam argumento aliquo confirmabimus @1 €quod proposuerimus, sed simplici et breui, ut in ueneficiis: €sanus bibit, statim concidit, liuor ac tumor confestim est insecutus. Hoc faciunt et illae praeparationes, cum reus €dicitur robustus armatus [2paratus]2 contra infirmos inermis €securos. Omnia denique quae probatione tractaturi sumus, €personam causam locum tempus instrumentum occasionem, narratione delibabimus. Aliquando, si destituti fuerimus his, €etiam fatebimur uix esse credibile, sed uerum, et hoc maius €habendum scelus: nescire nos quo modo factum sit aut quare, mirari, sed probaturos. Optimae uero praeparationes €erunt quae latuerint. Vt a Cicerone sunt quidem utilissime €praedicta omnia per quae Miloni Clodius, non Clodio Milo €insidiatus esse uideatur, plurimum tamen facit illa callidis-€sima simplicitatis imitatio: 'Milo autem, cum in senatu €fuisset eo die quoad senatus est dimissus, domum uenit, €calceos et uestimenta mutauit, paulisper, dum se uxor, ut fit, comparat, commoratus est.' Quam nihil festinato, nihil €praeparato fecisse uidetur Milo! Quod non solum rebus ipsis €uir eloquentissimus, quibus moras et lentum profectionis €ordinem ducit, sed uerbis etiam uulgaribus et cotidianis et €arte occulta consecutus est: quae si aliter dicta essent, stre-€pitu ipso iudicem ad custodiendum patronum excitassent. Frigida uidentur ista plerisque, sed hoc ipso manifestum þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´¢˜»‚est quo modo iudicem fefellerit, quod uix a lectore depren-ditur. Haec sunt quae credibilem faciant expositionem. Nam €id quidem, ne qua contraria aut repugnantia in narratione €dicamus, si cui praecipiendum est, is reliqua frustra docetur, €etiam si quidam scriptores artium hoc quoque tamquam €occultum et a se prudenter erutum tradunt. @1 @@His tribus narrandi uirtutibus adiciunt quidam magnifi-€centiam, quam $MEGALOPRE/PEIAN& uocant, quae neque in omnes €causas cadit (nam quid in plerisque iudiciis priuatis de certa €credita, locato et conducto, interdictis habere loci potest €supra modum se tollens oratio?), neque semper est utilis, ut uel proximo exemplo Miloniano patet. Et meminerimus €multas esse causas in quibus confitendum excusandum sum-€mittendum sit quod exponimus: quibus omnibus aliena est €illa magnificentiae uirtus. Quare non magis proprium narra-€tionis est magnifice dicere quam miserabiliter inuidiose €grauiter dulciter urbane: quae cum suo quoque loco sint €laudabilia, non sunt huic parti proprie adsignata et uelut €dedita. @@Illa quoque ut narrationi apta, ita ceteris quoque partibus €communis est uirtus quam Theodectes huic uni proprie €dedit; non enim magnificam modo uult esse uerum etiam €iucundam expositionem. Sunt qui adiciant his euidentiam, quae $E)NA/RGEIA& Graece uocatur. Neque ego quemquam dece-€perim ut dissimulem Ciceroni quoque plures partes placere. €Nam praeterquam planam et breuem et credibilem uult esse €euidentem, moratam, cum dignitate. Sed in oratione morata €debent esse omnia, cum dignitate quae poterunt: euidentia €in narratione, quantum ego intellego, est quidem magna uir-€tus, cum quid ueri non dicendum sed quodammodo etiam €ostendendum est, sed subici perspicuitati potest. Quam €quidam etiam contrariam interim putauerunt, quia in €quibusdam causis obscuranda ueritas esset. Quod est ridi-culum; nam qui obscurare uult narrat falsa pro ueris, @1 €et in iis quae narrat debet laborare ut uideantur quam €euidentissima. @@Sed quatenus etiam forte quadam peruenimus ad diffi-€cilius narrationum genus, iam de iis loquamur in quibus res €contra nos erit: quo loco nonnulli praetereundam narratio-€nem putauerunt. Et sane nihil est facilius nisi prorsus totam €causam omnino non agere. Sed si aliqua iusta ratione huius-€modi susceperis litem, cuius artis est malam esse causam €silentio confiteri? Nisi forte tam hebes futurus est iudex ut secundum id pronuntiet quod sciet narrare te noluisse. Neque €infitias eo in narratione ut aliqua neganda, aliqua adicienda, €aliqua mutanda, sic aliqua etiam tacenda: sed tacenda quae €tacere oportebit et liberum erit. Quod fit nonnumquam €breuitatis quoque gratia, quale illud est: 'respondit quae ei uisum est'. Distinguamus igitur genera causarum. Namque €in iis in quibus non de culpa quaeretur sed de actione, etiam €si erunt contra nos themata confiteri nobis licebit: 'pecu-€niam de templo sustulit, sed priuatam, ideoque sacrilegus €non est'; 'uirginem rapuit, non tamen optio patri dabitur'; 'ingenuum stuprauit et stupratus se suspendit: non tamen €ideo stuprator capite ut causa mortis punietur, sed decem €milia, quae poena stupratori constituta est, dabit'. Verum in €his quoque confessionibus est aliquid quo inuidia quam expo-€sitio aduersarii fecit detrahi possit, cum etiam serui nostri de peccatis suis mollius loquantur. Quaedam enim quasi €non %narrantes% mitigabimus: 'Non quidem, ut aduer-€sarius dicit, consilium furti in templum attulit nec diu cap-€tauit eius rei tempus, sed occasione et absentia custodum @1 €corruptus et pecunia, quae nimium in animis hominum €potest, uictus est. Sed quid refert? Peccauit et fur est: nihil attinet id defendere cuius poenam non recusamus'. Interim €quasi damnemus ipsi: 'Vis te dicam uino inpulsum, errore €lapsum, nocte deceptum? Vera sunt ista fortasse: tu tamen €ingenuum stuprasti, solue decem milia.' Nonnumquam pro-positione praemuniri potest causa, deinde exponi. Contraria €sunt omnia tribus filiis qui in mortem patris coniurarant: €sortiti nocte singuli per ordinem cum ferro cubiculum in-€trarunt patre dormiente: cum occidere eum nemo potuisset, excitato omnia indicarunt. Si tamen pater, qui diuisit patri-€monium et reos parricidii defendit, sic agat: 'Quod contra €legem sufficit, parricidium obicitur iuuenibus quorum pater €uiuit atque etiam liberis suis adest. Ordinem rei narrare quid €necesse est cum ad legem nihil pertineat? Sed si confessio-€nem culpae meae exigitis, ego fui pater durus, et patrimonii €quod iam melius ab his administrari poterat tenax custos', deinde subiciat stimulatos ab iis quorum indulgentiores €parentes erant semper tamen eum habuisse animum qui sit €euentu deprensus, ut occidere patrem non possent; neque €enim iure iurando opus fuisse si alioqui hoc mentis habuis-€sent, nec sorte nisi quod se quisque eximi uoluerit: omnia €haec qualiacumque placidioribus animis accipientur illa €breui primae propositionis defensione mollita. @@At cum quaeritur an factum sit uel quale factum sit, licet €omnia contra nos sint, quo modo tamen euitare expositi-€onem salua causae ratione possumus? Narrauit accusator, €neque ita ut quae essent acta tantum indicaret, sed adiecit @1 €inuidiam, rem uerbis exasperauit: accesserunt probationes, peroratio incendit et plenos irae reliquit. Expectat naturali-€ter iudex quid narretur a nobis. Si nihil exponimus, illa esse €quae aduersarius dixit et talia qualia dixit credat necesse €est. Quid ergo? Eadem exponemus? Si de qualitate agetur, €cuius tum demum quaestio est cum de re constat, eadem, €sed non eodem modo: alias causas, aliam mentem, aliam rationem dabo. Verbis eleuare quaedam licebit: luxuria €liberalitatis, auaritia parsimoniae, neglegentia simplicitatis €nomine lenietur, uultu denique uoce habitu uel fauoris ali-€quid uel miserationis merebor: solet nonnumquam mouere €lacrimas ipsa confessio. Atque ego libenter interrogem, sint illa defensuri quae non narrauerint necne? Nam si neque €defenderint neque narrauerint, tota causa prodetur: at si €defensuri sunt, proponere certe plerumque id quod confir-€maturi sumus oportet. Cur ergo non exponamus quod et €dilui potest et, ut hoc contingat, utique indicandum est? Aut quid inter probationem et narrationem interest nisi €quod narratio est probationis continua propositio, rursus €probatio narrationi congruens confirmatio? Videamus ergo €num expositio haec longior demum esse debeat et paulo €uerbosior praeparatione et quibusdam argumentis (argu-€mentis dico, non argumentatione); cui tamen plurimum €conferet frequens adfirmatio effecturos nos quod dicimus: €non posse uim rerum ostendi prima expositione: expectent et opiniones suas differant et bene sperent. Denique utique €narrandum est quidquid aliter quam aduersarius exposuit €narrari potest, aut etiam prohoemia sunt in his causis €superuacua: quae quid magis agunt quam ut cognitioni @1 €rerum accommodatiorem iudicem faciant? Atqui consta-€bit nusquam esse eorum maiorem usum quam ubi animus €iudicis ab aliqua contra nos insita opinione flectendus est. @@Coniecturales autem causae, in quibus de facto quaeritur, €non tam saepe rei de qua iudicium est quam eorum per quae €res colligenda est expositionem habent. Quae cum accusator €suspiciose narret, reus leuare suspicionem debeat, aliter ab €hoc atque ab illo ad iudicem perferri oportet. @@At enim quaedam argumenta turba ualent, diducta leuiora €sunt. Id quidem non eo pertinet ut quaeratur an narrandum, €sed quo modo narrandum sit. Nam et congerere plura in ex-€positione quid prohibet, si id utile est causae, et promittere, €sed et diuidere narrationem et probationes subiungere parti-bus atque ita transire ad sequentia? Namque ne iis quidem €accedo qui semper eo putant ordine quo quid actum sit esse €narrandum, sed eo malo narrare quo expedit. Quod fieri €plurimis figuris licet. Nam et aliquando nobis excidisse simu-€lamus cum quid utiliore loco reducimus, et interim nos red-€dituros relicum ordinem testamur quia sic futura sit causa lucidior: interim re exposita subiungimus causas quae ante-€cesserunt. Neque enim est una lex defensionis certumque þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´¢˜Ôƒpraescriptum: pro re, pro tempore intuenda quae prosint, €atque ut erit uulnus, ita uel curandum protinus uel, si cura-tio differri potest, interim deligandum. Nec saepius narrare €duxerim nefas, quod Cicero pro Cluentio fecit, estque non €concessum modo sed aliquando etiam necessarium, ut in €causis repetundarum omnibusque quae simplices non sunt; €amentis est enim superstitione praeceptorum contra rationem @1 causae trahi. Narrationem ideo ante probationes ponere €est institutum ne iudex qua de re quaeratur ignoret. Cur €igitur, si singula probanda aut refellenda erunt, non singula €etiam narrentur? Me certe, quantacumque nostris experi-€mentis habenda est fides, fecisse hoc in foro quotiens ita €desiderabat utilitas, probantibus et eruditis et iis qui iudica-€bant, scio: et (quod non adroganter dixerim, quia sunt €plurimi quibuscum egi qui me refellere possint si mentiar) fere ponendae a me causae officium exigebatur. Neque ideo €tamen non saepius id facere oportebit ut rerum ordinem €sequamur. Quaedam uero etiam turpiter conuertuntur, ut si €peperisse narres, deinde concepisse, apertum testamentum, €deinde signatum, in quibus si id quod posterius est dixeris, €de priore tacere optimum; palam est enim praecessisse. @@Sunt quaedam et falsae expositiones, quarum in foro €duplex genus est: alterum quod instrumentis adiuuatur, ut €P. Clodius fiducia testium qua nocte incestum Romae €commiserat Interamnae se fuisse dicebat: alterum quod est €tuendum dicentis ingenio. Id interim ad solam uerecundiam €pertinet, unde etiam mihi uidetur dici color, interim ad quaestionem. Sed utrumcumque erit, prima sit curarum ut €id quod fingemus fieri possit, deinde ut et personae et loco et €tempori congruat et credibilem rationem et ordinem habeat: €si continget, etiam uerae alicui rei cohaereat, aut argumento €quod sit in causa confirmetur; nam quae tota extra rem petita sunt mentiendi licentiam produnt. Curandum prae-€cipue, quod fingentibus frequenter excidit, ne qua inter se pug-€nent; quaedam enim partibus blandiuntur, sed in summam €non consentiunt: praeterea ne iis quae uera esse constabit @1 €aduersa sint: in schola etiam ne color extra themata quaera-tur. Vtrubique autem orator meminisse debebit actione tota €quid finxerit, quoniam solent excidere quae falsa sunt: €uerumque est illud quod uulgo dicitur, mendacem memorem esse oportere. Sciamus autem, si de nostro facto quaeratur, €unum nobis aliquid esse dicendum: si de alieno, mittere in €plura suspiciones licere. Est tamen quibusdam scholasticis €controuersiis, in quibus ponitur aliquem non respondere €quod interrogatur, libertas omnia enumerandi quae respon-deri potuissent. Fingenda uero meminerimus ea quae non €cadant in testem: sunt autem haec quae a nostro ducuntur €animo, cuius ipsi tantum conscii sumus, item quod a de-€functis (nec hoc enim est qui neget) itemque ab eo cui €idem expediet (is enim non negabit), ab aduersario quoque qua non est habiturus in negando fidem. Somniorum et €superstitionum colores ipsa iam facilitate auctoritatem per-€diderunt. Non est autem satis in narratione uti coloribus nisi €per totam actionem consentiant, cum praesertim quorundam probatio sola sit in adseueratione et perseuerantia: ut ille €parasitus qui ter abdicatum a diuite iuuenem et absolutum €tamquam suum filium adserit, habebit quidem colorem quo €dicat et paupertatem sibi causam exponendi fuisse, et ideo €a se parasiti personam esse susceptam quia in illa domo €filium haberet, et ideo illum innocentem ter abdicatum quia filius abdicantis non esset; nisi tamen in omnibus uerbis €et amorem patrium atque hunc quidem ardentissimum os-€tenderit et odium diuitis et metum pro iuuene, quem €periculose mansurum in illa domo in qua tam inuisus sit €sciat, suspicione subiecti petitoris non carebit. @@Euenit aliquando in scholasticis controuersiis, quod in €foro an possit accidere dubito, ut eodem colore utraque pars @1 €utatur, deinde eum pro se quaeque defendat, ut in illa con-trouersia: 'uxor marito dixit appellatam se de stupro a €priuigno et sibi constitutum tempus et locum: eadem contra €filius detulit de nouerca, edito tantum alio tempore ac loco: €pater in eo quem uxor praedixerat filium inuenit, in eo quem €filius uxorem: illam repudiauit: qua tacente filium abdicat'. Nihil dici potest pro iuuene quod non idem sit pro nouerca; €ponentur tamen etiam communia, deinde ex personarum €comparatione et indicii ordine et silentio repudiatae argu-menta ducentur. Ne illud quidem ignorare oportet, quaedam €esse quae colorem non recipiant sed tantum defendenda sint, €qualis est ille diues qui statuam pauperis inimici flagellis €cecidit et reus est iniuriarum: nam factum eius modestum €esse nemo dixerit, fortasse ut sit tutum optinebit. @@Quod si pars expositionis pro nobis, pars contra nos erit, €miscenda sit an separanda narratio cum ipsa causae con-€dicione deliberandum est. Nam si plura sunt quae nocent, €quae prosunt obruentur. Itaque tunc diuidere optimum erit, €et iis quae partem nostram adiuuabunt expositis et confir-€matis aduersus reliqua uti remediis de quibus supra dictum est. Si plura proderunt, etiam coniungere licebit, ut quae €obstant in mediis uelut auxiliis nostris posita minus habeant €uirium. Quae tamen non erunt nuda ponenda, sed ut et €nostra aliqua argumentatione firmemus et diuersa cur credi-€bilia non sint adiciamus, quia nisi distinxerimus uerendum €est ne bona nostra permixtis malis inquinentur. @@Illa quoque de narratione praecipi solent, ne qua ex ea fiat €excursio, ne auertatur a iudice sermo, ne alienae personae €uocem demus, ne argumentemur; adiciunt quidam etiam, €ne utamur adfectibus: quorum pleraque sunt frequentissime €custodienda, immo numquam nisi ratio coegerit mutanda. @1 Vt sit expositio perspicua et breuis, nihil quidem tam raro €poterit habere rationem quam excursio: nec umquam de-€bebit esse nisi breuis et talis ut ui quadam uideamur adfectus uelut recto itinere depulsi, qualis est Ciceronis circa nuptias €Sasiae: 'O mulieris scelus incredibile et praeter hanc unam in €omni uita inauditum! O libidinem effrenatam et indomitam! €O audaciam singularem! Nonne timuisse, si minus uim €deorum hominumque famam, at illam ipsam noctem €facesque illas nuptiales, non limen cubiculi, non cubile €filiae, non parietes denique ipsos, superiorum testes nup-tiarum?' Sermo uero auersus a iudice et breuius indicat €interim et coarguit magis: qua de re idem quod in prohoemio €dixeram sentio, sicut de prosopopoeia quoque, qua tamen €non Seruius modo Sulpicius utitur pro Aufidia: 'somnone te €languidum an graui lethargo putem pressum?', sed M. €quoque Tullius circa nauarchos (nam ea quoque rei expositio est): 'ut adeas, tantum dabis' et reliqua. Quid? pro Cluentio €Staieni Bulbique conloquium nonne ad celeritatem pluri-€mum et ad fidem confert? Quae ne fecisse inobseruantia €quadam uideatur, quamquam hoc in illo credibile non est, €in Partitionibus praecipit ut habeat narratio suauitatem, €admirationes, expectationes, exitus inopinatos, conloquia personarum, omnes adfectus. Argumentabimur in narra-€tione, ut dixi, numquam: argumentum ponemus aliquando, €quod facit pro Ligario Cicero cum dicit sic eum prouinciae €praefuisse ut illi pacem esse expediret. Inseremus expositioni @1 €et breuem cum res poscet defensionem et rationem factorum; neque enim narrandum est tamquam testi, sed tamquam €patrono. Rei ordo per se talis est: 'Q. Ligarius legatus C. Con-€sidio profectus'. Quid ergo M. Tullius? 'Q. enim' inquit €'Ligarius, cum esset nulla belli suspicio, legatus in Africam C. Considio profectus est'; et alibi: 'non modo [2nullum]2 ad €bellum, sed ne ad minimam quidem suspicionem belli'. Et €cum esset indicaturo satis 'Q. Ligarius nullo se inplicari €negotio passus est', adiecit 'domum spectans, ad suos redire €cupiens'. Ita quod exponebat et ratione fecit credibile et €adfectu quoque impleuit. @@Quo magis miror eos qui non putant utendum in narra-€tione adfectibus. Qui si hoc dicunt 'non diu neque ut in €epilogo', mecum sentiunt: effugiendae sunt enim morae. €Ceterum cur ego iudicem nolim dum doceo etiam mouere? þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´¢˜ðcur, quod in summa sum actionis petiturus, non in primo €statim rerum ingressu, si fieri potest, consequar? cum €praesertim etiam in probationibus faciliorem sim animum eius habiturus occupatum uel ira uel miseratione. An non €M. Tullius circa uerbera ciuis Romani omnis breuissime €mouit adfectus, non solum condicione ipsius, loco iniuriae, €genere uerberum, sed animi quoque commendatione? Sum-€mum enim uirum ostendit, qui cum uirgis caederetur non €ingemuerit, non rogauerit, sed tantum ciuem se Romanum €esse cum inuidia caedentis et fiducia iuris clamauerit. Quid? Philodami casum nonne cum per totam expositionem @1 €incendit inuidia tum in supplicio ipso lacrimis impleuit, €cum flentis non tam narraret quam ostenderet patrem de €morte filii, filium de patris? Quid ulli epilogi possunt magis habere miserabile? Serum est enim aduocare iis rebus ad-€fectum in peroratione quas securus narraueris: adsueuit illis €iudex iamque eas sine motu mentis accipit quibus commotus €nouis non est; et difficile est mutare habitum animi semel €constitutum. @@Ego uero (neque enim dissimulabo iudicium meum, quam-€quam id quod sum dicturus exemplis magis quam praeceptis €ullis continetur) narrationem, ut si ullam partem orationis, €omni qua potest gratia et uenere exornandam puto. Sed €plurimum refert quae sit natura eius rei quam exponimus. In paruis ergo, quales sunt fere priuatae, sit ille pressus et €uelut adplicitus rei cultus, in uerbis summa diligentia: quae €in locis impetu feruntur et circumiectae orationis copia €latent, hic expressa et, ut uult Zenon, 'sensu tincta' esse €debebunt: compositio dissimulata quidem, sed tamen quam iucundissima: figurae non illae poeticae et contra rationem €loquendi auctoritate ueterum receptae (nam debet esse quam €purissimus sermo), sed quae uarietate taedium effugiant et €mutationibus animum leuent, ne in eundem casum, similem €compositionem, pares elocutionum tractus incidamus. Caret €enim ceteris lenociniis expositio et, nisi commendetur hac uenustate, iaceat necesse est. Nec in ulla parte intentior €est iudex, eoque nihil recte dictum perit. Praeterea nescio €quo modo etiam credit facilius quae audienti iucunda sunt, et uoluptate ad fidem ducitur. Vbi uero maior res erit, et @1 €atrocia inuidiose et tristia miserabiliter dicere licebit, non €ut consumantur adfectus sed ut tamen uelut primis lineis €designentur, ut plane qualis futura sit imago rei statim appareat. Ne sententia quidem uelut fatigatum intentione €stomachum iudicis reficere dissuaserim, maxime quidem €breui interiectione, qualis est illa: 'fecerunt serui Milonis €quod suos quisque seruos in tali re facere uoluisset', interim €paulo liberiore, qualis est illa: 'nubit genero socrus nullis €auspicibus, nullis auctoribus, funestis ominibus omnium'. Quod cum sit factum iis quoque temporibus quibus omnis €ad utilitatem potius quam ostentationem componebatur €oratio et erant adhuc seueriora iudicia, quanto nunc facien-€dum magis, cum in ipsa capitis aut fortunarum pericula €inrupit uoluptas? Cui hominum desiderio quantum dari €debeat alio loco dicam: interim aliquid indulgendum esse confiteor. Multum confert adiecta ueris credibilis rerum €imago, quae uelut in rem praesentem perducere audientis €uidetur, qualis est illa M. Caeli in Antonium descriptio: €'namque ipsum offendunt temulento sopore profligatum, €totis praecordiis stertentem ructuosos spiritus geminare, €praeclarasque contubernales ab omnibus spondis transuersas incubare et reliquas circum iacere passim: quae tamen €exanimatae terrore, hostium aduentu percepto, excitare €Antonium conabantur, nomen inclamabant, frustra a cerui-€cibus tollebant, blandius alia ad aurem inuocabat, uehe-€mentius etiam nonnulla feriebat: quarum cum omnium €uocem tactumque noscitaret, proximae cuiusque collum €amplexu petebat: neque dormire excitatus neque uigilare @1 €ebrius poterat, sed semisomno sopore inter manus centurio-€num concubinarumque iactabatur'. Nihil his neque credi-€bilius fingi neque uehementius exprobrari neque manifestius €ostendi potest. @@Ne illud quidem praeteribo, quantam adferat fidem ex-€positioni narrantis auctoritas, quam mereri debemus ante €omnia quidem uita, sed et ipso genere orationis: quod quo €fuerit grauius ac sanctius, hoc plus habeat necesse est in adfirmando ponderis. Effugienda igitur in hac praecipue €parte omnis calliditatis suspicio, neque enim se usquam €custodit magis iudex: nihil uideatur fictum, nihil sollicitum: €omnia potius a causa quam ab oratore profecta credantur. At hoc pati non possumus, et perire artem putamus nisi €appareat, cum desinat ars esse si apparet. Pendemus ex €laude atque hanc laboris nostri ducimus summam: ita quae €circumstantibus ostentare uolumus, iudicibus prodimus. @@Est quaedam etiam repetita narratio, quae $E)PIDIH/GHSIS €dicitur, sane res declamatoria magis quam forensis, ideo €autem reperta ut, quia narratio breuis esse debet, fusius et €ornatius res posset exponi, quod fit uel inuidiae gratia uel €miserationis. Id et raro faciendum iudico neque sic umquam €ut totus ordo repetatur; licet enim per partes idem consequi. €Ceterum qui uti $E)PIDIHGH/SEI& uolet, narrationis loco rem €stringat, et, contentus indicare quid facti sit, quo sit modo €factum plenius se loco suo expositurum esse promittat. @@Initium narrationis quidam utique faciendum a persona €putant, eamque si nostra sit ornandam, si aliena infaman-€dam statim. Hoc sane frequentissimum est, quia personae @1 sunt inter quas litigatur. Sed hae quoque interim cum suis €accidentibus ponendae, cum id profuturum est, ut: 'A. €Cluentius Habitus fuit pater huiusce, iudices, homo non €solum municipii Larinatis, ex quo erat, sed regionis illius et uicinitatis uirtute existimatione nobilitate princeps'; in-€terim sine his ut: 'Q. enim Ligarius cum esset'; frequenter €uero et a re, sicut pro Tullio Cicero: 'fundum habet in agro €Thurino M. Tullius paternum', Demosthenes pro Ctesi-€phonte: $TOU= GA\R *FWKIKOU= SUSTA/NTOS POLE/MOU&. @@De fine narrationis cum iis contentio est qui perduci ex-€positionem uolunt eo unde quaestio oritur: 'his rebus ita €gestis P. Dolabella praetor interdixit, ut est consuetudo, de €ui hominibus armatis, sine ulla exceptione, tantum ut unde €deiecisset restitueret': deinde: 'restituisse se dixit: sponsio €facta est: hac de sponsione uobis iudicandum est'. Id a €petitore semper fieri potest, a defensore non semper.  @@Ordine ipso narrationem sequitur confirmatio; proban-€da sunt enim quae propter hoc exposuimus. Sed priusquam €ingrediar hanc partem, pauca mihi de quorundam opinione €dicenda sunt. Plerisque moris est, prolato rerum ordine, €protinus utique in aliquem laetum ac plausibilem locum quam maxime possint fauorabiliter excurrere. Quod quidem €natum ab ostentatione declamatoria iam in forum uenit, €postquam agere causas non ad utilitatem litigatorum sed €ad patronorum iactationem repertum est, ne, si pressae illi €qualis saepius desideratur narrationis gracilitati coniuncta €argumentorum pugnacitas fuerit, dilatis diutius dicendi uoluptatibus oratio refrigescat. In quo uitium illud est, quod @1 €sine discrimine causarum atque utilitatis hoc tamquam sem-€per expediat aut etiam necesse sit faciunt, eoque sumptas ex €iis partibus quarum alius erat locus sententias in hanc con-€gerunt, ut plurima aut iterum dicenda sint aut, quia [alia] alieno loco dicta sunt, dici suo non possint. Ego autem con-€fiteor hoc expatiandi genus non modo narrationi sed etiam €quaestionibus uel uniuersis uel interim singulis oportune €posse subiungi cum res postulat aut certe permittit, atque €eo uel maxime inlustrari ornarique orationem, sed si cohaeret €et sequitur, non si per uim cuneatur et quae natura iuncta erant distrahit. Nihil enim tam est consequens quam narra-€tioni probatio, nisi excursus ille uel quasi finis narrationis €uel quasi initium probationis est. Erit ergo illi nonnumquam €locus, ut, si expositio circa finem atrox fuerit, prosequamur eam uelut erumpente protinus indignatione. Quod tamen €ita fieri oportebit si res dubitationem non habebit: alioqui €prius est quod obicias uerum efficere quam magnum, quia þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´£–„criminum inuidia pro reo est priusquam probatur; difficillima est enim grauissimi cuiusque sceleris fides. Item fieri non €inutiliter potest ut, si merita in aduersarium aliqua expo-€sueris, in ingratum inueharis, aut, si uarietatem criminum €narratione demonstraueris, quantum ob ea periculum in-tentetur ostendas. Verum haec breuiter omnia; iudex enim €ordine audito festinat ad probationem et quam primum €certus esse sententiae cupit. Praeterea cauendum est ne @1 €ipsa expositio uanescat, auersis in aliud animis et inani mora €fatigatis. @@Sed ut non semper est necessaria post narrationem illa €procursio, ita frequenter utilis ante quaestionem praepara-€tio, utique si prima specie minus erit fauorabilis, si legem €asperam tuebimur aut poenarias actiones inferemus. Est hic €locus uelut sequentis exordii ad conciliandum probationibus €nostris iudicem, mitigandum, concitandum. Quod liberius €hic et uehementius fieri potest quia iudici nota iam causa est. His igitur uelut fomentis, si quid erit asperum, praemolliemus, €quo facilius aures iudicum quae post dicturi erimus admit-€tant, ne ius nostrum oderint; nihil enim facile persuadetur inuitis. Quo loco iudicis quoque noscenda natura est, iuri €magis an aequo sit adpositus: proinde enim magis aut minus €erit hoc necessarium. Ceterum res eadem et post quaestionem €perorationis uice fungitur. @@Hanc partem $PARE/KBASIN& uocant Graeci, Latini egressum €uel egressionem. Sed hae sunt plures, ut dixi, quae per totam €causam uarios habent excursus, ut laus hominum locorum-€que, ut descriptio regionum, expositio quarundam rerum gestarum uel etiam fabulosarum. Quo ex genere est in ora-€tionibus contra Verrem compositis Siciliae laus, Proserpinae @1 €raptus, pro C. Cornelio popularis illa uirtutum Cn. Pompei €commemoratio: in quam ille diuinus orator, ueluti nomine €ipso ducis cursus dicendi teneretur, abrupto quem incho-auerat sermone deuertit actutum. $*PARE/KBASIS& est, ut mea €quidem fert opinio, alicuius rei, sed ad utilitatem causae per-€tinentis, extra ordinem excurrens tractatio. Quapropter non €uideo cur hunc ei potissimum locum adsignent qui rerum €ordinem sequitur, non magis quam illud, cur hoc nomen ita €demum proprium putent si aliquid in digressu sit exponen-dum, cum tot modis a recto itinere declinet oratio. Nam €quidquid dicitur praeter illas quinque quas fecimus partes €egressio est: indignatio, miseratio, inuidia, conuicium, ex-€cusatio, conciliatio, maledictorum refutatio, similia his, quae €non sunt in quaestione: omnis amplificatio, minutio, omne €adfectus genus: atque ea [2quae]2 maxime iucundam et orna-€tam faciunt orationem, de luxuria, de auaritia, de religione, €[2de]2 officiis; quae cum sunt argumentis subiecta similium rerum, quia cohaerent egredi non uidentur: sed plurima sunt €quae rebus nihil secum cohaerentibus inseruntur, quibus €iudex reficitur admonetur placatur rogatur laudatur. Innu-€merabilia sunt haec, quorum alia sic praeparata adferimus, €quaedam ex occasione uel necessitate ducimus si quid nobis €agentibus noui accidit, interpellatio, interuentus alicuius, tumultus. Vnde Ciceroni quoque in prohoemio, cum diceret €pro Milone, degredi fuit necesse, ut ipsa oratiuncula qua €usus est patet. Potest autem paulo longius exire qui prae-€parat aliquid ante quaestionem et qui finitae probationi @1 €uelut commendationem adicit: at qui ex media erumpit, €cito ad id redire debet unde deuertit.  @@Sunt qui narrationi propositionem subiungant tam-€quam partem iudicialis materiae: cui opinioni respondimus. €Mihi autem propositio uidetur omnis confirmationis initium: €quod non modo in ostendenda quaestione principali, sed €nonnumquam etiam in singulis argumentis poni solet, maxi-meque in iis quae $E)PIXEIRH/MATA& uocantur. Sed nunc de priore €loquimur. Ea non semper uti necesse est. Aliquando enim €sine propositione quoque satis manifestum est quid in quaes-€tione uersetur, utique si narratio ibi finem habet ubi initium €quaestio, adeo ut aliquando subiungatur expositioni quae €solet in argumentis esse summa collectio: 'haec si ut exposui €gesta sunt, iudices, insidiator superatus est, ui uicta uis uel potius oppressa uirtute audacia est'. Nonnumquam ualde €est utilis, praecipue ubi res defendi non potest et de iure €quaeritur, ut pro eo qui pecuniam priuatam de templo sus-€tulit: 'sacrilegii agitur, de sacrilegio cognoscitis', ut iudex €intellegat id unum esse officii sui quaerere, an id quod obici-tur sacrilegium sit. Item in causis obscuris aut multiplicibus, €nec semper propter hoc solum, ut sit causa lucidior, sed ali-€quando etiam ut magis moueat. Mouet autem si protinus €subtexantur aliqua quae prosint: 'lex aperte scripta est, ut €peregrinus qui murum ascenderit morte multetur: pere-€grinum te esse certum est: quin ascenderis murum non €quaeritur: quid superest nisi ut te puniri oporteat?' Haec €enim propositio confessionem aduersarii premit et quodam @1 €modo iudicandi moram tollit, nec indicat quaestionem, sed €adiuuat. @@Sunt autem propositiones et simplices et duplices uel €multiplices: quod accidit non uno modo. Nam et plura €crimina iunguntur, ut cum Socrates accusatus est quod cor-€rumperet iuuentutem et nouas superstitiones introduceret: €et singula ex pluribus colliguntur, ut cum legatio male gesta €obicitur Aeschini quod mentitus sit, quod nil ex mandatis fecerit, quod moratus sit, quod munera acceperit. Recusatio €quoque pluris interim propositiones habet, ut contra peti-€tionem pecuniae: 'male petis: procuratorem enim tibi esse €non licuit: sed neque illi cuius nomine litigas habere procura-€torem; sed neque est heres eius a quo accepisse mutuam dicor; sed nec ipsi debui'. Multiplicari haec in quantum libet €possunt, sed rem ostendisse satis est. Hae si ponantur singu-€lae subiectis probationibus, plures sunt propositiones: si €coniungantur, in partitionem cadunt. @@Est et nuda propositio, qualis fere in coniecturalibus: €'caedis ago', 'furtum obicio'; est ratione subiecta, ut: 'maies-€tatem minuit C. Cornelius; nam codicem tribunus plebis €ipse pro contione legit'. Praeter haec utimur propositione €aut nostra, ut: 'adulterium obicio', aut aduersarii, ut: 'adul-€terii mecum agitur', aut communi, ut: 'inter me et aduer-€sarium quaestio est uter sit intestato propior'. Nonnumquam €diuersas quoque iungimus: 'ego hoc dico, aduersarius hoc'. @@Habet interim uim propositionis, etiamsi per se non est €propositio, cum exposito rerum ordine subicimus: 'de €his cognoscitis', ut sit haec commonitio iudicis, quo se ad @1 €quaestionem acrius intendat et uelut quodam tactu exci-€tatus finem esse narrationis et initium probationis intellegat, €et nobis confirmationem ingredientibus ipse quoque quodam €modo nouum audiendi sumat exordium.  @@Partitio est nostrarum aut aduersarii propositionum €aut utrarumque ordine conlocata enumeratio. Hac quidam €utendum semper putant, quod ea fiat causa lucidior et iudex €intentior ac docilior si scierit et de quo dicimus et de quo dicturi postea sumus. Rursus quidam periculosum id oratori €arbitrantur duabus ex causis: quod nonnumquam et exci-€dere soleant quae promisimus et si qua in partiendo prae-€teri=mus occurrere: quod quidem nemini accidet nisi qui €plane uel nullo fuerit ingenio uel ad agendum nihil cogitati praemeditatique detulerit. Alioqui quae tam manifesta et €lucida est ratio quam rectae partitionis? Sequitur enim €naturam ducem adeo ut memoriae id maximum sit auxilium, €uia dicendi non decedere. Quapropter ne illos quidem €probauerim qui partitionem uetant ultra tris propositiones €extendere: quae sine dubio, si nimium sit multiplex, fugiet €memoriam iudicis et turbabit intentionem, hoc tamen numero €uelut lege non est alliganda, cum possit causa pluris desi-derare. Alia sunt magis propter quae partitione non semper €sit utendum: primum quia pleraque gratiora sunt si inuenta €subito nec domo allata sed inter dicendum ex re ipsa nata €uideantur, unde illa non iniucunda schemata: 'paene excidit €mihi' et 'fugerat me' et 'recte admones'; propositis enim €probationibus omnis in relicum gratia nouitatis praecerpitur. @1 þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ´¥•Interim uero etiam fallendus est iudex et uariis artibus €subeundus ut aliud agi quam quod petimus putet. Nam est €nonnumquam dura propositio, quam iudex si prouidit non €aliter praeformidat quam qui ferrum medici prius quam €curetur aspexit: at si re non ante proposita securum ac nulla €denuntiatione in se conuersum intrarit oratio, efficiet quod promittenti non crederetur. Interim refugienda non modo €distinctio quaestionum est, sed omnino tractatio: adfectibus €turbandus et ab intentione auferendus auditor. Non enim €solum oratoris est docere, sed plus eloquentia circa mouen-€dum ualet. Cui rei contraria est maxime tenuis illa et scrupulose €in partis secta diuisionis diligentia eo tempore quo cog-noscenti iudicium conamur auferre. Quid quod interim quae €per se leuia sunt et infirma, turba ualent, ideoque congerenda €sunt potius, et uelut eruptione pugnandum? Quod tamen €rarum esse debet et ex necessitate demum, cum hoc ipsum quod dissimile rationi est coegerit ratio. Praeter haec in €omni partitione est utique aliquid potentissimum, quod cum €audiuit iudex cetera tamquam superuacua grauari solet. €Itaque, si plura uel obicienda sunt uel diluenda, et utilis et €iucunda partitio est, ut quo quaque de re dicturi sumus €ordine appareat; at, si unum crimen uarie defendemus, super-uacua. Vt si ita partiamur: 'dicam non talem esse hunc quem €tueor reum ut in eo credibile uideri possit homicidium, dicam €occidendi causam huic non fuisse, dicam hunc eo tempore €quo homo occisus est trans mare fuisse': omnia quae ante id quod ultimum est exequeris inania uideri necesse est. Festinat €enim iudex ad id quod potentissimum est, et uelut obligatum @1 €promisso patronum, si est patientior, tacitus appellat: si €uel occupatus uel in aliqua potestate uel etiam sic moribus compositus, cum conuicio efflagitat. Itaque non defuerunt €qui Ciceronis illam pro Cluentio partitionem improbarent, €qua se dicturum esse promisit primum neminem maioribus €criminibus, grauioribus testibus in iudicium uocatum quam €Oppianicum: deinde praeiudicia esse facta ab ipsis iudicibus €a quibus condemnatus sit: postremo iudicium pecunia temp-€tatum non a Cluentio, sed contra Cluentium: quia, si probari €posset quod est tertium, nihil necesse fuerit dicere priora. Rursus nemo tam erit aut iniustus aut stultus quin eum €fateatur optime pro Murena esse partitum: 'intellego, iudices, €tris totius accusationis partis fuisse, et earum unam in €reprehensione uitae, alteram in contentione dignitatis, ter-€tiam in criminibus ambitus esse uersatam'. Nam sic et €ostendit lucidissime causam et nihil fecit altero superuacuum. @@De illo quoque genere defensionis plerique dubitant: 'si €occidi, recte feci, sed non occidi'; quo enim pertinere prius €si sequens firmum sit? Haec inuicem obstare et utroque €utentibus in neutro haberi fidem. Quod sane in parte uerum €est, et illo sequenti, si modo indubitabile est, [sit] solo uten-dum; at si quid in eo quod est fortius timebimus, utraque €probatione nitemur. Alius enim alio moueri solet; et qui €factum putabit, iustum credere potest, qui tamquam iusto €non mouebitur, factum fortasse non credet: ut certa manus €uno telo potest esse contenta, incerta plura spargenda sunt, ut sit et fortunae locus. Egregie uero Cicero pro Milone @1 €insidiatorem primum Clodium ostendit, tum addidit ex abun-€danti, etiam si id non fuisset, talem tamen ciuem cum summa uirtute interfectoris et gloria necari potuisse. Neque illum €tamen ordinem, de quo prius dixi, damnauerim, quia quae-€dam, etiam si ipsa sunt dura, in id tamen ualent, ut ea mol-€liant quae sequentur. Nec omnino sine ratione est quod uulgo dicitur: inicum petendum ut aecum feras. Quod tamen nemo €sic accipiat ut omnia credat audenda. Recte enim Graeci €praecipiunt non temptanda quae effici omnino non possint. €Sed quotiens hac de qua loquor duplici defensione utemur, €id laborandum est, ut in illam partem sequentem fides €ex priore ducatur; potest enim uideri qui tuto etiam confes-€surus fuit mentiendi causam in negando non habere. @@Et illud utique faciendum est, ut, quotiens suspicabimur €iudici aliam probationem desiderari quam de qua loquimur, €promittamus nos plene et statim de eo satis esse facturos, praecipueque si de pudore agetur. Frequenter autem accidit €ut causa parum uerecunda iure tuta sit: de quo ne inuiti €iudices audiant et aduersi, frequentius sunt admonendi €secuturam defensionem probitatis ac dignitatis: expectent paulum et agi ordine sinant. Quaedam interim nos et inuitis €litigatoribus simulandum est dicere, quod Cicero pro Cluen-€tio facit circa iudiciariam legem: nonnumquam quasi inter-€pellemur ab iis subsistere: saepe auertenda ad ipsos oratio, €hortandi ut sinant nos uti nostro consilio. Ita subrepetur €animo iudicis, et, dum sperat probationem pudoris, asper-ioribus illis minus repugnabit. Quae cum receperit, etiam €uerecundiae defensioni facilior erit. Sic utraque res inuicem @1 €iuuabit eritque iudex circa ius nostrum spe modestiae atten-€tior, circa modestiam iuris probatione procliuior. @@Sed ut non semper necessaria aut utilis etiam partitio est, €ita oportune adhibita plurimum orationi lucis et gratiae con-€fert. Neque enim solum id efficit, ut clariora fiant quae dicun-€tur, rebus uelut ex turba extractis et in conspectu iudicum €positis, sed reficit quoque audientem certo singularum par-€tium fine, non aliter quam facientibus iter multum detra-hunt fatigationis notata inscriptis lapidibus spatia. Nam et €exhausti laboris nosse mensuram uoluptati est, et hortatur €ad reliqua fortius exequenda scire quantum supersit. Nihil €enim longum uideri necesse est in quo quid ultimum sit cer-tum est. Nec inmerito multum ex diligentia partiendi tulit €laudis Q. Hortensius, cuius tamen diuisionem in digitos €diductam nonnumquam Cicero leuiter eludit. Nam est suus €et in gestu modus et uitanda utique maxime concisa nimium et uelut articulosa partitio. Nam et auctoritati plurimum €detrahunt minuta illa nec iam membra sed frusta: et huius €gloriae cupidi, quo subtilius et copiosius diuisisse uideantur, €et superuacua adsumunt et quae natura singularia sunt €secant, nec tam plura faciunt quam minora: deinde cum €fecerunt mille particulas, in eandem incidunt obscuritatem €contra quam partitio inuenta est. @@Et diuisa autem et simplex propositio, quotiens utiliter €adhiberi potest, primum debet esse aperta atque lucida €(nam quid sit turpius quam id esse obscurum ipsum quod in €eum solum adhibetur usum ne sint cetera obscura?), tum @1 €breuis nec ullo superuacuo onerata uerbo; non enim quid dicamus sed de quo dicturi simus ostendimus. Optinendum €etiam ne quid in ea desit, ne quid supersit. Superest autem €sic fere, cum aut in species partimur quod in genera partiri €sit satis, aut genere posito subicitur species, ut 'dicam de €uirtute iustitia continentia', cum iustitia atque continentia uirtutis sint species. Partitio prima est, quid sit de quo con-€ueniat, quid de quo ambigatur. In eo quod conuenit, quid €aduersarius fateatur, quid nos: in eo quo de ambigitur, [quae €dicturi sumus] quae nostrae propositiones, quae partis ad-€uersae. Turpissimum uero non eodem ordine exequi quo €quidque proposueris. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER QVINTVS}1 ¯ðòÿŸôÿ@@@@{1[2PROHOEMIVM]2}1 ‘@@Fuerunt et clari quidem auctores quibus solum uideretur €oratoris officium docere (namque et adfectus duplici ratione €excludendos putabant, primum quia uitium esset omnis €animi perturbatio, deinde quia iudicem a ueritate depelli €misericordia gratia ira similibusque non oporteret: et uolup-€tatem audientium petere, cum uincendi tantum gratia dice-€retur, non modo agenti superuacuum, sed uix etiam uiro dignum arbitrabantur), plures uero qui nec ab illis sine dubio €partibus rationem orandi summouerent, hoc tamen pro-€prium atque praecipuum crederent opus, sua confirmare et quae [2ex]2 aduerso proponerentur refutare. Vtrumcumque est €(neque enim hoc loco meam interpono sententiam), hic erit €liber illorum opinione maxime necessarius, quo toto haec €sola tractantur: quibus sane et ea quae de iudicialibus causis iam dicta sunt seruiunt. Nam neque prohoemii neque narra-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¯ðòÿ”‚tionis est alius usus quam ut huic iudicem praeparent, et €status nosse atque ea de quibus supra scripsimus intueri superuacuum foret nisi ad hanc perueniremus. Denique ex €quinque quas iudicialis materiae fecimus partibus quae-€cumque alia potest aliquando necessaria causae non esse: €lis nulla est cui probatione opus non sit. Eius praecepta sic €optime diuisuri uidemur ut prius quae in commune ad omnis @1 €quaestiones pertinent ostendamus, deinde quae in quoque €causae genere propria sunt exequamur. ¡@@Ac prima quidem illa partitio ab Aristotele tradita con-€sensum fere omnium meruit, alias esse probationes quas €extra dicendi rationem acciperet orator, alias quas ex causa €traheret ipse et quodam modo gigneret; ideoque illas $A)TE/X-€$NOUS&, id est inartificiales, [2has $E)NTE/XNOUS&, id est artificiales,]2 uocauerunt. Ex illo priore genere sunt praeiudicia, rumores, €tormenta, tabulae, ius iurandum, testes, in quibus pars €maxima contentionum forensium consistit. Sed ut ipsa per se €carent arte, ita summis eloquentiae uiribus et adleuanda sunt €plerumque et refellenda. Quare mihi uidentur magnopere €damnandi qui totum hoc genus a praeceptis remouerunt. Nec tamen in animo est omnia quae pro his aut contra dici €solent complecti. Non enim communes locos tradere destina-€mus, quod esset operis infiniti, sed uiam quandam atque €rationem. Quibus demonstratis non modo in exequendo suas €quisque uires debet adhibere, sed etiam inueniendo similia, €ut quaeque condicio litium poscet. Neque enim de omnibus €causis dicere quisquam potest saltem praeteritis, ut taceam €de futuris.  @@Iam praeiudiciorum uis omnis tribus in generibus uer-€satur: rebus quae aliquando ex paribus causis sunt iudicatae, €quae exempla rectius dicuntur, ut de rescissis patrum testa-€mentis uel contra filios confirmatis: iudiciis ad ipsam causam €pertinentibus, unde etiam nomen ductum est, qualia in @1 €Oppianicum facta dicuntur et a senatu aduersus Milonem: €aut cum de eadem causa pronuntiatum est, ut in reis depor-€tatis et adsertione secunda et partibus centumuiralium quae in duas hastas diuisae sunt. Confirmantur praecipue duobus: €auctoritate eorum qui pronuntiauerunt, et similitudine €rerum de quibus quaeritur; refelluntur autem raro per con-€tumeliam iudicum, nisi forte manifesta in iis culpa erit; uult €enim cognoscentium quisque firmam esse alterius senten-€tiam, et ipse pronuntiaturus, nec libenter exemplum quod in se fortasse reccidat facit. Confugiendum ergo est in duobus €superioribus, si res feret, ad aliquam dissimilitudinem €causae, uix autem ulla est per omnia alteri similis. Si id €non continget aut eadem causa erit, actionum incusanda €neglegentia aut de infirmitate personarum querendum contra €quas erit iudicatum, aut de gratia quae testes corruperit, aut €de inuidia aut de ignorantia, aut inueniendum quod causae postea accesserit. Quorum si nihil erit, licet tamen dicere €multos iudiciorum casus ad inique pronuntiandum ualere, €ideoque damnatum Rutilium, absolutos Clodium atque Cati-€linam, rogandi etiam iudices ut rem potius intueantur ipsam quam iuri iurando alieno suum donent. Aduersus consulta €autem senatus et decreta principum uel magistratuum re-€medium nullum est, nisi aut inuenta quantulacumque causae €differentia aut aliqua uel eorundem uel eiusdem potestatis €hominum posterior constitutio quae sit priori contraria: €quae si deerunt, lis non erit. @1  @@Famam atque rumores pars altera consensum ciuitatis €et uelut publicum testimonium uocat, altera sermonem sine €ullo certo auctore dispersum, cui malignitas initium dederit, €incrementum credulitas, quod nulli non etiam innocentissimo €possit accidere fraude inimicorum falsa uulgantium. Exem-€pla utrimque non deerunt: @8  sicut in tormentis quoque, qui €est locus frequentissimus, cum pars altera quaestionem uera €fatendi necessitatem uocet, altera saepe etiam causam falsa €dicendi, quod aliis patientia facile mendacium faciat, aliis €infirmitas necessarium. Quid attinet de his plura? Plenae sunt orationes ueterum ac nouorum. Quaedam tamen in hac €parte erunt propria cuiusque litis. Nam siue de habenda €quaestione agetur, plurimum intererit quis et quem postulet €aut offerat et in quem et ex qua causa: siue iam erit habita, €quis ei praefuerit, quis et quo modo sit tortus, an credibilia €dixerit, an inter se constantia, perseuerauerit in eo quod €coeperat an aliquid dolore mutarit, prima parte quaestionis €an procedente cruciatu. Quae utrimque tam infinita sunt €quam ipsa rerum uarietas.  @@Contra tabulas quoque saepe dicendum est, cum eas €non solum refelli sed etiam accusari sciamus usitatum esse. €Cum sit autem in his aut scelus signatorum aut ignorantia, €tutius ac facilius id quod secundo loco diximus tractatur, quod pauciores rei fiunt. Sed hoc ipsum argumenta ex causa @1 €trahit, si forte aut incredibile est id actum esse quod tabulae €continent, aut, ut frequentius euenit, aliis probationibus €aeque inartificialibus soluitur, si aut is in quem signatum est €aut aliquis signator dicitur afuisse uel prius esse defunctus, €si tempora non congruunt, si uel antecedentia uel insequen-€tia tabulis repugnant. Inspectio etiam ipsa saepe falsum €deprendit.  @@Ius iurandum litigatores aut offerunt suum aut non €recipiunt oblatum aut ab aduersario exigunt aut recusant €cum ab ipsis exigatur. Offerre suum sine illa condicione ut uel aduersarius iuret fere improbum est. Qui tamen id faciet, €aut uita se tuebitur, ut eum non sit credibile peieraturum, €aut ipsa ui religionis (in qua plus fidei consequitur si id €egerit ut non cupide ad hoc descendere, sed ne hoc quidem €recusare uideatur), aut, si causa patietur, modo litis, propter €quam deuoturus se ipse non fuerit: aut praeter alia causae €instrumenta adiciet ex abundanti hanc quoque conscientiae suae fiduciam. Qui non recipiet condicionem et a multis con-€temni iuris iurandi metum dicet, cum etiam philosophi qui-€dam sint reperti qui deos agere [2curam]2 rerum humanarum €negarent: eum uero qui nullo deferente iurare sit paratus et €ipsum uelle de causa sua pronuntiare et quam id quod offert leue ac facile credat ostendere. At is qui defert alioqui agere @1 €modeste uidetur, cum litis aduersarium iudicem faciat, et €eum cuius cognitio est onere liberat, qui profecto alieno iure iurando stari quam suo mauult. Quo difficilior recusatio est, €nisi forte res est ea quam credibile sit notam ipsi non esse. €Quae excusatio si deerit, hoc unum relinquetur, ut inuidiam €sibi quaeri ab aduersario dicat, atque id agi ut in causa in €qua uincere non possit queri possit. Itaque hominem quidem €malum occupaturum hanc condicionem fuisse, se autem €probare malle quae adfirmet quam dubium cuiquam re-linquere an peierarit. Sed nobis adulescentibus seniores in €agendo facti praecipere solebant ne umquam ius iurandum €deferremus, sicut neque optio iudicis aduersario esset per-€mittenda nec ex aduocatis partis aduersae iudex eligendus. €Nam si dicere contraria turpe aduocato uideretur, certe €turpius habendum facere quod noceat.  @@Maximus tamen patronis circa testimonia sudor est. €Ea dicuntur aut per tabulas aut a praesentibus. Simplicior €contra tabulas pugna; nam et minus obstitisse uidetur pudor €inter paucos signatores et pro diffidentia premitur absentia. €Si reprehensionem non capit ipsa persona, infamare signa-tores licet. Tacita praeterea quaedam cogitatio refragatur €his omnibus, quod nemo per tabulas dat testimonium nisi €sua uoluntate, quo ipso non esse amicum ei se contra quem €dicit fatetur. Neque tamen protinus cesserit orator quo minus @1 €et amicus pro amico et inimicus contra inimicum possit €uerum, si integra sit ei fides, dicere. Sed late locus uterque €tractatur. @@Cum praesentibus uero ingens dimicatio est, ideoque uelut €duplici contra eos proque iis acie confligitur actionum et in-€terrogationum. In actionibus primum generaliter pro testi-bus atque in testis dici solet. Est hic communis locus, cum €pars altera nullam firmiorem probationem esse contendit €quam quae sit hominum scientia nixa, altera ad detrahen-€dam illis fidem omnia per quae fieri soleant falsa testimonia þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ§•enumerat. Sequens ratio est cum specialiter quidem sed €tamen multos pariter inuadere patroni solent. Nam et gen-€tium simul uniuersarum eleuata testimonia ab oratoribus €scimus et tota genera testimoniorum: ut de auditionibus €(non enim ipsos esse testes sed iniuratorum adferre uoces), €ut in causis repetundarum (qui se reo numerasse pecunias iurant, litigatorum, non testium habendos loco). Interim €aduersus singulos derigitur actio, quod insectationis genus €et permixtum defensioni legimus in orationibus plurimis et €separatim editum, sicut in Vatinium testem. Totum igitur €excutiamus locum, quando uniuersam institutionem adgressi sumus. Sufficiebant alioqui libri duo a Domitio Afro in hanc €rem compositi, quem adulescentulus senem colui, ut non €lecta mihi tantum ea, sed pleraque ex ipso sint cognita. Is €uerissime praecepit primum esse in hac parte officium ora-€toris ut totam causam familiariter norit: quod sine dubio ad omnia pertinet; quomodo contingat explicabimus cum ad €destinatum huic parti locum uenerimus. Ea res suggeret €materiam interrogationi et ueluti tela ad manum submini-€strabit, eadem docebit ad quae iudicis animus actione sit €praeparandus. Debet enim uel fieri uel detrahi testibus fides @1 €oratione perpetua, quia sic quisque dictis mouetur ut est ad €credendum uel non credendum ante formatus. @@Et quoniam duo genera sunt testium, aut uoluntariorum €aut eorum quibus [2in]2 iudiciis publicis lege denuntiari solet, €quorum altero pars utraque utitur, alterum accusatoribus €tantum concessum est: separemus officium dantis testes et €refellentis. @@Qui uoluntarium producit scire quid is dicturus sit potest, €ideoque faciliorem uidetur in rogando habere rationem. Sed €haec quoque pars acumen ac uigilantiam poscit, prouiden-€dumque ne timidus, ne inconstans, ne inprudens testis sit: turbantur enim et a patronis diuersae partis inducuntur in €laqueos et plus deprensi nocent quam firmi et interriti pro-€fuissent. Multum igitur domi ante uersandi, uariis percon-€tationibus, quales haberi ab aduersario possunt, explorandi €sunt. Sic fit ut aut constent sibi aut, si quid titubauerint, €oportuna rursus eius a quo producti sunt interrogatione uelut in gradum reponantur. In iis quoque adhuc qui con-€stiterint sibi uitandae insidiae; nam frequenter subici ab €aduersario solent et omnia profutura polliciti diuersa €respondent, et auctoritatem habent non arguentium illa sed confitentium. Explorandum igitur quas causas laedendi €aduersarium adferant, nec id sat est inimicos fuisse, sed an €desierint, an per hoc ipsum reconciliari uelint, ne corrupti €sint, ne paenitentia propositum mutauerint. Quod cum in iis €quoque qui ea quae dicturi uidentur [re] uera sciunt neces-€sarium est praecauere, [2tum]2 multo magis in iis qui se dic-turos quae falsa sunt pollicentur. Nam et frequentior eorum €paenitentia est et promissum suspectius et, si perseuerarint, €reprensio facilior. @1 @@Eorum uero quibus denuntiatur pars testium est quae €reum laedere uelit, pars quae nolit, idque interim scit accu-€sator, interim nescit. Fingamus in praesentia scire; in €utroque tamen genere summis artibus interrogantis opus est. Nam si habet testem cupidum laedendi, cauere debet hoc €ipsum, ne cupiditas eius appareat, nec statim de eo quod in €iudicium uenit rogare, sed aliquo circumitu ad id peruenire, €ut illi quod maxime dicere uoluit uideatur expressum: nec €nimium instare interrogationi, ne omnia respondendo testis €fidem suam minuat, sed in tantum euocare eum quantum sumere ex uno satis sit. At in eo qui uerum inuitus dicturus €est, prima felicitas interrogantis extorquere quod is noluerit. €Hoc non alio modo fieri potest quam longius interrogatione €repetita. Respondebit enim quae nocere causae non arbitra-€bitur, ex pluribus deinde quae confessus erit eo perducetur ut quod dicere non uult negare non possit. Nam ut in ora-€tione sparsa plerumque colligimus argumenta, quae per se €nihil reum adgrauare uideantur, congregatione deinde eorum €factum conuincimus: ita huius modi testis multa de ante €actis, multa de insecutis, loco tempore persona ceteris est €interrogandus, ut in aliquod responsum incidat post quod €illi uel fateri quae uolumus necesse sit uel iis quae iam dixerit repugnare. Id si non contingit, relicum erit ut eum €nolle dicere manifestum sit, protrahendusque ut in aliquo, €quod uel extra causam sit, deprehendatur, tenendus etiam €diutius, ut omnia ac plura quam res desiderat pro reo dicen-€do suspectus iudici fiat: quo non minus nocebit quam si uera in reum dixisset. At si, quod secundo loco diximus, nesciet €actor quid propositi testis attulerit, paulatim et, ut dicitur, @1 €pedetentim interrogando experietur animum eius, et ad id responsum quod eliciendum erit per gradus ducet. Sed quia €nonnumquam sunt hae quoque testium artes, ut primo ad €uoluntatem respondeant, quo maiore fide diuersa postea €dicant, est actoris suspectum testem dum prodest dimittere. @@Patronorum in parte expeditior, in parte difficilior inter-€rogatio est. Difficilior hoc, quod raro umquam possunt ante €iudicium scire quid testis dicturus sit, expeditior, quod cum interrogandus est sciunt quid dixerit. Itaque, quod in eo €incertum est, cura et inquisitione opus est, quis reum premat, €quas et quibus ex causis inimicitias habeat, eaque in ora-€tione praedicenda atque amolienda sunt, siue odio conflatos €testes siue inuidia siue gratia siue pecunia uideri uolumus. €Et si deficietur numero pars diuersa, paucitatem, si abun-€dabit, conspirationem, si humiles producet, uilitatem, si potentes, gratiam oportebit incessere. Plus tamen proderit €causas propter quas reum laedant exponere: quae sunt €uariae et pro condicione cuiusque litis aut litigatoris. Nam €contra illa quae supra diximus simili ratione responderi locis €communibus solet, quia et in paucis atque humilibus accusa-€tor simplicitate gloriari potest, quod neminem praeter eos €qui possint scire quaesierit, et multos atque honestos com-mendare aliquanto est facilius. Verum interim et singulos €ut exornare, ita destruere contingit aut recitatis in actione €[2testimoniis]2 aut testibus nominatis, quod iis temporibus €quibus testis non post finitas actiones rogabatur facilius et €frequentius fuit. Quid autem in quemque testium dicendum €sit, sumi nisi ex ipsorum personis non potest. @1 @@Reliquae interrogandi sunt partes: qua in re primum est €nosse testem. Nam timidus terreri, stultus decipi, iracundus €concitari, ambitiosus inflari, longus protrahi potest, prudens €uero et constans uel tamquam inimicus et peruicax dimitten-€dus statim, uel non interrogatione sed breui interlocutione €patroni refutandus est, aut aliquo, si continget, urbane dicto €refrigerandus, aut, si quid in eius uitam dici poterit, infamia criminum destruendus. Probos quosdam et uerecundos €non aspere incessere profuit; nam saepe qui aduersus €insectantem pugnassent modestia mitigantur. Omnis autem €interrogatio aut in causa est aut extra causam. In causa, €sicut accusatori praecepimus, patronus quoque altius et unde €nihil suspecti sit repetita percontatione, priora sequentibus €adplicando saepe eo perducit homines ut inuitis quod prosit extorqueat. Eius rei sine dubio neque disciplina ulla in scholis €neque exercitatio traditur, et naturali magis acumine aut €usu contingit haec uirtus. Si quod tamen exemplum ad imi-€tationem demonstrandum sit, solum est quod ex dialogis €Socraticorum maximeque Platonis duci potest: in quibus €adeo scitae sunt interrogationes ut, cum plerisque bene €respondeatur, res tamen ad id quod uolunt efficere perueniat. Illud fortuna interim praestat, ut aliquid quod inter se €parum consentiat a teste dicatur, interim, quod saepius €euenit, ut testis testi diuersa dicat. Acuta autem interrogatio ad hoc quod casu fieri solet etiam ratione perducet. Extra €causam quoque multa quae prosint rogari solent, de uita €testium aliorum, de sua quisque, si turpitudo, si humilitas, €si amicitia accusatoris, si inimicitiae cum reo: in quibus aut €dicant aliquid quod prosit, aut in mendacio uel cupiditate @1 laedendi deprendantur. Sed in primis interrogatio cum debet þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ§˜Ÿ‚esse circumspecta, quia multa contra patronos uenuste testes €saepe respondent eique praecipue rei uulgo fauetur, tum €uerbis quam maxime ex medio sumptis, ut qui rogatur (is €autem saepius est imperitus) intellegat, aut ne intellegere se neget, quod interrogantis non leue frigus est. Illae uero pessi-€mae artes, testem subornatum in subsellia aduersarii mit-€tere, ut inde excitatus plus noceat uel dicendo contra reum €cum quo sederit, uel, cum adiuuisse testimonio uidebitur, €faciendo ex industria multa inmodeste atque intemperanter, €per quae non a se tantum dictis detrahat fidem, sed ceteris €quoque qui profuerant auferat utilitatem: quorum men-€tionem habui non ut fierent sed ut uitarentur. €@@Saepe inter se collidi solent inde testatio, hinc testes. Locus €utrimque: haec enim se pars iure iurando, illa consensu sig-nantium tuetur. Saepe inter testes et argumenta quaesitum €est. Inde scientiam in testibus et religionem, ingenia esse in €argumentis dicitur: hinc testem gratia metu pecunia ira odio €amicitia ambitu fieri, argumenta ex natura duci, in his iudicem sibi, in illis alii credere. Communia haec pluribus €causis, multumque iactata sunt, semper tamen iactabuntur. €Aliquando utrimque sunt testes, et quaestio sequitur ex €ipsis, utri meliores uiri, ex causis, utri magis credibilia dixerint, ex litigatoribus, utri gratia magis ualuerint. His €adicere si qui uolet ea quae diuina testimonia uocant, ex €responsis oraculis ominibus, duplicem sciat esse eorum €tractatum: generalem alterum, in quo inter Stoicos et @1 €Epicuri sectam secutos pugna perpetua est regaturne proui-€dentia mundus, specialem alterum circa partis diuinationum, ut quaeque in quaestionem cadet. Aliter enim oraculorum, €aliter haruspicum augurum coniectorum mathematicorum €fides confirmari aut refelli potest, cum sit rerum ipsarum €ratio diuersa. Circa eius modi quoque instrumenta firmanda €uel destruenda multum habet operis oratio, si quae sunt €uoces per uinum somnum dementiam emissae, uel excepta €paruolorum indicia, quos pars altera nihil fingere, altera €nihil iudicare dictura est. @@Nec tantum praestari hoc genus potenter, sed etiam ubi €non est desiderari solet: 'Pecuniam dedisti: quis numerauit? €ubi? unde?' 'Venenum arguis: ubi emi? a quo? quanti? per €quem dedi? quo conscio?' Quae fere omnia pro Cluentio €Cicero in crimine ueneficii excutit. €@@Haec de inartificialibus quam breuissime potui.  @@Pars altera probationum, quae est tota in arte constat-€que rebus ad faciendam fidem adpositis, plerumque aut om-€nino neglegitur aut leuissime attingitur ab iis qui argumenta €uelut horrida et confragosa uitantes amoenioribus locis €desident, neque aliter quam ii qui traduntur a poetis gustu €cuiusdam apud Lotophagos graminis et Sirenum cantu €deleniti uoluptatem saluti praetulisse, dum laudis falsam €imaginem persecuntur ipsa propter quam dicitur uictoria cedunt. Atqui cetera, quae continuo magis orationis tractu €decurrunt, in auxilium atque ornamentum argumentorum €comparantur, neruisque illis quibus causa continetur @1 €adiciunt inducti super corporis speciem: ut, si forte quid fac-€tum ira uel metu uel cupiditate dicatur, latius quae cuiusque €adfectus natura sit prosequamur. Isdem laudamus incusa-€mus augemus minuimus describimus deterremus querimur consolamur hortamur. Sed horum esse opera in rebus aut €certis aut de quibus tamquam certis loquimur potest. Nec €abnuerim esse aliquid in delectatione, multum uero in com-€mouendis adfectibus: sed haec ipsa plus ualent cum se didi-€cisse iudex putat, quod consequi nisi argumentatione aliaque €omni fide rerum non possumus. @@Quorum priusquam partior species, indicandum est esse €quaedam in omni probationum genere communia. Nam €neque ulla quaestio est quae non sit aut in re aut in persona, €neque esse argumentorum loci possunt nisi in iis quae rebus aut personis accidunt, eaque aut per se inspici solent aut ad €aliud referri, neque ulla confirmatio nisi aut ex consequenti-€bus aut ex pugnantibus, et haec necesse est aut ex praeterito €tempore aut ex coniuncto aut ex insequenti petere, nec ulla €res probari nisi ex alia potest eaque sit oportet aut maior aut par aut minor. Argumenta uero reperiuntur aut in €quaestionibus, quae etiam separatae a complexu rerum per-€sonarumque spectari per se possint, aut in ipsa causa, cum €inuenitur aliquid in ea non ex communi ratione ductum sed €eius iudicii de quo cognoscitur proprium. Probationum prae-€terea omnium aliae sunt necessariae, aliae credibiles, aliae non repugnantes. Et adhuc omnium probationum quadru-€plex ratio est, ut uel quia est aliquid, aliud non sit, ut: 'dies €est, nox non est', uel quia est aliquid, et aliud sit: 'sol est @1 €super terram, dies est', uel quia aliquid non est, aliud sit: €'non est nox, dies est', uel quia aliquid non est, nec aliud €sit: 'non est rationalis, nec homo est'. His in uniuersum €praedictis partes subiciam.  @@Omnis igitur probatio artificialis constat aut signis aut €argumentis aut exemplis. Nec ignoro plerisque uideri signa €partem argumentorum. Quae mihi separandi ratio haec fuit €prima, quod sunt paene ex illis inartificialibus (cruenta enim €uestis et clamor et liuor et talia sunt instrumenta, qualia €tabulae, rumores, testes, nec inueniuntur ab oratore, sed ad eum cum ipsa causa deferuntur), altera, quod signa, siue €indubitata sunt, non sunt argumenta, quia ubi illa sunt €quaestio non est, argumento autem nisi in re controuersa €locus esse non potest, siue dubia, non sunt argumenta sed €ipsa argumentis egent. @@Diuiduntur autem in has primas duas species, quod eorum €alia sunt, ut dixi, quae necessaria [2sunt, alia quae non neces-€saria]2. Priora illa sunt quae aliter habere se non possunt, €quae Graeci tecmeria uocant. %Quae sunt% alyta semia: quae €mihi uix pertinere ad praecepta artis uidentur; nam ubi est signum insolubile, ibi ne lis quidem est. Id autem accidit €cum quid aut necesse est fieri factumue esse, aut omnino non €potest fieri uel esse factum: quo in causis posito non est lis €[nisi] facti. Hoc genus per omnia tempora perpendi solet: nam et coisse eam cum uiro quae peperit, quod est praeteriti, €et fluctus esse cum magna uis uenti in mare incubuit, quod €coniuncti, et eum mori cuius cor est uulneratum, quod futuri, @1 €necesse est. Nec fieri potest ut ibi messis sit ubi satum non €est, ut quis Romae sit cum est Athenis, ut sit ferro uulnera-tus qui sine cicatrice est. Sed quaedam et retrorsum idem €ualent, ut uiuere hominem qui spirat et spirare qui uiuit, €quaedam in contrarium non recurrunt: nec enim, quia moue-tur qui ingreditur, etiam ingreditur qui mouetur. Quare €potest et coisse cum uiro quae non peperit, et non esse uen-€tus in mari cum est fluctus, neque utique cor eius uulnera-€tum esse qui perit. Ac similiter satum fuisse potest ubi non €fuit messis, nec fuisse Romae qui non fuit Athenis, nec fuisse €ferro uulneratus qui habet cicatricem. @@Alia sunt signa non necessaria, quae $EI)KO/TA& Graeci uocant: €quae etiam si ad tollendam dubitationem sola non sufficiunt, tamen adiuta ceteris plurimum ualent. Signum uocatur, ut €dixi, $SHMEI=ON& (quamquam id quidam indicium, quidam ues-€tigium nominauerunt): per quod alia res intellegitur, ut per €sanguinem caedes. At sanguis uel ex hostia respersisse ues-€tem potest uel e naribus profluxisse: non utique qui uestem cruentam habuerit homicidium fecerit. Sed ut per se non €sufficit, ita ceteris adiunctum testimonii loco ducitur, si €inimicus, si minatus ante, si eodem in loco fuit: quibus sig-€num cum accessit, efficit ut quae suspecta erant certa uidean-tur. Alioqui sunt quaedam signa utrique parti communia, ut €liuores tumores (nam uideri possunt et ueneficii et cruditatis), €et uulnus in pectore sua manu et aliena perisse dicentibus in €aequo est. Haec proinde firma habentur atque extrinsecus €adiuuantur. @1 @@Eorum autem quae signa sunt quidem sed non necessaria €genus Hermagoras putat non esse uirginem Atalanten quia €cum iuuenibus per siluas uagetur. Quod si receperimus, €uereor ne omnia quae ex facto ducuntur signa faciamus. Eadem tamen ratione qua signa tractantur. Nec mihi uiden-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨‰˜‚tur Ariopagitae, cum damnauerint puerum coturnicum oculos €eruentem, aliud iudicasse quam id signum esse perniciosis-€simae mentis multisque malo futurae si adoleuisset. Vnde €Spuri Maeli Marcique Manli popularitas signum adfectati regni est existimatum. Sed uereor ne longe nimium nos ducat €haec uia. Nam si est signum adulterae lauari cum uiris, erit €et conuiuere cum adulescentibus, deinde etiam familiariter €alicuius amicitia uti: fortasse corpus uulsum, fractum in-€cessum, uestem muliebrem dixerit mollis et parum uiri signa, €si cui (cum signum id proprie sit quod ex eo de quo quaeritur €natum sub oculos uenit) ut sanguis e caede, ita illa ex in-pudicitia fluere uideantur. Ea quoque quae, quia plerumque €obseruata sunt, uulgo signa creduntur, ut prognostica: €@@@@'uento rubet aurea Phoebe' €et 'cornix plena pluuiam uocat improba uoce', €si causas ex qualitate caeli trahunt, sane ita appellentur. €Nam si uento rubet luna, signum uenti est rubor: et si, ut idem poeta colligit, densatus et laxatus aer facit ut sit inde €'ille auium concentus', idem sentiemus. Sunt autem signa €etiam parua magnorum, ut uel haec ipsa cornix; nam maiora €minorum esse nemo miratur.  @@Nunc de argumentis: hoc enim nomine complectimur €omnia quae Graeci enthymemata, epichiremata, apodixis @1 €uocant, quamquam apud illos est aliqua horum nominum €differentia, etiam si uis eodem fere tendit. Nam enthymema €(quod nos commentum sane aut commentationem interpre-€temur, quia aliter non possumus, Graeco melius usuri) unum €intellectum habet quo omnia mente concepta significat (sed nunc non de eo loquimur), alterum quo sententiam cum €ratione, tertium quo certam quandam argumenti conclu-€sionem uel ex consequentibus uel ex repugnantibus: quam-€quam de hoc parum conuenit. Sunt enim qui illud prius €epichirema dicant, pluresque inuenias in ea opinione ut id €demum quod pugna constat enthymema accipi uelint, et ideo illud Cornificius contrarium appellat. Hunc alii rhetori-€cum syllogismum, alii inperfectum syllogismum uocauerunt, €quia [2nec]2 distinctis nec totidem partibus concluderetur: quod sane non utique ab oratore desideratur. Epichirema €Valgius adgressionem uocat; uerius autem iudico non nos-€tram administrationem, sed ipsam rem quam adgredimur, €id est argumentum quo aliquid probaturi sumus, etiam si €nondum uerbis explanatum, iam tamen mente conceptum, epichirema dici. Aliis uidetur non destinata uel inchoata sed €perfecta probatio hoc nomen accipere ultima specie, ideoque €propria eius appellatione et maxime in usu posita signifi-€catur certa quaedam sententiae comprensio, quae ex tribus minime partibus constat. Quidam epichirema rationem ap-€pellarunt, Cicero melius ratiocinationem, quamquam et ille @1 €nomen hoc duxisse magis a syllogismo uidetur: nam et €statum syllogisticum ratiocinatiuum appellat [2et]2 exemplis €utitur philosophorum. Et quoniam est quaedam inter syllo-€gismum et epichirema uicinitas, potest uideri hoc nomine recte abusus. $*)APO/DEICIS& est euidens probatio, ideoque apud €geometras $GRAMMIKAI\ A)PODEI/CEIS& dicuntur. Hanc et ab epi-€chiremate Caecilius putat differre solo genere conclusionis et €esse apodixin inperfectum epichirema eadem causa qua dixi-€mus enthymema a syllogismo distare; nam et enthymema €syllogismi pars est. Quidam inesse epichiremati apodixin putant et esse partem eius confirmantem. Vtrumque autem €quamquam diuersi auctores eodem modo finiunt, ut sit ratio €per ea quae certa sunt fidem dubiis adferens: quae natura est €omnium argumentorum, neque enim certa incertis declaran-€tur. Haec omnia generaliter pistis appellant, quod etiam si €propria interpretatione dicere fidem possumus, apertius tamen probationem interpretabimur. Sed argumentum quo-€que plura significat. Nam et fabulae ad actum scaenarum €compositae argumenta dicuntur, et [2cum]2 orationum Cicero-€nis uelut thema [ipse] exponit Pedianus inquit: 'argumen-€tum tale est', et ipse Cicero ad Brutum ita scribit: 'ueritus €fortasse ne nos in Catonem nostrum transferremus illim @1 €aliquid, etsi argumentum simile non erat'. Quo apparet om-nem ad scribendum destinatam materiam ita appellari. Nec €mirum, cum id inter opifices quoque sit uulgatum, unde €Vergili 'argumentum ingens', uulgoque paulo numerosius €opus dicitur argumentosum. Sed nunc de eo dicendum argu-€mento est quod ad * probationem indicium fidem adgres-€sionem eiusdem rei nomina facit, parum distincte, ut arbitror. Nam probatio et fides efficitur non tantum per haec, €quae sunt rationis, sed etiam per inartificialia. Signum €autem, quod ille indicium uocat, ab argumentis iam separaui. €Ergo cum sit argumentum ratio probationem praestans, qua €colligitur aliud per aliud, et quae quod est dubium per id €quod dubium non est confirmat, necesse est esse aliquid in causa quod probatione non egeat. Alioqui nihil erit quo pro-€bemus, nisi fuerit quod aut sit uerum aut uideatur, ex quo €dubiis fides fiat. Pro certis autem habemus primum quae €sensibus percipiuntur, ut quae uidemus audimus, qualia sunt €signa, deinde ea [2in]2 quae communi opinione consensum est: 'deos esse', 'praestandam pietatem parentibus', praeterea €quae legibus cauta sunt, quae persuasione etiam si non €omnium hominum, eius tamen ciuitatis aut gentis in qua res €agitur in mores recepta sunt, ut pleraque in iure non legibus €sed moribus constant: si quid inter utramque partem con-€uenit, si quid probatum est, denique cuicumque aduersarius non contradicit. Sic enim fiet argumentum: 'cum prouiden-€tia mundus regatur, administranda res publica [2est: sequitur @1 €ut administranda res publica]2 sit, si liquebit mundum prouidentia regi'. Debet etiam nota esse recte argumenta trac-€taturo uis et natura omnium rerum, et quid quaeque earum plerumque efficiat: hinc enim sunt quae icota dicuntur. Credi-€bilium autem genera sunt tria: unum firmissimum, quia fere €accidit, ut 'liberos a parentibus amari', alterum uelut propen-€sius: 'eum qui recte ualeat in crastinum peruenturum', ter-€tium tantum non repugnans: 'in domo furtum factum ab eo qui domi fuit'. Ideoque Aristoteles in secundo de arte rhe-€torica libro diligentissime est executus quid cuique rei et quid €cuique homini soleret accidere, et quas res quosque homines €quibus rebus aut hominibus uel conciliasset uel alienasset €ipsa natura, ut diuitias quid sequatur aut ambitum aut €superstitionem, quid boni probent, quid mali petant, quid €milites, quid rustici, quo quaeque modo res uitari uel adpeti soleat. Verum hoc exequi mitto: non enim longum tantum, €sed etiam inpossibile ac potius infinitum est, praeterea posi-€tum in communi omnium intellectu. Si quis tamen desidera-uerit, a quo peteret ostendi. Omnia autem credibilia, in €quibus pars maxima consistit argumentationis, ex huius €modi fontibus fluunt: 'an credibile sit a filio patrem occisum, €incestum cum filia commissum', et contra ueneficium in €nouerca, adulterium in luxurioso: illa quoque, 'an scelus €palam factum', 'an falsum propter exiguam summam', quia €suos quidque horum uelut mores habet, plerumque tamen, €non semper: alioqui iudubitata essent, non argumenta. @@Excutiamus nunc argumentorum locos, quamquam qui-€busdam hi quoque de quibus supra dixi uidentur. Locos @1 €appello non, ut uulgo nunc intelleguntur, in luxuriem et €adulterium et similia, sed sedes argumentorum, in quibus latent, ex quibus sunt petenda. Nam ut in terra non omni €generantur omnia, nec auem aut feram reperias, ubi quaeque €nasci aut morari soleat ignarus, et piscium quoque genera €alia planis gaudent, alia saxosis, regionibus etiam litoribus-€que discreta sunt, nec helopem nostro mari aut scarum €ducas: ita non omne argumentum undique uenit ideoque non passim quaerendum est. Multus alioqui error est: ex-€hausto labore, quod non ratione scrutabimur non poterimus €inuenire nisi casu. At si scierimus ubi quodque nascatur, cum €ad locum uentum erit facile quod in eo est peruidebimus. @@In primis igitur argumenta saepe a persona ducenda sunt, €cum sit, ut dixi, diuisio ut omnia in haec duo partiamur, res €atque personas: ut causa tempus locus occasio instrumentum þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨Š˜—„modus et cetera rerum sint accidentia. Personis autem non €quidquid accidit exequendum mihi est, ut plerique fecerunt, sed unde argumenta sumi possunt. Ea porro sunt: genus, €nam similes parentibus ac maioribus suis plerumque credun-€tur, et nonnumquam ad honeste turpiterque uiuendum inde €causae fluunt: natio, nam et gentibus proprii mores sunt nec idem in barbaro, Romano, Graeco probabile est: patria, €quia similiter etiam ciuitatium leges instituta opiniones €habent differentiam: sexus, ut latrocinium facilius in uiro, €ueneficium in femina credas: aetas, quia aliud aliis annis €magis conuenit: educatio et disciplina, quoniam refert a quibus et quo quisque modo sit institutus: habitus corporis, €ducitur enim frequenter in argumentum species libidinis, €robur petulantiae, his contraria in diuersum: fortuna, neque @1 €enim idem credibile est in diuite ac paupere, propinquis €amicis clientibus abundante et his omnibus destituto (condi-€cionis etiam distantia est: nam clarus an obscurus, magistra-€tus an priuatus, pater an filius, ciuis an peregrinus, liber an €seruus, maritus an caelebs, parens liberorum an orbus sit, plurimum distat): animi natura, etenim auaritia iracundia €misericordia crudelitas seueritas aliaque his similia adferunt €fidem frequenter aut detrahunt, sicut uictus luxuriosus an €frugi an sordidus quaeritur: studia quoque, nam rusticus €forensis negotiator miles nauigator medicus aliud atque aliud efficiunt. Intuendum etiam quid adfectet quisque, locuples €uideri an disertus, iustus an potens. Spectantur ante acta €dictaque; ex praeteritis enim aestimari solent praesentia. €His adiciunt quidam commotionem: hanc accipi uolunt temporarium animi motum, sicut iram pauorem. Consilia €autem et praeteriti et praesentis et futuri temporis: quae €mihi, etiam si personis accidunt, referenda tamen ad illam €partem argumentorum uidentur quam ex causis ducimus, €sicut habitus quidam animi, quo tractatur amicus [2an]2 ini-micus. Ponunt in persona et nomen: quod quidem accidere €ei necesse est, sed in argumentum raro cadit, nisi cum aut €ex causa datum est, ut Sapiens, Magnus, Pius, aut et ipsum €alicuius cogitationis attulit causam, ut Lentulo coniurationis, €quod libris Sibyllinis haruspicumque responsis dominatio €dari tribus Corneliis dicebatur, seque eum tertium esse @1 €credebat post Sullam Cinnamque quia et ipse Cornelius erat. Nam et illud apud Euripiden frigidum sane, quod nomen €Polynicis ut argumentum morum frater incessit. Iocorum €tamen ex eo frequens materia, qua Cicero in Verrem non €semel usus est. Haec fere circa personas sunt aut his similia; €neque enim complecti omnia uel hac in parte uel in ceteris €possumus, contenti rationem plura quaesituris ostendere. @@Nunc ad res transeo, in quibus maxime sunt personis iuncta €quae agimus, ideoque prima tractanda. In omnibus porro €quae fiunt quaeritur aut quare aut ubi aut quando aut quo modo aut per quae facta sunt. Ducuntur igitur argumenta €ex causis factorum uel futurorum: quarum materiam, %quam €quidam $U(/LHN&, alii $DU/NAMIN& nominauerunt%, in duo genera sed €quaternas utriusque diuidunt species. Nam fere uersatur €ratio faciendi circa bonorum adeptionem incrementum con-€seruationem usum aut malorum euitationem liberationem €inminutionem tolerantiam: quae et in deliberando plurimum ualent. Sed has causas habent recta, praua contra ex falsis €opinionibus ueniunt. Nam est his initium ex iis quae credunt €bona aut mala, inde errores existunt et pessimi adfectus, in €quibus sunt ira odium inuidia cupiditas spes ambitus auda-€cia metus, cetera generis eiusdem. Accedunt aliquando for-€tuita, ebrietas, ignorantia, quae interim ad ueniam ualent, €interim ad probationem criminis, ut si quis dum alii insidia-tur alium dicitur interemisse. Causae porro non ad conuin-€cendum modo quod obicitur, sed ad defendendum quoque €excuti solent, cum quis se recte fecisse, id est honesta causa, @1 contendit: qua de re latius in tertio libro dictum est. Fini-€tionis quoque quaestiones ex causis interim pendent: an €tyrannicida qui tyrannum a quo deprensus in adulterio €fuerat occidit, an sacrilegus qui ut hostes urbe expelleret arma templo adfixa detraxit. Ducuntur argumenta et ex €loco. Spectatur enim ad fidem probationis montanus an €planus, maritimus an mediterraneus, consitus an incultus, €frequens an desertus, propincus an remotus, oportunus con-€siliis an aduersus: quam partem uidemus uehementissime pro Milone tractasse Ciceronem. Et haec quidem ac similia €ad coniecturam frequentius pertinent, sed interim ad ius €quoque: priuatus an publicus, sacer an profanus, noster an alienus, ut in persona magistratus, pater, peregrinus. Hinc €enim quaestiones oriuntur: 'Priuatam pecuniam sustulisti, €uerum, quia de templo, non furtum sed sacrilegium est'. €'Occidisti adulteros, quod lex permittit, sed quia in lupanari, €caedes est'. 'Iniuriam fecisti, sed quia magistratui, maiestatis actio est'. Vel contra: 'licuit quia pater eram, quia magistra-€tus'. Sed circa facti controuersiam argumenta praestant, €circa iuris lites materiam quaestionum. Ad qualitatem €quoque frequenter pertinet locus; neque enim ubique idem €aut licet aut decorum est: quin etiam in qua quidque ciui-tate quaeratur interest; moribus enim et legibus distant. Ad €commendationem quoque et inuidiam ualet; nam et Aiax €apud Ouidium 'ante rates' inquit 'agimus causam, et mecum €confertur Vlixes!' et Miloni inter cetera obiectum est quod €Clodius in monumentis ab eo maiorum suorum esset occisus. Ad suadendi momenta idem ualet, sicut tempus, cuius trac-€tatum subiungam. Eius autem, ut alio loco iam dixi, duplex @1 €significatio est: generaliter enim et specialiter accipitur. €Prius illud est 'nunc', 'olim', 'sub Alexandro', 'cum apud €Ilium pugnatum est', denique praeteritum, instans, futurum. €Hoc sequens habet et constituta discrimina: 'aestate', €'hieme', 'noctu', 'interdiu', et fortuita: 'in pestilentia', 'in bello', 'in conuiuio'. Latinorum quidam satis significari €putauerunt si illud generale 'tempus', hoc speciale 'tempora' €uocarent. Quorum utrorumque ratio et in consiliis quidem €et in illo demonstratiuo genere uersatur, sed in iudiciis fre-quentissima est. Nam et iuris quaestiones facit et qualitatem €distinguit et ad coniecturam plurimum confert, ut cum in-€terim probationes inexpugnabiles adferat, quales sunt si €dicatur, ut supra posui, signator qui ante diem tabularum €decessit, aut commisisse aliquid uel cum infans esset uel cum omnino natus non esset: praeter id quod omnia facile argu-€menta aut ex iis quae ante rem facta sunt aut ex coniunctis €rei aut insequentibus ducuntur. Ex antecedentibus: 'mor-€tem minatus es, noctu existi, proficiscentem antecessisti'. Causae quoque factorum praeteriti sunt temporis. Secundum €tempus subtilius quidam quam necesse erat diuiserunt, ut €esset iuncti 'sonus auditus est', adhaerentis 'clamor sublatus €est'. Insequentis sunt illa: 'latuisti', 'profugisti', 'liuores et €tumores apparuerunt'. Isdem temporum gradibus defensor utetur ad detrahendam ei quod obicitur fidem. In his omnis €factorum dictorumque ratio uersatur, sed dupliciter. Nam €fiunt quaedam quia aliud postea futurum est, quaedam quia €aliud antea factum est: ut cum obicitur reo lenocinii, specio-€sae marito, quod adulterii damnatam quandam emerit, aut @1 €parricidii reo luxurioso quod dixerit patri: 'non amplius me €obiurgabis'. Nam et ille non quia emit leno est, sed quia leno €erat emit, nec hic quia sic erat locutus occidit, sed quia erat occisurus sic locutus est. Casus autem, qui et ipse praestat €argumentis locum, sine dubio est ex insequentibus, sed €quadam proprietate distinguitur, ut si dicam: 'melior dux €Scipio quam Hannibal, uicit Hannibalem': 'bonus guberna-€tor, numquam fecit naufragium': 'bonus agricola, magnos €sustulit fructus'. Et contra: 'sumptuosus fuit, patrimonium exhausit': 'turpiter uixit, [uel] omnibus inuisus est'. In-€tuendae sunt praecipueque in coniecturis et facultates; cre-€dibilius est enim occisos a pluribus pauciores, a firmioribus €inbecilliores, a uigilantibus dormientis, a praeparatis ino-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨Š˜²pinatos: quorum contraria in diuersum ualent. Haec et in €deliberando intuemur et in iudiciis ad duas res solemus re-€ferre, an uoluerit quis, an potuerit; nam et uoluntatem spes €facit. Hinc illa apud Ciceronem coniectura: 'insidiatus est €Clodius Miloni, non Milo Clodio: ille cum seruis robustis, hic €cum mulierum comitatu, ille equis, hic in raeda, ille expedi-tus, hic paenula inretitus'. Facultati autem licet instrumen-€tum coniungere; sunt enim in parte facultatis et copiae. Sed €ex instrumento aliquando etiam signa nascuntur, ut spicu-lum in corpore inuentum. His adicitur modus, quem $TRO/PON €dicunt, quo quaeritur quem ad modum quid sit factum. €Idque tum ad qualitatem scriptumque pertinet, ut si nege-€mus adulterum ueneno licuisse occidere, tum ad coniecturas €quoque, ut si dicam: 'bona mente factum, ideo palam', €'mala, ideo ex insidiis, nocte, in solitudine'. @1 @@In rebus autem omnibus de quarum ui ac natura quaeri-€tur quasque etiam citra complexum personarum ceterorum-€que ex quibus fit causa per se intueri possumus, tria sine €dubio rursus spectanda sunt: an sit, quid sit, quale sit. Sed €quia sunt quidam loci argumentorum omnibus communes, €diuidi haec tria genera non possunt, ideoque locis potius, ut €in quosque incurrent, subicienda sunt. @@Ducuntur ergo argumenta ex finitione seu fine; nam €utroque modo traditur. Eius duplex ratio est: aut enim €praecedente finitione quaeritur sitne hoc uirtus, aut simpli-€citer quid sit uirtus. Id aut uniuersum uerbis complectimur, €ut 'rhetorice est bene dicendi scientia', aut per partes, ut €'rhetorice est inueniendi recte et disponendi et eloquendi cum firma memoria et cum dignitate actionis scientia'. Prae-€terea finimus aut ui, sicut superiora, aut $E)TUMOLOGI/A|&, ut si €assiduum ab aere dando et locupletem a locorum, pecunio-€sum a pecorum copia. Finitioni subiecta maxime uidentur €genus species differens proprium: ex iis omnibus argumenta ducuntur. Genus ad probandam speciem minimum ualet, €plurimum ad refellendam. Itaque non quia est arbor platanus €est, at quod non est arbor utique platanus non est: nec quod €uirtus est utique iustitia est, at quod non est uirtus, utique €non potest esse iustitia. Itaque a genere perueniendum @1 €est ad ultimam speciem, ut 'homo est animal' non est satis, €id enim genus est: 'mortale'_etiam si est species, cum aliis €tamen communis finitio: 'rationale'_nihil supererit ad de-monstrandum quod uelis. Contra species firmam proba-€tionem habet generis, infirmam refutationem. Nam quod €iustitia est, utique uirtus est: quod non est iustitia, potest €esse uirtus, si est fortitudo, constantia, continentia. Num-€quam itaque tolletur a specie genus, nisi ut omnes species €quae sunt generi subiectae remoueantur, hoc modo: 'quod neque inmortale est neque mortale, animal non est'. His €adiciunt propria et differentia. Propriis confirmatur finitio, €differentibus soluitur. Proprium autem est aut quod soli €accidit, ut homini sermo, risus, aut quidquid utique accidit, €sed non soli, ut igni calfacere. Et sunt eiusdem rei plura €propria, ut ipsius ignis lucere, calere. Ita quodcumque pro-€prium deerit soluet finitionem, non utique quodcumque erit confirmabit. Saepissime autem quid sit proprium cuiusque €quaeretur, ut, si per $E)TUMOLOGI/AN& dicatur: 'tyrannicidae pro-€prium est tyrannum occidere', negemus: non enim si tradi-€tum sibi eum carnifex occiderit tyrannicida dicatur; nec si inprudens uel inuitus. Quod autem proprium non erit, dif-€ferens erit, ut aliud est seruum esse, aliud seruire, qualis esse €in addictis quaestio solet: 'qui seruus est si manu mittatur, €fit libertinus, non item addictus', et plura, de quibus alio loco. Illud quoque differens uocant, cum genere in speciem €deducto species ipsa discernitur. Animal genus, mortale spe-€cies, terrenum uel bipes differens; nondum enim proprium @1 €est, sed iam differt a marino uel quadrupede: quod non tam €ad argumentum pertinet quam ad diligentem finitionis com-prensionem. Cicero genus et speciem, quam eandem formam €uocat, a finitione diducit, et iis quae ad aliquid sunt subicit: €ut, si is cui argentum omne legatum est petat signatum quo-€que, utatur genere: at si quis, cum legatum sit ei quae uiro €mater familias esset, neget deberi ei quae in manum non con-€uenerit, specie, quoniam duae formae sint matrimoniorum. Diuisione autem adiuuari finitionem docet, eamque differre €a partitione quod haec sit totius in partis, illa generis in for-€mas. Partis incertas esse, ut 'quibus constet res publica', for-€mas certas, ut 'quot sint species rerum publicarum', quas €tris accepimus: quae populi, quae paucorum, quae unius potestate regerentur. Et ille quidem non iis exemplis utitur, €quia scribens ad Trebatium ex iure ducere ea maluit: ego €apertiora posui. Propria uero ad coniecturae quoque per-€tinent partem, ut, quia proprium est boni recte facere, ira-€cundi uerbis [2aut manu male facere, facta haec ab ipsis]2 esse €credantur, aut contra. Nam ut quaedam in quibusdam €utique [2sunt, ita quaedam in quibusdam utique]2 non sunt, €et ratio, quamuis [ita] ex diuerso, eadem est. €@@Diuisio et ad probandum simili uia ualet et ad refellen-dum. Probationi interim satis est unum habere, hoc modo: €'ut sit ciuis, aut natus sit oportet aut factus'; utrumque tol-lendum est: 'nec natus nec factus est'. Fit hoc et multiplex, €idque est argumentorum genus ex remotione, quo modo @1 €efficitur totum falsum, modo id quod relinquitur uerum. €Totum falsum est hoc modo: 'Pecuniam credidisse te dicis: €aut habuisti ipse aut ab aliquo accepisti aut inuenisti aut €surripuisti. Si neque domi habuisti neque ab aliquo accepisti et cetera, non credidisti'. Relicum fit uerum sic: 'hic seruus €quem tibi uindicas aut uerna tuus est aut emptus aut dona-€tus aut testamento relictus aut ex hoste captus aut alienus': €deinde remotis prioribus supererit 'alienus'. Periculosum et €cum cura intuendum genus, quia, si in proponendo unum €quodlibet omiserimus, cum risu quoque tota res soluitur. Tutius quod Cicero pro Caecina facit, cum interrogat, si haec €actio non sit, quae sit (simul enim remouentur omnia): uel €cum duo ponentur inter se contraria, quorum tenuisse €utrumlibet sufficiet, quale Ciceronis est: 'unum quidem certe €nemo erit tam inimicus Cluentio qui mihi non concedat, si €constet corruptum illud esse iudicium, aut ab Habito aut ab €Oppianico esse corruptum: si doceo non ab Habito, uinco ab Oppianico, si ostendo ab Oppianico, purgo Habitum'. Fit €etiam ex duobus, quorum necesse est [2esse]2 alterum uerum, €eligendi aduersario potestas, efficiturque ut utrum elegerit €noceat. Facit hoc Cicero pro Oppio: 'utrum cum Cottam €adpetisset an cum ipse se conaretur occidere telum e manibus €ereptum est?' et pro Vareno: 'optio uobis datur, utrum €uelitis casu illo itinere Varenum usum esse an huius persuasu €et inductu': deinde utraque facit accusatori contraria. Interim duo ita proponuntur ut utrumlibet electum idem @1 €efficiat, quale est: 'philosophandum [2est, etiam si non est €philosophandum']2, et illud uulgatum: 'quo schema, si intel-€legitur? quo, si non intellegitur?' et 'mentietur in tormentis €qui dolorem pati potest, mentietur qui non potest'. @@Vt sunt autem tria tempora, ita ordo rerum tribus mo-€mentis consertus est: habent enim omnia [2initium]2, incre-€mentum, summam, ut iurgium, deinde [2rixa, tum]2 caedes. €Est ergo hic argumentorum quoque locus inuicem proban-€tium; nam et ex initiis summa colligitur, quale est: 'non €possum togam praetextam sperare cum exordium pullum €uideam', et contra: 'non dominationis causa Sullam arma sumpsisse, argumentum est dictatura deposita'. Similiter €ex incremento in utramque partem ducitur ratio cum in €coniectura, tum etiam in tractatu aequitatis, an ad initium €summa referenda sit, id est, an ei caedes inputanda sit a quo €iurgium coepit. @@Est argumentorum locus ex similibus: 'si continentia €uirtus, utique et abstinentia': 'si fidem debet tutor, et pro-€curator'. Hoc est ex eo genere quod $E)PAGWGH/N& Graeci uocant, €Cicero inductionem. Ex dissimilibus: 'non si laetitia bonum, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨Š˜É…et uoluptas': 'non quod mulieri, idem pupillo'. Ex contrariis: €'frugalitas bonum, luxuria enim malum': 'si malorum causa €bellum est, erit emendatio pax': 'si ueniam meretur qui in-€prudens nocuit, non meretur praemium qui inprudens pro-fuit'. Ex pugnantibus: 'qui est sapiens, stultus non est'. Ex €consequentibus siue adiunctis: 'si est bonum iustitia, recte @1 €iudicandum': 'si malum perfidia, non est fallendum': idem €retro. Nec sunt his dissimilia ideoque huic loco subicienda, €cum et ipsa naturaliter congruant: 'quod quis non habuit, €non perdidit': 'quem quis amat, sciens non laedit': 'quem €quis heredem suum esse uoluit, carum habuit, habet, habe-€bit'. Sed cum sint indubitata, uim habent paene signorum inmutabilium. Sed haec consequentia dico, acolutha (est €enim consequens sapientiae bonitas), illa insequentia, par-€epomena, quae postea facta sunt aut futura. Nec sum de €nominibus anxius; uocet enim ut uoluerit quisque, dum uis €rerum ipsa manifesta sit appareatque hoc temporis, illud esse naturae. Itaque non dubito haec quoque [2uocare]2 con-€sequentia, quamuis ex prioribus dent argumentum ad ea €quae secuntur, quorum duas quidam species esse uoluerunt, €actionis (ut pro Oppio: 'quos educere inuitos in prouinciam €non potuit, eos inuitos retinere qui potuit?'), temporis, in €Verrem: 'si finem praetoris edicto adferunt Kalendae Ian., €cur non initium quoque edicti nascatur a Kalendis Ian.?' Quod utrumque exemplum tale est ut idem in diuersum, si €retro agas, ualeat; consequens enim est eos, qui inuiti duci non potuerint, inuitos non potuisse retineri. Illa quoque quae €ex rebus mutuam confirmationem praestantibus ducuntur €(quae proprii generis uideri quidam uolunt et uocant $E)K TW=N €$PRO\S A)/LLHLA&, Cicero ex rebus sub eandem rationem uenienti-€bus) fortiter consequentibus iunxerim: 'si portorium Rhodiis @1 €locare honestum est, et Hermocreonti conducere', et: 'quod discere honestum, et docere'. Vnde illa non hac ratione dicta €sed efficiens idem Domiti Afri sententia est pulchra: 'ego €accusaui, uos damnastis'. Est inuicem consequens et quod €ex diuersis idem ostendit, ut qui mundum nasci dicit per hoc €ipsum et deficere significet, quia deficit omne quod nascitur. @@Simillima est his argumentatio qua colligi solent ex iis €quae faciunt ea quae efficiuntur, aut contra, quod genus a €causis uocant: haec interim necessario fiunt, interim plerum-€que sed non necessario. Nam corpus in lumine utique um-€bram facit, et umbra, ubicumque est, ibi esse corpus osten-dit. Alia sunt, ut dixi, non necessaria, uel utrimque uel ex €altera parte: 'sol colorat: non utique qui est coloratus a sole €est': 'iter puluerulentum facit, sed neque omne iter puluerem mouet, nec quisquis est puluerulentus ex itinere est'. Quae €utique fiunt, talia sunt: 'si sapientia bonum uirum facit, €bonus uir est utique sapiens', itemque: 'boni est honeste €facere, mali turpiter, et qui honeste faciunt, boni, qui tur-€piter, mali iudicantur': recte. At [exercitatio plerumque €robustum corpus facit, sed non quisquis est robustus exerci-€tatus, nec quisquis exercitatus robustus est] nec, quia forti-€tudo praestat ne mortem timeamus, quisquis mortem non €timuerit uir fortis erit existimandus, nec si capitis dolorem facit inutilis hominibus sol est. Haec ad exhortatiuum €maxime genus pertinent: 'uirtus facit laudem, sequenda €igitur: at uoluptas infamiam, fugienda igitur'. Recte autem monemur causas non utique ab ultimo esse repetendas, ut €Medea: €@@@@'utinam ne in nemore Pelio', @1 €quasi uero id eam fecerit miseram aut nocentem quod illic €ceciderint abiegnae ad terram trabes: et Philocteta Paridi: €@@@@'si inpar esses tibi, ego nunc non essem miser': €quo modo peruenire quolibet retro causas legentibus licet. Illud his adicere ridiculum putarem nisi eo Cicero uteretur, €quod coniugatum uocant, ut 'eos qui rem iustam faciunt €iuste facere', quod certe non eget probatione: 'quod com-pascuum est, compascere licere'. Quidam haec, quae uel ex €causis uel ex efficientibus diximus, alieno nomine uocant €ecbasis, id est exitus; nam nec hic aliud tractatur quam quid €ex quoque eueniat. @@Adposita uel comparatiua dicuntur quae minora ex maiori-€bus, maiora ex minoribus, paria ex paribus probant. Confir-€matur coniectura ex maiore: 'si quis sacrilegium facit, faciet €et furtum'; ex minore: 'qui facile ac palam mentitur, peiera-€bit'; ex pari: 'qui ob rem iudicandam pecuniam accepit, et ob dicendum falsum testimonium accipiet'. Iuris confirma-€tio est eius modi; ex maiore: 'si adulterum occidere licet, et €loris caedere'; ex minore: 'si furem nocturnum occidere licet, €quid latronem?'; ex pari: 'quae poena aduersus interfec-€torem patris iusta est, eadem aduersus matris'; quorum omnium tractatus uersatur in syllogismis. Illa magis finitio-€nibus aut qualitatibus prosunt: %'si robur corporibus bonum €non est, minus sanitas';% 'si furtum scelus, magis sacri-€legium'; 'si abstinentia uirtus, et continentia'; 'si mundus @1 €prouidentia regitur, administranda res publica'; 'si domus €aedificari sine ratione non potest, quid * '; '%agenda si% naualium cura, et armorum.' Ac mihi quidem sufficeret hoc €genus, sed in species secatur. Nam et ex pluribus ad unum €et ex uno ad plura (unde est 'quod semel, et saepius') et ex €parte ad totum [2et]2 ex genere ad speciem [2et]2 ex eo quod €continet ad id quod continetur, aut ex difficilioribus ad faci-€liora et ex longe positis ad propiora, et ad omnia quae contra haec sunt, eadem ratione argumenta ducuntur. Sunt enim €et haec maiora et minora aut certe uim similem optinent. €Quae si persequamur, nullus erit ea concidendi modus: in-€finita est enim rerum comparatio_iucundiora grauiora, magis necessaria [2minus necessaria]2, honestiora utiliora: sed €mittamus plura, ne in eam ipsam quam uito loquacitatem €incidam. Exemplorum quoque ad haec infinitus est numerus, €sed paucissima attingam. Ex maiore pro Caecina: 'quod €exercitus armatos mouet, id aduocationem non uidebitur €mouisse?' Ex faciliore in Clodium et Curionem: 'ac uide an €facile fieri tu potueris, cum is factus non sit cui tu concessisti'. Ex difficiliore: 'uide quaeso, Tubero, ut qui de meo facto non €dubitem de Ligari audeam dicere'; et alibi: 'an sperandi €Ligario causa non sit cum mihi apud te locus sit etiam €pro altero deprecandi?' Ex minore pro Caecina: 'itane? €scire esse armatos sat est ut uim factam probes, in manus eorum incidere non est satis?' Ergo, ut breuiter contraham @1 €summam, ducuntur argumenta a personis causis locis tem-€pore (cuius tres partes diximus, praecedens coniunctum in-€sequens), facultatibus (quibus instrumentum subiecimus), €modo (id est, ut quidque sit factum), finitione, genere specie €differentibus propriis, remotione, diuisione, initio incremen-€to summa, similibus dissimilibus, pugnantibus, consequen-€tibus, efficientibus, effectis, euentis, iugatis, comparatione €(quae in pluris diducitur species). @@Illud adiciendum uidetur, duci argumenta non a confessis €tantum sed etiam a fictione, quod Graeci cat' hypothesin €uocant, et quidem ex omnibus isdem locis quibus superiora, quia totidem species esse possunt fictae quot uerae. Nam €fingere hoc loco [hoc] est proponere aliquid quod, si uerum €sit, aut soluat quaestionem aut adiuuet, deinde id de quo €quaeritur facere illi simile. Id quo facilius accipiant iuuenes €nondum scholam egressi, primo familiaribus magis ei aetati exemplis ostendam. Lex: 'qui parentes non aluerit, uincia-€tur'. Non alit quis, et uincula nihilo minus recusat. Vtitur €fictione, si miles, si infans sit, si rei publicae causa absit. Et €illa contra optionem fortium: 'si tyrannidem petas, si tem-plorum euersionem'. Plurimum ea res uirium habet contra €scriptum. Vtitur his Cicero pro Caecina: 'Vnde tu aut familia €aut procurator tuus. Si me uilicus tuus solus deiecisset . . . si @1 €uero ne habeas quidem seruum praeter eum qui me de-iecerit', et alia in eodem libro plurima. Verum eadem fictio €ualet et ad qualitates: 'si L. Catilina cum suo consilio ne-€fariorum hominum quos secum eduxit hac de re posset iudi-€care, condemnaret L. Murenam'; et [2ad]2 amplificationem: þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨Š˜ã…'si hoc tibi inter cenam et in illis inmanibus poculis tuis acci-€disset'. Sic et: 'si res publica uocem haberet'. @@Has fere sedes accepimus probationum in uniuersum, quas €neque generatim tradere sat est, cum ex qualibet earum in-€numerabilis argumentorum copia oriatur, neque per singulas €species exequi patitur natura rerum: quod qui sunt facere €conati, duo pariter subierunt incommoda, ut et nimium dicerent nec tamen totum. Vnde plurimi, cum in hos inex-€plicabiles laqueos inciderunt, omnem, etiam quem ex in-€genio suo potuerant habere, conatum uelut adstricti certis €legum uinculis perdiderunt et magistrum respicientes natu-ram ducem sequi desierunt. Nam ut per se non sufficiet scire €omnes probationes aut a personis aut a rebus peti, quia €utrumque in plura diuiditur, ita ex antecedentibus et iunctis €et insequentibus trahenda esse argumenta qui acceperit num €protinus in hoc sit instructus, ut quid in quaque causa ducen-dum sit ex his sciat?_praesertim cum plurimae probationes €in ipso causarum complexu reperiantur, ita ut sint cum alia €lite nulla communes, eaeque sint et potentissimae et minime €obuiae, quia communia ex praeceptis accepimus, propria @1 inuenienda sunt. Hoc genus argumentorum sane dicamus €ex circumstantia, quia $PERI/STASIN& dicere aliter non possu-€mus, uel ex iis quae cuiusque causae propria sunt: ut in illo €adultero sacerdote, qui lege qua unius seruandi potestatem €habebat se ipse seruare uoluit, proprium controuersiae est €dicere: 'non unum nocentem seruabas, quia te dimisso adul-€teram occidere non licebat'; hoc enim argumentum lex facit, quae prohibet adulteram sine adultero occidere. Et illa, in €qua lex est ut argentarii dimidium ex eo quod debebant €soluerent, creditum suum totum exigerent. Argentarius ab €argentario solidum petit. Proprium ex materia est argumen-€tum creditoris, idcirco adiectum esse in lege ut argentarius €totum exigeret: aduersus alios enim non opus fuisse lege, €cum omnes praeterquam ab argentariis totum exigendi ius haberent. Cum multa autem nouantur in omni genere €materiae, tum praecipue in iis quaestionibus quae scripto €constant, quia uocum et in singulis ambiguitas frequens et adhuc in coniunctis magis. Et haec ipsa plurium legum €aliorumue scriptorum uel congruentium uel repugnantium €complexu uarientur necesse est, cum res rei aut ius iuris €quasi signum est. 'Non debui tibi pecuniam: numquam me €appellasti, usuram non accepisti, ultro a me mutuatus es'. €'Lex est: qui patri proditionis reo non adfuerit, exheres sit. €Negat filius, nisi si pater absolutus sit'. Quid signi? Lex altera: 'proditionis damnatus cum aduocato exulet'. 'Cicero €pro Cluentio P. Popilium et Tiberium Guttam dicit non €iudicii corrupti sed ambitus esse damnatos'. Quid signi? €Quod accusatores eorum, qui erant ipsi ambitus damnati, e @1 lege sint post hanc uictoriam restituti. Nec minus in hoc €curae debet adhiberi, quid proponendum, quam quo modo €sit quod proposueris probandum: hic immo uis inuentionis €maior, certe prior. Nam ut tela superuacua sunt nescienti €quid petat, sic argumenta, nisi prouideris cui rei adhibenda sint. Hoc est quod comprendi arte non possit. Ideoque, cum €plures eadem didicerint, generibus argumentorum similibus €utentur: alius alio plura quibus utatur inueniet. Sit exempli €gratia proposita controuersia quae minime communes cum aliis quaestiones habet: 'Cum Thebas euertisset Alexander, €inuenit tabulas quibus centum talenta mutua Thessalis €dedisse Thebanos continebatur. Has, quia erat usus com-€militio Thessalorum, donauit his ultro: postea restituti a €Casandro Thebani reposcunt Thessalos. Apud Amphictyo-€nas agitur'. Centum talenta et credidisse eos constat et non recepisse. Lis omnis ex eo quod Alexander ea Thessalis €donasse dicitur pendet. Constat illud quoque, non esse iis ab €Alexandro pecuniam datam: quaeritur ergo, an proinde sit quod datum est ac si pecuniam dederit? Quid proderunt €argumentorum loci nisi haec prius uidero, nihil eum egisse €donando, non potuisse donare, non donasse? Et prima qui-€dem actio facilis ac fauorabilis repetentium iure quod ui sit €ablatum: sed hinc aspera et uehemens quaestio exoritur de €iure belli, dicentibus Thessalis hoc regna, populos, fines gen-tium atque urbium contineri. Inueniendum contra est quo €distet haec causa a ceteris quae in potestatem uictoris ueni-€rent, nec circa probationem res haeret, sed circa proposi-€tionem. Dicamus in primis: in eo quod in iudicium deduci €potest nihil ualere ius belli, nec armis erepta nisi armis posse €retineri. Itaque, ubi illa ualeant, non esse iudicem: ubi iudex @1 sit, illa nihil ualere. Hoc inueniendum est, ut adhiberi possit €argumentum: ideo captiuos, si in patriam suam redierint, €liberos esse quia bello parta non nisi eadem ui possideantur. €Proprium et illud causae, quod Amphictyones iudicant, ut €alia apud centumuiros, alia apud priuatum iudicem in isdem quaestionibus ratio. Tum secundo gradu, non potuisse donari €a uictore ius, quia id demum sit eius quod teneat: ius, quod €sit incorporale, adprendi manu non posse. Hoc reperire est €difficilius quam cum inueneris argumentis adiuuare, ut alia €sit condicio heredis, alia uictoris, quia ad illum ius, ad hunc res transeat. Proprium deinde materiae, ius publici crediti €transire ad uictorem non potuisse, quia quod populus credi-€derit omnibus debeatur, et, quamdiu quilibet unus super-€fuerit, esse eum totius summae creditorem, Thebanos autem non omnis in Alexandri manu fuisse. Hoc non extrinsecus €probatur, quae uis est argumenti, sed ipsum per se ualet. €Tertii loci pars prior magis uulgaris, non in tabulis esse ius, €itaque multis argumentis defendi potest. Mens quoque €Alexandri duci debet in dubium, honorarit eos an deceperit. €Illud iam rursus proprium materiae et uelut nouae contro-€uersiae, quod restitutione recepisse ius, etiam si quod amiser-€int, Thebani uidentur. Hic et quid Casander uelit quaeritur. €Sed uel potentissima apud Amphictyonas aequi tractatio est. @@Haec non idcirco dico quod inutilem horum locorum ex €quibus argumenta ducuntur cognitionem putem, alioqui €nec tradidissem, sed ne se qui cognouerint ista, si cetera neg-€legant, perfectos protinus atque consummatos putent et nisi €in ceteris quae mox praecipienda sunt elaborauerint mutam quandam scientiam consecutos intellegant. Neque enim arti-€bus editis factum est ut argumenta inueniremus, sed dicta €sunt omnia antequam praeciperentur, mox ea scriptores @1 €obseruata et collecta ediderunt. Cuius rei probatio est quod €exemplis eorum ueteribus utuntur et ab oratoribus illa re-€petunt, ipsi nullum nouum et quod dictum non sit inueniunt. Artifices ergo illi qui dixerunt. Sed habenda his quoque gratia €est, per quos labor nobis detractus est. Nam quae priores €beneficio ingenii singula inuenerunt, nobis et non sunt re-€quirenda et notata omnia. Sed non magis hoc sat est quam €palaestram didicisse nisi corpus exercitatione, continentia, €cibis, ante omnia natura iuuatur, sicut contra ne illa quidem satis sine arte profuerint. Illud quoque studiosi eloquentiae €cogitent, neque omnibus in causis ea quae demonstrauimus €cuncta posse reperiri, neque, cum proposita fuerit materia €dicendi, scrutanda singula et uelut ostiatim pulsanda, ut €sciant an ad probandum id quod intendimus forte respon-deant: nisi cum discunt et adhuc usu carent. Infinitam enim €faciat ista res dicendi tarditatem, si semper necesse sit €ut, temptantes unum quodque eorum, quod sit aptum atque €conueniens experiendo noscamus: nescio an etiam impedi-€mento futura sit nisi et animi quaedam ingenita natura et €studio exercitata uelocitas recta nos ad ea quae conueniant causae ferant. Nam ut cantus uocis plurimum iuuat sociata €neruorum concordia, si tamen tardior manus, nisi inspectis €dimensisque singulis, quibus quaeque uox fidibus iungenda €sit dubitet, potius fuerit esse contentum eo quo simplex €canendi natura tulerit: ita huius modi praeceptis debet qui-€dem aptata esse et citharae modo intenta ratio doctrinae, sed hoc exercitatione multa consequendum, ut, quem ad @1 €modum illorum artificum, etiam si alio spectant, manus þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨Š˜ýƒtamen ipsa consuetudine ad grauis, acutos, mediosque horum €sonos fertur, sic oratoris cogitationem nihil moretur haec €uarietas argumentorum et copia, sed quasi offerat se et €occurrat, et, ut litterae syllabaeque scribentium cogita-€tionem non exigunt, sic orationem sponte quadam €sequantur.  @@Tertium genus, ex iis quae extrinsecus adducuntur in €causam, Graeci uocant $PARA/DEIGMA&, quo nomine et generaliter €usi sunt in omni similium adpositione et specialiter in iis €quae rerum gestarum auctoritate nituntur. Nostri fere €similitudinem uocare maluerunt quod ab illis parabole dici-€tur, hoc alterum exemplum, quamquam et hoc simile est, illud exemplum. Nos, quo facilius propositum explicemus, €utrumque $PARA/DEIGMA& esse credamus et ipsi appellemus exem-€plum. Nec uereor ne uidear repugnare Ciceroni, quam-€quam conlationem separat ab exemplo. Nam idem omnem €argumentationem diuidit in duas partes, inductionem et €ratiocinationem, ut plerique Graecorum in $PARADEI/GMATA& et €$E)PIXEIRH/MATA&, dixeruntque $PARA/DEIGMA R(HTORIKH\N E)PAGWGH/N&. Nam illa, qua plurimum est Socrates usus, hanc habuit uiam, €[2ut]2, cum plura interrogasset quae fateri aduersario necesse €esset, nouissime id de quo quaerebatur inferret ut simile @1 €concessis. [Id est inductio.] Hoc in oratione fieri non potest, sed quod illic interrogatur, hic fere sumitur. Sit igitur illa €interrogatio talis: 'Quod est pomum generosissimum? Nonne €quod optimum?' Concedetur. 'Quid? equus qui generosissi-€mus? Nonne qui optimus?' Et plura in eundum modum. €Deinde, cuius rei gratia rogatum est: 'quid? homo nonne is generosissimus qui optimus?' Fatendum erit. Hoc in tes-€tium interrogatione ualet plurimum, in oratione perpetua €dissimile est: aut enim sibi ipse respondet orator: 'Quod €pomum generosissimum? Puto quod optimum. Et equus? €Qui uelocissimus. Ita hominum non qui claritate nascendi, €sed qui uirtute maxime excellet' * €@@Omnia igitur ex hoc genere sumpta necesse est aut similia €esse aut dissimilia aut contraria. Similitudo adsumitur in-€terim et ad orationis ornatum; sed illa cum res exiget, nunc ea quae ad probationem pertinent exequar. Potentissimum €autem est inter ea quae sunt huius generis quod proprie €uocamus exemplum, id est rei gestae aut ut gestae utilis ad €persuadendum id quod intenderis commemoratio. Intuen-€dum igitur est totum simile sit an ex parte, ut aut omnia ex €eo sumamus aut quae utilia erunt. Simile est: 'iure occisus est Saturninus sicut Gracchi'. Dissimile: 'Brutus occidit €liberos proditionem molientis, Manlius uirtutem filii morte €multauit'. Contrarium: 'Marcellus ornamenta Syracusanis €hostibus restituit, Verres eadem sociis abstulit'. Et proban-€dorum et culpandorum ex his confirmatio eosdem gradus habet. Etiam in iis quae futura dicemus utilis similium €admonitio est, ut si quis dicens Dionysium idcirco petere €custodes salutis suae ut eorum adiutus armis tyrannidem @1 €occupet, hoc referat exemplum, eadem ratione Pisistratum €ad dominationem peruenisse. @@Sed ut sunt exempla interim tota similia, ut hoc proxi-€mum, sic interim ex maioribus ad minora, ex minoribus ad €maiora ducuntur. 'Si propter matrimonia uiolata urbes euer-€sae sunt, quid fieri adultero par est?' 'Tibicines, cum ab urbe €discessissent, publice reuocati sunt: quanto magis principes €ciuitatis uiri et bene de re publica meriti, cum inuidiae ces-serint, ab exilio reducendi!' Ad exhortationem uero prae-€cipue ualent inparia. Admirabilior in femina quam in uiro €uirtus. Quare, si ad fortiter faciendum accendatur aliquis, €non tantum adferent momenti Horatius et Torquatus quan-€tum illa mulier cuius manu Pyrrhus est interfectus, et ad €moriendum non tam Cato et Scipio quam Lucretia: quod ipsum est ex maioribus ad minora. Singula igitur horum €generum ex Cicerone (nam unde potius?) exempla pona-€mus. Simile est hoc pro Murena: 'etenim mihi ipsi accidit ut €cum duobus patriciis, altero improbissimo [2atque audacis-€simo]2, altero modestissimo atque optimo uiro, peterem: superaui tamen dignitate Catilinam, gratia Galbam'. Maius €minoris pro Milone: 'Negant intueri lucem esse fas ei qui a €se hominem occisum esse fateatur. In qua tandem urbe hoc €homines stultissimi disputant? Nempe in ea quae primum €iudicium de capite uidit M. Horati, fortissimi uiri, qui non-€dum libera ciuitate tamen populi Romani comitiis liberatus €est, cum sua manu sororem esse interfectam fateretur'. €Minus maioris: 'occidi, occidi, non Spurium Maelium, qui @1 €annona leuanda iacturisque rei familiaris, quia nimis €amplecti plebem uidebatur, in suspicionem incidit regni €adpetendi' et cetera, deinde: 'sed eum (auderet enim dicere, €cum patriam periculo liberasset) cuius nefandum adulterium €in puluinaribus', et totus in Clodium locus. @@Dissimile pluris casus habet. Fit enim genere modo tempore €loco ceteris, per quae fere omnia Cicero praeiudicia quae de €Cluentio uidebantur facta subuertit: contrario uero exemplo €censoriam notam, laudando censorem Africanum, qui eum €quem peierasse conceptis uerbis palam dixisset, testimonium €etiam pollicitus si quis contra diceret, nullo accusante tradu-€cere equum passus esset: quae quia erant longiora non suis uerbis exposui. Breue autem apud Vergilium contrarii €exemplum est: €@@@@'at non ille, satum quo te mentiris, Achilles €@@@@talis in hoste fuit Priamo.' Quaedam autem ex iis quae gesta sunt tota narrabimus, ut €Cicero pro Milone: 'pudicitiam cum eriperet militi tribunus €militaris in exercitu C. Mari, propincus eius imperatoris, in-€terfectus ab eo est cui uim adferebat: facere enim probus €adulescens periculose quam perpeti turpiter maluit: atque €hunc ille summus uir scelere solutum periculo liberauit'; quaedam significare satis erit, ut idem ac pro eodem: 'neque €enim posset Ahala ille Seruilius aut P. Nasica aut L. Opimius €aut me consule senatus non nefarius haberi, si sceleratos in-€terfici nefas esset'. Haec ita dicentur prout nota erunt uel €utilitas causae aut decor postulabit. @@Eadem ratio est eorum quae ex poeticis fabulis ducuntur, €nisi quod iis minus adfirmationis adhibetur: cuius usus qualis €esse deberet, idem optimus auctor ac magister eloquentiae @1 ostendit. Nam huius quoque generis eadem in oratione re-€perietur exemplum: 'itaque hoc, iudices, non sine causa €etiam fictis fabulis doctissimi homines memoriae prodide-€runt, eum qui patris ulciscendi causa matrem necauisset, €uariatis hominum sententiis, non solum diuina sed sapientis-simae deae sententia liberatum'. Illae quoque fabellae quae, €etiam si originem non ab Aesopo acceperunt (nam uidetur €earum primus auctor Hesiodus), nomine tamen Aesopi €maxime celebrantur, ducere animos solent praecipue rusti-€corum et imperitorum, qui et simplicius quae ficta sunt €audiunt, et capti uoluptate facile iis quibus delectantur con-€sentiunt: si quidem et Menenius Agrippa plebem cum patri-€bus in gratiam traditur reduxisse nota illa de membris humanis aduersus uentrem discordantibus fabula, et Hora-€tius ne in poemate quidem humilem generis huius usum €putauit in illis uersibus: €@@@@'quod dixit uulpes aegroto cauta leoni'. €$*AI)=NON& Graeci uocant et $AI)SWPEI/OUS&, ut dixi, $LO/GOUS& et $LIBU-€$KOU/S&, nostrorum quidam, non sane recepto in usum nomine, apologationem. Cui confine est $PAROIMI/AS& genus illud quod €est uelut fabella breuior et per allegorian accipitur: 'non €nostrum' inquit 'onus: bos clitellas'. @@Proximas exemplo uires habet similitudo, praecipueque €illa quae ducitur citra ullam tralationum mixturam ex rebus €paene paribus: 'ut qui accipere in campo consuerunt iis can-€didatis quorum nummos suppressos esse putant inimicissimi @1 €solent esse: sic eius modi iudices infesti tum reo uenerant.' Nam parabole, quam Cicero conlationem uocat, longius res €quae comparentur repetere solet. Nec hominum modo inter €se opera similia spectantur (ut Cicero pro Murena facit: €'quod si e portu soluentibus qui iam in portum ex alto in-€uehuntur praecipere summo studio solent et tempestatum €rationem et praedonum et locorum, quod natura adfert ut iis €faueamus qui eadem pericula quibus nos perfuncti sumus þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨‹˜—ˆˆingrediantur: quo tandem me animo esse oportet, prope iam €ex magna iactatione terram uidentem, in hunc, cui uideo €maximas tempestates esse subeundas?') sed et a mutis atque etiam inanimis interim * huius modi ducitur. Et quoniam €similium alia facies in alia ratione, admonendum est rarius €esse in oratione illud genus, quod $EI)KO/NA& Graeci uocant, quo €exprimitur rerum aut personarum imago,_ut Cassius: €@@@@'quis istam faciem planipedis senis torquens?'_ €quam id quo probabilius fit quod intendimus: ut, si animum €dicas excolendum, similitudine utaris terrae, quae neglecta €sentes ac dumos, culta fructus creat: aut, si ad curam rei €publicae horteris, ostendas apes etiam formicasque, non €modo muta sed etiam parua animalia, in commune tamen laborare. Ex hoc genere dictum illud est Ciceronis: 'ut cor-€pora nostra sine mente, ita ciuitas sine lege suis partibus, ut €neruis ac sanguine et membris, uti non potest'. Sed ut hac €corporis humani pro Cluentio, ita pro Cornelio equorum, pro Archia saxorum quoque usus est similitudine. Illa, ut dixi, @1 €propiora: 'ut remiges sine gubernatore, sic milites sine im-€peratore nihil ualere'. Solent tamen fallere similitudinum €species, ideoque adhibendum est eis iudicium. Neque enim €ut nauis utilior noua quam uetus, sic amicitia, uel ut lau-€danda quae pecuniam suam pluribus largitur, ita quae for-€mam. Verba sunt in his similia uetustatis et largitionis, uis quidem longe diuersa [pecuniae et pudicitiae]. Itaque in hoc €genere maxime quaeritur an simile sit quod infertur. Etiam €in illis interrogationibus Socraticis, quarum paulo ante feci €mentionem, cauendum ne incaute respondeas, ut apud €Aeschinen Socraticum male respondit Aspasiae Xenophontis uxor, quod Cicero his uerbis transfert: 'Dic mihi, quaeso, €Xenophontis uxor, si uicina tua melius habeat aurum quam €tu habes, utrumne illud [2an tuum malis? Illud,]2 inquit. €Quid? si uestem et ceterum ornatum muliebrem pretii €maioris habeat quam tu, tuumne an illius [2malis? Respon-€dit: illius]2 uero. Age sis, inquit, si uirum illa meliorem habeat quam tu habes, utrumne tuum uirum malis an illius?' Hic €mulier erubuit, merito: male enim responderat se malle €alienum aurum quam suum; nam est id improbum. At si €respondisset malle se aurum suum tale esse quale illud esset, €potuisset pudice respondere malle se uirum suum talem esse €qualis melior esset. @@Scio quosdam inani diligentia per minutissimas ista partis @1 €secuisse, et esse aliquid minus simile, ut simia homini et [ut] €marmora deformata prima manu, aliquid plus, ut illud 'non €ouum tam simile ouo', et dissimilibus inesse simile, ut for-€micae et elephanto genus, quia sunt animalia, et similibus €dissimile, ut 'canibus catulos et matribus haedos', differunt enim aetate: contrariorum quoque aliter accipi opposita, ut €noctem luci, aliter noxia, ut frigidam febri, aliter repugnan-€tia, ut uerum falso, aliter separata, ut dura non duris: sed €quid haec ad praesens propositum magnopere pertineant, €non reperio. @@Illud est adnotandum magis, argumenta duci ex iure simili, €ut Cicero in Topicis: 'eum cui domus usus fructus relictus sit €non restituturum heredi si corruerit, quia non restituat ser-€uum si is decesserit'; ex contrario: 'nihil obstat quo minus €iustum matrimonium sit mente coeuntium, etiam si tabulae €signatae non fuerint: nihil enim proderit signasse tabulas si mentem matrimonii non fuisse constabit'; ex dissimili, quale €est Ciceronis pro Caecina: 'ut si qui me exire domo coegisset €armis, haberem actionem, si qui introire prohibuisset, non €haberem?' Dissimilia sic deprenduntur: 'non si, qui argen-€tum omne legauit, uideri potest signatam quoque pecuniam €reliquisse, ideo etiam quod est in nominibus dari uoluisse €creditur'. @@$*)ANALOGI/AN& quidam a simili separauerunt, nos eam subiec-€tam huic generi putamus. Nam ut unum ad decem, et decem @1 €ad centum simile certe est, et ut hostis sic malus ciuis. Quam-€quam haec ulterius quoque procedere solent: 'si turpis €dominae consuetudo cum seruo, turpis domino cum ancilla: si mutis animalibus finis uoluptas, idem homini'. Cui rei €facillime occurrit ex dissimilibus argumentatio: 'non idem €est dominum cum ancilla coisse quod dominam cum seruo, €nec, si mutis finis uoluptas, rationalibus quoque': immo ex €contrario: 'quia mutis, ideo non rationalibus'. @@Adhibebitur extrinsecus in causam et auctoritas. Haec €secuti Graecos, a quibus $KRI/SEIS& dicuntur, iudicia aut iudica-€tiones uocant, [2non]2 de quibus ex causa dicta sententia est €(nam ea quidem in exemplorum locum cedunt), sed si quid €ita uisum gentibus, populis, sapientibus uiris, claris ciuibus, inlustribus poetis referri potest. Ne haec quidem uulgo dicta €et recepta persuasione populari sine usu fuerint. Testimonia €sunt enim quodam modo, uel potentiora etiam quod non €causis accommodata sunt, sed liberis odio et gratia mentibus €ideo tantum dicta factaque quia aut honestissima aut ueris-sima uidebantur. An uero me de incommodis uitae disseren-€tem non adiuuabit earum persuasio nationum quae fletibus €natos, laetitia defunctos prosecuntur? Aut si misericordiam €commendabo iudici, nihil proderit quod prudentissima €ciuitas Atheniensium non eam pro adfectu sed pro numine accepit? Iam illa septem praecepta sapientium nonne quas-€dam uitae leges existimamus? Si causam ueneficii dicat €adultera, non M. Catonis iudicio damnanda uideatur, qui €nullam adulteram non eandem esse ueneficam dixit? Nam @1 €sententiis quidem poetarum non orationes modo sunt refer-€tae, sed libri etiam philosophorum, qui quamquam inferiora €omnia praeceptis suis ac litteris credunt, repetere tamen auctoritatem a plurimis uersibus non fastidierunt. Neque est €ignobile exemplum Megarios ab Atheniensibus, cum de Sala-€mine contenderent, uictos Homeri uersu, qui tamen ipse non €in omni editione reperitur, significans Aiacem naues suas Atheniensibus iunxisse. Ea quoque quae uulgo recepta sunt €hoc ipso, quod incertum auctorem habent, uelut omnium €fiunt, quale est: 'ubi amici, ibi opes', et 'conscientia mille €testes', et apud Ciceronem: 'pares autem, ut est in uetere €prouerbio, cum paribus maxime congregantur'; neque enim €durassent haec in aeternum nisi uera omnibus uiderentur. Ponitur a quibusdam, et quidem in parte prima, deorum €auctoritas, quae est ex responsis, ut 'Socraten esse sapien-€tissimum'. Id rarum est, non sine usu tamen. Vtitur eo Cicero €in libro de haruspicum responsis et in contione contra Catili-€nam, cum signum Iouis columnae inpositum populo osten-€dit, et pro Ligario, cum [2causam]2 C. Caesaris meliorem quia €hoc di iudicauerint confitetur. Quae cum propria causae €sunt, diuina testimonia uocantur, cum aliunde arcessuntur, argumenta. Nonnumquam contingit iudicis quoque aut €aduersarii aut eius qui ex diuerso agit dictum aliquod aut €factum adsumere ad eorum quae intendimus fidem. Propter €quod fuerunt qui exempla et has auctoritates inartificialium €probationum esse arbitrarentur, quod ea non inueniret orator, sed acciperet. Plurimum autem refert; nam testis €et quaestio et his similia de ipsa re quae in iudicio est @1 €pronuntiant: extra petita, nisi ad aliquam praesentis discep-€tationis utilitatem ingenio adplicantur, nihil per se ualent.  @@Haec fere de probatione uel ab aliis tradita uel usu €percepta in hoc tempus sciebam. Neque mihi fiducia est ut €ea sola esse contendam, quin immo hortor ad quaerendum €et inueniri posse fateor: quae tamen adiecta fuerint, non €multum ab his abhorrebunt. Nunc breuiter quem ad modum €sit utendum eis subiungam. @@Traditum fere est argumentum oportere esse confessum; €dubiis enim probari dubia qui possunt? Quaedam tamen €quae in alterius rei probationem ducimus ipsa probanda €sunt. 'Occidisti uirum; eras enim adultera'. Prius de adul-€terio conuincendum est, ut, cum id coeperit esse pro certo, €fiat incerti argumentum. 'Spiculum tuum in corpore occisi €inuentum est'. Negat suum: ut probationi prosit, proban-dum est. Illud hoc loco monere inter necessaria est, nulla €esse firmiora quam quae ex dubiis facta sunt certa. 'Caedes €a te commissa est: cruentam uestem habuisti' non est tam þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨Œ“„graue argumentum si fatetur quam si conuincitur. Nam si €fatetur, multis ex causis potuit cruenta esse uestis: si negat, €hic causae cardinem ponit, in quo si uictus fuerit etiam in €sequentibus ruit. Non enim uidetur in negando mentiturus €fuisse nisi desperasset id posse defendi si confiteretur. @@Firmissimis argumentorum singulis instandum, infirmiora €congreganda sunt, quia illa per se fortia non oportet circum-€stantibus obscurare, ut qualia sunt appareant, haec inbecilla natura mutuo auxilio sustinentur. Ita quae non possunt €ualere quia magna sunt ualebunt quia multa sunt, %utique €uero% ad eiusdem rei probationem omnia spectant. Vt, si @1 €quis hereditatis gratia hominem occidisse dicatur: 'heredi-€tatem sperabas et magnam hereditatem, et pauper eras et €tum maxime a creditoribus appellabaris, et offenderas eum €cuius heres eras, et mutaturum tabulas sciebas': singula €leuia sunt et communia, uniuersa uero nocent, etiam si non €ut fulmine, tamen ut grandine. @@Quaedam argumenta ponere satis non est: adiuuanda €sunt; ut 'cupiditas causa sceleris fuit': quae sit uis eius; 'ira': €quantum efficiat in animis hominum talis adfectio. Ita et fir-€miora erunt ipsa et plus habebunt decoris si non nudos et uelut carne spoliatos artus ostenderint. Multum etiam refert, €si argumento nitemur odii, utrum hoc ex inuidia sit an ex €iniuria an ex ambitu, uetus an nouum, aduersus inferiorem €parem superiorem, alienum propincum. Suos habent omnia €ista tractatus, et ad utilitatem partis eius quam tuemur referenda sunt. Nec tamen omnibus semper quae inueneri-€mus argumentis onerandus est iudex, quia et taedium ad-€ferunt et fidem detrahunt. Neque enim potest iudex credere €satis esse ea potentia quae non putamus ipsi sufficere qui €diximus. In rebus uero apertis argumentari tam sit stultum €quam in clarissimum solem mortale lumen inferre. @@His quidam probationes adiciunt, quas $PAQHTIKA/S& uocant, €ductas ex adfectibus. Atque Aristoteles quidem potentissi-€mum putat ex eo qui dicit, si sit uir bonus: quod ut optimum est, ita longe quidem sed sequitur tamen 'uideri'. Inde enim €illa nobilis Scauri defensio: 'Q. Varius Sucronensis ait €Aemilium Scaurum rem publicam populi Romani pro-€didisse: Aemilius Scaurus negat'. Cui simile quiddam fecisse @1 €Iphicrates dicitur, qui cum Aristophontem, quo accusante €similis criminis reus erat, interrogasset an is accepta pecunia rem publicam proditurus esset isque id negasset, 'quod €igitur' inquit 'tu non fecisses, ego feci?' Intuendum autem et €qui sit apud quem dicimus, et id quod illi maxime probabile €uideatur requirendum: qua de re locuti sumus in prohoemii et suasoriae praeceptis. Altera ex adfirmatione probatio est: €'ego hoc feci!', 'tu mihi hoc dixisti!' et 'o facinus indignum!', €similia; quae non debent quidem deesse orationi, et si desunt €multum nocent, non tamen habenda sunt inter magna prae-€sidia, cum hoc in eadem causa fieri ex utraque parte similiter possit. Illae firmiores ex sua cuique persona probationes €quae credibilem rationem subiectam habent: ut uulneratus €aut filio orbatus non fuerit alium accusaturus quam nocen-€tem, quando, si negotium innocenti facit, liberet eum noxa €qui admiserit. Hinc et patres aduersus liberos et aduersus €suos quisque necessarios auctoritatem petunt. @@Quaesitum etiam potentissima argumenta primone po-€nenda sint loco, ut occupent animos, an summo, ut inde €dimittant, an partita primo summoque, ut Homerica dispo-€sitione in medio sint infirma %aut animis% crescant. Quae €prout ratio causae cuiusque postulabit ordinabuntur, uno €(ut ego censeo) excepto, ne a potentissimis ad leuissima €decrescat oratio. @@Ego haec breuiter demonstrasse contentus, ita posui ut €locos ipsos et genera quam possem apertissime ostenderem: €quidam executi sunt uerbosius, quibus placuit, proposita @1 €locorum communium materia, quo quaeque res modo dici posset ostendere; sed mihi superuacuum uidebatur. Nam et €fere apparet quid in iniuriam, quid in auaritiam, quid in €testem inimicum, quid [2in]2 potentes amicos dicendum sit, €et de omnibus his omnia dicere infinitum est, tam hercule €quam si controuersiarum quae sunt quaeque futurae sunt quaestiones argumenta sententias tradere uelim. Ipsas autem €argumentorum uelut sedes non me quidem omnis ostendisse €confido, plurimas tamen. €@@Quod eo diligentius faciendum fuit quia declamationes, €quibus ad pugnam forensem uelut praepilatis exerceri sole-€bamus, olim iam ab illa uera imagine orandi recesserunt, €atque ad solam compositae uoluptatem neruis carent, non €alio medius fidius uitio dicentium quam quo mancipiorum €negotiatores formae puerorum uirilitate excisa lenocinantur. Nam ut illi robur ac lacertos barbamque ante omnia et alia €quae natura proprie maribus dedit parum existimant decora, €quaeque fortia, si liceret, forent ut dura molliunt: ita nos €habitum ipsum orationis uirilem et illam uim stricte robuste-€que dicendi tenera quadam elocutionis cute operimus et, €dum leuia sint ac nitida, quantum ualeant nihil interesse arbitramur. Sed mihi naturam intuenti nemo non uir spa-€done formosior erit, nec tam auersa umquam uidebitur ab €opere suo prouidentia ut debilitas inter optima inuenta sit, nec €id ferro speciosum fieri putabo quod si nasceretur monstrum €erat. Libidinem iuuet ipsum effeminati sexus mendacium, €numquam tamen hoc continget malis moribus regnum, ut si qua pretiosa fecit fecerit et bona. Quapropter eloquen-€tiam, licet hanc (ut sentio enim, dicam) libidinosam resupina €uoluptate auditoria probent, nullam esse existimabo quae @1 €ne minimum quidem in se indicium masculi et incorrupti, ne dicam grauis et sancti, uiri ostentet. An uero statuarum €artifices pictoresque clarissimi, cum corpora quam specio-€sissima fingendo pingendoue efficere cuperent, numquam in €hunc ceciderunt errorem, ut Bagoam aut Megabuxum ali-€quem in exemplum operis sumerent sibi, sed doryphoron €illum aptum uel militiae uel palaestrae, aliorum quoque €iuuenum bellicorum et athletarum corpora decora uere €existimarunt: nos qui oratorem studemus effingere non arma sed tympana eloquentiae demus? Igitur et ille quem insti-€tuimus adulescens quam maxime potest componat se ad €imitationem ueritatis, initurusque frequenter forensium cer-€taminum pugnam iam in schola uictoriam spectet, et ferire €uitalia ac tueri sciat, et praeceptor id maxime exigat, inuen-€tum praecipue probet. Nam ut ad peiora iuuenes laude ducuntur, ita laudati in bonis manent. Nunc illud mali est, €quod necessaria plerumque silentio transeunt, nec in dicendo €uidetur inter bona utilitas. Sed haec et in alio nobis tractata €sunt opere et in hoc saepe repetenda: nunc ad ordinem in-€ceptum.  @@Refutatio dupliciter accipi potest: nam et pars defen-€soris tota est posita in refutatione, et quae dicta sunt ex €diuerso debent utrimque dissolui. Et hoc est proprie cui in €causis quartus adsignatur locus, sed utriusque similis con-€dicio est. Neque uero ex aliis locis ratio argumentorum in €hac parte peti potest quam in confirmatione, nec locorum €aut sententiarum aut uerborum et figurarum alia condicio est. Adfectus plerumque haec pars mitiores habet. €@@Non sine causa tamen difficilius semper est creditum, quod €Cicero saepe testatur, defendere quam accusare. Primum @1 €quod est res illa simplicior: proponitur enim uno modo, dis-€soluitur uarie, cum accusatori satis sit plerumque uerum €esse id quod obiecerit, patronus neget defendat transferat €excuset deprecetur molliat minuat auertat despiciat deri-€deat. Quare inde recta fere atque, ut sic dixerim, clamosa est actio: hinc mille flexus et artes desiderantur. Tum accusator €praemeditata pleraque domo adfert, patronus etiam inopina-€tis frequenter occurrit. Accusator dat testem, patronus ex €re ipsa refellit. Accusator [2a]2 criminum inuidia, etsi falsa sit, €materiam dicendi trahit, de parricidio sacrilegio maiestate: €quae patrono tantum neganda sunt. Ideoque accusationibus €etiam mediocres in dicendo suffecerunt, bonus defensor €nemo nisi qui eloquentissimus fuit. Nam ut quod sentio €semel finiam, tanto est accusare quam defendere quanto €facere quam sanare uulnera facilius. þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨”@@Plurimum autem refert et quid protulerit aduersarius et €quo modo. Primum igitur intuendum est id cui responsuri €sumus, proprium sit eius iudicii an ad causam extra arcessi-€tum. Nam si est proprium, aut negandum aut defendendum aut transferendum: extra haec in iudiciis fere nihil est. De-€precatio quidem, quae est sine ulla specie defensionis, rara €admodum et apud eos solos iudices qui nulla certa pronun-€tiandi forma tenentur. Quamquam illae quoque apud C. Cae-€sarem et triumuiros pro diuersarum partium hominibus €actiones, etiam si precibus utuntur, adhibent tamen patro-€cinia, nisi hoc non fortissime defendentis est, dicere: 'quid €aliud egimus, Tubero, nisi ut quod hic potest nos possemus?' @1 Quod si quando apud principem aliumue cui utrum uelit €liceat dicendum erit, dignum quidem morte eum pro quo €loquemur, clementi tamen seruandum esse uel talem: pri-€mum omnium non erit res nobis cum aduersario sed cum €iudice, deinde forma deliberatiuae magis materiae quam €iudicialis utemur: suadebimus enim ut laudem humanitatis potius quam uoluptatem ultionis concupiscat. Apud iudices €quidem secundum legem dicturos sententiam de confessis €praecipere ridiculum est. Ergo quae neque negari neque €transferri possunt, utique defendenda sunt, qualiacumque €sunt, aut causa cedendum. Negandi duplicem ostendimus €formam, aut non esse factum aut non hoc esse quod factum €sit. Quae neque defendi neque transferri possunt, utique ne-€ganda, nec solum si finitio potest esse pro nobis, sed etiam si nuda infitiatio superest. Testes erunt: multa in eos dicere €licet; chirographum: de similitudine litterarum disserendum. €Vtique nihil erit peius quam confessio. Vltima est actionis €controuersia, cum defendendi negandiue non est locus [id est relatio]. Atqui quaedam sunt quae neque negari neque €defendi neque transferri possint. 'Adulterii rea est quae cum €anno uidua fuisset enixa est': lis non erit. Quare illud stul-€tissime praecipitur, quod defendi non possit silentio dissimu-€landum, si quidem est id de quo iudex pronuntiaturus est. At si extra causam sit adductum et tantum coniunctum, €malim quidem dicere nihil id ad quaestionem nec esse in iis €morandum et minus esse quam aduersarius dicat, tamen €%uelut huic% simulationi obliuionis ignoscam; debet enim €bonus aduocatus pro rei salute breuem neglegentiae repren-€sionem non pertimescere. @1 @@Videndum etiam, simul nobis plura adgredienda sint an €amolienda singula. Plura simul inuadimus si aut tam infirma €sunt ut pariter inpelli possint, aut tam molesta ut pedem €conferre cum singulis non expediat: tum enim toto corpore €obnitendum et, ut sic dixerim, derecta fronte pugnandum est. Interim, si resoluere ex parte diuersa dicta difficilius €erit, nostra argumenta cum aduersariorum argumentis con-€feremus, si modo haec ut ualentiora uideantur effici poterit. €Quae uero turba ualebunt, diducenda erunt, ut, quod paulo €ante dixi: 'heres eras et pauper et magna pecunia appella-€baris a creditoribus et offenderas et mutaturum tabulas testamenti sciebas'. Vrgent uniuersa: at singula quaeque dis-€solueris, iam illa flamma, quae magna congerie conualuerat, €diductis quibus alebatur concidet, ut si uel maxima flumina €in riuos [2diducantur]2 qualibet transitum praebent. Itaque €propositio quoque secundum hanc utilitatem accommodabi-€tur, ut ea nunc singula ostendamus, nunc complectamur uniuersa. Nam interim quod pluribus collegit aduersarius, €sat est semel proponere: ut, si multas causas faciendi quod €arguit reo dicet accusator fuisse, nos non enumeratis singulis €semel hoc in totum negemus, quia non quisquis causam faciendi sceleris habuit et fecerit. Saepius tamen accusatori €congerere argumenta, reo dissoluere expediet. €@@Id autem quod erit ab aduersario dictum quo modo refu-€tari debeat intuendum est. Nam si erit palam falsum, negare €satis est, ut pro Cluentio Cicero eum quem dixerat accusator epoto poculo concidisse negat eodem die mortuum. Palam €etiam contraria et superuacua et stulta reprendere nullius @1 €est artis, ideoque nec rationem eorum nec exempla tradere €necesse est. Id quoque (obscurum uocant) quod secreto et €sine teste aut argumento dicitur factum, satis natura sua €infirmum est (sufficit enim quod aduersarius non probat), item si ad causam non pertinet. Sed tamen interim oratoris €est efficere ut quid aut contrarium esse aut a causa diuersum €aut incredibile aut superuacuum aut nostrae potius causae €uideatur esse coniunctum. Obicitur Oppio quod de militum €cibariis detraxerit: asperum crimen, sed id contrarium osten-€dit Cicero, quia idem accusatores obiecerint Oppio quod is uoluerit exercitum largiendo corrumpere. Testes in Corne-€lium accusator lecti a tribuno codicis pollicetur: facit hoc €Cicero superuacuum, quia ipse fateatur. Petit accusationem €in Verrem Q. Caecilius, quod fuerat quaestor eius: ipsum Cicero ut pro se uideretur effecit. Cetera quae proponuntur €communis locos habent. Aut enim coniectura excutiuntur, €an uera sint, aut finitione, an propria, aut qualitate, an in-€honesta iniqua improba inhumana crudelia et cetera quae ei generi accidunt. Eaque non modo in propositionibus aut €rationibus, sed in toto genere actionis intuenda: an sit cru-€delis, ut Labieni in Rabirium lege perduellionis, inhumana, €ut Tuberonis Ligarium exulem accusantis atque id agentis €ne ei Ceasar ignoscat, superba, ut in Oppium ex epistula €Cottae reum factum: perinde praecipites insidiosae inpo-tentes deprehenduntur; ex quibus tamen fortissime inuaseris €quod est aut omnibus periculosum (ut dicit Cicero pro Tullio: €'quis hoc statuit umquam, aut cui concedi sine summo om-€nium periculo potest, ut eum iure potuerit occidere a quo @1 €metuisse se dicat ne ipse posterius occideretur?') aut ipsis €iudicibus, ut pro Oppio monet pluribus ne illud actionis genus in equestrem ordinem admittant. Nonnumquam €tamen quaedam bene et contemnuntur uel tamquam leuia €uel tamquam ad causam nihil pertinentia. Multis hoc locis €facit Cicero. Et haec simulatio interim huc usque procedit €ut quae dicendo refutare non possumus quasi fastidiendo €calcemus. @@Quoniam uero maxima pars eorum similibus constat, ri-€mandum erit diligentissime quid sit in quoque quod adsumi-€tur dissimile. In iure facile deprenditur: est enim scriptum €de rebus utique diuersis, tantoque magis ipsarum rerum €differentia potest esse manifesta. Illas uero similitudines €quae ducuntur ex mutis animalibus aut inanimis facile est eludere. Exempla rerum uarie tractanda sunt, si nocebunt: €quae si uetera erunt, fabulosa dicere licebit, si indubia, €maxime quidem dissimilia; neque enim fieri potest ut paria €sint omnia, ut, si Nasica post occisum Ti. Gracchum defen-€datur exemplo Ahalae a quo Maelius est interfectus, Mae-€lium regni adfectatorem fuisse, a Graccho leges modo latas €esse popularis, Ahalam magistrum equitum fuisse, Nasicam €priuatum esse dicatur. Si defecerint omnia, tum uidendum €erit an optineri possit ne illud quidem recte factum. Quod €de exemplis, idem etiam de iudicatis obseruandum. @@Quod autem posui, referre quo quidque accusator modo €dixerit, huc pertinet ut, si est minus efficaciter elocutus, ipsa @1 €eius uerba ponantur: si acri et uehementi fuerit usus €oratione, eandem rem nostris uerbis mitioribus proferamus, ut Cicero de Cornelio: 'codicem attigit', et protinus cum €quadam defensione, ut, si pro luxurioso dicendum sit: €'obiecta est paulo liberalior uita'. Sic et pro sordido parcum, pro maledico liberum dicere licebit. Vtique numquam €committendum est ut aduersariorum dicta cum sua con-€firmatione referamus, aut etiam loci alicuius executione €adiuuemus, nisi cum eludenda erunt: 'apud exercitum mihi €fueris', inquit, 'tot annis forum non attigeris, afueris tam diu, €et, cum tam longo interuallo ueneris, cum his qui in foro habitarunt de dignitate contendas?' Praeterea in contra-€dictionibus interim totum crimen exponitur, ut Cicero pro €Scauro circa Bostarem facit ueluti orationem diuersae partis €imitatus, aut pluribus propositionibus iunctis (ut pro Vareno: €'cum iter per agros et loca sola faceret cum Pompuleno, in þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨˜œ†familiam Ancharianam incidisse dixerunt, deinde Pompule-€num occisum esse, ilico Varenum uinctum adseruatum dum €hic ostenderet quid de eo fieri uellet'): quod prodest utique €si erit incredibilis rei ordo et ipsa expositione fidem perdi-€turus; interim per partes dissoluitur quod contextu nocet, €et plerumque id est tutius. Quaedam contradictiones natura €sunt singulae: id exemplis non eget. @@Communia bene adprenduntur non tantum quia utriusque €sunt partis, sed quia plus prosunt respondenti. Neque enim @1 €pigebit, quod saepe monui, referre: commune qui prior dicit, contrarium facit; est enim contrarium quo aduersarius bene €uti potest: 'At enim non ueri simile est tantum scelus M. €Cottam esse commentum. Quid? hoc ueri simile est, tantum €scelus Oppium esse conatum?' Artificis autem est inuenire in €actione aduersarii quae inter semet ipsa pugnent aut pugnare €uideantur, quae aliquando ex rebus ipsis manifesta sunt, €ut in causa Caeliana Clodia aurum se Caelio commodasse €dicit, quod signum magnae familiaritatis est, uenenum sibi paratum, quod summi odii argumentum est. Tubero Ligari-€um accusat quod is in Africa fuerit, et queritur quod ab eo €ipse in Africam non sit admissus. Aliquando uero praebet €eius rei occasionem minus considerata ex aduerso dicentis €oratio: quod accidit praecipue cupidis sententiarum, ut ducti €occasione dicendi non respiciant quid dixerint, dum locum praesentem, non totam causam intuentur. Quid tam uideri €potest contra Cluentium quam censoria nota? Quid tam €contra eundem quam filium ab Egnatio corrupti iudicii, quo €Cluentius Oppianicum circumuenisset, crimine exheredatum? At haec Cicero pugnare inuicem ostendit: 'Sed tu, Atti, con-€sideres, censeo, diligenter utrum censorium iudicium graue €uelis esse an Egnati. Si Egnati, leue est quod censores de €ceteris subscripserunt; ipsum enim Gnaeum Egnatium, €quem tu grauem esse uis, ex senatu eiecerunt. Sin autem €censorum, hunc Egnatium, quem pater censoria subscriptione €exheredauit, censores in senatu, cum patrem eiecissent, retinuerunt'. Illa magis uitiose dicuntur quam acute repren-€duntur, argumentum dubium pro necessario, controuersum @1 €pro confesso, commune pluribus pro proprio, uulgare, super-€uacuum, stultum, contra fidem. Nam et illa accidunt parum €cautis, ut crimen augeant quod probandum est, de facto €disputent cum de auctore quaeratur, inpossibilia adgredian-€tur, pro effectis relinquant uixdum inchoata, de homine dicere quam de causa malint, hominum uitia rebus adsignent €(ut si quis decemuiratum accuset, non Appium), manifestis €repugnent, dicant quod aliter accipi possit, summam quae-€stionis non intueantur, non ad proposita respondeant: quod €unum aliquando recipi potest, cum mala causa adhibitis ex-€trinsecus remediis tuenda est, ut cum peculatus reus Verres €fortiter et industrie tuitus contra piratas Siciliam dicitur. @@Eadem aduersus contradictiones nobis oppositas prae-€cepta sunt, hoc tamen amplius, quod circa eas multi duobus €uitiis diuersis laborant. Nam quidam etiam [2in]2 foro €tamquam rem molestam et odiosam praetereunt, et iis €plerumque quae composita domo attulerunt contenti sine €aduersario dicunt, et scilicet multo magis in scholis, in quibus €non solum contradictiones omittuntur, uerum etiam materiae €ipsae sic plerumque finguntur ut nihil dici pro parte altera possit. Alii diligentia lapsi uerbis etiam uel sententiolis omni-€bus respondendum putant, quod est et infinitum et super-€uacuum; non enim causa reprenditur, sed actor, quem ego €semper uideri malim disertum, ut, si dixerit quod rei prosit, €ingenii credatur laus esse, non causae, si forte quod laedat, causae, non ingeni culpa. Itaque illae reprensiones, ut ob-€scuritatis, qualis in Rullum est, infantiae in dicendo, qualis @1 €in Pisonem, inscitiae rerum uerborumque et insulsitatis €etiam, qualis in Antonium est, animo dantur et iustis odiis, €suntque utiles ad conciliandum iis quos inuisos facere uolueris odium. Alia respondendi patronis ratio est: aliquando €tamen eorum non oratio modo sed uita etiam, uultus denique €incessus habitus recte incusari solet, ut aduersus Quintium €Cicero non haec solum sed ipsam etiam praetextam €demissam ad talos insectatus est; presserat enim turbulentis contionibus Cluentium Quintius. Nonnumquam eleuandae €inuidiae gratia quae asperius dicta sunt eluduntur, ut a €Cicerone Triarius. Nam cum Scauri columnas per urbem €plaustris uectas esse dixisset: 'ego porro' inquit 'qui Albanas €habeo columnas clitellis eas adportaui'. Et magis hoc in €accusatores concessum est, quibus conuiciari aliquando patrocinii fides cogit. Illa uero aduersus omnis et recepta et €non inhumana conquestio, si callide quid tacuisse breuiasse obscurasse distulisse dicuntur. Defensionis quoque per-€mutatio reprenditur saepe, ut Attius aduersus Cluentium, €Aeschines aduersus Ctesiphontem facit, cum ille Ciceronem €lege usurum modo, hic minime de lege dicturum Demo-€sthenen queritur. €@@Declamatores uero in primis sunt admonendi ne contra-€dictiones eas ponant quibus facillime responderi possit, neu €sibi stultum aduersarium fingant. Facimus autem (quod €maxime uberes loci popularesque sententiae nascuntur €materiam dicendi nobis quod uolumus ducentibus) ut non €sit ille inutilis uersus: €@@@@'non male respondit, male enim prior ille rogarat'. @1 Fallet haec nos in foro consuetudo, ubi aduersario, non ipsi €nobis respondebimus. Aiunt Accium interrogatum cur €causas non ageret cum apud eum in tragoediis tanta uis esset €hanc reddidisse rationem, quod illic ea dicerentur quae ipse €uellet, in foro dicturi aduersarii essent quae minime uellet. Ridiculum est ergo, in exercitationibus quae foro praeparant, €prius cogitare quid responderi quam quid ex diuerso dici €possit. Et bonus praeceptor non minus laudare discipulum €debet si quid pro diuersa quam si quid pro sua parte acriter excogitauit. Rursus est aliud in scholis permittendum sem-€per, in foro rarum. Nam loco a petitore primo contradictione €uti qui possumus ubi uera res agitur, cum aduersarius adhuc nihil dixerit? Incidunt tamen plerique in hoc uitium uel €consuetudine declamatoria uel etiam cupiditate dicendi, €dantque de se respondentibus uenustissimos lusus, cum €modo se uero nihil dixisse neque tam stulte dicturos, modo €bene admonitos ab aduersario et agere gratias quod adiuti €sint iocantur, frequentissime uero, id quod firmissimum est, €numquam iis responsurum aduersarium fuisse quae pro-€posita non essent nisi illa sciret uera esse et ad fatendum conscientia esset inpulsus, ut pro Cluentio Cicero: 'Nam hoc €persaepe dixisti, tibi sic renuntiari me habere in animo €causam hanc praesidio legis defendere. Itane est? Ab amicis €inprudentes uidelicet prodimur, et est nescio quis de €iis quos amicos nobis arbitramur qui nostra consilia ad ad-€uersarium deferat. Quisnam hoc tibi renuntiauit? Quis €tam improbus fuit? Cui ego autem narraui? Nemo, ut €opinor, in culpa est: nimirum tibi istud lex ipsa renuntiauit'. @1 At quidam contradictione non contenti totos etiam locos €explicant: scire se hoc dicturos aduersarios et ita prosecu-€turos. Quod factum uenuste nostris temporibus elusit Vibius €Crispus, uir ingenii iucundi et elegantis: 'ego uero' inquit 'ista non dico; quid enim attinet illa bis dici?' Nonnumquam €tamen aliquid simile contradictioni poni potest, si quid ab €aduersario testationibus comprensum in aduocationibus iac-€tatum [2est]2 (respondebimus enim rei ab illis dictae, non a €nobis excogitatae) aut si id genus erit causae ut proponere €possimus certa extra quae dici nihil possit, ut, cum res fur-€tiua in domo deprensa sit, dicat necesse est reus aut se €ignorante inlatam aut depositam apud se aut donatam sibi: €quibus omnibus, etiam si proposita non sunt, responderi potest. At in scholis recte et narrabimus et contradictionibus €occurremus, ut in utrumque locum, id est primum et secun-€dum, simul exerceamur. Quod nisi fecerimus, numquam €utemur contradictione; non enim erit cui respondeamus. @@Est et illud uitium nimium solliciti et circa omnia mo-€menta luctantis; suspectam enim facit iudici causam, et fre-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨˜³ƒquenter quae statim dicta omnem dubitationem sustulissent €dilata ipsis praeparationibus fidem perdunt, quia patronus €et aliis crediderit opus fuisse. Fiduciam igitur orator prae se €ferat, semperque ita dicat tamquam de causa optime sentiat. Quod sicut omnia in Cicerone praecipuum est. Nam €illa summa cura securitatis est similis, tantaque in oratione €auctoritas ut probationis locum optineat, dubitare nobis €non audentibus. Porro qui scierit quid pars aduersa, quid €nostra habeat ualentissimum, facile iudicabit quibus maxime €rebus uel occurrendum sit uel instandum. @1 @@Ordo quidem in parte nulla minus adfert laboris. Nam si €agimus, nostra confirmanda sunt primum, tum quae nostris €opponuntur refutanda: si respondemus, prius incipiendum a refutatione. Nascuntur autem ex iis quae contradictioni €opposuimus aliae contradictiones, euntque interim longius: €ut gladiatorum manus quae secundae uocantur fiunt et €tertiae si prima ad euocandum aduersarii ictum prolata erat, €et quartae si geminata captatio est, ut bis cauere, bis repe-tere oportuerit. Quae ratio et ultra ducit. Sed illam etiam €quam supra ostendi simplicem ex adfectibus atque ex adfir-€matione sola probationem recipit refutatio, qualis est illa €Scauri de qua supra dixi, quin nescio an etiam frequentior €ubi quid negatur. Videndum praecipue utrique parti ubi sit €rei summa; nam fere accidit ut in causis multa dicantur, de €paucis iudicetur. @@In his probandi refutandique ratio est, sed adiuuanda €uiribus dicentis et adornanda. Quamlibet enim sint ad docen-€dum quod uolumus accommodata, ieiuna tamen erunt et infirma nisi maiore quodam oratoris spiritu implentur. Quare €et illi communes loci de testibus, de tabulis, de argumentis €aliisque similibus magnam uim animis iudicum adferunt, et €hi proprii quibus factum quodque laudamus aut contra, ius-€tum uel iniustum docemus, maius aut minus, asperius aut €mitius. Ex his autem alii ad comparationem singulorum €argumentorum faciunt, alii ad plurium, alii ad totius causae inclinationem. Ex quibus sunt qui praeparent animum €iudicis, sunt qui confirment. Sed praeparatio quoque aut @1 €confirmatio aliquando totius causae est, aliquando partium, et proinde ut cuique conueniunt subicienda. Ideoque miror €inter duos diuersarum sectarum uelut duces non mediocri €contentione quaesitum singulisne quaestionibus subiciendi €essent loci, ut Theodoro placet, an prius docendus iudex €quam mouendus, ut praecipit Apollodorus, tamquam perierit €haec ratio media et nihil cum ipsius causae utilitate sit deli-€berandum. Haec praecipiunt qui ipsi non dicunt in foro, ut €artes a securis otiosisque compositae ipsa pugnae necessitate turbentur. Namque omnes fere qui legem dicendi quasi €quaedam mysteria tradiderunt, certis non inueniendorum €modo argumentorum locis sed concludendorum quoque nos €praeceptis alligauerunt: de quibus breuissime praelocutus, €quid ipse sentiam, id est quid clarissimos oratores fecisse €uideam, non tacebo.  @@Igitur enthymema et argumentum ipsum, id est rem €quae probationi alterius adhibetur, appellant et argumenti €elocutionem, eam uero, ut dixi, duplicem: ex consequentibus, €quod habet propositionem coniunctamque ei protinus proba-€tionem, quale pro Ligario: 'causa tum dubia quod erat ali-€quid in utraque parte quod probari posset; nunc melior ea €iudicanda est quam etiam di adiuuerunt.' Habet enim €rationem et propositionem, non habet conclusionem: ita est ille inperfectus syllogismus. Ex pugnantibus uero, quod €etiam solum enthymema quidam uocant, fortior multo pro-€batio est. Tale est Ciceronis pro Milone: 'eius igitur mortis €sedetis ultores cuius uitam si putetis per uos restitui posse @1 nolitis'. Quod quidem etiam aliquando multiplicari solet, ut €est ab eodem [2et pro eodem]2 reo factum: 'quem igitur cum €aliqua gratia noluit, hunc uoluit cum aliquorum querela? €Quem iure, quem loco, quem tempore, [2quem inpune]2 non €est ausus, hunc iniuria, iniquo loco, alieno tempore, cum periculo capitis non dubitauit occidere?' Optimum autem €uidetur enthymematis genus cum proposito dissimili uel €contrario ratio subiungitur, quale est Demosthenis: 'Non €enim, si quid umquam contra leges actum est idque tu es €imitatus, idcirco te conuenit poena liberari, quin e contrario €damnari multo magis. Nam ut, si quis eorum damnatus €esset, tu haec non scripsisses, ita, damnatus tu si fueris, non €scribet alius'. @@Epichirematos et quattuor et quinque et sex etiam factae €sunt partes a quibusdam. Cicero maxime quinque defendit, €ut sit propositio, deinde ratio eius, tum adsumptio et eius €probatio, quinta complexio: quia [2uero]2 interim et proposi-€tio non egeat rationis et adsumptio probationis, nonnum-€quam etiam complexione opus non sit, et quadripertitam et €tripertitam et bipertitam quoque fieri posse ratiocina-tionem. Mihi et pluribus nihilominus auctoribus tres sum-€mum uidentur. Nam ita se habet ipsa natura ut sit de quo €quaeratur et per quod probetur: tertium adici potest uelut €ex consensu duorum antecedentium. Ita erit prima intentio, €secunda adsumptio, tertia conexio. Nam confirmatio primae €ac secundae partis [2et]2 exornatio isdem cedere possunt @1 quibus subiciuntur. Sumamus enim ex Cicerone quinque €partium exemplum: 'Melius gubernantur ea quae consilio €reguntur quam quae sine consilio administrantur. Hanc €primam partem numerant, eam deinceps rationibus uariis et €quam copiosissimis uerbis adprobari putant oportere'. Hoc €ego totum cum sua ratione unum puto: alioqui si ratio pars est, est autem uaria ratio, plures partes esse dicantur. Ad-€sumptionem deinde ponit: 'Nihil autem omnium rerum €melius quam omnis mundus administratur. Huius adsump-€tionis quarto in loco aliam porro inducunt adprobationem': de quo idem quod supra dico. 'Quinto inducunt loco €complexionem, quae aut id infert solum quod ex omnibus €partibus cogitur, hoc modo: consilio igitur mundus admini-€stratur, aut, unum in locum cum conduxit breuiter proposi-€tionem et adsumptionem, adiungit quid ex his conficiatur, €ad hunc modum: quod si melius geruntur quae consilio €quam quae sine consilio administrantur, nihil autem om-€nium rerum melius quam omnis mundus administratur, €[2consilio igitur mundus administratur'.]2 Cui parti consentio. @@In tribus autem quas fecimus partibus non est forma sem-€per eadem, sed una in qua idem concluditur quod intendi-€tur: 'anima inmortalis est, nam quidquid ex se ipso mouetur €inmortale est, anima autem ex se ipsa mouetur, inmortalis €igitur est anima'. Hoc fit non solum in singulis argumentis €sed in totis causis, quae sunt simplices, et in quaestionibus. Nam et hae primam habent propositionem: 'sacrilegium €commisisti', 'non quisquis hominem occidit caedis tenetur', @1 €deinde rationem (sed haec est in causis et quaestione longior €quam in singulis argumentis), et plerumque summa com-€plexione uel per enumerationem uel per breuem conclusio-€nem testantur quid effecerint. In hoc genere propositio dubia est, de hac enim quaeritur. Altera est complexio non par in-€tentioni, sed uim habens parem: 'mors nihil ad nos, nam €quod est dissolutum sensu caret, quod autem sensu caret €nihil ad nos'. In alio genere non eadem propositio est quae €conexio: 'omnia animalia meliora sunt quam inanima, nihil €autem melius est mundo, mundus igitur animal'. Hic potest €uideri deesse intentio; potuit enim sic constitui ratiocinatio: €'animal est mundus, omnia enim animalia meliora sunt quam inanima' et cetera. Haec propositio aut confessa est ut €proxima, aut probanda, ut: 'qui beatam uitam uiuere uolet, €philosophetur oportet', non enim conceditur; cetera sequi €nisi confirmata prima parte non possunt. Item adsumptio €interim confessa est, ut: 'omnes autem uolunt beatam uitam €uiuere', interim probanda ut illa: 'quod est dissolutum sensu €caret', cum soluta corpore anima an sit inmortalis uel ad €tempus certum maneat sit in dubio. Quod adsumptionem €alii, rationem alii uocant. @@Epichirema autem nullo differt a syllogismis nisi quod illi €et plures habent species et uera colligunt ueris, epichirematis €frequentior circa credibilia est usus. Nam si contingeret þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿµ¨Ž˜Ž„semper controuersa confessis probare, uix esset in hoc genere usus oratoris. Nam quo ingenio est opus ut dicas: €'bona ad me pertinent, solus enim sum filius defuncti', uel @1 €'solus heres' (cum iure bonorum possessio testati secundum tabulas testamenti detur), 'ad me igitur pertinet'? Sed cum €ipsa ratio in quaestionem uenit, efficiendum est certum id €quo probaturi sumus quod incertum est, ut, si ipsa forte in-€tentione dicatur aut 'filius non es' aut 'non es legitimus' aut €'non es solus', itemque aut 'non es heres' aut 'non iustum €testamentum est' aut 'capere non potes' aut 'habes co-€heredes', efficiendum est %iustum% propter quod nobis adiu-dicari bona debeant. Sed tum est necessaria illa summa €conexio cum interuenit ratio longior, alioqui sufficiunt inten-€tio ac ratio: 'silent enim leges inter arma, nec se expectari €iubent, cum ei qui expectare uelit ante iniusta poena luenda €sit quam iusta repetenda'. Ideoque id enthymema quod est €ex consequentibus rationis simile dixerunt. Sed et singula €interim [quae] recte ponuntur, ut ipsum illud 'silent leges inter arma', et a ratione incipere fas est, deinde concludere, €ut ibidem: 'quod si duodecim tabulae nocturnum furem €quoquo modo, diurnum autem, si se telo defenderet, interfici €inpune uoluerunt, quis est qui quoquo modo [2quis]2 inter-€fectus sit puniendum putet?' Variauit hic adhuc et rursus €rationem tertio loco posuit: 'cum uideat aliquando gladium nobis ab ipsis porrigi legibus'. Per omnis autem partis duxit €ordinem: 'insidiatori uero et latroni quae potest inferri @1 €iniusta nex?' (hoc intentio); 'quid comitatus nostri, quid €gladii uolunt?' (hoc ratio); 'quos habere certe non liceret si €uti illis nullo pacto liceret': hoc ex ratione et intentione €conexio. @@Huic generi probationis tribus occurritur modis, id est per €omnis partis. Aut enim expugnatur intentio aut adsumptio €aut conclusio, nonnumquam omnia. [Sed omnia haec tria €sunt.] Intentio expugnatur: 'iure occidi eum qui insidiatus €sit'; nam prima statim quaestio pro Milone est 'an ei fas sit lucem intueri qui a se hominem necatum esse fateatur'. Ex-€pugnatur adsumptio omnibus iis quae de refutatione dixi-€mus. Et ratio quidem numquam est uera nisi et propositio €uera sit; interim uerae propositionis falsa ratio est, ut 'uirtus €bonum est' uerum est: si quis rationem subiciat 'quod ea locupletes faciat', uerae intentionis falsa sit ratio. Conexio €autem aut uera negatur, cum aliud colligit quam id quod ex €prioribus efficitur, aut nihil ad quaestionem dicitur per-€tinere. Non est uera sic: 'insidiator iure occiditur; nam cum €uitae uim adferat ut hostis, debet etiam repelli ut hostis: €recte igitur Clodius ut hostis occisus est'; non utique, non-€dum enim Clodium insidiatorem ostendimus. Sed sit uera €conexio 'recte igitur insidiator ut hostis occiditur': nihil ad nos, nondum enim Clodius insidiator apparet. Sed ut potest €uera esse intentio et ratio et tamen falsa conexio, ita, si illa €falsa sunt, numquam est uera conexio. @@Enthymema ab aliis oratorius syllogismus, ab aliis pars €dicitur syllogismi, propterea quod syllogismus utique @1 €conclusionem et propositionem habet et per omnes partes ef-€ficit quod proposuit, enthymema tantum intellegi contentum sit. Syllogismus talis: 'solum bonum uirtus, nam id demum €bonum est quo nemo male uti potest: [2uirtute nemo male €uti potest]2; bonum est ergo uirtus'. Enthymema ex conse-€quentibus: 'bonum est uirtus, qua nemo male uti potest'. Et €contra: 'non est bonum pecunia; non enim bonum [2est]2 quo €quis male uti potest; pecunia potest quis male uti; non igitur €bonum est pecunia'. Enthymema ex pugnantibus: 'an bonum est pecunia, qua quis male uti potest?' 'Si pecunia €quae est in argento signato argentum est, qui argentum €omne legauit et pecuniam quae est in argento signato lega-€uit: argentum autem omne legauit; igitur et pecuniam quae €est in argento legauit' habet formam syllogismi. Oratori satis €est dicere: 'cum argentum legauerit omne, pecuniam quoque €legauit quae est in argento'. @@Peregisse mihi uideor sacra tradentium partes, sed con-€silio locus superest. Namque ego, ut in oratione syllogismo €quidem aliquando uti [2non]2 nefas duco, ita constare totam €aut certe confertam esse adgressionum et enthymematum €stipatione minime uelim. Dialogis enim et dialecticis dispu-€tationibus erit similior quam nostri operis actionibus, quae quidem inter se plurimum differunt. Namque [2in]2 illis €homines docti et inter doctos uerum quaerentes minutius et €scrupulosius scrutantur omnia et ad liquidum confessumque €perducunt, ut qui sibi et inueniendi et iudicandi uindicent €partis, quarum alteram $TOPIKH/N&, alteram $KRITIKH/N& uocant. Nobis ad aliorum iudicia componenda est oratio, et saepius @1 €apud omnino imperitos atque illarum certe ignaros littera-€rum loquendum est, quos nisi et delectatione adlicimus et €uiribus trahimus et nonnumquam turbamus adfectibus, ipsa quae iusta ac uera sunt tenere non possumus. Locuples et €speciosa [2et imperiosa]2 uult esse eloquentia: quorum nihil €consequetur si conclusionibus certis et crebris et in unam €prope formam cadentibus concisa et contemptum ex humili-€tate et odium ex quadam seruitute et ex copia satietatem et ex similitudine fastidium tulerit. Feratur ergo non semitis €sed campis, non ut ieiuni fontes angustis fistulis colliguntur, €sed ut beatissimi amnes totis uallibus fluunt, ac sibi uiam, si €quando non acceperit, faciat. Nam quid illa miserius lege €uelut praeformatas infantibus litteras persequentium et, ut €Graeci dicere solent, quem mater amictum dedit sollicite €custodientium: [propositio conclusio ex consequentibus, pro-pugnantibus] non inspiret? non augeat? non mille figuris €uariet ac uerset, ut ea nasci et ipsa prouenire natura, non €manu facta et arte suspecta magistrum fateri ubique uidean-€tur? Quis umquam sic dixit orator? Nonne apud ipsum €Demosthenen paucissima huius generis reperiuntur? Quae €adprensa Graeci magis (nam hoc solum peius nobis faciunt) €in catenas ligant et inexplicabili serie conectunt et indubitata €colligunt et probant confessa et se antiquis per hoc similes €uocant, deinde interrogati numquam respondebunt quem €imitentur. @@Sed de figuris alio loco. Nunc illud adiciendum, ne iis @1 €quidem consentire me qui semper argumenta sermone puro €et dilucido et distincto, ceterum minime elato ornatoque €putant esse dicenda. Namque ea distincta quidem ac per-€spicua debere esse confiteor, in rebus uero minoribus etiam sermone ac uerbis quam maxime propriis et ex usu: at si €maior erit materia, nullum iis ornatum, qui modo non ob-€scuret, subtrahendum puto. Nam et saepe plurimum lucis €adfert ipsa tralatio, cum etiam iuris consulti, quorum €summus circa uerborum proprietatem labor est, litus esse audeant dicere qua fluctus eludit, quoque quid est natura €magis asperum, hoc pluribus condiendum est uoluptatibus, €et minus suspecta argumentatio dissimulatione, et multum €ad fidem adiuuat audientis uoluptas: nisi forte existimamus €Ciceronem haec ipsa male [2in]2 argumentatione dixisse, €'silere leges inter arma', et 'gladium nobis interim ab ipsis €porrigi legibus'. Is tamen habendus est modus ut sint orna-€mento, non impedimento. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER SEXTVS}1 ¯ðòÿŸôÿ@@@@{1[2PROHOEMIVM]2}1 ‘@@Haec, Marcelle Vitori, ex tua uoluntate maxime ingressus, €tum si qua ex nobis ad iuuenes bonos peruenire posset €utilitas, nouissime paene etiam necessitate quadam officii €delegati mihi sedulo laborabam, respiciens tamen illam €curam meae uoluptatis, quod filio, cuius eminens ingenium €sollicitam quoque parentis diligentiam merebatur, hanc op-€timam partem relicturus hereditatis uidebar, ut, si me, quod €aecum et optabile fuit, fata intercepissent, praeceptore tamen patre uteretur. At me fortuna id agentem diebus ac €noctibus festinantemque metu meae mortalitatis ita subito €prostrauit ut laboris mei fructus ad neminem minus quam €ad me pertineret. Illum enim de quo summa conceperam, €et in quo spem unicam senectutis reponebam, repetito uul-nere orbitatis amisi. Quid nunc agam? aut quem ultra esse þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶¯ðòÿ“‚usum mei dis repugnantibus credam? Nam ita forte accidit €ut eum quoque librum quem de causis corruptae eloquentiae €emisi iam scribere adgressus ictu simili ferirer. Vnum igitur €optimum fuit, infaustum opus et quidquid hoc est in me €infelicium litterarum super inmaturum funus consumpturis €uiscera mea flammis inicere neque hanc impiam uiuacitatem nouis insuper curis fatigare. Quis enim mihi bonus parens €ignoscat si studere amplius possum, ac non oderit hanc animi €mei firmitatem si quis in me alius usus uocis quam ut incusem €deos superstes omnium meorum, nullam in terras despicere €prouidentiam tester?_si non meo casu, cui tamen nihil obici €nisi quod uiuam potest, at illorum certe quos utique @1 €inmeritos mors acerba damnauit, erepta prius mihi matre €eorundem, quae nondum expleto aetatis undeuicesimo anno €duos enixa filios, quamuis acerbissimis rapta fatis, [2non]2 infelix decessit. Ego uel hoc uno malo sic eram adflictus ut me iam €nulla fortuna posset efficere felicem. Nam cum, omni uirtute €quae in feminas cadit functa, insanabilem attulit marito €dolorem, tum aetate tam puellari, praesertim meae com-€parata, potest et ipsa numerari inter uulnera orbitatis. Liberis tamen superstitibus et_quod nefas erat [sera] sed €optabat ipsa_me saluo, maximos cruciatus praecipiti uia €effugit. Mihi filius minor quintum egressus annum prior alterum ex duobus eruit lumen. Non sum ambitiosus in malis €nec augere lacrimarum causas uolo, utinamque esset ratio €minuendi: sed dissimulare qui possum quid ille gratiae in €uultu, quid iucunditatis in sermone, quos ingenii igniculos, €quam substantiam placidae et (quod scio uix posse credi) €iam tum altae mentis ostenderit: qualis amorem quicumque alienus infans mereretur. Illud uero insidiantis quo me uali-€dius cruciaret fortunae fuit, ut ille mihi blandissimus me suis €nutricibus, me auiae educanti, me omnibus qui sollicitare illas aetates solent anteferret. Quapropter illi dolori quem €ex matre optima atque omnem laudem supergressa paucos €ante menses ceperam gratulor. Minus enim est quod flendum €meo nomine quam quod illius gaudendum est. Vna post haec €Quintiliani mei spe ac uoluptate nitebar, et poterat sufficere solacio. Non enim flosculos, sicut prior, sed iam decimum €aetatis ingressus annum certos ac deformatos fructus osten-€derat. Iuro per mala mea, per infelicem conscientiam, per €illos manes, numina mei doloris, has me in illo uidisse uir-€tutes, non ingenii modo ad percipiendas disciplinas, quo €nihil praestantius cognoui plurima expertus, studiique iam €tum non coacti (sciunt praeceptores), sed probitatis pietatis @1 €humanitatis liberalitatis, ut prorsus posset hinc esse tanti €fulminis metus, quod obseruatum fere est celerius occidere €festinatam maturitatem, et esse nescio quam quae spes tan-€tas decerpat inuidiam, ne uidelicet ultra quam homini datum est nostra prouehantur. Etiam illa fortuita aderant omnia, €uocis iucunditas claritasque, oris suauitas et in utracumque €lingua, tamquam ad eam demum natus esset, expressa pro-€prietas omnium litterarum. Sed hae spes adhuc: illa matura, €constantia, grauitas, contra dolores etiam ac metus robur. €Nam quo ille animo, qua medicorum admiratione mensum €octo ualetudinem tulit! Vt me in supremis consolatus est! €Quam etiam deficiens iamque non noster ipsum illum aliena-tae mentis errorem circa scholas, litteras habuit! Tuosne ego, €o meae spes inanes, labentis oculos, tuum fugientem spiri-€tum uidi? Tuum corpus frigidum exsangue complexus, ani-€mam recipere auramque communem haurire amplius potui, €dignus his cruciatibus quos fero, dignus his cogitationibus? Tene consulari nuper adoptione ad omnium spes honorum €propius admotum, te auunculo praetori generum destinatum, €te [omnium spes] auitae eloquentiae candidatum, superstes €parens tantum [2in]2 poenas: et si non cupido lucis, certe €patientia uindicet te reliqua mea aetate; nam frustra mala €omnia ad crimen fortunae relegamus. Nemo nisi sua culpa diu dolet. Sed uiuimus et aliqua uiuendi ratio quaerenda est, €credendumque doctissimis hominibus, qui unicum aduer-€sorum solacium litteras putauerunt. Si quando tamen ita €resederit praesens impetus ut aliqua tot luctibus alia cogi-€tatio inseri possit, non iniuste petierim morae ueniam. Quis €enim dilata studia miretur quae potius non abrupta esse mirandum est? Tum si qua fuerint minus effecta iis quae @1 €leuius adhuc adflicti coeperamus, imperitanti fortunae re-€mittantur, quae si quid mediocrium alioqui in nostro ingenio €uirium fuit, ut non extinxerit, debilitauit tamen. Sed uel €propter hoc nos contumacius erigamus, quod illam ut per-€ferre nobis difficile est, ita facile contemnere. Nihil enim sibi €aduersus me reliquit, et infelicem quidem sed certissimam tamen attulit mihi ex his malis securitatem. Boni autem €consulere nostrum laborem uel propter hoc aecum est, quod €in nullum iam proprium usum perseueramus, sed omnis haec €cura alienas utilitates, si modo quid utile scribi, spectat. €Nos miseri sicut facultates patrimonii nostri, ita hoc opus €aliis praeparabamus, aliis relinquemus. ¡@@Peroratio sequebatur, quam cumulum quidam, conclu-€sionem alii uocant. Eius duplex ratio est, posita aut in rebus €aut in adfectibus. Rerum repetitio et congregatio, quae €Graece dicitur $A)NAKEFALAI/WSIS&, a quibusdam Latinorum enu-€meratio, et memoriam iudicis reficit et totam simul causam €ponit ante oculos, et, etiam si per singula minus mouerat, turba ualet. In hac quae repetemus quam breuissime dicenda €sunt, et, quod Graeco uerbo patet, decurrendum per capita. €Nam si morabimur, non iam enumeratio, sed quasi altera €fiet oratio. Quae autem enumeranda uidentur, cum pondere €aliquo dicenda sunt et aptis excitanda sententiis et figuris €utique uarianda: alioqui nihil est odiosius recta illa repetitione uelut memoriae iudicum diffidentis. Sunt autem €innumerabiles, optimeque in Verrem Cicero: 'si pater ipse €iudicaret, quid diceret cum haec probarentur?' et deinde @1 €subiecit enumerationem; aut cum idem et in eundem per €inuocationem deorum spoliata a praetore templa dinumerat. €Licet et dubitare num quid nos fugerit, et quid responsurus €sit aduersarius his et his, aut quam spem accusator habeat om-nibus ita defensis. Illa uero iucundissima, si contingat aliquod €ex aduersario ducere argumentum, ut si dicas: 'reliquit hanc €partem causae', aut 'inuidia premere maluit', aut 'ad preces confugit merito, cum sciret haec et haec'. Sed non sunt sin-€gulae species persequendae, ne sola uideantur quae forte €nunc dixero, cum occasiones et ex causis et ex dictis aduer-€sariorum et ex quibusdam fortuitis quoque oriantur. Nec €referenda modo nostra, sed postulandum etiam ab aduersariis ut ad quaedam respondeant: id autem si et actionis supererit €locus et ea proposuerimus quae refelli non possint; nam €prouocare quae inde sint fortia non arguentis est sed monen-tis. Id unum epilogi genus uisum est plerisque Atticorum, et €philosophis fere omnibus qui de arte oratoria scriptum ali-€quid reliquerunt. Id sensisse Atticos credo quia Athenis €adfectus mouere etiam per praeconem prohibebatur orator. €Philosophos minus miror, apud quos uitii loco est adfici, nec €boni moris uidetur sic a uero iudicem auerti, nec conuenire €bono uiro uitiis uti. Necessarios tamen adfectus fatebuntur €si aliter optineri uera et iusta et in commune profutura non possint. Ceterum illud constitit inter omnes, etiam in aliis €partibus actionis, si multiplex causa sit et pluribus argu-€mentis defensa, utiliter $A)NAKEFALAI/WSIN& fieri solere, sicut €nemo dubitauerit multas esse causas in quibus nullo loco sit €necessaria, si breues et simplices fuerint. Haec pars perora-€tionis accusatori patronoque ex aequo communis est. @@Adfectibus quoque isdem fere utuntur, sed aliis hic, aliis @1 €ille saepius ac magis; nam huic concitare iudices, illi flectere €conuenit. Verum et accusator habet interim lacrimas ex €miseratione eius [rei] quem ulciscitur, et reus de indignitate €calumniae conspirationis uehementius interim queritur. €Diuidere igitur haec officia commodissimum, quae plerum-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶˜‰‡que sunt, ut dixi, prohoemio similia, sed liberiora pleniora-que. Inclinatio enim iudicum ad nos petitur initio parcius, €cum admitti satis est et oratio tota superest: in epilogo uero €est qualem animum iudex [2in]2 consilium ferat, et iam nihil amplius dicturi sumus, nec restat quo reseruemus. Est igitur €utrisque commune conciliare sibi, auertere ab aduersario €iudicem, concitare adfectus et componere. Et breuissimum €quidem hoc praeceptum dari utrique parti potest, ut totas €causae suae uires orator ponat ante oculos, et cum uiderit €quid inuidiosum fauorabile inuisum miserabile aut sit in €rebus aut uideri possit, ea dicat quibus, si iudex esset, ipse €maxime moueretur. Sed certius est ire per singula. @@Et quae concilient quidem accusatorem in praeceptis €exordii iam diximus. Quaedam tamen, quae illic ostendere €sat est, in peroratione implenda sunt magis, si contra inpo-€tentem inuisum perniciosum suscepta causa est, si iudicibus €ipsis aut gloriae damnatio rei aut deformitati futura absolutio. Nam egregie in Vatinium Caluus 'factum' inquit €'ambitum scitis omnes, et hoc uos scire omnes sciunt'. Cicero €quidem in Verrem etiam emendari posse infamiam iudiciorum €damnato reo dicit, quod est unum ex supra dictis. Metus €etiam, si est adhibendus, ut facit idem, hunc habet locum €fortiorem quam in prohoemio. Qua de re quid sentirem, alio @1 iam libro exposui. Concitare quoque inuidiam odium iram €liberius in peroratione contingit: quorum inuidiam gratia, €odium turpitudo, iram offensio iudici facit, si contumax €adrogans securus sit: quae non ex facto modo dictoue aliquo €sed uultu habitu aspectu moueri solet, egregieque nobis adu-€lescentibus dixisse accusator Cossutiani Capitonis uidebatur, €Graece quidem, sed in hunc sensum: 'erubescis Caesarem timere'. Summa tamen concitandi adfectus accusatori in €hoc est, ut id quod obiecit aut quam atrocissimum aut €etiam, si fieri potest, quam maxime miserabile esse uideatur. €Atrocitas crescit ex his: quid factum sit, a quo, in quem, €quo animo, quo tempore, quo loco, quo modo; quae omnia infinitos tractatus habent. Pulsatum querimur: de re primum €ipsa dicendum, tum si senex, si puer, si magistratus, si pro-€bus, si bene de re publica meritus, etiam si percussus sit a €uili aliquo contemptoque uel ex contrario a potente nimium €uel ab eo quo minime oportuit, et si die forte sollemni aut €iis temporibus cum iudicia eius rei maxime exercerentur, aut €in sollicito ciuitatis statu, item in theatro, in templo, in contione; crescit inuidia et si non errore nec ira, uel etiam, si €forte ira, sed iniqua, quod patri adfuisset, quod respondisset, €quod honores contra peteret, et si plus etiam uideri potest €uoluisse quam fecit; plurimum tamen adfert atrocitatis €modus, si grauiter, si contumeliose, ut Demosthenes ex parte €percussi corporis, ex uultu ferientis, ex habitu inuidiam Midiae quaerit. Occisum queror: ferro an igne an ueneno, €uno uulnere an pluribus, subito an expectatione tortus, ad €hanc partem maxime pertinet. Vtitur frequenter accusator @1 €et miseratione, cum aut eius casum quem ulciscitur aut liberorum ac parentium solitudinem conqueritur. Etiam €futuri temporis imagine iudices mouet, quae maneant eos €qui de ui et iniuria questi sunt nisi uindicentur: fugiendum €de ciuitate, cedendum bonis, aut omnia quaecumque inimicus fecerit perferenda. Sed saepius id est accusatoris, €auertere iudicem a miseratione qua reus sit usurus, atque ad €fortiter [ad] iudicandum concitare. Cuius loci est etiam €occupare quae dicturum facturumue aduersarium putes. €Nam et cautiores ad custodiam suae religionis iudices facit, €et gratiam responsuris aufert cum ea [2quae]2 praedicta sunt €ab accusatore iam, si pro reo repetentur, non sint noua, €ut %Seruius Sulpicius contra Aufidiam% ne signatorum, €ne ipsius discrimen obiciatur sibi praemonet. Nec non ab €Aeschine quali sit usurus Demosthenes actione praedictum €est. Docendi quoque interim iudices quid rogantibus respon-€dere debeant, quod est unum repetitionis genus. @@Periclitantem uero commendat dignitas et studia fortia €et susceptae bello cicatrices et nobilitas et merita maiorum. €Hoc quod proxime dixi Cicero atque Asinius certatim sunt usi, pro Scauro patre hic, ille pro filio. Commendat et causa €periculi, si suscepisse inimicitias ob aliquod factum hones-€tum uidetur, praecipue bonitas humanitas misericordia; €iustius enim petere ea quisque uidetur a iudice quae aliis €ipse praestiterit. Referenda pars haec quoque ad utilitatem €rei publicae, ad iudicum gloriam, ad exemplum, ad me-moriam posteritatis. Plurimum tamen ualet miseratio, quae €iudicem non flecti tantum cogit, sed motum quoque animi €sui lacrimis confiteri. Haec petetur aut ex iis quae passus est @1 €reus, aut iis quae [quam] cum maxime patitur, aut iis quae €damnatum manent: quae et ipsa duplicantur cum dicimus ex qua illi fortuna et in quam reccidendum sit. Adfert in his €momentum et aetas et sexus et pignora, liberi, dico, et €parentes et propinqui. Quae omnia tractari uarie solent. €Nonnumquam etiam ipse patronus has partes subit (ut €Cicero pro Milone: 'O me miserum! O te infelicem! Reuocare €me tu in patriam, Milo, potuisti per hos, ego te in patria per €eosdem retinere [2non potero]2?') maximeque si, ut tum acci-dit, non conueniunt ei qui accusatur preces; nam quis ferret €Milonem pro capite suo supplicantem qui a se uirum nobilem €interfectum quia id fieri oportuisset fateretur? Ergo et illi €captauit ex ipsa praestantia animi fauorem et in locum lacri-€marum eius ipse successit. €@@His praecipue locis utiles sunt prosopopoeiae, id est fictae €alienarum personarum orationes. %Quale litigatore dicit €patronum% nudae tantum res mouent: at cum ipsos loqui fingimus, ex personis quoque trahitur adfectus. Non enim €audire iudex uidetur aliena mala deflentis, sed sensum ac €uocem auribus accipere miserorum, quorum etiam mutus €aspectus lacrimas mouet: quantoque essent miserabiliora si €ea dicerent ipsi, tanto sunt quadam portione ad adficiendum €potentiora cum uelut ipsorum ore dicuntur, ut scaenicis €actoribus eadem uox eademque pronuntiatio plus ad mouendos adfectus sub persona ualet. Itaque idem Cicero, @1 €quamquam preces non dat Miloni eumque potius animi prae-€stantia commendat, accommodauit tamen ei uerba, conueni-€entis etiam forti uiro conquestiones: 'Frustra' inquit 'mei €suscepti labores! O spes fallaces! O cogitationes inanes meas!' €@@Numquam tamen debet longa esse miseratio. Nec sine €causa dictum est nihil facilius quam lacrimas inarescere. Nam cum etiam ueros dolores mitiget tempus, citius euanes-€cat necesse est illa quam dicendo effinximus imago: in qua €si moramur, fatigatur lacrimis auditor et requiescit et ab illo quem ceperat impetu ad rationem redit. Non patiamur igi-€tur frigescere hoc opus, et adfectum cum ad summum per-€duxerimus relinquamus, nec speremus fore ut aliena mala €quisquam diu ploret, ideoque cum in aliis, tum in hac maxime €parte crescere debet oratio, quia quidquid non adicit priori-€bus etiam detrahere uidetur, et facile deficit adfectus qui €descendit. @@Non solum autem dicendo, sed etiam faciendo quaedam €lacrimas mouemus, unde et producere ipsos qui periclitentur €squalidos atque deformes et liberos eorum ac parentis insti-€tutum, et ab accusatoribus cruentum gladium ostendi et €lecta e uulneribus ossa et uestes sanguine perfusas uidemus, et uulnera resolui, uerberata corpora nudari. Quarum rerum €ingens plerumque uis est uelut in rem praesentem animos €hominum ducentium, ut populum Romanum egit in furorem €praetexta C. Caesaris praelata in funere cruenta. Sciebatur €interfectum eum, corpus denique ipsum impositum lecto €erat, [at] uestis tamen illa sanguine madens ita repraesen-€tauit imaginem sceleris ut non occisus esse Caesar sed tum maxime occidi uideretur. Sed non ideo probauerim, quod €factum et lego et ipse aliquando uidi, depictam [2in]2 tabula @1 €siparioue imaginem rei cuius atrocitate iudex erat commo-€uendus: quae enim est actoris infantia qui mutam illam effi-giem magis quam orationem pro se putet locuturam? At €sordes et squalorem et propinquorum quoque similem habi-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶˜¡ƒtum scio profuisse, et magnum ad salutem momentum preces €attulisse; quare et obsecratio illa iudicum per carissima €pignora, utique si et reo sint liberi coniux parentes, utilis €erit, et deorum etiam inuocatio uelut ex bona conscientia profecta uideri solet; stratum denique iacere et genua com-€plecti, nisi si tamen persona nos et ante acta uita et rei con-€dicio prohibebit; quaedam enim tam fortiter tuenda quam €facta sunt. Verum sic habenda est auctoritatis ratio ne sit inuisa securitas. Fuit quondam inter haec omnia potentissi-€mum quo L. Murenam Cicero accusantibus clarissimis uiris €eripuisse praecipue uidetur, persuasitque nihil esse ad prae-€sentem rerum statum utilius quam duos Kal. Ian. ingredi €consulatum. Quod genus nostris temporibus totum paene €sublatum est, cum omnia curae tutelaeque unius innixa peri-€clitari nullo iudicii exitu possint. @@De accusatoribus et reis sum locutus quia in periculis €maxime uersatur adfectus. Sed priuatae quoque causae €utrumque habent perorationis genus, et illud quod est ex €enumeratione probationum et hoc quod ex lacrimis, si aut €statu periclitari aut opinione litigator uidetur. Nam in par-€uis quidem litibus has tragoedias mouere tale est quasi si €personam Herculis et coturnos aptare infantibus uelis. @@Ne illud quidem indignum est admonitione, ingens in €epilogis meo iudicio uerti discrimen quo modo se dicenti qui €excitatur accommodet. Nam et imperitia et rusticitas et €rigor et deformitas adferunt interim frigus, diligenterque @1 sunt haec actori prouidenda. Equidem repugnantis patrono €et nihil uultu commotos et intempestiue residentis et facto €aliquo uel ipso uultu risum etiam mouentis saepe uidi, prae-€cipue uero cum aliqua uelut scaenice fiunt [aliam cadunt]. Transtulit aliquando patronus puellam, quae soror esse ad-€uersarii dicebatur (nam de hoc lis erat), in aduersa subsellia, €tamquam in gremio fratris relicturus; at is a nobis praemoni-€tus discesserat. Tum ille, alioqui uir facundus, inopinatae rei €casu obmutuit et infantem suam frigidissime reportauit. Alius imaginem mariti pro rea proferre magni putauit, at ea €risum saepius fecit. Nam et ii quorum officii erat ut traderent €eam, ignari qui esset epilogus, quotiens respexisset patronus €offerebant palam, et prolata nouissime deformitate ipsa €(nam senis cadaueri [2cera erat]2 infusa) praeteritam quoque orationis gratiam perdidit. Nec ignotum quid Glyconi, cui €Spyridion fuit cognomen, acciderit. Huic puer, quem is pro-€ductum quid fleret interrogabat, a paedagogo se uellicari €respondit. Sed nihil illa circa Caepasios Ciceronis fabula effi-cacius ad pericula epilogorum. Omnia tamen haec tolerabilia €iis quibus actionem mutare facile est: at qui a stilo non €recedunt aut conticescunt ad hos casus aut frequentissime €falsa dicunt. Inde est enim 'tendit ad genua uestra supplices €manus' et 'haeret in complexu liberorum miser' et 'reuocat ecce me' etiam si nihil horum is de quo dicitur faciat. Ex €scholis haec uitia, in quibus omnia libere fingimus_et in-€pune, quia pro facto est quidquid uoluimus; non admittit €hoc idem ueritas, egregieque Cassius dicenti adulescentulo: €'quid me toruo uultu intueris, Seuere?' 'non mehercule' @1 €inquit 'faciebam, sed sic scripsisti: ecce!' et quam potuit truculentissime eum aspexit. Illud praecipue monendum, ne €qui nisi summis ingenii uiribus ad mouendas lacrimas adgredi €audeat; nam ut est longe uehementissimus hic cum inualuit €adfectus, ita si nil efficit tepet; quem melius infirmus actor tacitis iudicum cogitationibus reliquisset. Nam et uultus et €uox et ipsa illa excitati rei facies ludibrio etiam plerumque €sunt hominibus quos non permouerunt. Quare metiatur ac €diligenter aestimet uires suas actor, et quantum onus subi-€turus sit intellegat: nihil habet ista res medium, sed aut €lacrimas meretur aut risum. @@Non autem commouere tantum miserationem sed etiam €discutere epilogi est proprium, cum oratione continua, quae €motos lacrimis iudices ad iustitiam reducat, tum etiam qui-€busdam urbane dictis, quale est 'date puero panem, ne ploret', et corpulento litigatori, cuius aduersarius, item puer, €circa iudices erat ab aduocato latus: 'Quid faciam? Ego te €baiulare non possum'. Sed haec tamen non debent esse €mimica. Itaque nec illum probauerim, quamquam inter €clarissimos sui temporis oratores fuit, qui pueris in epilogum €productis talos iecit in medium, quos illi diripere coeperunt; €namque haec ipsa discriminis sui ignorantia potuit esse miserabilis: neque illum qui, cum esset cruentus gladius ab €accusatore prolatus, quo is hominem probabat occisum, €subito ex subselliis ut territus fugit, et capite ex parte uelato, €cum ad %agendum% ex turba prospexisset, interrogauit an €iam ille cum gladio recessisset. Fecit enim risum, sed ridicu-lus fuit. Discutiendae tamen oratione eius modi scaenae, €egregieque Cicero, qui contra imaginem Saturnini pro €Rabirio grauiter, et contra iuuenem cuius subinde uulnus in €iudicio resoluebatur pro Vareno multa dixit urbane. @1 @@Sunt et illi leniores epilogi, quibus aduersario satisfaci-€mus, [2si]2 forte sit eius persona talis ut illi debeatur reueren-€tia, aut cum amice aliquid commonemus et ad concordiam €hortamur. Quod est genus egregie tractatum a Passieno, €cum [2in]2 Domitiae uxoris suae pecuniaria lite aduersus fra-€trem eius Aenobarbum ageret; nam cum de necessitudine €multa dixisset, de fortuna quoque, qua uterque abundabat, €adiecit: 'nihil uobis minus deest quam de quo contenditis'. @@Omnis autem hos adfectus, etiam si quibusdam uidentur €in prohoemio atque in epilogo sedem habere, in quibus sane €sint frequentissimi, tamen aliae quoque partes recipiunt, sed €breuiores, ut cum ex iis plurima sint reseruanda. At hic, si usquam, totos eloquentiae aperire fontes licet. Nam et, si €bene diximus reliqua, possidebimus iam iudicum animos, €et e confragosis atque asperis euecti tota pandere possumus €uela, et, cum sit maxima pars epilogi amplificatio, uerbis €atque sententiis uti licet magnificis et ornatis. Tunc est €commouendum theatrum cum uentum est ad ipsum illud €quo ueteres tragoediae comoediaeque cluduntur 'plodite'. @@In aliis autem partibus tractandus erit adfectus ut quisque €nascetur; nam neque exponi sine hoc res atroces et misera-€biles debent, cum de qualitate alicuius rei quaestio est, et probationibus unius cuiusque rei recte subiungitur. Vbi uero €coniunctam ex pluribus causam agimus, etiam necesse erit €uti pluribus quasi epilogis, ut in Verrem Cicero fecit; nam €et Philodamo et nauarchis et cruci ciuis Romani et aliis plurimis suas lacrimas dedit. Sunt qui hos $MERIKOU\S E)PILO/GOUS €uocent, quo partitam perorationem significant. Mihi non €tam partes eius quam species uidentur, si quidem et epilogi @1 €et perorationis nomina ipsa aperte satis ostendunt hanc esse €consummationem orationis.  @@Quamuis autem pars haec iudicialium causarum summe €praecipueque constet adfectibus et aliqua de iis necessario €dixerim, non tamen potui ac ne debui quidem istum locum €in unam speciem concludere. Quare adhuc opus superest €cum ad optinenda quae uolumus potentissimum, tum supra €dictis multo difficilius, mouendi iudicum animos atque in €eum quem uolumus habitum formandi et uelut transfiguran-di. Qua de re pauca quae postulabat materia sic attigi ut €magis quid oporteret fieri quam quo id modo consequi pos-€semus ostenderem. Nunc altius omnis rei repetenda ratio €est. €@@Nam et per totam, ut diximus, causam locus est adfecti-€bus, et eorum non simplex natura nec in transitu tractanda. Quo nihil adferre maius uis orandi potest: nam cetera €forsitan tenuis quoque et angusta ingeni uena, si modo uel €doctrina uel usu sit adiuta, generare atque ad frugem aliquam €perducere queat: certe sunt semperque fuerunt non parum €multi qui satis perite quae essent probationibus utilia re-€perirent. Quos equidem non contemno, sed hactenus utiles €credo, ne quid per eos iudici sit ignotum, atque (ut dicam €quod sentio) dignos a quibus causam diserti docerentur: qui €uero iudicem rapere et in quem uellet habitum animi posset €perducere, quo dicente flendum irascendum esset, rarus fuit. þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶¢”Atqui hoc est quod dominetur in iudiciis: hic eloquentia €regnat. Namque argumenta plerumque nascuntur ex causa, €et pro meliore parte plura sunt semper, ut qui per haec uicit tantum non defuisse sibi aduocatum sciat: ubi uero animis @1 €iudicum uis adferenda est et ab ipsa ueri contemplatione €abducenda mens, ibi proprium oratoris opus est. Hoc non €docet litigator, hoc causarum libellis non continetur. Proba-€tiones enim efficiant sane ut causam nostram meliorem esse €iudices putent, adfectus praestant ut etiam uelint; sed id quod uolunt credunt quoque. Nam cum irasci fauere odisse €misereri coeperunt, agi iam rem suam existimant, et, sicut €amantes de forma iudicare non possunt quia sensum ocu-€lorum praecipit animus, ita omnem ueritatis inquirendae €rationem iudex omittit occupatus adfectibus: aestu fertur et uelut rapido flumini obsequitur. Ita argumenta ac testes €quid egerint pronuntiatio ostendit, commotus autem ab ora-€tore iudex quid sentiat sedens adhuc atque audiens confite-€tur. An cum ille qui plerisque perorationibus petitur fletus €erupit, non palam dicta sententia est? Huc igitur incumbat €orator, hoc opus eius, hic labor est, sine quo cetera nuda €ieiuna infirma ingrata sunt: adeo uelut spiritus operis huius €atque animus est in adfectibus. @@Horum autem, sicut antiquitus traditum accepimus, duae €sunt species: alteram Graeci $PA/QOS& uocant, quod nos uer-€tentes recte ac proprie adfectum dicimus, alteram $H)=QOS&, cuius €nomine, ut ego quidem sentio, caret sermo Romanus: mores €appellantur, atque inde pars quoque illa philosophiae $H)QIKH/ moralis est dicta. Sed ipsam rei naturam spectanti mihi non €tam mores significari uidentur quam morum quaedam pro-€prietas; nam ipsis quidem omnis habitus mentis continetur. €Cautiores uoluntatem complecti quam nomina interpretari €maluerunt. Adfectus igitur hos concitatos, illos mites atque €compositos esse dixerunt: in altero uehementes motus, in @1 €altero lenes, denique hos imperare, illos persuadere, hos ad perturbationem, illos ad beniuolentiam praeualere. Adiciunt €quidam $H)=QOS& perpetuum, $PA/QOS& temporale esse. Quod ut ac-€cidere frequentius fateor, ita nonnullas credo esse materias €quae continuum desiderent adfectum. Nec tamen minus €artis aut usus hi leniores habent, uirium atque impetus non €tantundem exigunt. In causis uero etiam pluribus uersantur, immo secundum quendam intellectum in omnibus. Nam €%cum ex illo et hoc loco nihil non ab oratore tractetur%, quid-€quid de honestis et utilibus, denique faciendis ac non facien-€dis dicitur, $H)=QOS& uocari potest. Quidam commendationem €atque excusationem propria huius officii putauerunt, nec €abnuo esse ista [2in]2 hac parte, sed non concedo ut sola sint. Quin illud adhuc adicio, $PA/QOS& atque $H)=QOS& esse interim ex €eadem natura, ita ut illud maius sit, hoc minus, ut amor €$PA/QOS&, caritas $H)=QOS&, interdum diuersa inter se, sicut in epilogis; €nam quae $PA/QOS& concitauit, $H)=QOS& solet mitigare. Proprie tamen €mihi huius nominis exprimenda natura est, quatenus appell-atione ipsa non satis significari uidetur. $*)=HQOS&, quod intelle-€gimus quodque a dicentibus desideramus, id erit quod ante €omnia bonitate commendabitur, non solum mite ac placi-€dum, sed plerumque blandum et humanum et audientibus €amabile atque iucundum, in quo exprimendo summa uirtus €ea est, ut fluere omnia ex natura rerum hominumque uidean-€tur, quo mores dicentis ex oratione perluceant et quodam modo agnoscantur. Quod est sine dubio inter coniunctas €maxime personas, quotiens ferimus ignoscimus satisfacimus €monemus, procul ab ira, procul ab odio. Sed tamen alia €patris aduersus filium, tutoris aduersus pupillum, mariti €aduersus uxorem moderatio est (hi enim praeferunt eorum @1 €ipsorum a quibus laeduntur caritatem, neque alio modo in-€uisos eos faciunt quam quod amare ipsi uidentur), alia cum €senex adulescentis alieni conuicium, honestus inferioris fert; hic enim tantum concitari, illic etiam adfici debet. Sunt et illa €ex eadem natura, sed motus adhuc minoris, ueniam petere €adulescentiae, defendere amores. Nonnumquam etiam lenis €caloris alieni derisus ex hac forma uenit, sed is non ex iocis €tantum. Verum aliquanto magis propria fuerit uirtutis €simulatio satisfaciendi rogandi, et $EI)RWNEI/A&, quae diuersum ei quod dicit intellectum petit. Hinc etiam ille maior ad €concitandum odium nasci adfectus solet, cum hoc ipso quod €nos aduersariis summittimus intellegitur tacita inpotentiae €exprobratio: namque eos grauis et intolerabiles id ipsum €demonstrat, quod cedimus. Et ignorant cupidi maledicendi €aut adfectatores libertatis plus inuidiam quam conuicium €posse; nam inuidia aduersarios, conuicium nos inuisos facit. Ille iam paene medius adfectus est ex amoribus, ex desideriis €amicorum et necessariorum; nam et hoc maior est et illo €minor. Non parum significanter etiam illa in scholis $H)/QH €dixerimus, quibus plerumque rusticos superstitiosos auaros €timidos secundum condicionem positionum effingimus; nam €si $H)/QH& mores sunt, cum hos imitamur ex his ducimus ora-€tionem. @@Denique $H)=QOS& omne bonum et comem uirum poscit. Quas €uirtutes cum etiam in litigatore debeat orator, si fieri potest, €adprobare, utique ipse aut habeat aut habere credatur. Sic €proderit plurimum causis, quibus ex sua bonitate faciet €fidem. Nam qui dum dicit malus uidetur utique male dicit @1 €[non enim uidetur iusta dicere, alioqui $H)=QOS& non uideretur]. Quare ipsum etiam dicendi genus in hoc placidum esse debet €ac mite, nihil superbum, nihil elatum saltem ac sublime €desiderat: proprie iucunde credibiliter dicere sat est, ideoque €ei medius ille orationis modus maxime conuenit. @@Diuersum est huic quod $PA/QOS& dicitur quodque nos adfec-€tum proprie uocamus, et, ut proxime utriusque differentiam €signem, illud comoediae, hoc tragoediae magis simile. Haec €pars circa iram odium metum inuidiam miserationem fere €tota uersatur, quae quibus ex locis ducenda sint et manifes-€tum omnibus et a nobis in ratione prohoemii atque epilogi dictum est. Et metum tamen duplicem intellegi uolo, quem €patimur et quem facimus, et inuidiam: namque altera in-€uidum, altera inuidiosum facit. Hoc autem hominis, illud €rei est, in quo %et plus% habet operis oratio. Nam quaedam €uidentur grauia per se, parricidium caedes ueneficium, quae-dam efficienda sunt. Id autem contingit cum magnis alioqui €malis grauius esse id quod passi sumus ostenditur, quale est €apud Vergilium: €@@@@'o felix una ante alias Priameia uirgo, €@@@@hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis €@@@@iussa mori'_ €quam miser enim casus Andromachae si comparata ei felix Polyxena: aut cum ita exaggeramus iniuriam nostram ut €etiam quae multo minora sunt intoleranda dicamus: 'si pul-€sasses, defendi non poteras: uulnerasti'. Sed haec diligentius €cum de amplificatione dicemus. Interim notasse contentus €sum non id solum agere adfectus, ut quae sunt ostendantur @1 €acerba ac luctuosa, sed etiam ut quae toleranda haberi €solent grauia uideantur, ut cum in maledicto plus iniuriae €quam in manu, in infamia plus poenae dicimus quam in morte. Namque in hoc eloquentiae uis est, ut iudicem non €in id tantum compellat in quod ipsa rei natura ducetur, sed €aut qui non est aut maiorem quam est faciat adfectum. Haec €est illa quae dinosis uocatur, rebus indignis asperis inuidiosis €addens uim oratio, qua uirtute praeter alias plurimum De-€mosthenes ualuit. @@Quod si tradita mihi sequi praecepta sufficeret, satisfeceram €huic parti nihil eorum quae legi uel didici, quod modo proba-€bile fuit, omittendo: sed promere in animo est quae latent €et penitus ipsa huius loci aperire penetralia, quae quidem €non aliquo tradente sed experimento meo ac natura ipsa duce accepi. Summa enim, quantum ego quidem sentio, circa mo-€uendos adfectus in hoc posita est, ut moueamur ipsi. Nam et €luctus et irae et indignationis aliquando etiam ridicula fuerit €imitatio, si uerba uultumque tantum, non etiam animum €accommodarimus. Quid enim aliud est causae ut lugentes €utique in recenti dolore disertissime quaedam exclamare €uideantur, et ira nonnumquam indoctis quoque eloquentiam þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶¢˜šˆˆfaciat, quam quod illis inest uis mentis et ueritas ipsa morum? Quare, in iis quae esse ueri similia uolemus, simus €ipsi similes eorum qui uere patiuntur adfectibus, et a tali €animo proficiscatur oratio qualem facere iudici uolet. An ille €dolebit qui audiet me, qui in hoc dicam, non dolentem? €Irascetur, si nihil ipse qui in iram concitat ei quod exigit €simile patietur? Siccis agentis oculis lacrimas dabit? Fieri non potest: nec incendit nisi ignis nec madescimus nisi umore €'nec res ulla dat alteri colorem quem non ipsa habet'. €Primum est igitur ut apud nos ualeant ea quae ualere €apud iudicem uolumus, adficiamurque antequam adficere @1 conemur. At quo modo fiet ut adficiamur? Neque enim sunt €motus in nostra potestate. Temptabo etiam de hoc dicere. €Quas $FANTASI/AS& Graeci uocant (nos sane uisiones appellemus), €per quas imagines rerum absentium ita repraesentantur €animo ut eas cernere oculis ac praesentes habere uideamur, has quisquis bene ceperit is erit in adfectibus potentissimus. €[has] Quidam dicunt $EU)FANTASI/WTON& qui sibi res uoces actus €secundum uerum optime finget: quod quidem nobis uolenti-€bus facile continget; nisi uero inter otia animorum et spes €inanes et uelut somnia quaedam uigilantium ita nos hae de €quibus loquor imagines prosecuntur ut peregrinari nauigare €proeliari, populos adloqui, diuitiarum quas non habemus €usum uideamur disponere, nec cogitare sed facere: hoc animi uitium ad utilitatem non transferemus. [ad] Hominem €occisum queror: non omnia quae in re praesenti accidisse €credibile est in oculis habebo? non percussor ille subitus €erumpet? non expauescet circumuentus, exclamabit uel €rogabit uel fugiet? non ferientem, non concidentem uidebo? €non animo sanguis et pallor et gemitus, extremus denique expirantis hiatus insidet? Insequetur $E)NA/RGEIA&, quae a €Cicerone inlustratio et euidentia nominatur, quae non tam €dicere uidetur quam ostendere, et adfectus non aliter quam si €rebus ipsis intersimus sequentur. An non ex his uisionibus €illa sunt: €@@@@'excussi manibus radii reuolutaque pensa', €@@@@'leuique patens in pectore uulnus', @1 equus ille in funere Pallantis 'positis insignibus'? Quid? non €idem poeta penitus ultimi fati cepit imaginem, ut diceret: €@@@@'et dulcis moriens reminiscitur Argos'? Vbi uero miseratione opus erit, nobis ea de quibus queremur €accidisse credamus, atque id animo nostro persuadeamus. €Nos illi simus quos grauia indigna tristia passos queremur, €nec agamus rem quasi alienam, sed adsumamus parumper €illum dolorem: ita dicemus quae in nostro simili casu dicturi essemus. Vidi ego saepe histriones atque comoedos, cum ex €aliquo grauiore actu personam deposuissent, flentes adhuc €egredi. Quod si in alienis scriptis sola pronuntiatio ita falsis €accendit adfectibus, quid nos faciemus, qui illa cogitare debemus ut moueri periclitantium uice possimus? Sed in €schola quoque rebus ipsis adfici conuenit, easque ueras sibi €fingere, hoc magis quod illic [2ut]2 litigatores loquimur fre-€quentius quam ut aduocati: orbum agimus et naufragum et €periclitantem, quorum induere personas quid attinet nisi €adfectus adsumimus? €@@Haec dissimulanda mihi non fuerunt, quibus ipse, quan-€tuscumque sum aut fui, peruenisse me ad aliquod nomen €ingeni credo: frequenter motus sum ut me non lacrimae €solum deprenderent, sed pallor et ueri similis dolor.  @@Huic diuersa uirtus quae risum iudicis mouendo et illos €tristes soluit adfectus et animum ab intentione rerum fre-€quenter auertit et aliquando etiam reficit et a satietate uel a €fatigatione renouat. Quanta sit autem in ea difficultas uel duo €maximi oratores, alter Graecae, alter Latinae eloquentiae @1 princeps, docent: nam plerique Demostheni facultatem de-€fuisse huius rei credunt, Ciceroni modum. Nec uideri potest €noluisse Demosthenes, cuius pauca admodum dicta nec sane €ceteris eius uirtutibus respondentia palam ostendunt non displicuisse illi iocos sed non contigisse. Noster uero non €solum extra iudicia sed in ipsis etiam orationibus habitus €est nimius risus adfectator. Mihi quidem, siue id recte iudico €siue amore inmodico praecipui in eloquentia uiri labor, mira quaedam in eo uidetur fuisse urbanitas. Nam et in sermone €cotidiano multa et in altercationibus et interrogandis testi-€bus plura quam quisquam dixit facete, et illa ipsa quae sunt €in Verrem dicta frigidius aliis adsignauit et testimonii loco €posuit, ut, quo sunt magis uulgaria, eo sit credibilius illa non ab oratore ficta sed passim esse iactata. Vtinamque libertus €eius Tiro, aut alius, quisquis fuit, qui tris hac de re libros €edidit, parcius dictorum numero indulsissent et plus iudicii €in eligendis quam in congerendis studii adhibuissent: minus €obiectus calumniantibus foret, qui tamen nunc quoque, ut in €omni eius ingenio, facilius quod reici quam quod adici possit inuenient. Adfert autem rei summam difficultatem primum €quod ridiculum dictum plerumque falsum est [hoc semper €humile], saepe ex industria deprauatum, praeterea num-€quam honorificum: tum uaria hominum iudicia in eo quod €non ratione aliqua sed motu animi quodam nescio an enarra-bili iudicatur. Neque enim ab ullo satis explicari puto, licet €multi temptauerint, unde risus, qui non solum facto aliquo €dictoue, sed interdum quodam etiam corporis tactu lacessi-€tur. Praeterea non una ratione moueri solet: neque enim €acute tantum ac uenuste, sed stulte iracunde timide dicta @1 €ac facta ridentur, ideoque anceps eius rei ratio est, quod a derisu non procul abest risus. Habet enim, ut Cicero dicit, €sedem in deformitate aliqua et turpitudine: quae cum in €aliis demonstrantur, urbanitas, cum in ipsos dicentis recci-€dunt, stultitia uocatur. €@@Cum uideatur autem res leuis, et quae a scurris, mimis, €insipientibus denique saepe moueatur, tamen habet uim €nescio an imperiosissimam et cui repugnari minime potest. Erumpit etiam inuitis saepe, nec uultus modo ac uocis ex-€primit confessionem, sed totum corpus ui sua concutit. €Rerum autem saepe, ut dixi, maximarum momenta uertit, ut cum odium iramque frequentissime frangat. Documento €sunt iuuenes Tarentini, qui multa de rege Pyrrho sequius in-€ter cenam locuti, cum rationem facti reposcerentur et neque €negari res neque defendi posset, risu sunt et oportuno ioco €elapsi. Namque unus ex iis 'immo', inquit, 'nisi lagona defe-€cisset, occidissemus te', eaque urbanitate tota est inuidia €criminis dissoluta. @@Verum hoc quidquid est, ut non ausim dicere carere om-€nino arte, quia nonnullam obseruationem habet suntque ad €id pertinentia et a Graecis et a Latinis composita praecepta, €ita plane adfirmo praecipue positum esse in natura et in occasione. Porro natura non tantum in hoc ualet, ut acutior €quis atque habilior sit ad inueniendum (nam id sane doctrina €possit augeri), sed inest proprius quibusdam decor in habitu €ac uultu, [2ut]2 eadem illa minus alio dicente urbana esse uideantur. Occasio uero et in rebus est, [2cuius est]2 tanta uis €ut saepe adiuti ea non indocti modo sed etiam rustici salse @1 €dicant, et in eo, quid aliquis dixerit prior; sunt enim longe €uenustiora omnia in respondendo quam in prouocando. Accedit difficultati quod eius rei nulla exercitatio est, nulli €praeceptores. Itaque in conuiuiis et sermonibus multi €dicaces, quia in hoc usu cotidiano proficimus: oratoria ur-€banitas rara, nec ex arte propria sed ad hanc consuetudine commodata. Nihil autem uetabat et componi materias in €hoc idoneas, ut controuersiae permixtis salibus fingerentur, €uel res proponi singulas ad iuuenum talem exercitationem. Quin ipsae illae (dicta sunt ac uocantur) quas certis diebus €festae licentiae dicere solebamus, si paulum adhibita ratione €fingerentur aut aliquid in his serium quoque esset admixtum, €plurimum poterant utilitatis adferre: quae nunc iuuenum €uel sibi ludentium exercitatio est. @@Pluribus autem nominibus in eadem re uulgo utimur: €quae tamen si diducas, suam quandam propriam uim osten-€dent. Nam et urbanitas dicitur, qua quidem significari uideo €sermonem praeferentem in uerbis et sono et usu proprium €quendam gustum urbis et sumptam ex conuersatione þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶£˜‘†doctorum tacitam eruditionem, denique cui contraria sit rusticitas. Venustum esse quod cum gratia quadam et uenere €dicatur apparet. Salsum in consuetudine pro ridiculo tantum €accipimus: natura non utique hoc est, quamquam et ridicula €esse oporteat salsa. Nam et Cicero omne quod salsum sit ait €esse Atticorum non quia sunt maxime ad risum compositi, €et Catullus, cum dicit: €@@@@'nulla est in corpore mica salis', non hoc dicit, nihil in corpore eius esse ridiculum. Salsum €igitur erit quod non erit insulsum, uelut quoddam simplex €orationis condimentum, quod sentitur latente iudicio uelut €palato, excitatque et a taedio defendit orationem. Sales enim, @1 €ut ille in cibis paulo liberalius adspersus, si tamen non €sit inmodicus, adfert aliquid propriae uoluptatis, ita hi €quoque in dicendo habent quiddam quod nobis faciat audiendi sitim. Facetum quoque non tantum circa ridicula €opinor consistere; neque enim diceret Horatius facetum €carminis genus natura concessum esse Vergilio. Decoris €hanc magis et excultae cuiusdam elegantiae appellationem €puto. Ideoque in epistulis Cicero haec Bruti refert uerba: €'ne illi sunt pedes faceti ac %deliciis ingredienti mollius'.% €Quod conuenit cum illo Horatiano: €@@@@'molle atque facetum Vergilio'. Iocum uero id accipimus quod est contrarium serio: nam €et fingere et terrere et promittere interim iocus est. Dicacitas €sine dubio a dicendo, quod est omni generi commune, ducta €est, proprie tamen significat sermonem cum risu aliquos €incessentem. Ideo Demosthenen urbanum fuisse dicunt, €dicacem negant. @@Proprium autem materiae de qua nunc loquimur est ridi-€culum, ideoque haec tota disputatio a Graecis $PERI\ GELOI/OU €inscribitur. Eius prima diuisio traditur eadem quae est omnis orationis, ut sit positum in rebus ac uerbis. Vsus autem €maxime triplex: aut enim ex aliis risum petimus aut ex nobis €aut ex rebus mediis. Aliena aut reprendimus aut refutamus €aut eleuamus aut repercutimus aut eludimus. Nostra ridicule €indicamus et, ut uerbo Ciceronis utar, dicimus aliqua sub-€absurda. Namque eadem quae si inprudentibus excidant stulta sunt, si simulamus uenusta creduntur. Tertium est @1 €genus, ut idem dicit, in decipiendis expectationibus, dictis €aliter accipiendis, ceteris, quae neutram personam contin-gunt ideoque a me media dicuntur. Item ridicula aut facimus €aut dicimus. Facto risus conciliatur interim admixta graui-€tate, ut M. Caelius praetor, cum sellam eius curulem consul €Isauricus fregisset, alteram posuit loris intentam (dicebatur €autem consul a patre flagris aliquando caesus): interim sine €respectu pudoris, ut in illa pyxide Caeliana, quod neque oratori neque ulli uiro graui conueniat. Idem autem de uultu €gestuque ridiculo dictum sit: in quibus est quidem sua gratia, €sed maior cum captare risum non uidentur; nihil enim est €iis quae %dicenti% salsa dicuntur insulsius. Quamquam autem €gratiae plurimum dicentis seueritas adfert, fitque ridiculum €id ipsum, quod qui dicit illa non ridet, est tamen interim et €aspectus et habitus oris et gestus non inurbanus, cum iis modus contingit. Id porro quod dicitur aut est lasciuum et €hilare, qualia Gabbae pleraque, aut contumeliosum, qualia €nuper Iuni Bassi, aut asperum, qualia Cassi Seueri, aut lene, qualia Domiti Afri. Refert his ubi quis utatur. Nam in con-€uictibus et cotidiano sermone lasciua humilibus, hilaria om-€nibus conuenient. Laedere numquam uelimus, longeque absit €illud propositum, potius amicum quam dictum perdendi. In €hac quidem pugna forensi malim mihi lenibus uti licere. €Nonnumquam et contumeliose et aspere dicere in aduersarios €permissum est, cum accusare etiam palam et caput alterius €iuste petere concessum sit. Sed hic quoque tamen inhumana @1 €uideri solet fortunae insectatio, uel quod culpa caret uel quod €redire etiam in ipsos qui obiecerunt potest. Primum itaque €considerandum est et quis [2et]2 in qua causa et apud quem et in quem et quid dicat. Oratori minime conuenit distortus €uultus gestusque, quae in mimis rideri solent. Dicacitas €etiam scurrilis et scaenica huic personae alienissima est: €obscenitas uero non a uerbis tantum abesse debet, sed etiam €a significatione. Nam si quando obici potest, non in ioco ex-probranda est. Oratorem praeterea ut dicere urbane uolo, €ita uideri adfectare id plane nolo. Quapropter ne dicet €quidem salse quotiens poterit, et dictum potius aliquando perdet quam minuet auctoritatem. Nec accusatorem autem €atroci in causa nec patronum in miserabili iocantem feret €quisquam. Sunt etiam iudices quidam tristiores quam ut risum libenter patiantur. Solet interim accidere ut id quod €in aduersarium dicimus aut in iudicem conueniat aut in €nostrum quoque litigatorem, quamquam aliqui reperiuntur €qui ne id quidem quod in ipsos reccidere possit euitent. Quod €fecit Longus Sulpicius, qui, cum ipse foedissimus esset, ait €eum contra quem iudicio liberali aderat ne faciem quidem €habere liberi hominis: cui respondens Domitius Afer 'ex €tui' inquit 'animi sententia, Longe, qui malam faciem habet liber non est?' Vitandum etiam ne petulans, ne superbum, €ne loco, ne tempore alienum, ne praeparatum et domo alla-€tum uideatur quod dicimus: nam aduersus miseros, sicut €supra dixeram, inhumanus est iocus. Sed quidam ita sunt €receptae auctoritatis ac notae uerecundiae ut nocitura sit in €eos dicendi petulantia; nam de amicis iam praeceptum est. Illud non ad oratoris consilium, sed ad hominis pertinet: €lacessat hoc modo quem laedere sit periculosum, ne aut €inimicitiae graues insequantur aut turpis satisfactio. Male €etiam dicitur quod in pluris conuenit, si aut nationes totae @1 €incessantur aut ordines aut condicio aut studia multorum. Ea quae dicet uir bonus omnia salua dignitate ac uerecundia €dicet: nimium enim risus pretium est si probitatis inpendio €constat. €@@Vnde autem concilietur risus et quibus ex locis peti soleat, €difficillimum dicere. Nam si species omnis persequi uelimus, nec modum reperiemus et frustra laborabimus. Neque enim €minus numerosi sunt loci ex quibus haec dicta quam illi ex €quibus eae quas sententias uocamus ducuntur, neque alii. €Nam hic quoque est inuentio et elocutio, atque ipsius elo-cutionis uis alia in uerbis, alia in figuris. Risus igitur oriuntur €aut ex corpore eius in quem dicimus, aut ex animo, qui factis €ab eo dictisque colligitur, aut ex iis quae sunt extra posita; €intra haec enim est omnis uituperatio: quae si grauius posita €sit, seuera est, si leuius, ridicula. Haec aut ostenduntur aut narrantur aut dicto notantur. Rarum est ut oculis subicere €contingat, ut fecit C. Iulius: qui cum Heluio Manciae saepius €obstrepenti sibi diceret: 'iam ostendam qualis sis', isque €plane instaret interrogatione qualem tandem se ostensurus €esset, digito demonstrauit imaginem Galli in scuto Cimbrico €pictam, cui Mancia tum simillimus est uisus: tabernae autem €erant circa forum ac scutum illud signi gratia positum. Narrare quae salsa sint in primis est subtile et oratorium, ut €Cicero pro Cluentio narrat de Caepasio atque Fabricio aut €M. Caelius de illa D. Laeli collegaeque eius in prouinciam €festinantium contentione. Sed in his omnibus cum elegans €et uenusta exigitur tota expositio, tum id festiuissimum est €quod adicit orator. Nam et a Cicerone sic est Fabrici fuga illa condita: 'itaque cum callidissime se putaret dicere et @1 €cum illa uerba grauissima ex intimo artificio deprompsisset: €"respicite, iudices, hominum fortunas, respicite C. Fabrici €senectutem", cum hoc "respicite" ornandae orationis causa €saepe dixisset, respexit ipse: at Fabricius a subselliis demisso €capite discesserat', et cetera quae adiecit (nam est notus €locus), cum in re hoc solum esset, Fabricium a iudicio reces-sisse; et Caelius cum omnia uenustissime finxit, tum illud €ultimum: 'hic subsecutus quo modo transierit, utrum rati €an piscatorio nauigio, nemo sciebat: Siculi quidem, ut sunt €lasciui et dicaces, aiebant in delphino sedisse et sic tamquam Ariona transuectum'. In narrando autem Cicero consistere €facetias putat, dicacitatem in iaciendo. Mire fuit in hoc €genere uenustus Afer Domitius, cuius orationibus complures þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶£˜ª„huius modi narrationes insertae reperiuntur, sed dictorum quoque ab eodem urbane sunt editi libri. Illud quoque genus €est, positum non in hac ueluti iaculatione dictorum et €inclusa breuiter urbanitate, sed in quodam longiore actu, €quod de L. Crasso contra Brutum Cicero in secundo de Oratore libro et aliis quibusdam locis narrat. Nam cum €Brutus in accusatione C. Planci excitatis duobus lectoribus €ostendisset contraria L. Crassum patronum eius in oratione €quam de colonia Narbonensi habuerat suasisse iis quae de €lege Seruilia dixerit, tris excitauit et ipse lectores, iisque €patris eius dialogos dedit legendos: quorum cum in Priuer-€nati unus, alter in Albano, tertius in Tiburti sermonem €habitum complecteretur, requirebat ubi essent eae posses-€siones. Omnis autem illas Brutus uendiderat, et tum paterna €emancupare praedia turpius habebatur. Similis in apologis €quoque et quibusdam interim etiam historiis exponendis €gratia consequi solet. @1 @@Sed acutior est illa atque uelocior in urbanitate breuitas. €Cuius quidem duplex forma est, dicendi ac respondendi, sed €ratio communis in parte; nihil enim, quod in lacessendo dici potest, non etiam in repercutiendo: at quaedam propria sunt €respondentium. Illa meditata atque cogitata adferri solent, €haec plerumque in altercatione aut in rogandis testibus €reperiuntur. Cum sint autem loci plures ex quibus dicta €ridicula ducantur, repetendum est mihi non omnis eos oratoribus conuenire, in primis ex amphibolia, neque illa €obscura quae Atellanio more captant, nec qualia uulgo €iactantur [2a]2 uilissimo quoque, conuersa in maledictum fere €ambiguitate: ne illa quidem quae Ciceroni aliquando sed €non in agendo exciderunt, ut dixit, cum is candidatus qui €coci filius habebatur coram eo suffragium ab alio peteret: 'ego quoque tibi fauebo'; non quia excludenda sint omnino €uerba duos sensus significantia, sed quia raro belle respon-€deant, nisi cum prorsus rebus ipsis adiuuantur. Quare [non] €hoc [modo] paene et ipsum scurrile Ciceronis est in eundem €de quo supra dixi Isauricum: 'miror quid sit quod pater tuus, homo constantissimus, te nobis uarium reliquit'. Sed €illud ex eodem genere praeclarum: cum obiceret Miloni €accusator, in argumentum factarum Clodio insidiarum, quod €Bouillas ante horam nonam deuertisset, ut expectaret dum €Clodius a uilla sua exiret, et identidem interrogaret quo tem-€pore Clodius occisus esset, respondit 'sero': quod uel solum sufficit ut hoc genus non totum repudietur. Nec plura modo @1 €significari solent, sed etiam diuersa, ut Nero de seruo pessimo €dixit: 'nulli plus apud se fidei haberi, nihil ei nec clusum neque signatum esse'. Peruenit res usque ad aenigma, quale €est Ciceronis in Plaetorium Fontei accusatorem, cuius €matrem dixit dum uixisset ludum, postquam mortua esset €magistros habuisse (dicebantur autem, dum uixit, infames €feminae conuenire ad eam solitae, post mortem bona eius €uenierant): quamquam hic 'ludus' per tralationem dictum est, 'magistri' per ambiguitatem. In metalempsin quoque €cadit eadem ratio dictorum, ut Fabius Maximus, incusans €Augusti congiariorum quae amicis dabantur exiguitatem, €heminaria esse dixit (nam congiarium commune liberalitatis atque mensurae) a mensura ducta inminutione rerum. Haec €tam frigida quam est nominum fictio adiectis detractis €mutatis litteris, ut Acisculum, quia esset pactus, 'Paciscu-€lum', et Placidum nomine, quod is acerbus natura esset, €'Acidum', et Tullium, cum fur esset, 'Tollium' dictos inuenio. Sed haec eadem genera commodius in rebus quam in nomini-€bus respondent. Afer enim uenuste Manlium Suram multum €in agendo discursantem salientem, manus iactantem, togam €deicientem et reponentem, non agere dixit sed satagere. Est €enim dictum per se urbanum 'satagere', etiam si nulla subsit alterius uerbi similitudo. Fiunt et adiecta et detracta ad-€spiratione et diuisis coniunctisque uerbis similiter saepius €frigida, aliquando tamen recipienda: eademque condicio est €in iis quae a nominibus trahuntur. Multa ex hoc [2genere]2 €Cicero in Verrem, sed ut ab aliis dicta: modo futurum ut €omnia uerreret [cum diceretur Verres], modo Herculi, quem @1 €expilauerat, molestiorem quam aprum Erymanthium fuisse, €modo malum sacerdotem qui tam nequam uerrem reliquisset, quia Sacerdoti Verres successerat. Praebet tamen aliquando €occasionem quaedam felicitas hoc quoque bene utendi, ut €pro Caecina Cicero in testem Sex. Clodium Phormionem: €'nec minus niger' inquit 'nec minus confidens quam est ille €Terentianus Phormio'. @@Acriora igitur sunt et elegantiora quae trahuntur ex ui €rerum. In iis maxime ualet similitudo, si tamen ad aliquid €inferius leuiusque referatur: qualia ueteres illi iocabantur, €qui Lentulum 'Spintherem' et Scipionem 'Serapionem' esse €dixerunt. Sed ea non ab hominibus modo petitur, uerum €etiam ab animalibus, ut nobis pueris Iunius Bassus, homo in primis dicax, 'asinus albus' uocabatur, et Sarmentus * €%seu P. Blessius% Iulium, hominem nigrum et macrum et €pandum, 'fibulam ferream' dixit. Quod nunc risus petendi genus frequentissimum est. Adhibetur autem similitudo €interim palam, interim %solet parabolae%: cuius est generis €[2illud]2 Augusti, qui militi libellum timide porrigenti 'noli' inquit 'tamquam assem elephanto des'. Sunt quaedam %ui% €similia, unde Vatinius dixit hoc dictum, cum reus agente €in eum Caluo frontem candido sudario tergeret idque €ipsum accusator in inuidiam uocaret: 'quamuis reus sum', inquit, 'et panem tamen candidum edo'. Adhuc est subtilior €illa ex simili tralatio, cum quod in alia re fieri solet in aliam €mutuamur; ea dicatur sane fictio: ut Chrysippus, cum in @1 €triumpho Caesaris eborea oppida essent tralata et post dies €paucos Fabi Maximi lignea, thecas esse oppidorum Caesaris €dixit. Et Pedo de myrmillone qui retiarium consequebatur nec feriebat 'uiuum' inquit 'capere uult'. Iungitur amphibo-€liae similitudo, ut a L. Galba, qui pilam neglegenter petenti €'sic' inquit 'petis tamquam Caesaris candidatus'. Nam illud €'petis' ambiguum est, securitas similis. Quod hactenus osten-disse satis est. Ceterum frequentissima aliorum generum €cum aliis mixtura est, eaque optima quae ex pluribus con-€stat. Eadem dissimilium ratio est. Hinc eques Romanus, ad €quem in spectaculis bibentem cum misisset Augustus qui ei €diceret: 'ego si prandere uolo, domum eo', 'tu enim' inquit 'non times ne locum perdas'. Ex contrario non una species. €Neque enim eodem modo dixit Augustus praefecto quem €ignominia mittebat, subinde interponenti precibus: 'quid €respondebo patri meo?' 'dic me tibi displicuisse', quo Gabba €paenulam roganti: 'non possum commodare, domi maneo', €cum cenaculum eius perplueret. Tertium adhuc illud, nisi €quod ut ne auctorem ponam uerecundia ipsius facit: 'libi-€dinosior es quam ullus spado', quo sine dubio et opinio €decipitur, sed ex contrario. Et hoc ex eodem loco est, sed €nulli priorum simile, quod dixit M. Vestinus cum ei nuntia-tum esset * 'aliquando desinet putere'. Onerabo librum €exemplis, similemque iis qui risus gratia componuntur effi-€ciam, si persequi uoluero singula ueterum. €@@Ex omnibus argumentorum locis eadem occasio est. Nam €et finitione usus est Augustus de pantomimis duobus qui €alternis gestibus contendebant, cum eorum alterum salta-torem dixit, alterum interpellatorem, et partitione Gabba, €cum paenulam roganti respondit: 'non pluit, non opus est €tibi: si pluet, ipse utar'. Proinde genere specie propriis @1 €differentibus iugatis adiunctis consequentibus antecedenti-€bus repugnantibus causis effectis, comparatione parium €maiorum minorum similis materia praebetur, sicut in tropos quoque omnis cadit. An non plurima dicuntur [2per hyper-€bolen? ut]2 quod refert Cicero de homine praelongo, caput €eum ad fornicem Fabium offendisse, et quod P. Oppius dixit €de genere Lentulorum, cum assidue minores parentibus liberi essent, nascendo interiturum. Quid ironia? nonne etiam €quae seuerissime fit ioci paene genus est? Qua urbane usus €est Afer, cum Didio Gallo, qui prouinciam ambitiosissime €petierat, deinde, impetrata ea, tamquam coactus querebatur: þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶£˜Ä…'age' inquit 'aliquid et rei publicae causa'. Metaphora €quoque Cicero lusit, cum Vatini morte nuntiata, cuius €parum certus dicebatur auctor: 'interim' inquit 'usura fruar'. Idem per allegorian M. Caelium, melius obicientem €crimina quam defendentem, bonam dextram, malam sinis-€tram habere dicebat. Emphasi A. Villius dixit ferrum in €Tuccium incidisse. @@Figuras quoque mentis, quae $SXH/MATA DIANOI/AS& dicuntur, €res eadem recipit omnis, in quas nonnulli diuiserunt species €dictorum. Nam et interrogamus et dubitamus et adfirmamus €et minamur et optamus; quaedam ut miserantes, quaedam €ut irascentes dicimus. Ridiculum est autem omne quod aperte fingitur. Stulta reprehendere facillimum est, nam per €se sunt ridicula; sed rem urbanam facit aliqua ex nobis €adiectio. Stulte interrogauerat exeuntem de theatro Campa-€tium Titius Maximus an spectasset. Fecit Campatius dubi-€tationem eius stultiorem dicendo: '[2non]2, sed in orchestra €pila lusi'. @1 @@Refutatio cum sit in negando redarguendo defendendo €eleuando, ridicule negauit Manius Curius; nam cum eius €accusator in sipario omnibus locis aut nudum eum in neruo €aut ab amicis redemptum ex alea pinxisset, 'ergo ego' inquit 'numquam uici'. Redarguimus interim aperte, ut Cicero €Vibium Curium multum de annis aetatis suae mentientem: €'tum ergo cum una declamabamus non eras natus', interim €et simulata adsensione, ut idem Fabia Dolabellae dicente €triginta se annos habere: 'uerum est', inquit, 'nam hoc illam iam uiginti annis audio'. Belle interim subicitur pro eo quod €neges aliud mordacius, ut Iunius Bassus, querente Domitia €Passieni quod incusans eius sordes calceos eam ueteres €diceret uendere solere, 'non mehercules' inquit 'hoc umquam €dixi, sed dixi emere te solere'. Defensionem imitatus est €eques Romanus, qui obicienti Augusto quod patrimonium comedisset, 'meum' inquit 'putaui'. Eleuandi ratio est duplex, €ut aut nimiam quis iactantiam minuat (quem ad modum €C. Caesar Pomponio ostendenti uulnus ore exceptum in sedi-€tione Sulpiciana, quod is se passum pro Caesare pugnantem €gloriabatur, 'numquam fugiens respexeris' inquit) aut €crimen obiectum, ut Cicero obiurgantibus quod sexagenarius Publiliam uirginem duxisset 'cras mulier erit' inquit. Hoc €genus dicti consequens uocant quidam, estque illi simile €quod Cicero Curionem, semper ab excusatione aetatis in-€cipientem, facilius cotidie prohoemium habere dixit, quia ista natura sequi et cohaerere uideantur. Sed eleuandi genus €est etiam causarum relatio, qua Cicero est usus in Vatinium. €Qui pedibus aeger cum uellet uideri commodioris ualetudinis €factus et diceret se iam bina milia passuum ambulare, 'dies €enim' inquit 'longiores sunt'. Et Augustus, nuntiantibus €Terraconensibus palmam in ara eius enatam, 'apparet' @1 inquit 'quam saepe accendatis'. Transtulit crimen Cassius €Seuerus; nam cum obiurgaretur a praetore quod aduocati €eius L. Varo Epicurio, Caesaris amico, conuicium fecissent, €'nescio' inquit 'qui conuiciati sint, et puto Stoicos fuisse'. €@@Repercutiendi multa sunt genera, uenustissimum quod €etiam similitudine aliqua uerbi adiuuatur, ut Trachalus €dicenti Suelio 'si hoc ita est, is in exilium', 'si non est ita, redis' inquit. Elusit Cassius Seuerus, obiciente quodam quod €ei domo sua Proculeius interdixisset, respondendo 'numquid €ergo illuc accedo?' Sed eluditur et ridiculum ridiculo (ut €diuus Augustus, cum ei Galli torquem aureum centum pondo €dedissent, et Dolabella per iocum, temptans tamen ioci sui €euentum, dixisset: 'imperator, torque me dona', 'malo' inquit 'te ciuica donare'), mendacium quoque mendacio, ut €Gabba, dicente quodam uictoriato se uno in Sicilia quinque €pedes longam murenam emisse, 'nihil' inquit 'mirum; nam €ibi tam longae nascuntur ut iis piscatores pro restibus cin-gantur'. Contraria est neganti confessionis simulatio, sed €ipsa quoque multum habet urbanitatis. Sic Afer, cum ageret €contra libertum Claudi Caesaris et ex diuerso quidam con-€dicionis eiusdem cuius erat litigator exclamasset: 'praeterea €tu semper in libertos Caesaris dicis', 'nec mehercule' inquit €'quicquam proficio'. Cui uicinum est non negare quod obici-€tur, cum et id palam falsum est et inde materia bene respon-€dendi datur, ut Catulus dicenti Philippo: 'quid latras?' 'furem uideo' inquit. In se dicere non fere est nisi scurrarum €et in oratore utique minime probabile: quod fieri totidem €modis quot in alios potest, ideoque hoc, quamuis frequens sit, transeo. Illud uero, etiam si ridiculum est, indignum €tamen est homine liberali, quod aut turpiter aut potenter €dicitur: quod fecisse quendam scio qui humiliori libere @1 €aduersus se loquenti 'colaphum' inquit 'tibi ducam, et formu-€lam scribes quod caput durum habeas'. Hic enim dubium €est utrum ridere audientes an indignari debuerint. @@Superest genus decipiendi opinionem aut dicta aliter in-€tellegendi, quae sunt in omni hac materia uel uenustissima. €Inopinatum et a lacessente poni solet, quale est quod refert €Cicero: 'quid huic abest nisi res et uirtus?' aut illud Afri: €'homo in agendis causis optime uestitus': et in occurrendo, €ut Cicero audita falsa Vatini morte, cum obuium libertum €eius interrogasset 'rectene omnia?' dicenti 'recte' 'mortuus est!' inquit. Plurimus autem circa simulationem [2et dissi-€mulationem]2 risus est, quae sunt uicina et prope eadem, sed €simulatio est certam opinionem animi sui imitantis, dissi-€mulatio aliena se parum intellegere fingentis. Simulauit Afer €cum in causa subinde dicentibus Celsinam de re cognouisse €(quae erat potens femina) 'quis est' inquit 'iste?' Celsinam enim uideri sibi uirum finxit. Dissimulauit Cicero cum Sex. €Annalis testis reum laesisset et instaret identidem accusator: €'dic, M. Tulli, si quid potes de Sexto Annali'; uersus enim €dicere coepit de libro Enni annali sexto: €@@@@'quis potis ingentis causas euoluere belli?' Cui sine dubio frequentissimam dat occasionem ambiguitas, €ut Cascellio, qui consultatori dicenti 'nauem diuidere uolo' €'perdes' inquit. Sed auerti intellectus et aliter solet, cum ab €asperioribus ad leniora deflectitur: ut qui, interrogatus quid €sentiret de eo qui in adulterio deprehensus esset, tardum fuisse respondit. Ei confine est quod dicitur per suspicionem, €quale illud apud Ciceronem querenti quod uxor sua ex fico €se suspendisset: 'rogo des mihi surculum ex illa arbore ut @1 inseram'; intellegitur enim quod non dicitur. Et hercule €omnis salse dicendi ratio in eo est, ut aliter quam est rectum €uerumque dicatur: quod fit totum fingendis aut nostris aut €alienis persuasionibus aut dicendo quod fieri non potest. Alienam finxit Iuba, qui querenti quod ab equo suo esset €adspersus 'quid? tu' inquit 'me Hippocentaurum putas?' €Suam C. Cassius, qui militi sine gladio decurrenti 'heus, com-€milito, pugno bene uteris' inquit, et Gabba de piscibus, qui, €cum pridie ex parte adesi et uersati postera die positi essent, €'festinemus, alii subcenant' inquit. Tertium illud Cicero, ut €dixi, aduersus Curium; fieri enim certe non poterat ut cum declamaret natus non esset. Est et illa ex ironia fictio, qua €usus est C. Caesar. Nam cum testis diceret a reo femina sua €ferro petita, et esset facilis reprehensio, cur illam potissimum €partem corporis uulnerare uoluisset, 'quid enim faceret', inquit, 'cum tu galeam et loricam haberes?' Vel optima est €autem simulatio contra simulantem, qualis illa Domiti Afri €fuit. Vetus habebat testamentum, et unus ex amicis recen-€tioribus, sperans aliquid ex mutatione tabularum, falsam €fabulam intulerat, consulens eum an primipilari seni intes-€tato suaderet ordinare suprema iudicia: 'noli' inquit 'facere; €offendis illum'. @@Iucundissima sunt autem ex his omnibus lenta [2et]2, ut sic €dixerim, boni stomachi: ut Afer idem ingrato litigatori con-€spectum eius in foro uitanti per nomenclatorem missum ad €eum 'amas me', inquit, 'quod te non uidi?' et dispensatori, €qui, cum reliqua non reponeret, dicebat subinde 'non @1 €comedi; pane et aqua uiuo', 'passer, redde quod debes': quae %$U(PO\ TO\ H)=QOS&% uocant. Est gratus iocus qui minus expro-€brat quam potest, ut idem dicenti candidato 'semper domum þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶£˜Þƒtuam colui', cum posset palam negare, 'credo', inquit, %'et €uerum'.% Interim de se dicere ridiculum est: et, quod in €alium si absentem diceretur urbanum non erat, quoniam ipsi palam exprobratur mouet risum; quale Augusti est cum €ab eo miles nescio quid improbe peteret [2et]2 ueniret contra €Marcianus, quem suspicabatur et ipsum aliquid iniuste roga-€turum: 'non magis' inquit 'faciam, commilito, quod petis €quam quod Marcianus a me petiturus est'. @@Adiuuant urbanitatem et uersus commode positi, seu toti €ut sunt (quod adeo facile est ut Ouidius ex tetrastichon €Macri carmine librum in malos poetas composuerit), quod €fit gratius si qua etiam ambiguitate conditur, ut Cicero in €Lartium, hominem callidum et uersutum, cum is in quadam €causa suspectus esset: €@@@@'nisi si qua Vlixes lintre euasit Lartius': seu uerbis ex parte mutatis, ut in eum qui, cum antea stul-€tissimus esset habitus, post acceptam hereditatem primus €sententiam rogabatur: €@@@@'hereditas est quam uocant sapientiam' €pro illo 'felicitas est': seu ficti notis uersibus similes, quae $PARW|DI/A& dicitur: et prouerbia oportune aptata, ut homini €nequam lapso et ut adleuaretur roganti 'tollat te qui non €nouit'. Ex historia etiam ducere urbanitatem eruditum est, @1 €ut Cicero fecit cum ei testem in iudicio Verris roganti dixisset €Hortensius: 'non intellego haec aenigmata'; 'atqui debes', €inquit, 'cum Sphingem domi habeas'; acceperat autem ille €a Verre Sphingem aeneam magnae pecuniae. @@Subabsurda illa constant stulti simulatione: [et] quae nisi €fingantur stulta sunt, ut qui mirantibus quod humile can-€delabrum emisset 'pransorium erit' inquit. Sed illa similia €absurdis sunt acria quae tamquam sine ratione dicta ferun-€tur, ut seruus Dolabellae, cum interrogaretur an dominus eius auctionem proposuisset, 'domum' inquit 'uendidit'. De-€prensi interim pudorem suum ridiculo aliquo explicant, ut €qui testem dicentem se a reo uulneratum interrogauerat an €cicatricem haberet, cum ille ingentem in femine ostendisset, €'latus' inquit 'oportuit'. Contumeliis quoque uti belle datur: €ut Hispo %obicientibus arbore% crimina accusatori '[2me ex €te]2 metiris?' inquit. Et Fuluius propincus legatario interro-€ganti an in tabulis quas proferebat chirographus esset 'et €uerus', inquit, 'domine'. @@Has aut accepi species aut inueni frequentissimas ex qui-€bus ridicula ducerentur; sed repetam necesse est infinitas €esse tam salse dicendi quam seuere, quas praestat persona locus tempus, casus denique, qui est maxime uarius. Itaque €haec ne omisisse uiderer attigi: illa autem quae de usu ipso €et modo iocandi complexus sum adfirmarim [2esse]2 plane €necessaria. €@@His adicit Domitius Marsus, qui de urbanitate dili-€gentissime scripsit, quaedam non ridicula, sed cuilibet €seuerissimae orationi conuenientia eleganter dicta et proprio @1 €quodam lepore iucunda: quae sunt quidem urbana, sed risum tamen non habent. Neque enim ei de risu sed de urbanitate €est opus institutum, quam propriam esse nostrae ciuitatis €et sero sic intellegi coeptam, postquam urbis appellatione, €etiam si nomen proprium non adiceretur, Romam tamen accipi sit receptum. Eamque sic finit: 'urbanitas est uirtus €quaedam in breue dictum coacta et apta ad delectandos €mouendosque homines in omnem adfectum animi, maxime €idonea ad resistendum uel lacessendum, prout quaeque €res ac persona desiderat'. Cui si breuitatis exceptionem €detraxeris, omnis orationis uirtutes complexa sit. Nam si €constat rebus et personis, quod in utrisque oporteat dicere €perfectae eloquentiae est. Cur autem breuem esse eam uolu-erit, nescio, cum idem atque in eodem libro dicat fuisse et in €multis narrandi urbanitatem. Paulo post ita finit, Catonis, ut €ait, opinionem secutus: 'Vrbanus homo [non] erit cuius multa €bene dicta responsaque erunt, et qui in sermonibus circulis €conuiuiis, item in contionibus, omni denique loco ridicule €commodeque dicet. Risus erit quicumque haec faciet orator'. Quas si recipimus finitiones, quidquid bene dicetur et urbane €dicti nomen accipiet. Ceterum illi qui hoc proposuerat con-€sentanea fuit illa diuisio, ut dictorum urbanorum alia seria, €alia iocosa, alia media faceret: nam est eadem omnium bene €dictorum. Verum mihi etiam iocosa quaedam uidentur posse [2in]2 non satis urbana referri. Nam meo quidem iudicio illa est €urbanitas, in qua nihil absonum, nihil agreste, nihil incondi-€tum, nihil peregrinum neque sensu neque uerbis neque ore €gestuue possit deprendi, ut non tam sit in singulis dictis quam €in toto colore dicendi, qualis apud Graecos atticismos ille reddens Athenarum proprium saporem. Ne tamen iudicium @1 €Marsi, hominis eruditissimi, subtraham, seria partitur in tria €genera, honorificum contumeliosum medium. Et honorifici €ponit exemplum Ciceronis pro Q. Ligario apud Caesarem: 'qui nihil soles obliuisci nisi iniurias', et contumeliosi quod €Attico scripsit de Pompeio et Caesare: 'habeo quem fugiam, €quem sequar non habeo', et medii, quod $A)POFQEGMATIKO/N& uocat €%et est ita cum dixerit% neque grauem mortem accidere uiro €forti posse nec inmaturam consulari nec miseram sapienti. €Quae omnia sunt optime dicta, sed cur proprie nomen ur-banitatis accipiant non uideo. Quod si non totius, ut mihi €uidetur, orationis color meretur, sed etiam singulis dictis €tribuendum est, illa potius urbana esse dixerim, quae sunt €generis eiusdem [2ex]2 quo ridicula ducuntur et tamen ridicula €non sunt, [2ut]2 de Pollione Asinio seriis iocisque pariter ac-commodato dictum est esse eum omnium horarum, et de €actore facile dicente ex tempore, ingenium eum in numerato €habere: etiam Pompei, quod refert Marsus, in Ciceronem €diffidentem partibus: 'transi ad Caesarem, me timebis'. Erat €enim, si de re minore aut alio animo aut denique non ab ipso dictum fuisset, quod posset inter ridicula numerari. Etiam €illud quod Cicero Caerelliae scripsit, reddens rationem €cur illa C. Caesaris tempora tam patienter toleraret: 'haec €aut animo Catonis ferenda sunt aut Ciceronis stomacho'; €stomachus enim ille habet aliquid ioco simile. Haec quae €monebam dissimulanda mihi non fuerunt: in quibus ut €errauerim, legentis tamen non decepi, indicata et diuersa €opinione, quam sequi magis probantibus liberum est.  @@Altercationis praecepta poterant uideri tunc inchoan-€da cum omnia quae ad continuam orationem pertinent @1 €peregissem: nam est usus eius ordine ultimus; sed cum sit €posita in sola inuentione neque habere dispositionem possit €nec elocutionis ornamenta magnopere desideret aut circa me-€moriam et pronuntiationem laboret, prius quam secundam €quinque partium hanc quae tota ex prima pendet tractaturus €non alieno loco uideor. Quam scriptores alii fortasse ideo €reliquerunt quia satis ceteris praeceptis in hanc quoque uide-batur esse prospectum. Constat enim aut intentione aut €depulsione, de quibus satis traditum est, quia quidquid in €actione perpetua circa probationes utile est, idem in hac €breui atque concisa prosit necesse est. Neque alia dicuntur €in altercatione, sed aliter, aut interrogando aut respondendo. €Cuius rei fere omnis obseruatio in illo testium loco excussa nobis est. Tamen quia latius hoc opus adgressi sumus neque €perfectus orator sine hac uirtute dici potest, paulum in-€pendamus huic quoque peculiaris operae, quae quidem in quibusdam causis ad uictoriam uel plurimum ualet. Nam ut €in qualitate generali, in qua rectene factum quid an contra €sit quaeritur, perpetua dominatur oratio, et quaestionem €finitionis actiones plerumque satis explicant et omnia paene €in quibus de facto constat aut coniectura artificiali ratione €colligitur: ita in iis causis, quae sunt frequentissimae, quae €uel solis extra artem probationibus uel mixtis continentur, €asperrima in hac parte dimicatio est, nec alibi dixeris magis mucrone pugnari. Nam et firmissima quaeque memoriae €iudicis inculcanda sunt et praestandum quidquid in actione €promisimus et refellenda mendacia: nusquam est denique €qui cognoscit intentior. Nec inmerito quidam quamquam in €dicendo mediocres hac tamen altercandi praestantia merue-runt nomen patronorum. At quidam, litigatoribus suis illum þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶¤–‚modo ambitiosum declamandi sudorem praestitisse contenti, €cum turba laudantium destituunt subsellia, pugnamque @1 €illam decretoriam imperitis ac saepe pullatae turbae relin-cunt. Itaque uideas alios plerumque in iudiciis priuatis ad €actiones aduocari, alios ad probationem. Quae si diuidenda €sunt officia, hoc certe magis necessarium est, pudendumque €dictu si plus litigantibus prosunt minores. In publicis certe €iudiciis uox illa praeconis %praeter patronos% ipsum qui €egerit citat. @@Opus est igitur in primis ingenio ueloci ac mobili, animo €praesenti et acri. Non enim cogitandum, sed dicendum €statim est et prope sub conatu aduersarii manus exigenda. €Quare cum [2in]2 omni parte huiusce officii plurimum facit €totas non diligenter modo sed etiam familiariter [nos] nosse €causas, tum in altercatione maxime necessarium est omnium €personarum instrumentorum temporum locorum habere no-€titiam: alioqui et tacendum erit saepe et aliis subicientibus €(plerumque autem studio loquendi fatue modo [2monent]2) €accedendum: quo nonnumquam accidit ut nostra credulitate aliena stultitia erubescamus. Neque tamen cum his ipsis €monitoribus clam res erit: quidam faciunt [2ut]2 aperte €quoque rixemur. Videas enim plerosque ira percitos excla-€mantis, ut iudex audiat contrarium id esse quod admoneant, €sciatque ille qui pronuntiaturus est in causa malum quod tacetur. Quare bonus altercator uitio iracundiae careat; €nullus enim rationi magis obstat adfectus et fert extra €causam plerumque et deformia conuicia facere ac mereri cogit €et in ipsos nonnumquam iudices incitat. Melior moderatio @1 €ac nonnumquam etiam patientia; neque enim refutanda €tantum quae ex contrario dicuntur, sed contemnenda ele-€uanda ridenda sunt, nec usquam plus loci recipit urbanitas. €Hoc, dum ordo est et pudor: contra turbantis audendum et impudentiae fortiter resistendum. Sunt enim quidam prae-€duri in hoc oris, ut obstrepant ingenti clamore et medios €sermones intercipiant et omnia tumultu confundant, quos €ut non imitari, sic acriter propulsare oportebit, et ipsorum €improbitatem retundendo, et iudices uel praesidentis magi-€stratus appellando frequentius ut loquendi uices seruentur. €Non est res animi iacentis et mollis supra modum frontis, €fallitque plerumque quod probitas uocatur quae est inbe-cillitas. Valet autem in altercatione plurimum acumen, quod €sine dubio ex arte non uenit (natura enim non docetur), arte tamen adiuuatur. In qua praecipuum est semper id in oculis €habere de quo quaeritur et quod uolumus efficere: quod pro-€positum tenentes nec in rixam ibimus nec causae debita €tempora conuiciando conteremus, gaudebimusque si hoc €aduersarius facit. @@Omnia %tempore% fere parata sunt meditatis diligenter €quae [quid] aut ex aduerso dici aut responderi a nobis pos-€sunt. Nonnumquam tamen solet hoc quoque esse artis genus, €ut quaedam in actione dissimulata subito in altercando pro-€ferantur (est inopinatis eruptionibus aut incursioni ex in-€sidiis factae simillimum); id autem tum faciendum est cum €[2est]2 aliquid cui responderi non statim possit, potuerit autem €si tempus ad disponendum fuisset. Nam quod fideliter fir-€mum est, a primis statim actionibus arripere optimum est, quo saepius diutiusque dicatur. Illud uix saltem praecipien-€dum uidetur, ne turbidus et clamosus tantum sit altercator, @1 €et quales fere sunt qui litteras nesciunt. Nam improbitas, €licet aduersario molesta sit, iudici inuisa est. Nocet etiam diu pugnare in iis quae optinere non possis. Nam ubi uinci €necesse est, expedit cedere, quia, siue plura sunt de quibus €quaeritur, facilior erit in ceteris fides, siue unum, mitior €solet poena inrogari uerecundiae. Nam culpam, praesertim €deprensam, pertinaciter tueri culpa altera est. @@Dum stat acies, multi res consilii atque artis est ut erran-€tem aduersarium trahas et ire quam longissime cogas, ut €uana interim spe exultet. Ideo quaedam bene dissimulantur €instrumenta; instant enim et saepe discrimen omne com-€mittunt quod deesse nobis putant et faciunt probationibus nostris auctoritatem postulando. Expedit etiam dare aliquid €aduersario quod pro se putet, quod adprehendens maius €aliquid cogatur dimittere: duas interim res proponere €quarum utramlibet male sit electurus, quod in altercatione €fit potentius quam in actione, quia in illa nobis ipsi respon-demus, in hac aduersarium quasi confessum tenemus. Est in €primis acuti uidere quo iudex dicto moueatur, quid respuat: €quod et uultu saepissime et aliquando etiam dicto aliquo €factoue eius deprehenditur. Et instare proficientibus et ab €iis quae non adiuuent quam mollissime pedem oportet €referre. Faciunt hoc medici quoque, ut remedia proinde per-€seuerent adhibere uel desinant ut illa recipi uel respui uident. Nonnumquam, si rem euoluere propositam facile €non sit, inferenda est alia quaestio, atque in eam iudex, si €fieri potest, auocandus. Quid enim, cum respondere non €possis, agendum est nisi ut aliud inuenias cui aduersarius respondere non possit? In plerisque idem est, ut dixi, €qui circa testes locus, et personis modo distat, quod hic €patronorum inter se certamen, illic pugna inter testem et €patronum. @1 €@@Exercitatio uero huius rei longe facilior. Nam est utilissi-€mum frequenter cum aliquo qui sit studiorum eorundem €sumere materiam uel uerae uel etiam fictae controuersiae €et diuersas partes altercationis modo tueri: quod idem etiam [2in]2 simplici genere quaestionum fieri potest. Ne illud qui-€dem ignorare aduocatum uolo, quo quaeque ordine probatio €sit apud iudicem proferenda, cuius rei eadem [2quae]2 in €argumentis ratio est, ut potentissima prima et summa €ponantur; illa enim ad credendum praeparant iudicem, €haec ad pronuntiandum.  @@His pro nostra facultate tractatis non dubitassem trans-€ire protinus ad dispositionem, quae ordine ipso sequitur, €nisi uererer ne, quoniam fuerunt qui iudicium inuentioni €subiungerent, praeterisse hunc locum quibusdam uiderer: €qui mea quidem opinione adeo partibus operis huius €omnibus conexus ac mixtus est ut ne a sententiis quidem aut €uerbis saltem singulis possit separari, nec magis arte traditur quam gustus aut odor. Ideoque nos quid in quaque re €sequendum cauendumque sit docemus ac deinceps doce-€bimus, ut ad ea iudicium derigatur. Praecipiam igitur ne €quod effici non potest adgrediamur, ut contraria uitemus et €communia, ne quid in eloquendo corruptum obscurum sit? €Referatur oportet ad sensus, qui non docentur. @@Nec multum a iudicio credo distare consilium, nisi quod €illud ostendentibus [2se]2 rebus adhibetur, hoc latentibus et €aut omnino nondum repertis aut dubiis: et iudicium fre-€quentissime certum est, consilium uero ratio est quaedam €alte petita et plerumque plura perpendens et comparans habensque in se et inuentionem et iudicationem. Sed ne de €hoc quidem praecepta in uniuersum expectanda sunt: nam €ex re sumitur; cuius locus ante actionem est frequenter (nam €Cicero summo consilio uidetur in Verrem uel contrahere @1 €tempora dicendi maluisse quam in eum annum quo erat Q. Hortensius consul futurus incidere), et in ipsis actionibus €primum ac potentissimum optinet locum: nam quid dicen-€dum, quid tacendum, quid differendum sit exigere consilii €est: negare sit satius an defendere, ubi prohoemio utendum €et quali, narrandumne et quo modo, iure prius pugnandum €an aequo, qui sit ordo utilissimus, tum omnes colores, aspere an leniter an etiam summisse loqui expediat. Sed haec €quoque ut quisque passus est locus monuimus, idemque in €reliqua parte faciemus, pauca tamen exempli gratia ponam, €quibus manifestius appareat quid sit quod demonstrari posse praeceptis non arbitror. Laudatur consilium Demo-€sthenis, quod, cum suaderet bellum Atheniensibus parum €id prospere expertis, nihil adhuc factum esse ratione mon-€strauit: poterat enim emendari neglegentia, at si nihil esset erratum, melioris in posterum spei non erat ratio. Idem cum €offensam uereretur si obiurgaret populi segnitiam in adser-€enda libertate rei publicae, maiorum laude uti maluit, qui €rem publicam fortissime administrassent; nam et faciles €habuit aures et natura sequebatur ut meliora probantis þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¶¥˜‰peiorum paeniteret. Ciceronis quidem uel una pro Cluentio €quamlibet multis exemplis sufficiet oratio. Nam quod in eo €consilium maxime mirer? primamne expositionem, qua €matri, cuius filium premebat auctoritas, abstulit fidem? an €quod iudicii corrupti crimen transferre in aduersarium €maluit quam negare propter inueteratam, ut ipse dicit, in-€famiam? an quod in re inuidiosa legis auxilio nouissime [2est]2 €usus?_quo genere defensionis etiam offendisset nondum €praemollitas iudicum mentes; an quod se ipsum inuito Cluen-tio facere testatus est? Quid pro Milone? quod non ante @1 €narrauit quam praeiudiciis omnibus reum liberaret? quod €insidiarum inuidiam in Clodium uertit, quamquam re uera €fuerat pugna fortuita? quod factum et laudauit et tamen a €uoluntate Milonis remouit? quod illi preces non dedit et in €earum locum ipse successit? Infinitum est enumerare ut €Cottae detraxerit auctoritatem, ut pro Ligario se opposuerit, Cornelium ipsa confessionis fiducia eripuerit. Illud dicere €satis habeo, nihil esse non modo in orando sed in omni uita €prius consilio, frustraque sine eo tradi ceteras artis, plusque €uel sine doctrina prudentiam quam sine prudentia facere €doctrinam. Aptare etiam orationem locis temporibus per-€sonis est eiusdem uirtutis. Sed hic quia latius fusus est locus €mixtusque cum elocutione, tractabitur cum praecipere de €apte dicendo coeperimus. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER SEPTIMVS}1 ¯ðòÿŸôÿ@@@@{1[2PROHOEMIVM]2}1 ‘@@De inuentione, ut arbitror, satis dictum est: neque enim €ea demum quae ad docendum pertinent executi sumus, €uerum etiam motus animorum tractauimus. Sed ut opera €extruentibus satis non est saxa atque materiam et cetera €aedificanti utilia congerere nisi disponendis eis conlocandis-€que artificium manus adhibeatur: sic in dicendo quamlibet €abundans rerum copia cumulum tantum habeat atque con-€gestum nisi illas eadem dispositio in ordinem digestas atque inter se commissas deuinxerit. Nec inmerito secunda quin-€que partium posita est, cum sine ea prior nihil ualeat. Neque €enim quamquam fusis omnibus membris statua sit nisi con-€locetur, et si quam in corporibus nostris aliorumue anima-€lium partem permutes et transferas, licet habeat eadem €omnia, prodigium sit tamen: et artus etiam leuiter loco moti €perdunt quo uiguerunt usum, et turbati exercitus sibi ipsi sunt impedimento. Nec mihi uidentur errare qui ipsam €rerum naturam stare ordine putant, quo confuso peritura €sint omnia. Sic oratio carens hac uirtute tumultuetur necesse €est et sine rectore fluitet nec cohaereat sibi, multa repetat, €multa transeat, uelut nocte in ignotis locis errans, nec initio €nec fine proposito casum potius quam consilium sequatur. @@Quapropter totus hic liber seruiat diuisioni, quae quidem, €si certa aliqua uia tradi in omnis materias ullo modo posset, €non tam paucis contigisset. Sed cum infinitae litium formae €fuerint futuraeque sint et tot saeculis nulla reperta sit causa @1 €quae esset tota alteri similis, sapiat oportet actor et uigilet €et inueniat et iudicet et consilium a se ipso petat. Neque in-€fitias eo quaedam esse quae demonstrari possint, eaque non €omittam. ¡@@Sit igitur, ut supra significaui, diuisio rerum plurium in €singulas, partitio singularum in partis discretio, ordo recta €quaedam conlocatio prioribus sequentia adnectens, disposi-tio utilis rerum ac partium in locos distributio. Sed me-€minerimus ipsam dispositionem plerumque utilitate mutari, €nec eandem semper primam quaestionem ex utraque parte €tractandam. Cuius rei, ut cetera exempla praeteream, Demo-€sthenes quoque atque Aeschines possunt esse documento, €in iudicio Ctesiphontis diuersum secuti ordinem, cum accu-€sator a iure, quo uidebatur potentior, coeperit, patronus €omnia paene ante ius posuerit, quibus iudicem quaestioni legum praepararet. Aliud enim alii docere prius expedit, €alioqui semper petitoris arbitrio diceretur: denique in accu-€satione mutua, cum se uterque defendat priusquam aduer-€sarium arguat, omnium rerum necesse est ordinem esse €diuersum. Igitur quid ipse sim secutus, quod partim prae-€ceptis partim usu partim ratione cognoueram, promam nec €umquam dissimulaui. @@Erat mihi curae in controuersiis forensibus nosse omnia €quae in causa uersarentur: nam in schola certa sunt et pauca €et ante declamationem exponuntur, quae themata Graeci €uocant, Cicero proposita. Cum haec in conspectu quodam €modo conlocaueram, non minus pro aduersa parte quam pro mea cogitabam. Et primum, quod non difficile dictu est sed @1 €tamen ante omnia intuendum, constituebam quid utraque €pars uellet efficere, tum per quid, hoc modo. Cogitabam quid €primum petitor diceret. Id aut confessum erat aut contro-uersum. Si confessum, non poterat ibi esse quaestio. Trans-€ibam ergo ad responsum partis alterius, idem intuebar: €nonnumquam etiam quod inde optinebatur confessum erat. €Vbi primum coeperat non conuenire, quaestio oriebatur. Id €tale est: 'occidisti hominem', 'occidi'. Conuenit, transeo. Rationem reddere debet reus quare occiderit. 'Adulterum' €inquit 'cum adultera occidere licet'. Legem esse certum est. €Tertium iam aliquid uidendum est in quo pugna consistat. €'Non fuerunt adulteri': 'fuerunt'; quaestio: de facto ambigi-tur, coniectura est. Interim et hoc tertium confessum est, €adulteros fuisse: 'sed tibi' inquit accusator 'illos non licuit €occidere: exul enim eras' aut 'ignominiosus'. De iure quaeri-€tur. At si protinus dicenti 'occidisti' respondeatur 'non €occidi', statim pugna est. €@@Si explorandum est ubi controuersia incipiat, considerari €debet quae [2sit intentio quae]2 primam quaestionem facit. Intentio simplex: 'occidit Saturninum Rabirius', coniuncta: €'lege de sicariis commisit L. Varenus: nam et C. Varenum €occidendum et Cn. Varenum uulnerandum et Salarium item €occidendum curauit'_nam sic diuersae propositiones erunt: €quod idem de petitionibus dictum sit. Verum ex coniuncta €propositione plures esse quaestiones ac status possunt, si €aliud negat reus, aliud defendit, aliud a iure actionis excludit. €In quo genere est agenti dispiciendum quid quoque loco €diluat. @1 @@Quod pertinet ad actorem, non plane dissentio a Celso, qui €sine dubio Ciceronem secutus instat tamen huic parti uehe-€mentius, ut putet primo firmum aliquid esse ponendum, €summo firmissimum, inbecilliora media, quia et initio mo-uendus sit iudex et summo inpellendus. At pro reo plerum-€que grauissimum quidque primum mouendum est, ne illud €spectans iudex reliquorum defensioni sit auersior. Interim €tamen et hoc mutabitur, si leuiora illa palam falsa erunt, €grauissimi defensio difficilior, ut detracta prius accusatori-€bus fide adgrediamur ultimum, iam iudicibus omnia esse €uana credentibus. Opus erit tamen praefatione, qua et ratio €reddatur dilati criminis et promittatur defensio, ne id quod non statim diluemus timere uideamur. Ante actae uitae €crimina plerumque prima purganda sunt, ut id de quo laturus €est sententiam iudex audire propitius incipiat. Sed hoc quo-€que pro Vareno Cicero in ultimum distulit, non quid fre-€quentissime sed quid tum expediret intuitus. @@Cum simplex intentio erit, uidendum est unum aliquid €respondeamus an plura. Si unum, in re quaestionem insti-€tuamus an in scripto: si in re, negandum sit quod obicitur €an tuendum: si scripto, in qua specie iuris pugna sit, et in ea de uerbis an de uoluntate quaeratur. Id ita consequemur €si intuiti fuerimus quae sit lex quae litem faciat, hoc est, qua €iudicium sit constitutum. Nam quaedam in scholasticis €ponuntur ad coniungendam modo actae rei seriem, ut puta: €'Expositum qui agnouerit, solutis alimentis recipiat: minus €dicto audientem filium liceat abdicare. Qui expositum re-€cepit, imperat ei nuptias locupletis propinquae: ille de-ducere uult filiam pauperis educatoris.' Lex de expositis ad €adfectum pertinet: iudicium pendet ex lege abdicationis. @1 €Nec tamen semper ex una lege quaestio est, ut in antinomia. €His spectatis apparebit circa quod pugna sit. @@Coniuncta defensio est, qualis pro Rabirio: 'si occidisset, €recte fecisset, sed non occidit.' Vbi uero multa contra unam €propositionem dicimus, cogitandum est primum quidquid þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·˜„dici potest, tum ex his quo quidque loco dici expediat aesti-€mandum. In quo non idem sentio quod de propositionibus €paulo ante quodque de argumentis probationum loco con-cessi, posse aliquando nos incipere a firmioribus. Nam uis €quaestionum semper crescere debet et ad potentissima ab €infirmissimis peruenire, siue sunt eiusdem generis siue diuersi. Iuris autem quaestiones solent esse nonnumquam €ex aliis atque aliis conflictionibus, facti semper idem spec-€tant. In utroque genere similis ordo est; sed prius de dissimili-€bus: ex quibus infirmissimum quidque primum tractari €oportet, ideo quod quasdam quaestiones executi donare sole-€mus et concedere: neque enim transire ad alias possumus nisi omissis prioribus. Quod ipsum ita fieri oportet non ut €damnasse eas uideamur, sed omisisse quia possimus etiam €sine eis uincere. Procurator alicuius pecuniam petit ex €faenore hereditario: potest incidere quaestio, an huic esse procuratorem liceat. Finge nos, postquam tractauimus eam, €remittere uel etiam conuinci: quaeretur an ei cuius nomine €litigatur procuratorem habendi sit ius. Discedamus hinc €quoque: recipit natura quaestionem an ille cuius nomine agitur heres sit faeneratoris, an ex asse heres. Haec quoque €concessa sint: quaeretur an debeatur. Contra nemo tam de-€mens fuerit ut, cum id quod firmissimum duxerit se habere €[2tractauerit]2, remittat illud et ad leuiora transcendat. Huic €in schola simile est: 'non abdicabis adoptatum: ut hunc @1 €quoque, non uirum fortem: ut et fortem, non quicumque €uoluntati tuae non paruerit: ut in alia omnia subiectus sit, €non propter optionem: [2ut propter optionem]2, non propter talem optionem.' Haec iuris quaestionum differentia est. In €factis autem ad idem tendentia sunt plura, ex quibus aliqua €citra summam quaestionem remitti solent, ut si is cum quo €furti agitur dicat: 'proba te habuisse, proba perdidisse, €proba furto perdidisse, proba mea fraude.' Priora enim €remitti possunt, ultimum non potest. @@Solebam et hoc facere [praecipere], ut [2uel]2 ab ultima €specie (nam ea fere est quae continet causam) retrorsum €quaererem usque ad primam generalem quaestionem, uel a €genere ad extremam speciem descenderem: etiam in sua-soriis, ut deliberat Numa an regnum offerentibus Romanis €recipiat. Primum, id est genus, an regnandum, [2tum]2 an €in ciuitate aliena, an Romae, an laturi sint Romani talem €regem. Similiter in controuersiis. Optet enim uir fortis €alienam uxorem. Vltima species est an optare possit alienam €uxorem. Generale est an quidquid optarit accipere debeat; €deinde, an ex priuato, an nuptias, an maritum habentis. Sed hoc non quem ad modum dicitur ita et quaeritur. Pri-€mum enim occurrit fere quod est ultimum dicendum, ut hoc: €'non debes alienam uxorem optare', ideoque diuisionem per-€dit festinatio. Non oportet igitur offerentibus se contentum €esse: quaere aliquid ultra, sic: 'ne uiduam quidem'; adhuc €plus %si% 'nihil ex priuato': ultimum retrorsum, quod idem @1 a capite primum est, 'nihil inicum'. Itaque propositione uisa, €quod est facillimum, cogitemus, si fieri potest, quid naturale €sit primum responderi. Id si tamquam res agatur et nobis €ipsis respondendi necessitas sit intueri uoluerimus, occurrit. Si id non contigerit, seponamus id quod primum se optulerit, €et ipsi nobiscum sic loquamur: quid si hoc non esset? Id €iterum et tertium et dum nihil sit reliqui; itaque inferiora €quoque scrutabimur, quae tractata faciliorem nobis iudicem in summa quaestione facient. Non dissimile huic est et illud €praeceptum, ut a communibus ad propria ueniamus: fere €enim communia generalia sunt. Commune: 'tyrannum occi-€dit', proprium: '%tamen% tyrannum occidit', 'mulier occidit', €'uxor occidit'. @@Solebam et excerpere quid mihi cum aduersario con-€ueniret, si modo id pro me erat, nec solum premere confes-€sionem sed partiendo multiplicare, ut in illa controuersia: €'Dux qui competitorem patrem in suffragiis uicerat captus €est: euntes ad redimendum eum legati obuium habuerunt patrem reuertentem ab hostibus. Is legatis dixit: sero itis. €Excusserunt illi patrem et aurum in sinu eius inuenerunt: €ipsi perseuerarunt ire quo intenderant, inuenerunt ducem €cruci fixum, cuius uox fuit: cauete proditorem. Reus est €pater.' Quid conuenit? 'Proditio nobis praedicta est et prae-€dicta a duce': quaerimus proditorem. 'Te isse ad hostes €fateris et isse clam et ab his incolumem redisse, aurum retulisse et aurum occultum habuisse'. Nam quod %fecit%, €id nonnumquam potentius fit in propositione: quae si animos @1 €occupauit, prope aures ipsae defensioni praecluduntur. In €totum autem congregatio criminum accusantem adiuuat, €separatio defendentem. €@@Solebam id, quod fieri et in argumentis dixi, in tota facere €materia, [2ut]2 propositis extra quae nihil esset omnibus, €deinde ceteris remotis, solum id superesset quod credi uole-bam, ut [2in]2 praeuaricationum criminibus: 'Vt absoluatur €reus, aut innocentia ipsius fit aut interueniente aliqua €potestate aut ui aut corrupto iudicio aut difficultate proba-€tionis aut praeuaricatione. Nocentem fuisse confiteris: nulla €potestas obstitit, nulla uis, corruptum iudicium non quereris, €nulla probandi difficultas fuit: quid superest nisi ut prae-uaricatio fuerit?' Si omnia amoliri non poteram, plura amo-€liebar. 'Hominem occisum esse constat, non in solitudine, €ut a latronibus suspicer, non praedae gratia, quia inspoliatus €est, non hereditatis spe, quia pauper fuit: odium igitur in causa. Quis inimicus?' Quae res autem faciliorem diuisioni €uiam praestat, eadem inuentioni quoque: excutere quidquid €dici potest et uelut reiectione facta ad optimum peruenire. €'Accusatur Milo quod Clodium occiderit'. Aut fecit aut non: €optimum erat negare, sed non potest; occidit ergo. Aut iure €aut iniuria: utique iure; aut uoluntate aut necessitate (nam ignorantia praetendi non potest): uoluntas anceps est, sed, €quia ita homines putant, attingenda defensio ut id pro re €publica fuerit. Necessitate? Subita igitur pugna, non prae-€parata: alter igitur insidiatus est. Vter? Profecto Clodius. €Videsne ut ipsa rerum necessitas diducat defensionem? Adhuc: aut utique uoluit occidere insidiatorem Clodium aut @1 €non. Tutius si noluit: fecerunt ergo serui Milonis neque €iubente neque sciente Milone. At haec tam timida defensio €detrahit auctoritatem illi qua recte dicebamus occisum; adicietur: 'quod suos quisque seruos in tali re facere uoluis-€set.' Hoc eo est utilius quod saepe nihil placet et aliquid €dicendum est. Intueamur ergo omnia: ita apparebit aut id €quod optimum est aut id quod minime malum. Propositione €aliquando aduersarii utendum et esse nonnumquam com-€munem eam suo loco dictum est. €@@Multis milibus uersuum scio apud quosdam esse quaesi-€tum quo modo inueniremus utra pars deberet prior dicere, €quod in foro uel atrocitate formularum uel modo petitionum uel nouissime sorte diiudicatur. In schola quaeri nihil attinet, €cum in declamationibus isdem narrare et contradictiones €soluere tam ab actore quam a possessore concessum sit. Sed €in plurimis controuersiis ne inueniri quidem potest, ut in €illa: 'Qui tris liberos habebat, oratorem philosophum medi-€cum, testamento quattuor partes fecit et singulas singulis €dedit, unam eius esse uoluit qui esset utilissimus ciuitati. Contendunt'. Quis primus dicat incertum est, propositio €tamen certa: ab eo enim cuius persona utemur incipiendum €erit. Et haec quidem de diuidendo in uniuersum praecipi €possunt. @@At quo modo inueniemus etiam illas occultiores quaes-€tiones? Scilicet quo modo sententias uerba figuras colores: €ingenio cura exercitatione. Non tamen fere umquam nisi €inprudentem fugerint, si, ut dixi, naturam sequi ducem uelit. Sed plerique eloquentiae famam adfectantes contenti sunt €locis speciosis modo uel nihil ad probationem conferentibus: €alii nihil ultra ea quae in oculos incurrunt exquirendum @1 €putant. Quod quo facilius appareat, unam de schola contro-€uersiam, non ita sane difficilem aut nouam, proponam in exemplum. 'Qui reo proditionis patri non adfuerit, exheres €sit: proditionis damnatus cum aduocato exulet. Reo pro-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·˜ªƒditionis patri disertus filius adfuit, rusticus non adfuit: €damnatus abiit cum aduocato in exilium. Rusticus cum €fortiter fecisset, praemii nomine impetrauit restitutionem €patris et fratris. Pater reuersus intestatus decessit: petit rusticus partem bonorum, orator totum uindicat sibi.' Hic €illi eloquentes, quibusque nos circa lites raras sollicitiores €ridiculi uidemur, inuadent personas fauorabiles: actio pro €rustico contra disertum, pro uiro forti contra inbellem, pro €restitutore contra ingratum, pro eo qui parte contentus sit contra eum qui fratri nihil dare ex paternis uelit. Quae omnia €sunt in materia et multum iuuant, uictoriam tamen non €trahunt. In hac quaerentur sententiae, si fieri poterit, prae-€cipites uel obscurae (nam ea nunc uirtus est), et pulchre €fuerit cum materia tumultu et clamore transactum. Illi uero €quibus propositum quidem melius sed cura in proximo est haec uelut innatantia uidebunt: excusatum esse rusticum €quod non interfuerit iudicio nihil conlaturus patri: sed ne €disertum quidem habere quod inputet reo, cum is damnatus €sit: dignum esse hereditate restitutorem: auarum impium €ingratum qui diuidere nolit cum fratre eoque sic merito: €quaestionem quoque illam primam scripti et uoluntatis, qua non expugnata non sit sequentibus locus. At qui naturam €sequetur, illa cogitabit profecto, primo hoc dicturum rusti-€cum: 'pater intestatus duos nos filios reliquit, partem iure €gentium peto'. Quis tam imperitus, quis tam procul a litteris quin sic incipiat, etiam si nescierit quid sit propositio? Hanc €communem omnium legem leuiter adornabit ut iustam. €Nempe sequetur ut quaeramus quid huic tam aequae postu-€lationi respondeatur. At id manifestum est: 'lex est quae @1 €iubet exheredem esse eum qui patri proditionis reo non €adfuerit, tu autem non adfuisti'. Hanc propositionem neces-€saria sequitur legis laudatio et eius qui non adfuerit uitu-peratio. Adhuc uersamur in confessis; redeat animus ad €petitorem: numquid non hoc cogitet necesse est nisi qui sit €plane hebes: 'si lex obstat, nulla lis est, inane iudicium est: €atqui et legem esse et hoc quod ea puniat a rustico factum €extra dubitationem est.' Quid ergo dicimus? 'Rusticus eram.' Si lex [eram] omnis complectitur, nihil proderit: quaeramus €ergo num infirmari in aliquam partem lex possit. Quid aliud €(saepius dicam) natura permittit quam ut cum uerba contra €sint de uoluntate quaeratur? Generalis igitur quaestio, uer-€bis an uoluntate sit standum; sed hoc in commune de iure €omni disputandum semper nec umquam satis iudicatum est. €Quaerendum igitur in hac ipsa qua consistimus, an aliquid inueniri possit quod scripto aduersetur. 'Ergo quisquis non €adfuerit, exheres erit? quisquis sine exceptione?' Iam se €illa uel ultro offerent argumenta: 'et infans?' (filius enim est €et non adfuit): 'et qui aberat et qui militabat et qui in lega-€tione erat?' Iam multum acti est: potest aliquis non adfuisse et heres esse. Transeat nunc idem ille qui [2hoc]2 cogitauit, ut €ait Cicero, tibicinis Latini modo ad disertum: 'ut ista con-€cedam, tu nec infans es nec afuisti nec militasti.' Num aliud occurrit quam illud: 'sed rusticus sum'? Contra quod palam €est dici: 'ut agere non potueris, adsidere potuisti', et uerum €est. Quare redeundum rustico ad animum legum latoris: €'impietatem punire uoluit, ego autem impius non sum.' Contra quod disertus 'tum impie fecisti' inquit 'cum @1 €exheredationem meruisti, licet te postea uel paenitentia uel €ambitus ad hoc genus optionis adduxerit'. Praeterea 'prop-€ter te damnatus est pater, uidebaris enim de causa pronun-€tiasse.' Ad haec rusticus: 'tu uero in causa damnationis fuisti, €multos offenderas, inimicitias domui contraxeras.' Haec con-€iecturalia: illud quoque, quod coloris loco rusticus dicit, €patris fuisse tale consilium, ne uniuersam domum periculo €subiceret. Haec prima quaestione scripti et uoluntatis conti-nentur. Intendamus ultra animum, uideamusque an aliquid €inueniri praeterea possit. Quo id modo fiet? Sedulo imitor €quaerentem, ut quaerere doceam, et omisso speciosiore stili €genere ad utilitatem me submitto discentium. €@@Omnes adhuc quaestiones ex persona petitoris ipsius duxi-€mus: cur non aliquid circa patrem quaerimus? Dictum enim est: 'quisquis non adfuerit, exheres erit.' Cur non conamur €et sic quaerere: 'num cuicumque non adfuerit?' Facimus €hoc saepe in iis controuersiis in quibus petuntur in uincula €qui parentis suos non alunt, ut eam quae testimonium in €filium peregrinitatis reum dixit, eum qui filium lenoni uen-€didit. In hoc de quo loquimur patre quid adprendi potest? Damnatus est. Numquid igitur lex ad absolutos tantum €patres pertinet? Dura prima fronte quaestio. Non despere-€mus: credibile est hoc uoluisse legum latorem, ne auxilia €liberorum innocentibus deessent. Sed hoc dicere rustico uere-cundum est, quia innocentem fuisse patrem fatetur. Dat €aliud argumentum controuersia: 'damnatus proditionis cum €aduocato exulet.' Vix uidetur posse fieri ut poena filio in €eodem patre et si adfuerit et si non adfuerit constituta sit. €Praeterea lex ad exules nulla pertinet; non ergo credibile €est de aduocato damnati scriptum: an possint enim bona @1 esse ulla exulis? Rusticus in utramque partem dubium €facit: disertus et uerbis inhaerebit, in quibus nulla exceptio €est, et propter hoc ipsum poenam esse constitutam eis qui €non adfuerint, ne periculo exilii deterreantur aduocatione, €et rusticum innocenti non adfuisse dicet. Illud protinus non €[id] indignum quod adnotetur, posse ex uno statu duas €generales quaestiones fieri: an quisquis, an cuicumque. Haec ex duabus personis quaesita sunt. Ex tertia autem, €quae est aduersarii, nulla oriri quaestio potest, quia nulla €fit ei de sua parte controuersia. Nondum tamen cura deficiat: €ista enim omnia dici possent etiam [2non]2 restituto patre. €Nec statim eo tendamus quod occurrit ultro, a rustico resti-€tutum. Qui subtiliter quaeret, aliquid spectabit ultra: nam, ut genus species sequitur, ita genus speciem praecedit. Fing-€amus ergo ab alio restitutum: ratiocinatiua seu collectiua €quaestio orietur, an restitutio pro sublatione iudicii sit et €proinde ualeat ac si iudicium non fuisset? Vbi temptabit €rusticus dicere ne impetrare quidem aliter potuisse suorum €restitutionem uno praemio nisi patre proinde ac si accusatus €non esset reuocato, quae res aduocati quoque poenam, tam-quam is non adfuisset, remiserit. Tum uenimus ad id quod €primum occurrebat, a rustico esse restitutum patrem: ubi €rursus ratiocinamur an restitutor accipi debeat pro aduocato, €quando id praestiterit quod aduocatus peti=t, nec improbum sit pro simili accipi quod plus est. Reliqua iam aequitatis, €utrius iustius sit desiderium. Id ipsum adhuc diuiditur: €etiam si uterque totum sibi uindicaret, nunc utique, cum €alter semissem, alter uniuersa fratre excluso. Sed his tractatis €etiam habet magnum momentum apud iudices patris me-€moria, cum praesertim de bonis eius quaeratur. Erit ergo @1 €coniectura qua mente pater intestatus decesserit; sed ea €pertinet ad qualitatem: alterius status instrumentum est. Plerumque autem in fine causarum de aequitate tractabitur, €quia nihil libentius iudices audiunt. Aliquando tamen hunc €ordinem mutabit utilitas, ut, si in iure minus fiduciae erit, €aequitate iudicem praeparemus. €@@Nihil habui amplius quod in uniuersum praeciperem. Nunc eamus per singulas causarum iudicialium partes, quas €ut persequi ad ultimam speciem, id est ad singulas lites con-€trouersiasque, non possum, ita in generalibus scribere licet €ut quae in quemque statum frequentissime incidant tradam. €Et quia natura prima quaestio est factumne sit, ab hoc €ordiar.  @@Coniectura omnis aut de re aut de animo est. Vtriusque €tria tempora, praeteritum praesens futurum. De re et €generales quaestiones sunt et definitae, id est, et quae non continentur [2personis et quae continentur.]2 De animo quaeri €non potest nisi ubi persona est et de facto constat. Ergo cum €de re agitur aut quid factum sit in dubium uenit aut quid €fiat aut quid sit futurum, ut in generalibus 'an atomorum þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¢’…concursu mundus sit effectus, an prouidentia regatur, an sit €aliquando casurus': in definitis 'an parricidium commiserit €Roscius', 'an regnum adfectet Manlius', 'an recte Verrem sit accusaturus Q. Caecilius'. In iudiciis praeteritum tempus €maxime ualet, nemo enim accusat nisi quae facta sunt: nam €quae fiant et quae futura sint ex praeteritis colliguntur. €Quaeritur et unde quid ortum, ut 'pestilentia ira deum an €intemperie caeli an corruptis aquis an noxio terrae halitu', €et quae causa facti, ut 'quare ad Troiam quinquaginta reges €nauigauerint, iure iurando adacti an exemplo moti an @1 €gratificantes Atridis.' Quae duo genera non multum inter se distant. Ea uero quae sunt praesentis temporis, si non argu-€mentis, quae necesse est praecessisse, sed oculis deprehen-€denda sunt, non egent coniectura, ut si apud Lacedaemonios €quaeratur an Athenis muri fiant. Est et illud, quod potest €uideri extra haec positum, coniecturae genus, cum de aliquo €homine quaeritur quis sit, ut est quaesitum contra Vrbiniae €heredes is qui tamquam filius petebat bona Figulus esset an Sosipater. Nam et substantia eius sub oculos uenit, ut non €possit quaeri an sit, quo modo an ultra oceanum, nec quid €sit nec quale sit sed quis sit. Verum hoc quoque genus litis €ex praeterito pendet: 'an hic sit ex Vrbinia natus Clusinius €Figulus.' Fuerunt autem tales etiam nostris temporibus con-€trouersiae atque aliquae in meum quoque patrocinium in-ciderunt. Animi coniectura non dubie in omnia tempora €cadit: 'qua mente Ligarius in Africa fuerit', 'qua mente €Pyrrhus foedus petat', 'quo modo laturus sit Caesar si €Ptolomaeus Pompeium occiderit.' €@@Quaeritur per coniecturam et qualitatem circa modum €speciem numerum: 'an sol maior quam terra, luna globosa an plana an acuta, unus mundus an plures.' Itemque extra €naturales quaestiones: 'maius bellum Troianum an Pelopon-€nesium', 'qualis clipeus Achillis', 'an unus Hercules.' €@@In iis autem quae accusatione ac defensione constant, €unum est genus in quo quaeritur et de facto et de auctore: €quod interim coniunctam quaestionem habet et utrumque €pariter negatur, interim separatam, cum et factum sit necne et, si de facto constet, a quo factum sit ambigitur. Ipsum @1 €quoque factum aliquando simplicem quaestionem habet, an €homo perierit, aliquando duplicem, ueneno an cruditate €perierit. Alterum est genus de facto tantum, cum, si id cer-€tum sit, non potest de auctore dubitari: tertium de auctore €tantum, cum factum constat sed a quo sit factum in contro-uersiam uenit. Et hoc quod tertio loco posui non est simplex. €Aut enim reus fecisse tantum modo se negat aut alium fecisse €dicit. Sed ne in alterum quidem transferendi criminis una €forma est. Interdum enim substituitur mutua accusatio, €quam Graeci $A)NTIKATHGORI/AN& uocant, nostrorum quidam 'con-€certatiuam': interdum in aliquam personam quae extra dis-€crimen iudicii est transfertur, et alias certam, alias incertam: €et cum certam, aut in extrariam [uitam] aut in ipsius qui peri=t uoluntatem. In quibus similis atque in $A)NTIKATHGORI/A| €personarum causarum ceterorum comparatio est, ut Cicero €pro Vareno in familiam Ancharianam, pro Scauro circa mor-tem Bostaris in matrem auertens crimen facit. Est etiam €illud huic contrarium comparationis genus, in quo uterque €a se factum esse dicit, et illud in quo non personae inter se €sed res ipsae colliduntur, id est non uter fecerit, sed utrum €factum sit. Cum de facto et de auctore constat, de animo €quaeri potest. €@@Nunc de singulis. Cum pariter negatur, hoc modo: 'adul-€terium [2non]2 commisi', 'tyrannidem non adfectaui.' In caedis ac ueneficii causis frequens est illa diuisio: 'non est factum, €et si factum est ego non feci.' Sed cum dicimus 'proba homi-€nem occisum', accusatoris tantum partes sunt, a reo nihil €dici contra praeter aliquas fortasse suspiciones potest: quas €spargere quam maxime uarie oportebit, quia, si unum aliquid €adfirmaris, probandum est aut causa periclitandum. Nam €cum inter id quod [2ab]2 aduersario et id quod a nobis pro- @1 €positum est quaeritur, uidetur utique alterum uerum; ita euerso quo defendimur relicum est quo premimur: ut cum €quaerimus de ambiguis signis cruditatis et ueneni, nihil ter-€tium est, ideoque utraque pars quod proposuit tuetur. In-€terim autem ex re quaeritur ueneficium fuerit an cruditas, €cum aliqua ex ipsa citra personam quoque argumenta ducun-tur. Refert enim conuiuium praecesserit an tristitia, labor €an otium, uigilia an quies. Aetas quoque eius qui peri=t dis-€crimen facit. Interest subito defecerit an longiore ualetudine €consumptus sit: liberior adhuc in utramque partem dispu-tatio si tantum subita mors in quaestionem uenit. Interim €ex persona probatio rei petitur, ut propterea credibile sit €uenenum fuisse quia credibile est ab hoc factum ueneficium, €uel contra. Cum uero de reo et de facto quaeritur, naturalis €ordo est ut prius factum esse accusator probet, deinde a reo €factum. Si tamen plures in persona probationes habuerit, conuertit hunc ordinem. Defensor autem semper prius nega-€bit esse factum, quia si in hac parte uicerit reliqua non €necesse habet dicere: uicto superest ut tueri se possit. €@@Illic quoque ubi de facto tantum controuersia est, quod si €probetur non possit de auctore dubitari, similiter argumenta €et ex persona et ex re ducuntur, sed in unam facti quaes-tionem, sicut in illa controuersia (utendum est enim et hic €exemplis quae sunt discentibus magis familiaria): 'Abdicatus €medicinae studuit. Cum pater eius aegrotaret, desperanti-€bus de eo ceteris medicis adhibitus sanaturum se dixit si is €potionem a se datam bibisset. Pater acceptae potionis epota €parte dixit uenenum sibi datum, filius quod relicum erat exhausit: pater decessit, ille parricidii reus est.' Manifestum €quis potionem dederit: quae si ueneni fuit, nulla quaestio @1 €de auctore; tamen an uenenum fuerit ex argumentis a per-€sona ductis colligetur. €@@Superest tertium in quo factum esse constat aliquid, a quo €sit factum quaeritur. Cuius rei superuacuum est ponere ex-€emplum, cum plurima sint huius modi iudicia, ut hominem €occisum esse manifestum sit uel sacrilegium commissum, is €autem qui arguitur fecisse neget. Ex hoc nascitur $A)NTIKATH-€$GORI/A&: utique enim factum esse conuenit, quod duo inuicem obiciunt. In quo quidem genere causarum admonet Celsus €fieri id in foro non posse, quod neminem ignorare arbitror: €de uno enim reo consilium cogitur, et etiamsi qui sunt qui €inuicem accusent, alterum iudicium praeferre necesse est. Apollodorus quoque $A)NTIKATHGORI/AN& duas esse controuersias €dixit, et sunt re uera secundum forense ius duae lites. Potest €tamen hoc genus in cognitionem uenire senatus aut prin-€cipis. Sed in iudicio quoque nihil interest actionum %utrum €simul de utroque pronuntietur an etiamsi de uno fertur.% Quo in genere semper prior debebit esse defensio, primum €quia natura potior est salus nostra quam aduersarii pernicies, €deinde quod plus habebimus in accusatione auctoritatis si €prius de innocentia nostra constiterit, postremum quod ita €demum duplex causa erit. Nam qui dicit 'ego non occidi', €habet reliquam partem ut dicat 'tu occidisti': [2at qui dicit €'tu occidisti',]2 superuacuum habet postea dicere 'ego non €occidi'. @@Hae porro actiones constant comparatione: ipsa com-€paratio non una uia ducitur. Aut enim totam causam nos-€tram cum tota aduersarii causa componimus aut singula €argumenta cum singulis. Quorum utrum sit faciendum non €potest nisi ex ipsius litis utilitate cognosci. Cicero singula @1 €pro Vareno comparat in primo crimine: est enim superior * €enim persona alieni cum persona matris temere compara-€retur. Quare optimum est, si fieri poterit, ut singula uin-€cantur a singulis: sed si quando in partibus laborabimus, uniuersitate pugnandum est. Et siue inuicem accusant, siue €crimen reus citra accusationem in aduersarium uertit, ut €Roscius in accusatores suos, quamuis reos non fecisset, siue €in ipsos quos sua manu perisse dicemus factum deflectitur, €non aliter quam in iis quae mutuam accusationem habent utriusque partis argumenta inter se comparantur. Id autem þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¢˜˜‚genus de quo nouissime dixi non solum in scholis saepe trac-€tatur, sed etiam in foro. Nam id est in causa Naeui Arpiniani €solum quaesitum, praecipitata esset ab eo uxor an se ipsa €sua sponte iecisset. Cuius actionem et quidem solam in hoc €tempus emiseram, quod ipsum me fecisse ductum iuuenali €cupiditate gloriae fateor. Nam ceterae quae sub nomine meo €feruntur neglegentia excipientium in quaestum notariorum €corruptae minimam partem mei habent. @@Est et alia duplex coniectura, huic anticategoriae diuersa, €de praemiis, ut in illa controuersia: 'Tyrannus suspicatus a €medico suo datum sibi uenenum torsit eum, et cum is dedisse €se pernegaret arcessit alterum medicum: ille datum ei uene-€num dixit sed se antidotum daturum, et dedit potionem ei, €qua epota tyrannus decessit. De praemio duo medici con-€tendunt.' Nam ut illic factum in aduersarium transferen-€tium, ita hic sibi uindicantium personae causae facultates tempora instrumenta testimonia comparantur. Illud quo-€que, etiam si non est $A)NTIKATHGORI/A&, simili tamen ratione @1 €tractatur in quo citra accusationem quaeritur utrum factum €sit. Vtraque enim pars suam expositionem habet atque eam €tuetur, ut in lite Vrbiniana petitor dicit Clusinium Figulum €filium Vrbiniae acie uicta in qua steterat fugisse, iactatum-€que casibus uariis, retentum etiam a rege, tandem in Italiam €ac patriam suam %marginos% uenisse atque ibi agnosci: €Pollio contra seruisse eum Pisauri dominis duobus, medi-€cinam factitasse, manu missum alienae se familiae uenali inmiscuisse, a se rogantem ut ei seruiret emptum. Nonne €tota lis constat duarum causarum comparatione et coniec-€tura duplici atque diuersa? Quae autem accusantium ac de-€fendentium, eadem petentium et infitiantium ratio est. €@@Ducitur coniectura primum [2a]2 praeteritis: in his sunt €personae causae consilia. Nam is ordo est, ut facere uoluerit €potuerit fecerit. Ideoque intuendum ante omnia qualis sit de quo agitur. Accusatoris autem est efficere ut si quid obiecerit €non solum turpe sit, sed etiam crimini de quo iudicium est €quam maxime conueniat. Nam si reum caedis inpudicum €uel adulterum uocet, laedat quidem infamia, minus tamen €hoc ad fidem ualeat quam si audacem petulantem crudelem temerarium ostenderit. Patrono, si fieri poterit, id agendum €est ut obiecta uel neget uel defendat uel minuat: proximum €est ut a praesenti quaestione separet. Sunt enim pleraque €non solum [et] dissimilia sed etiam aliquando contraria, ut €si reus furti prodigus dicatur aut neglegens: neque enim €uidetur in eundem et contemptus pecuniae et cupiditas cadere. Si deerunt haec remedia, ad illa declinandum est, €non de hoc quaeri, nec eum qui aliqua peccauerit utique €commisisse omnia, et hanc fiduciam fuisse accusatoribus €falsa obiciendi, quod laesum et uulneratum reum sperauerint @1 hac inuidia opprimi posse. Alii a propositione accusatoris €contraque eam loci oriuntur. Saepe a persona prior ducit €argumenta defensor, et interim generaliter: incredibile esse €a filio patrem occisum, ab imperatore proditam hostibus €patriam. Facile respondetur, uel quod omnia scelera in malos €cadant ideoque saepe deprensa sint, uel quod indignum sit crimina ipsa atrocitate defendi. Interim proprie, quod est €uarium: nam dignitas et tuetur reum et nonnumquam ipsa in €argumentum facti conuertitur, tamquam inde fuerit spes €inpunitatis: proinde paupertas humilitas opes, ut cuique ingenio uis est, in diuersum trahuntur. Probi uero mores et €ante actae uitae integritas numquam non plurimum profu-€erint. Si nihil obicietur, patronus quidem in hoc uehementer €incumbet, accusator autem ad praesentem quaestionem de €qua sola iudicium sit cognitionem alligabit, dicens neminem €non aliquando coepisse peccare, nec pro %encenia% ducendum scelus primum. Haec in respondendo: sic autem praeparabit €actione prima iudicum animos ut noluisse potius obicere €quam non potuisse credatur. Eoque satius est omni se ante €actae uitae abstinere conuicio quam leuibus aut friuolis aut €manifesto falsis reum incessere, quia fides ceteris detrahitur: €et qui nihil obicit omisisse credi potest maledicta tamquam €superuacua, qui uana congerit confitetur unum in ante actis argumentum, in quibus uinci quam tacere maluerit. Cetera €quae a personis duci solent in argumentorum locis exposuimus. €@@Proxima est ex causis probatio, in quibus haec maxime €spectantur: ira odium metus cupiditas spes: nam reliqua in €horum species cadunt. Quorum si quid in reum conueniet, €accusatoris est efficere %ad quidquid% faciendum causae @1 €ualere uideantur, easque quas in argumentum sumet augere: si minus, illuc conferenda est oratio, aut aliquas fortasse €latentes fuisse, aut nihil ad rem pertinere cur fecerit si fecit, €aut etiam dignius esse odio scelus quod non habuerit causam. €Patronus uero, quotiens poterit, instabit huic loco, ut nihil €credibile sit factum esse sine causa. Quod Cicero uehemen-€tissime [2in]2 multis orationibus tractat, praecipue tamen pro €Vareno, qui omnibus aliis premebatur (nam et damnatus est). At si proponitur cur factum sit, aut falsam causam aut €leuem aut ignotam reo dicet. Possunt autem esse aliquae in-€terim ignotae: an heredem habuerit, an accusaturus fuerit €eum a quo dicetur occisus. Si alia defecerint, non utique €spectandas esse causas, nam quem posse reperiri qui non €metuat oderit speret, plurimos tamen haec salua innocentia facere. Neque illud est omittendum, non omnis causas in €omnibus personis ualere: nam ut alicui sit furandi causa €paupertas, non erit idem in Curio Fabricioque momentum. @@De causa prius an de persona dicendum sit quaeritur, €uarieque est ab oratoribus factum, a Cicerone etiam prae-€latae frequenter causae. Mihi si neutro litis condicio prae-€ponderet secundum naturam uidetur incipere a persona. €Nam hoc magis generale est rectiorque diuisio: an ullum crimen credibile, an hoc. Potest tamen id ipsum, sicut €pleraque, uertere utilitas. Nec tantum causae uoluntatis €sunt quaerendae, sed interim et erroris, ut ebrietas ignoran-€tia. Nam ut haec in qualitate crimen eleuant, ita in coniec-tura premunt. Et persona quidem nescio an umquam, utique €in uero actu rei, possit incidere de qua neutra pars dicat: de €causis frequenter quaeri nihil attinet, ut in adulteriis, ut in €furtis, quia illas per se ipsa crimina secum habent. @@Post haec intuenda uidentur et consilia, quae late patent: @1 €an credibile sit reum sperasse id a se scelus effici posse; an €ignorari cum fecisset; an etiam si ignoratum non esset €absolui uel poena leui transigi uel tardiore uel ex qua minus €incommodi consecuturus quam ex facto gaudii uideretur; an etiam tanti putauerit poenam subire? Post haec, an alio €tempore et aliter facere uel facilius uel securius potuerit, ut €dicit Cicero pro Milone enumerans plurimas occasiones €quibus ab eo Clodius inpune occidi potuerit. Praeterea cur €potissimum illo loco, illo tempore, illo modo sit adgressus, €qui et ipse diligentissime tractatur pro eodem locus, an etiam, si nulla ratione ductus est, impetu raptus sit et €absque sententia (nam uulgo dicitur scelera non habere €consilium), an etiam consuetudine peccandi sit ablatus. €@@Excussa prima parte 'an uoluerit', sequitur 'an potuerit'. €Hic tractatur locus tempus, ut furtum in loco cluso frequenti, €tempore uel diurno, cum testes plures, uel nocturno, cum maior difficultas. Inspiciuntur itaque difficultates occasiones, €quae sunt plurimae ideoque exemplis non egent. Hic sequens €locus talis est ut si fieri non potuit sublata sit lis, si potuit €sequatur quaestio an fecerit. Sed haec etiam ad animi coniec-€turam pertinent: nam et ex his colligitur an sperauerit. Ideo €spectari debent et instrumenta, ut Clodi ac Milonis comi-€tatus. @@Quaestio 'an fecerit' incipit a secundo tempore, id est €praesenti aut [deinde] coniuncto, quorum sunt sonus clamor €gemitus: [2deinde]2 insequentis latitatio metus, similia. His €accedunt signa, de quibus tractatum est, uerba etiam et facta, quaeque antecesserunt quaeque insecuta sunt. Haec €aut nostra sunt aut aliena. Sed uerba nobis magis nocent et þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¢˜¯ƒminus [magis] prosunt nostra quam aliena, magis prosunt et @1 €minus nocent aliena quam nostra. Facta autem interim €magis prosunt nostra, interim aliena, ut si quid quod pro €nobis sit aduersarius fecit: semper uero magis nocent nostra quam aliena. Est et illa in uerbis differentia, quod aut aperta €sunt aut dubia. Seu nostra seu aliena sunt, infirmiora in €utrumque sint necesse dubia: tamen nostra saepe nobis €nocent, ut in illa controuersia: 'interrogatus filius ubi esset €pater, dixit: ubicumque est, bibit; at ille in puteo mortuus est inuentus.' Aliena quae sunt dubia numquam possunt €nocere nisi aut incerto auctore aut mortuo. 'Nocte audita €uox est: cauete tyrannidem', et 'interrogatus cuius ueneno €moreretur respondit: non expedit tibi scire.' Nam si est qui possit interrogari, soluet ambiguitatem. Cum autem dicta €factaque nostra defendi solo animo possint, aliena uarie €refutantur. €@@De uno quidem maximo genere coniecturalium controuer-€siarum locuti uidemur, sed in omnis aliquid ex his cadit. €Nam furti, depositi, creditae pecuniae et a facultatibus argu-€menta ueniunt ('an fuerit quod deponeretur') et a personis €('an ullum deposuisse apud hunc uel huic credidisse credibile €sit, an petitorem calumniari, an reum infitiatorem esse uel furem'). Sed etiam in furti reo sicut in caedis quaeritur de €facto et de auctore. Crediti et depositi duae quaestiones, sed €numquam iunctae, an datum sit, an redditum. Habent ali-€quid proprii adulterii causae, quod plerumque duorum dis-€crimen est et de utriusque uita dicendum, quamquam et id €quaeritur, an utrumque pariter defendi oporteat. Cuius rei €consilium nascetur ex causa: nam si adiuuabit pars altera, coniungam, si nocebit, separabo. Ne quis autem mihi putet €temere excidisse quod plerumque duorum crimen esse adul-€terium, non semper dixerim, potest accusari sola mulier in-€certi adulterii: 'munera domi inuenta sunt, pecunia cuius @1 auctor non extat, codicilli dubium ad quem scripti.' In falso €quoque ratio similis: aut enim plures in culpam uocantur €aut unus. Et scriptor quidem semper tueri signatorem €necesse habet, signator scriptorem non semper, nam et €decipi potuit. Is autem qui hos adhibuisse et cui id factum €dicitur et scriptorem et signatores defendet. Idem argumen-€torum loci in causis proditionis et adfectatae tyrannidis. @@Verum illa scholarum consuetudo ituris in forum potest €nocere, quod omnia quae in themate non sunt pro nobis €ducimus. Adulterium obicis: 'quis testis? quis index?' [2Pro-€ditionem]2: 'quod pretium? quis conscius?' Venenum: 'ubi €emi? a quo? quando? quanti? per quem dedi?' Pro reo €tyrannidis adfectatae: 'ubi sunt arma? quos contraxi satel-lites?' Neque haec nego esse dicenda et ipsis utendum pro €parte suscepta: nam et in foro aliqua, quando aduersarius €probare non poterit, desiderabo. Sed in foro tantam illam €facilitatem olim desiderauimus, ubi non fere causa agitur ut non aliquid ex his aut plura ponantur. Huic simile est quod €in epilogis quidam quibus uolunt liberos parentes nutrices €accommodant: nisi quod magis concesseris ea quae non sint €posita desiderare quam dicere. €@@De animo quo modo quaeratur satis dictum est, cum ita €diuiserimus: an uoluerit, an potuerit, an fecerit. Nam qua uia €tractatur an uoluerit, eadem quo animo fecerit: id enim est, an male facere uoluerit. Ordo quoque rerum aut adfert aut €detrahit fidem: multo scilicet magis res prout [2ponuntur]2 €congruunt aut repugnant. Sed haec nisi in ipso complexu €causarum non deprehenduntur. Quaerendum tamen semper €quid cuique conectatur et quid consentiat.  @@Sequitur coniecturam finitio; nam qui non potest dicere @1 €nihil fecisse, proximum habebit ut dicat non id fecisse quod €obiciatur. Itaque pluribus [2in]2 legibus isdem quibus coniec-€tura uersatur, defensionis tantum genere mutato, ut in furtis €depositis adulteriis. Nam quem ad modum dicimus 'non feci €furtum', 'non accepi depositum', 'non commisi adulterium', €ita 'non est hoc furtum', 'non est hoc infitiatio', 'non est hoc adulterium'. Interim a qualitate ad finitionem descenditur, €ut in actionibus dementiae, malae tractationis, rei publicae €laesae: in quibus si recte facta esse quae obiciuntur dici non €potest, illud succurrit: 'non est [2hoc dementem esse,]2 male €tractare, rem publicam [uerbis] laedere.' Finitio igitur [2est]2 €rei propositae propria et dilucida et breuiter comprensa uer-bis enuntiatio. Constat maxime, sicut est dictum, genere €specie differentibus propriis: ut si finias equum (noto enim €maxime utar exemplo), genus est animal, species mortale, €differens inrationale (nam et homo mortale erat), proprium hinniens. Haec adhibetur orationi pluribus causis. Nam tum €est certum de nomine sed quaeritur quae res ei subicienda €sit, tum res est manifesta sed quod * nomine constat, de re €dubium est, interim coniectura est, ut si quaeratur quid sit deus. Nam qui neget deum esse spiritum omnibus partibus €inmixtum, non hoc dicat, falsam esse diuinae illius naturae €appellationem, sicut Epicurus, qui humanam ei formam €locumque inter mundos dedit. Nomine uterque uno utitur, utrum sit in re coniectat. Interim qualitas tractatur, ut €'quid sit rhetorice, uis persuadendi an bene dicendi scientia'. €Quod genus est in iudiciis frequentissimum. Sic enim quaeri- @1 €tur an deprehensus in lupanari cum aliena uxore adulter €sit: quia non de appellatione sed de ui facti eius ambigitur, €an omnino peccauerit; nam si peccauit, non potest esse aliud quam adulter. Diuersum est genus cum controuersia con-€sistit in nomine quod pendet ex scripto, nec uersatur in iudi-€ciis nisi propter uerba quae litem faciunt: an qui se interficit €homicida sit, an qui tyrannum in mortem compulit tyran-€nicida, an carmina magorum ueneficium. Res enim mani-€festa est sciturque non idem esse occidere se quod alium, non €idem occidere tyrannum quod compellere ad mortem, non €idem carmina ac mortiferam potionem, quaeritur tamen an €eodem nomine appellanda sint. @@Quamquam autem dissentire uix audeo a Cicerone, qui €multos secutus auctores dicit finitionem esse de eodem et de €altero (semper [2enim]2 neganti aliquod esse nomen dicendum €quod sit potius), tamen equidem tris habeo uelut species. Nam interim conuenit solum quaerere an hoc sit, ut an €adulterium in lupanari. Cum hoc negamus, non necesse est €dicere quid id uocetur, quia totum crimen infitiamur. In-€terim quaeritur hoc an hoc: furtum an sacrilegium (non €quin sufficiat non esse sacrilegium, sed quia [2satius]2 sit €dicere quid sit aliud); quo in loco utrumque finiendum est. Interim quaeritur in rebus specie diuersis, an et hoc et hoc €eodem modo sit appellandum, cum res utraque habet suum €nomen, ut amatorium, uenenum. In omnibus autem huius €generis litibus quaeritur an etiam hoc, quia nomen de quo €ambigitur utique in alia re certum est. 'Sacrilegium est rem €sacram de templo surripere: an et priuatam?' 'Adulterium €cum aliena uxore domi coire: an et [2in]2 lupanari?' 'Tyranni-€cidium occidere tyrannum: an et in mortem compellere?' @1 Ideoque $SULLOGISMO/S&, de quo postea dicam, uelut infirmior €est finitio, quia in hac quaeritur an idem sit huius rei nomen €quod alterius, illo an proinde habenda sit haec [autem] atque illa. Est et talis finitionum diuersitas, ut quae idem €sentiunt non isdem uerbis comprehendantur, ut 'rhetorice €[2est]2 bene dicendi scientia', et eadem 'bene inueniendi' et €'bene enuntiandi' et 'dicendi secundum uirtutem orationis' €et 'dicendi quod sit officii': atque prouidendum %ut sit officii% €sensu non pugnant comprehensione dissentiant. Sed de his disputatur, non litigatur. Opus est aliquando finitione ob-€scurioribus et ignotioribus uerbis: quid sit clarigatio, erctum €citum, interim notis nomine [uidebis]: quid sit penus, quid €litus. €@@Quae uarietas effecit ut eam quidam coniecturae, quidam qualitati, quidam legitimis quaestionibus subicerent. Qui-€busdam ne placuit quidem omnino subtilis haec et ad morem €dialecticorum formata conclusio, ut in disputationibus potius €arguta uerborum cauillatrix quam in oratoris officio multum €allatura momenti. Licet enim ualeat in sermone tantum ut þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·£˜Ž†constrictum uinculis suis eum qui responsurus est uel tacere €uel etiam inuitum id quod sit contra cogat fateri, non eadem est tamen eius in causis utilitas. Persuadendum enim iudici €est, [2qui]2, etiam si uerbis deuictus est, tamen nisi ipsi rei €accesserit tacitus dissentiet. Agenti uero quae tanta est €huius praecisae comprehensionis necessitas? An, si non €dixero 'homo est animal mortale rationale', non potero, ex- @1 €positis tot corporis animique proprietatibus, latius oratione ducta uel a dis eum uel a mutis discernere? Quid quod %nec €uno modo% definitur res eadem (ut facit Cicero: 'Quid est €enim uulgo? Vniuersos'), et latiore uarioque tractatu, ut €omnes oratores plerumque fecerunt: rarissime enim apud €eos reperitur illa ex consuetudine philosophorum ducta serui-€tus (est certe seruitus) ad certa se uerba adstringendi, idque €faciendum in libris Ciceronis de Oratore uetat M. Antonius. Nam est etiam periculosum, cum, si uno uerbo sit erratum, €tota causa cecidisse uideamur, optimaque est media illa €uia, qua utitur Cicero pro Caecina, ut res proponatur, €uerba non periclitentur: 'etenim, recuperatores, non ea €sola uis est quae ad corpus nostrum uitamque peruenit, €sed etiam multo maior ea quae periculo mortis iniecto €formidine animum perterritum loco saepe et certo statu demouet'; aut cum finitionem praecedit probatio, ut in €Philippicis Cicero Seruium Sulpicium occisum ab Antonio €colligit et in clausula demum ita finit: 'is enim profecto mor-€tem attulit qui causa mortis fuit.' Non negauerim tamen €haec quoque ut expediet causae esse facienda, et si quando €firme comprehendi poterit breui complexu uerborum finitio, €esse id tum elegans, tum etiam fortissimum, si modo erit illa €inexpugnabilis. @@Eius certus ordo est: quid sit, an hoc sit, et in hoc fere €labor maior est, ut finitionem confirmes, quam ut rei fini-€tionem adplices. In eo 'quid sit' duplex opus est: nam et €nostra confirmanda est et aduersae partis destruenda finitio. Ideoque in schola, ubi nobis ipsi fingimus contradictionem, €duos ponere debemus fines quales utrimque esse optimi €poterunt. At in foro prouidendum num forte superuacua et @1 €nihil ad causam pertinens an ambigua an contraria an com-€munis sit finitio, quorum nihil accidere nisi agentis culpa potest. Vt recte autem finiamus ita fiet si prius in animo €constituerimus quid uelimus efficere: sic enim accommodari €ad uoluntatem uerba poterunt. Atque ut a notissimo exem-€plo, quo sit res lucidior, non recedamus: 'qui priuatam pecu-niam de templo surripuit, sacrilegii reus est': culpa manifesta €est, quaestio [est] an huic crimini nomen quod est in lege €conueniat. Ergo ambigitur an hoc sacrilegium sit. Accusator, €quia de templo surrepta sit pecunia, utitur hoc nomine: reus, €quia priuatam surripuerit, negat esse sacrilegium, sed fur-€tum fatetur. Actor ergo ita finiet: 'sacrilegium est surripere €aliquid [2de sacro'; reus: 'sacrilegium est surripere aliquid]2 sacri.' Vterque finitionem alterius inpugnat. Ea duobus €generibus euertitur, si aut falsa est aut parum plena. Nam €illud tertium nisi stultis non accidit, ut nihil ad quaestionem pertineat. [Falsa est si dicas 'equus est animal rationale': €nam est equus animal, sed inrationale. Quod autem com-€mune cum alio est desinet esse proprium.] Hic reus falsam €dicit esse finitionem accusatoris, accusator autem non potest €dicere falsam rei, nam est sacrilegium surripere aliquid sacri, €sed dicit parum plenam, adiciendum enim 'aut ex sacro'. Maximus autem usus in adprobando refellendoque fine pro-€priorum ac differentium, nonnumquam etiam $E)TUMOLOGI/AS&. €Quae tamen omnia, sicut in ceteris, confirmat aequitas, non-€numquam et coniectura mentis. $*)ETUMOLOGI/A& maxime rara €est: 'quid enim est aliud tumultus nisi perturbatio tanta ut €maior timor oriatur? unde etiam nomen ductum est tumul-tus.' Circa propria ac differentia magna subtilitas, ut cum €quaeritur an addictus, quem lex seruire donec soluerit iubet, @1 €seruus sit. Altera pars finit ita: 'seruus est qui est iure in €seruitute', altera: 'qui in seruitute est eo iure quo seruus', €aut, ut antiqui dixerunt, 'qui seruitutem seruit'. Quae fini-€tio, etiam si distat aliquo, nisi tamen propriis et differenti-bus adiuuatur, inanis est. Dicet enim aduersarius seruire €eum seruitutem aut eo iure quo seruum. Videamus ergo €propria et differentia, quae libro quinto leuiter in transitu €attigeram. Seruus cum manu mittitur fit libertinus, addictus €recepta libertate ingenuus: seruus inuito domino libertatem €non consequetur, [2addictus * consequetur:]2 ad seruum nulla €lex pertinet, addictus legem habet: propria liberi, quod €nemo habet nisi liber, praenomen nomen cognomen tribum; €habet haec addictus. @@Excusso 'quid sit', prope peracta est quaestio 'an hoc sit': €id enim agimus, ut sit causae nostrae conueniens finitio. €Potentissima est autem in ea qualitas: an amor insania. Huc €pertinebunt probationes quas Cicero dicit proprias esse fini-€tionis, ex antecedentibus consequentibus adiunctis repug-€nantibus causis effectis, similibus, de quorum argumentorum natura dictum est. Breuiter autem pro Caecina Cicero initia €causas effecta antecedentia consequentia complexus est: €'Quid igitur fugiebant? Propter metum. Quid metuebant? €Vim uidelicet. Potestis igitur principia negare cum extrema €concedatis?' Sed similitudine quoque usus est: 'quae uis in bello appellatur, ea in otio non appellabitur?' Sed etiam ex €contrario argumenta ducuntur, ut si quaeratur [an] ama-€torium uenenum sit necne, quia uenenum amatorium non €sit. €@@Illud alterum genus quo sit manifestius adulescentibus €meis (meos enim semper adulescentes putabo), hic quoque @1 fictae controuersiae utar exemplo. Iuuenes qui conuiuere €solebant constituerunt ut in litore cenarent: unius, qui €cenae defuerat, nomen tumulo quem extruxerant inscrip-€serunt. Pater eius, a transmarina peregrinatione cum ad €litus idem adpulisset, lecto nomine suspendit se. Dicuntur ii causa mortis fuisse. Hic finitio est accusatoris: 'per quem €factum est ut quis periret, causa mortis est', rei: 'qui fecit €quid sciens per quod perire homini necesse esset.' Remota €finitione accusatori sat est dicere: 'causa mortis fuistis, per €uos enim factum est ut homo periret: quia nisi uos illud fecissetis uiueret.' Contra: 'Non statim per quem factum est €ut quis periret is damnari debet, ut accusator, testis, iudex €rei capitalis. Nec undecumque causa fluxit, ibi culpa est: ut €si quis profectionem suaserit aut amicum arcessierit trans €mare et is naufragio perierit, ad cenam inuitarit et is crudi-tate illic contracta decesserit. Nec fuerit in causa mortis €solum adulescentium factum, sed credulitas senis, in dolore €ferendo infirmitas: denique si fortior fuisset aut prudentior €uiueret. Nec mala mente fecerunt, et ille potuit uel ex loco €tumuli uel ex opere tumultuario suspicari non esse monu-€mentum. Qui ergo puniri debent in quibus omnia sunt homi-€cidae praeter manum?' @@Est interim certa finitio, de qua inter utramque partem €conuenit, ut Cicero dicit: 'maiestas est in imperi atque in €nominis populi Romani dignitate': quaeritur tamen an maiestas minuta sit, ut in causa Corneli quaesitum est. Sed €hic, etiam si uideri potest finitiua, tamen quia de finitione @1 €non ambigitur iudicatio est qualitatis, atque ad eum potius €statum reducenda: ad cuius forte quidem uenimus men-€tionem, sed erat ordine proximus locus.  @@Est autem qualitas alia de summo genere atque ea €quidem non simplex. Nam et qualis sit cuiusque rei natura €et quae forma quaeritur: an inmortalis anima, an humana €specie deus, et de magnitudine ac numero: quantus sol, €[et] an unus mundus. Quae omnia coniectura quidem colli-guntur, quaestionem tamen habent in eo, qualia sint. Haec €et in suasoriis aliquando tractari solent, ut, si Caesar deli-€beret an Britanniam inpugnet, quae sit Oceani natura, an €Britannia insula (nam tum ignorabatur), quanta in ea terra, €quo numero militum adgredienda in consilium ferendum sit. €Eidem qualitati succedunt facienda ac non facienda, adpe-€tenda uitanda: quae in suasorias quidem maxime cadunt, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¤’ˆˆsed in controuersiis quoque sunt frequentia, hac sola differ-entia, quod illic de futuris, hic de factis agitur. Item demon-€stratiuae partis omnia sunt in hoc statu: factum esse constat, €quale sit factum quaeritur. Lis est omnis aut de praemio aut €de poena aut de quantitate eorum. Genus causae aut sim-€plex aut comparatiuum: illic quid aequum, hic quid aequius €aut quid aequissimum sit excutitur. Cum de poena iudicium €est, a parte eius qui causam dicit aut defensio est criminis €aut inminutio aut excusatio aut, ut quidam putant, depre-€catio. @@Defensio longe potentissima est qua ipsum [et] factum €quod obicitur dicimus honestum esse. Abdicatur aliquis €quod inuito patre militarit, honores petierit, uxorem duxerit: €tuemur quod fecimus. Hanc partem uocant Hermagorei $KAT'& @1 €$A)NTI/LHMYIN&, ad intellectum id nomen referentes: Latine ad €uerbum tralatam non inuenio, absoluta appellatur. Est enim de re sola quaestio, iusta sit ea necne. Iustum omne con-€tinetur natura uel constitutione. Natura, quod fit secundum €cuiusque rei dignitatem. Hinc sunt pietas fides continentia et alia. Adiciunt et id quod sit par. Verum id non temere €intuendum est: nam et uis contra uim et talio nihil habent €aduersum eum qui prior fecit iniusti, et non, quoniam res €pares sunt, etiam id est iustum quod antecessit. Illa utrim-€que iusta: eadem lex, eadem condicio; ac forsitan ne sint €quidem paria quae ulla parte sunt dissimilia. Constitutio est €in lege more iudicato pacto. @@Alterum est defensionis genus in quo factum per se inpro-€babile adsumptis extrinsecus auxiliis tuemur: id uocant $KAT' €$A)NTI/QESIN&. Latine hoc quoque non ad uerbum transferunt, adsumptiua enim dicitur causa. In quo genere fortissimum €est si crimen causa facti tuemur, qualis est defensio Orestis €Horati Milonis. $*)ANTE/GKLHMA& dicitur, quia omnis nostra de-€fensio constat eius accusatione qui uindicatur: 'occisus est sed latro', 'excaecatus sed raptor.' Est et illa ex causis facti €ducta defensio priori contraria, in qua neque factum ipsum €per se, ut in absoluta quaestione, defenditur, neque ex con-€trario facto, sed in aliqua utilitate aut rei publicae aut homi-€num multorum aut etiam ipsius aduersarii, nonnumquam et €nostra si modo id erit quod facere nostra causa fas sit: quod €sub extrario accusatore et legibus agente prodesse numquam potest, in domesticis disceptationibus potest. Nam et filius €patri in iudicio abdicationis et maritus uxori si malae tracta- @1 €tionis accusabitur [2et pater]2 filio si dementiae causa erit non €inuerecunde dicet multum sua interfuisse. In quo tamen in-€commoda uitantis melior quam commoda petentis est causa. Quibus similia etiam in uera rerum quaestione tractantur. €Nam quae in scholis abdicatorum, haec in foro exhereda-€torum a parentibus et bona apud centumuiros repetentium €ratio est: quae illic malae tractationis, hic rei uxoriae, cum €quaeritur utrius culpa diuortium factum sit: quae illic de-mentiae, hic petendi curatoris. Subiacet utilitati etiam illa €defensio, si peius aliquid futurum fuit. Nam in comparatione €malorum boni locum optinet leuius, ut si Mancinus foedus €Numantinum sic defendat, quod periturus nisi id factum €esset fuerit exercitus. Hoc genus $A)NTI/STASIS& Graece nomina-€tur, comparatiuum nostri uocant. @@Haec circa defensionem facti: quae si neque per se ipsa €nec adhibitis auxiliis dabitur, proximum est in alium trans-€ferre crimen, si possumus. Ideoque etiam in hos qui citra €scriptum sunt status uisa est cadere tralatio. Interdum ergo €culpa in hominem relegatur, ut si Ti. Gracchus reus foederis €Numantini (cuius metu leges populares tulisse in tribunatu uidetur) missum se ab imperatore suo diceret; interim deri-€uatur in rem, ut si is qui testamento quid iussus non fecerit €dicat per leges id fieri non potuisse. Hoc $META/STASIN& dicunt. €@@Hinc quoque exclusis excusatio superest. Ea est aut ignor-€antiae, ut si quis fugitiuo stigmata scripserit eoque ingenuo €iudicato neget se liberum esse eum scisse: aut necessitatis, €ut cum miles ad commeatus diem non adfuit et dicit se flu-minibus interclusum aut ualetudine. Fortuna quoque saepe €substituitur culpae. Nonnumquam male fecisse nos sed bono @1 €animo dicimus. Vtriusque rei multa et manifesta exempla €sunt: idcirco non est eorum necessaria expositio. €@@Si omnia quae supra scripta sunt deerunt, uidendum an €inminui culpa possit. Hic est ille qui a quibusdam fieri solet status quantitatis. Sed ea cum sit aut poenae aut honoris, €ex qualitate facti constituitur, eoque nobis sub hoc esse €statu uidetur sicut eius quoque quae ad numerum refertur a €Graecis. Nam et $PHLIKO/THTA& et $POSO/THTA& dicunt, nos utrumque €appellatione una complectimur. @@Vltima est deprecatio, quod genus causae plerique ne-€garunt in iudicium umquam uenire. Quin Cicero quoque pro €Q. Ligario idem testari uidetur, cum dicit: 'causas, Caesar, €egi multas et quidem tecum, dum te in foro tenuit ratio €honorum tuorum, certe numquam hoc modo: ignoscite, €iudices: errauit, lapsus est, non putauit, si umquam posthac', et cetera. In senatu uero et apud populum et apud principem €et ubicumque sui iuris clementia est, habet locum deprecatio. €In qua plurimum ualent ex ipso qui reus est haec tria: uita €praecedens si innocens, si bene meritus; spes in futurum €innocenter uicturi et in aliquo usu futuri; praeterea, si uel €aliis incommodis uel praesenti periculo uel paenitentia €uideatur satis poenarum dedisse. Extra nobilitas dignitas, propinqui amici. In eo tamen qui cognoscit plurimum €ponendum est; laus enim misericordis potius quam reprensio €dissoluti consecutura est. Verum et in iudiciis etiam si non €toto genere causae, tamen ex parte magna hic locus saepe €tractatur. Nam et diuisio frequens est: etiam si fecisset, @1 €ignoscendum fuisse, idque in causis dubiis saepe praeualuit, et epilogi omnes in eadem fere materia uersari solent. Sed €nonnumquam etiam rei totius hic summa constituta. An €uero si exheredatum a se filium pater testatus fuerit elogio €propterea quod is meretricem amauerit, non omnis hic erit €quaestio, an huic delicto pater debuerit ignoscere et centum-€uiri tribuere debeant ueniam? Sed etiam in formulis, cum €poenariae sunt actiones, ita causam partimur: an commissa €sit poena, an exigi debeat. Id autem, quod illi uiderunt, €uerum est, reum a iudicibus hoc defensionis modo liberari €non posse. @@De praemiis autem quaeruntur duo: an ullo sit dignus qui €petit, an tanto: ex duobus, uter dignior, ex pluribus, quis €dignissimus. Quorum tractatus ex ipso meritorum genere €ducuntur. Et intuebimur non rem tantum, siue adleganda €siue comparanda erit, sed personam quoque (nam et multum €interest, tyrannum iuuenis occiderit an senex, uir an femina, alienus an coniunctus) et locum multipliciter (in ciuitate €tyrannis adsueta an libera semper, in arce an domi) et quo €modo factum sit (ferro an ueneno) et quo tempore (bello an €pace, cum depositurus esset eam potestatem an cum aliquid noui sceleris ausurus.) Habent in meritis gratiam periculum €quoque et difficultas. Similiter liberalitas a quo profecta sit €refert: nam in paupere gratior quam in diuite, dante bene-€ficium quam reddente, patre quam orbo. Item in quam rem €dederit et quo tempore et quo animo, id est, num in aliquam €spem suam: similiter alia. Et ideo qualitas maxime oratoris €recipit operam, quia in utramque partem plurimum est ingenio loci, nec usquam tantum adfectus ualent. Nam €coniectura extrinsecus quoque adductas frequenter proba-€tiones habet et argumenta ex materia sumit; quale quidque €uideatur, eloquentiae est opus: hic regnat, hic imperat, hic €sola uincit. @1 €@@Huic parti subiungit Verginius causas abdicationis, de-€mentiae, malae tractationis, orbarum nuptias indicentium. €Nam et fere sic accidit, inuentique sunt qui has materias officiorum uocarent. Sed alios quoque nonnumquam leges €hae recipiunt status: nam et coniectura est aliquando in €plerisque horum (cum se uel non fecisse uel bona mente €fecisse contendunt: cuius generis exempla sunt multa) et €quid sit dementia ac mala tractatio finitur. Nam iuris leges þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¤˜™†plerumque quaestiones praecurrere solent, et ex quibus causae non fiat status; quod tamen facto defendi non poterit, €iure nitetur: et quot et quibus causis abdicare non liceat, €et in quae crimina malae tractationis actio [2non]2 detur, et €cui accusare dementiae non permittatur. @@Abdicationum formae sunt duae: altera criminis perfecti, €ut si abdicetur raptor adulter, altera uelut pendentis et €adhuc in condicione positi, quales sunt in quibus abdicatur €filius quia non pareat patri. Illa semper asperam abdicantis €actionem habet (inmutabile est enim quod factum est), haec €ex parte blandam et suadenti similem (mauult enim pater €corrigere quam abdicare); at pro filiis in utroque genere summissa [2est]2 et ad satis faciendum composita. A quo dis-€sensuros scio qui libenter patres figura laedunt: quod non €ausim dicere numquam esse faciendum_potest enim €materia incidere quae hoc exigat: certe uitandum est quo-€tiens aliter agi potest; sed de figuris alio libro tractabimus. Non dissimiles autem abdicationum actionibus sunt malae €tractationis [actionis]: nam et ipsae habent eandem in accu-€sationibus moderationem. Dementiae quoque iudicia aut €propter id quod factum est aut propter id quod adhuc fieri @1 uel non fieri potest instituuntur. Et actor in eo quod factum €est liberum habet impetum, sic tamen ut factum accuset, €ipsius patris tamquam ualetudine lapsi misereatur: in eo €uero cuius libera mutatio est diu roget et suadeat et nouis-€sime dementiam rationi queratur obstare, non mores: quos €quanto magis in praeteritum laudauerit, tanto facilius pro-babit morbo esse mutatos. Reus, quotiens causa patietur, €debebit esse in defensione moderatus, quia fere ira et con-€citatio furori sunt similia. Omnibus his commune est quod €rei non semper defensione facti, sed excusatione ac uenia fre-€quenter utuntur. Est enim domestica disceptatio, in qua et €semel peccasse et per errorem et leuius quam obiciatur ab-€solutioni nonnumquam sufficit. @@Sed alia quoque multa controuersiarum genera in qualita-€tem cadunt. Iniuriarum: quamquam enim reus aliquando €fecisse negat, plerumque tamen haec actio facto atque animo continetur. De accusatore constituendo, quae iudicia diui-€nationes uocantur: in quo genere Cicero quidem, qui man-€dantibus sociis Verrem deferebat, hac usus est diuisione: €spectandum a quo maxime agi uelint ii quorum de ultione quaeritur, a quo minime uelit is qui accusatur. Frequen-€tissimae tamen hae sunt quaestiones, uter maiores causas €habeat, uter plus industriae aut uirium sit allaturus ad ac-cusandum, uter id fide meliore facturus. Tutelae praeterea: €in quo iudicio solet quaeri an alia de re quam de calculis cog-€nosci oporteat, an fidem praestare debeat tantum, non etiam €consilium et euentum. Cui simile est male gestae procura-€tionis, quae in foro negotiorum gestorum: nam et mandati actio est. Praeter haec finguntur in scholis et inscripti male-€ficii, in quibus aut hoc quaeritur, an inscriptum sit, aut hoc, €an maleficium sit, raro utrumque. Male gestae legationis apud €Graecos et ueris causis frequens, ubi iuris loco quaeri solet @1 €an omnino aliter agere quam mandatum sit liceat, et quo €usque sit legatus (quoniam aliae in [2nuntiando, aliae in]2 re-€nuntiando sunt), ut in Heio, qui testimonium in Verrem €dixerat post perlatam legationem. Plurimum tamen est in eo, quale sit factum. Rei publicae laesae: hic mouentur quid-€em illae iuris cauillationes: 'quid sit rem publicam laedere' €et 'laeserit an non profuerit' et 'ab ipso an propter ipsum €laesa sit': in facto tamen plurimum est. Ingrati quoque: in €quo genere quaeritur an is cum quo agitur acceperit bene-€ficium (quod raro negandum est: ingratus est enim qui negat), quantum acceperit, an reddiderit; an protinus qui €non reddidit ingratus sit, an potuerit reddere, an id quod €exigebatur [2praestare]2 debuerit, quo animo [2datum]2 sit. €Simpliciores illae iniusti repudii, sub qua lege controuersiae €illud proprium habent, quod a parte accusantis defensio est et defendentis accusatio. Praeterea, cum quis rationem mor-€tis in senatu reddit, ubi una quaestio est iuris, an is demum €prohibendus sit qui mori uult ut se legum actionibus subtra-€hat, cetera qualitatis. Finguntur et testamenta, in quibus €de sola [2qualitate]2 quaeratur, ut in controuersia quam supra €exposui, in qua de parte patrimonii quarta quam pater dig-€nissimo ex filiis reliquerat contendunt philosophus medicus €orator. Quod idem accidit si orbae nuptias indicant pares gradu et si inter propinquos de idoneo quaeratur. Sed mihi €nec omnes persequi materias in animo est (fingi enim adhuc €possunt), nec omnis earum quaestiones, quia positionibus €mutantur; hoc tantum admiror, Flauum, cuius apud me €summa est auctoritas, cum artem scholae tantum com-€poneret, tam anguste materiam qualitatis terminasse. @1 @@Quantitas quoque, ut dixi, etiam si non semper, plerum-€que tamen eidem subiacet, seu modi est seu numeri. Sed €modus aliquando constat aestimatione facti, quanta sit culpa €quantumue beneficium, aliquando iure, cum id in controuer-€siam uenit, qua quis lege puniendus uel honorandus sit: stuprator decem milia dare debeat, quae poena huic crimini €constituta est, an, quia se stupratus suspendit, capite puniri €tamquam causa mortis. Quo in genere falluntur qui ita €dicunt tamquam inter duas leges quaeratur: nam de decem €milibus nulla controuersia est, quae non petuntur; iudicium redditur an reus causa sit mortis. In coniecturam quoque ea-€dem species cadit, cum perpetuo an quinquennali sit exilio €multandus in controuersiam uenerit: nam an prudens caedem commiserit quaeritur. Illa quoque quae ex numero ducitur €pendet ex iure: 'an Thrasybulo triginta praemia debeantur' €et 'cum duo fures pecuniam abstulerint, separatim quad-€ruplum quisque an duplum debeat'. Sed hic quoque factum €aestimatur; et tamen ius ipsum pendet ex qualitate.  @@Qui neque fecisse se negabit neque aliud esse quod €fecerit dicet neque factum defendet, necesse est in suo iure consistat, in quo plerumque actionis est quaestio. Ea non €semper, ut quidam putauerunt, iudicium antecedit, qualia €sunt praetorum curiosa consilia cum de iure accusatoris am-€bigitur, sed in ipsis frequentissime iudiciis uersatur. Est €enim duplex eius disceptationis condicio, quod aut intentio €aut praescriptio habet controuersiam. Ac fuerunt qui prae-€scriptionis statum facerent, tamquam ea non isdem omni-bus quibus ceterae leges quaestionibus contineretur. Cum ex €praescriptione lis pendet, de ipsa re quaeri non est necesse. @1 €Ignominioso filius praescribit: de eo solo iudicatio est, an €liceat. Quotiens tamen poterimus, efficiendum est ut de re €quoque iudex bene sentiat; sic enim iuri nostro libentius €indulgebit: ut in sponsionibus quae ex interdictis fiunt, €etiam si non proprietatis est quaestio sed tantum posses-€sionis, tamen non solum possedisse nos sed etiam nostrum possedisse docere oportebit. Sed frequentius etiam quaeritur €de intentione. 'Vir fortis optet quod uolet': nego illi dandum €quidquid optauerit: non habeo praescriptionem, sed tamen €uoluntate contra uerba praescriptionis modo utor. In €utroque autem genere status idem sunt. @@Porro lex omnis aut tribuit aut adimit, aut [2honorat aut]2 €punit, aut iubet aut uetat aut permittit. Litem habet aut €propter se ipsam aut propter alteram, quaestionem aut in €scripto aut in uoluntate. Scriptum aut apertum est aut ob-scurum aut ambiguum. Quod de legibus dico, idem accipi €uolo de testamentis pactis stipulationibus, omni denique €scripto: quod de scripto, idem de uoce. Et quoniam quattuor €eius generis quaestiones uel status fecimus, singulos per-€curram.  @@Scripti et uoluntatis frequentissima inter consultos €quaestio est, et pars magna controuersi iuris hinc pendet. €Quo minus id accidere in scholis mirum est: ibi etiam ex €industria fingitur. Eius genus unum est in quo et de scripto et de uoluntate quaeritur. Id tum accidit cum est in lege €aliqua obscuritas. In ea aut uterque suam interpretationem €confirmat, aduersarii subuertit, ut hic: 'fur quadruplum sol-€uat: duo surripuerunt pariter decem milia: petuntur ab þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¦’…utroque quadragena, illi postulant ut uicena conferant.' €Nam et actor dicit hoc esse quadruplum quod petat, et rei €hoc quod offerant: uoluntas quoque utrimque defenditur. @1 Aut cum de altero intellectu certum est, de altero dubium: €'ex meretrice natus ne contionetur: quae filium habebat €prostare coepit: prohibetur adulescens contione.' Nam de €eius filio quae ante partum meretrix fuit certum est: an €eadem huius causa sit dubium est, quamquam ex hac natus est, et haec meretrix est. Solet et illud quaeri, quo referatur €quod scriptum est: 'bis de eadem re ne sit actio': id est, hoc €'bis' ad actorem an actionem. Haec ex iure obscuro. €@@Alterum genus est ex manifesto: quod [2qui]2 solum uide-€runt, hunc statum plani et uoluntatis appellarunt. In hoc altera pars scripto nititur, altera uoluntate. Sed contra scrip-€tum tribus generibus occurritur. Vnum est in quo ipso patet €semper id seruari non posse: 'liberi parentis alant aut €uinciantur': non enim alligabitur infans. Hinc erit ad alia €transitus et diuisio: 'num quisquis non aluerit? num hic?' %Propter hoc% quidam tale genus controuersiarum in quo €nullum argumentum est quod ex lege ipsa peti possit, sed de eo €tantum de quo lis est quaerendum est. 'Peregrinus si murum €escenderit capite puniatur. Cum hostes murum escendissent, peregrinus eos depulit: petitur ad supplicium.' Non erunt hic €separatae quaestiones: 'an quisquis, an hic', quia nullum €potest adferri argumentum contra scriptum uehementius eo €quod in lite est, sed hoc tantum, an ne seruandae quidem €ciuitatis causa. Ergo aequitate et uoluntate pugnandum. €Fieri tamen potest ut ex aliis legibus exempla ducamus, per €quae appareat semper stari scripto non posse, ut Cicero pro @1 Caecina fecit. Tertium cum in ipsis uerbis legis reperimus €aliquid per quod probemus aliud legum latorem uoluisse, ut €in hac controuersia: 'qui nocte cum ferro deprensus fuerit, €alligetur: cum anulo ferreo inuentum magistratus alligauit'; €hic, quia est uerbum in lege 'deprensus', satis etiam signifi-€catum uidetur non contineri lege nisi noxium ferrum. @@Sed ut qui uoluntate nitetur scriptum quotiens poterit €infirmare debebit, ita qui scriptum tuebitur adiuuare se €etiam uoluntate temptabit. In testamentis et illa accidunt, €ut uoluntas manifesta sit, scriptum nihil sit, ut in iudicio €Curiano, in quo nota L. Crassi et Scaeuolae fuit contentio. Substitutus heres erat si postumus ante tutelae [2suae]2 annos €decessisset: non est natus: propinqui bona sibi uindicabant. €Quis dubitaret quin ea uoluntas fuisset testantis ut is non nato filio heres esset qui mortuo? Sed hoc non scripserat. Id €quoque quod huic contrarium est accidit nuper, ut esset €scriptum quod apparet scriptorem noluisse. Qui sestertium €nummum quinque milia legauerat, cum emendaret testa-€mentum, sublatis sestertiis nummis 'argenti pondo' posuit, €'quinque milia' manserunt. Apparuit tamen 'quinque pondo' €dari uoluisse, quia ille in argento legati modus et inauditus erat et incredibilis. Sub hoc statu generales sunt quaestiones, €scripto an uoluntate standum sit, quae fuerit scribentis €uoluntas: tractatus omnes qualitatis aut coniecturae, de €quibus satis dictum arbitror.  @@Proximum est de legibus contrariis dicere, quia inter €omnes artium scriptores constitit in antinomia duos esse €scripti et uoluntatis status: neque inmerito, quia, cum lex €legi obstat, utrimque contra scriptum dicitur et quaestio est @1 €de uoluntate; in utraque id ambigitur, an utique illa lege sit utendum. Omnibus autem manifestum est numquam €esse legem legi contrariam iure ipso, quia, si diuersum ius €esset, alterum altero abrogaretur, sed eas casu collidi et €euentu. €@@Colliduntur autem aut pares inter se, ut si optio tyranni-€cidae et uiri fortis comparentur, utrique data quod uelit €petendi potestate: hic meritorum temporis praemii conlatio est: aut secum ipsae, ut duorum fortium, duorum tyranni-€cidarum, [2duarum]2 raptarum, in quibus non potest esse alia €quaestio quam temporis, utra prior sit, aut qualitatis, utra iustior sit petitio. Diuersae quoque leges confligunt aut €[2similes aut inpares.]2 Similium aliae quibus etiam citra ad-€uersam legem contradici possit, ut in hac controuersia: €'Magistratus ab arce ne discedat. Vir fortis * ' * uel alia nulla €obstante quaeri potest an quidquid optarit accipere debeat, €et in magistratus multa dicentur quibus scriptum expugna-€tur, si incendium in arce fuerit, si in hostis decurrendum. [2Aliae]2 contra quas nihil opponi potest nisi lex altera: €'Tyrannicidae imago in gymnasio ponatur. [2Mulieris imago €in gymnasio ne ponatur.]2 Mulier tyrannum occidit'. Nam €neque mulieris imago ullo alio casu poni potest nec tyranni-cidae ullo alio casu summoueri. Inpares sunt cum alteri €multa quae opponi possunt, alteri [si] nihil nisi quod in lite €est, ut cum uir fortis inpunitatem desertoris petit. Nam @1 €contra legem uiri fortis, ut supra ostendi, multa dicuntur, €aduersus desertores scripta non potest nisi optione sub-€uerti. @@Item aut confessum ex utraque parte ius est aut dubium. €Si confessum est, haec fere quaeruntur: utra lex potentior, €ad deos pertineat an ad homines, rem publicam an priua-€tos, de honore an de poena, de magnis rebus an de paruis, permittat an uetet an imperet. Solet tractari et utra sit €antiquior: sed uelut potentissimum utra minus perdat, ut in €desertore et uiro forti, quod illo non occiso lex tota tollatur, €occiso sit reliqua uiro forti alia optio. Plurimum tamen est in €hoc, utrum fieri sit melius atque aequius: de quo nihil praecipi nisi proposita materia potest. Si dubium, aut alteri €aut inuicem utrique de iure fit controuersia, ut in re tali: €'patri in filium, patrono in libertum manus iniectio sit, €liberti heredem sequantur: liberti filium quidam fecit here-€dem: inuicem petitur manus iniectio'; et pater * negat ius €patris illi fuisse, quia ipse in manu patroni fuerit. @@Duplices leges sicut duae colliduntur, ut 'nothus ante €legitimum natus legitimus sit, post legitimum tantum ciuis'. €Quod de legibus, idem de senatus consultis dictum sit. Quae €aut inter se pugnent aut obstent legibus: non tamen aliud sit €eius status nomen.  @@Syllogismus habet aliquid simile scripto et uoluntati, €quia semper pars in eo altera scripto nititur; sed hoc interest, €quod illic dicitur contra scriptum, hic supra scriptum: illic €qui uerba defendit hoc agit, ut fiat utique quod scriptum est, €hic ne aliud quam scriptum est. Ei nonnulla etiam cum €finitione coniunctio: nam saepe, si finitio infirma est, in @1 syllogismum delabitur. Sit enim lex: 'Venefica capite puni-€atur. Saepe se uerberanti marito uxor amatorium dedit, €eundem repudiauit: per propinquos rogata ut rediret non est €reuersa: suspendit se maritus. Mulier ueneficii rea est.' For-€tissima est actio dicentis amatorium uenenum esse: id erit €finitio. Quod si parum ualebit, fiet syllogismus, ad quem €uelut remissa priore contentione ueniemus: an proinde puniri €debeat ac si uirum ueneno necasset. @@Ergo hic status ducit ex eo quod scriptum est id quod in-€certum est: quod quoniam ratione colligitur, ratiocinatiuus €dicitur. In has autem fere species uenit: an quod semel ius €est, idem et saepius: 'incesti damnata et praecipitata de €saxo uixit: repetitur.' An quod in uno, [2et]2 in pluribus: 'qui duos uno tempore tyrannos occidit, duo praemia petit.' An €quod ante, et postea: 'raptor profugit, rapta nupsit, reuer-€so illo petit optionem.' An quod in toto, idem in parte: €'aratrum accipere pignori non licet; uomerem accepit.' An €quod in parte, idem in toto: 'lanas euehere Tarento non licet; oues euexit.' In his syllogismus et scripto nititur: nam €satis cautum esse dicit. 'Postulo ut praecipitetur incesta: lex €est', et 'rapta optionem petit', et 'in oue lanae sunt', similiter alia. Sed quia responderi potest: 'non est scriptum ut bis €praecipitetur damnata, ut quandoque rapta optet, ut tyran-€nicida duo praemia accipiat: nihil de uomere cautum, nihil €de ouibus', ex eo quod manifestum est colligitur quod du-€bium est. Maioris pugnae est ex scripto ducere quod scriptum þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¨ˆ–†non est: an quia hoc, et hoc: 'qui patrem occiderit, culleo €insuatur: matrem occidit'; 'ex domo in ius educere ne liceat: @1 ex tabernaculo eduxit.' In hoc genere haec quaeruntur: an, €quotiens propria lex non est, simili sit utendum, an id de €quo agitur ei de quo scriptum est simile sit. Simile autem et €maius est et par et minus. In illo priore, an satis lege cautum €sit, an, etsi parum cautum est, et hoc sit utendum. In €utroque de uoluntate legum latoris. Sed de aequo tractatus €potentissimi.  @@Amphiboliae species sunt innumerabiles, adeo ut philo-€sophorum quibusdam nullum uideatur esse uerbum quod €non plura significet; genera admodum pauca: aut enim €uocibus accidit singulis aut coniunctis. @@Singula adferunt errorem cum pluribus rebus aut homini-€bus eadem appellatio est ($O(MWNUMI/A& dicitur), ut 'gallus' auem €an gentem an nomen an fortunam corporis significet incer-€tum est, et 'Aiax' Telamonius an Oi+lei filius. Verba quoque quaedam diuersos intellectus habent, ut 'cerno'. Quae am-€biguitas plurimis modis accidit. Vnde fere lites, praecipue €ex testamentis, cum de libertate aut etiam hereditate con-€tendunt ii quibus idem nomen est, aut quid sit legatum quaeritur. Alterum est in quo alia integro uerbo significatio €est, alia diuiso, ut ingenua et armamentum et Coruinum, €ineptae sane cauillationis, ex qua tamen Graeci controuer-€sias ducunt: inde enim $AU)LHTRI/S& illa uulgata, cum quaeritur €utrum aula quae ter ceciderit an tibicina si ceciderit debeat publicari. Tertia est ex compositis, ut si quis corpus suum €in culto loco poni iubeat, circaque monumentum multum €agri ab heredibus in tutelam cinerum, ut solent, leget, sit litis occasio cultum [2locum dixerit an incultum.]2 Sic apud €Graecos contendunt Leon et Pantaleon, cum scriptura dubia €est, bona omnia Leonti an bona Pantaleonti relicta sint. @1 €@@In coniunctis plus ambiguitatis est. Fit autem per casus, €ut €@@@@'aio te, Aeacida, Romanos uincere posse': per conlocationem, ubi dubium est quid quo referri oporteat, €ac frequentissime cum quod medium est utrimque possit €trahi, ut de Troilo Vergilius €@@@@'lora tenens tamen': €hic utrum teneat tamen lora, an quamuis teneat tamen trahatur quaeri potest. Vnde controuersia illa: 'testamento €quidam iussit poni statuam auream hastam tenentem; €quaeritur statua hastam tenens aurea esse debeat, an hasta €esse aurea in statua alterius materiae'. Fit per flexum idem €magis: €@@@@'quinquaginta ubi erant centum inde occidit Achilles.' Saepe utri duorum antecedentium sermo subiunctus sit in €dubio est, unde et controuersia: 'heres meus uxori meae dare €damnas esto argenti quod elegerit pondo centum; uter €eligat quaeritur'. €@@Verum id quod ex his primum est mutatione casuum, €sequens diuisione uerborum aut tralatione emendatur, ter-tium adiectione. Accusatiui geminatione facta amphibolia €soluitur ablatiuo, ut illud €@@@@'Lachetem audiui percussisse Demean' €fiat 'a Lachete percussum Demean'. Sed ablatiuo ipsi, ut in €primo diximus, inest naturalis amphibolia: €@@@@'caelo decurrit aperto': utrum per apertum caelum an cum apertum esset. Diuisio €respiratione et mora constat: 'statuam', deinde 'auream @1 €hastam', uel 'statuam auream', deinde 'hastam'. Adiectio €talis est: 'argentum quod elegerit ipse', ut heres intellegatur, €uel 'ipsa', [2ut]2 uxor. Adiectione facta amphibolia, qualis fit 'hunc flentes illos deprendimus', detractione soluetur. Pluri-€bus uerbis emendandum ubi est id quod quo referatur dubium €est, et 'ipse' est ambiguum: 'heres meus dare illi damnas esto €omnia sua.' In quod genus incidit Cicero loquens de C. Fannio: €'is soceri instituto, quem, quia cooptatus in augurum colleg-€ium non erat, non admodum diligebat, praesertim cum ille €Q. Scaeuolam sibi minorem natu generum praetulisset.' Nam 'sibi' et ad socerum referri et ad Fannium potest. Pro-€ductio quoque in scripto et correptio in dubio relicta causa €est ambiguitatis, ut in hoc 'cato'. Alium enim ostendit breuis €secunda syllaba casu nominatiuo * Plurimae praeterea sunt €aliae species, quas persequi nihil necesse est. @@Nec refert quo modo sit facta amphibolia aut quo resol-€uatur. Duas enim res significari manifestum est et, quod ad €scriptum uocemue pertinet, in utramque partem par est. €Ideoque frustra praecipitur ut in hoc statu uocem ipsam ad €nostram partem conemur uertere: nam si id fieri potest amphibolia non est. Amphiboliae autem omnis erit in his €quaestio: aliquando uter sit secundum naturam magis €sermo, semper utrum sit aequius, utrum is qui scripsit ac €[si] dixit uoluerit. Quarum in utramque partem satis €ex iis quae de coniectura et qualitate diximus praeceptum €est. @1  @@Est autem quaedam inter hos status cognatio. Nam €et in finitione quae sit uoluntas nominis quaeritur (ut in €syllogismo, qui secundus a finitione status est, %quae specta-€tur% quid uoluerit scriptor) et contrarias leges duos esse €scripti et uoluntatis status apparet. Rursus et finitio quo-€dam modo est amphibolia, cum in duas partes diducatur in-tellectus nominis, et scriptum et uoluntas habet in uerbis €iuris quaestionem, quod idem antinomia petitur. Ideoque €omnia haec quidam scriptum et uoluntatem esse dixerunt, €alii in scripto et uoluntate amphiboliam esse quae facit €quaestionem. Sed distincta sunt: aliud est enim obscurum ius, aliud ambiguum. Igitur finitio in natura ipsa nominis €quaestionem habet generalem et quae esse etiam citra com-€plexum causae possit: scriptum et uoluntas de eo disputat €iure quod est in lege, syllogismus de eo quod non est. Am-€phiboliae lis in diuersum trahit, legum contrariarum ex diuerso pugna est. Neque inmerito et recepta est a doctissimis €haec differentia et apud plurimos ac prudentissimos durat. €@@Et de hoc quidem genere dispositionis, etiam si non omnia, tradi tamen aliqua potuerunt. Sunt alia quae nisi proposita €de qua dicendum est materia uiam docendi non praebeant. €Non enim causa [2tantum]2 uniuersa in quaestiones ac locos €diducenda est, sed hae ipsae partes habent rursus ordinem €suum. Nam et in prohoemio primum est aliquid et secundum €ac deinceps, et quaestio omnis ac locus habet suam dis-positionem, ut thesis etiam simplices. Nisi forte satis erit €diuidendi peritus qui controuersiam in haec diduxerit, an €omne praemium uiro forti dandum sit, an ex priuato, an €nuptiae, an eius quae nupta sit, an hae: deinde, cum fuerit @1 €de prima quaestione dicendum, passim et ut quidque in €mentem ueniet miscuerit, non primum in ea scierit esse tractandum uerbis legis standum sit an uoluntate, huius €ipsius particulae aliquod initium fecerit, deinde proxima €subnectens struxerit orationem, ut pars hominis est manus, €eius digiti, illorum quoque articuli. Hoc est quod scriptor demonstrare non possit nisi certa definitaque materia. Sed €quid una faciet aut altera, quin immo centum ac mille in re €infinita [que materia in se finita]? Praeceptoris est in alio €atque alio genere cotidie ostendere quis ordo sit rerum et quae €copulatio, ut paulatim fiat usus et ad similia transitus: tradi enim omnia quae ars efficit non possunt. Nam quis pictor €omnia quae in rerum natura sunt adumbrare didicit? Sed €percepta semel imitandi ratione adsimulabit quidquid ac-€ceperit: quis non faber uasculum aliquod quale numquam €uiderat fecit? @@Quaedam uero non docentium sunt sed discentium. Nam €medicus quid in quoque ualetudinis genere faciendum sit, €quid quibusque signis prouidendum docebit: uim sentiendi €pulsus uenarum, caloris modos, spiritus meatum, coloris dis-€tantiam, quae sui cuiusque sunt ingenii, non dabit. Quare €plurima petamus a nobis et cum causis deliberemus, cogite-musque homines ante inuenisse artem quam docuisse. Illa €enim est potentissima quaeque uere dicitur oeconomia totius €causae dispositio, quae nullo modo constitui nisi uelut in re €praesente potest: ubi adsumendum prohoemium, ubi omit-€tendum: ubi utendum expositione continua, ubi partita: €ubi ab initiis incipiendum, ubi more Homerico a mediis uel ultimis: ubi omnino non exponendum: quando a nostris, €quando ab aduersariorum propositionibus incipiamus, @1 þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ·¨Š˜Œƒquando a firmissimis probationibus, quando a leuioribus: €qua in causa proponendae prohoemiis quaestiones, qua prae-€paratione praemuniendae: quid iudicis animus accipere €possit statim dictum, quo paulatim deducendus: singulis an €uniuersis opponenda refutatio: reseruandi perorationi an per €totam actionem diffundendi adfectus: de iure prius an de €aequitate dicendum: ante acta crimina an de quibus iudi-cium est prius obicere uel diluere conueniat: si multiplices €causae erunt, quis ordo faciendus, quae testimonia tabulaeue €cuiusque generis in actione recitandae, quae reseruandae. €Haec est uelut imperatoria uirtus copias suas partim ad €casus proeliorum retinentis, partim per castella tuenda cus-€todiendasue urbes, petendos commeatus, obsidenda itinera, mari denique ac terra diuidentis. Sed haec in oratione prae-€stabit cui omnia adfuerint, natura doctrina studium. Quare €nemo expectet ut alieno tantum labore sit disertus: uigilan-€dum (dicam iterum) enitendum pallendum est, facienda sua €cuique uis, suus usus, sua ratio, non respiciendum ad haec, €sed in promptu habenda, nec tamquam tradita sed tamquam innata. Nam uia demonstrari potest, uelocitas sua cuique €est; uerum ars satis praestat si copias eloquentiae ponit in medio: nostrum est uti eis scire. Neque enim partium est €demum dispositio, sed in his ipsis primus aliquis sensus et €secundus et tertius: qui non modo ut sint ordine conlocati €laborandum est, sed ut inter se uincti atque ita cohaerentes ne commissura perluceat: corpus sit, non membra. Quod ita €continget si et quid quoque [2loco]2 conueniat uiderimus et, €ut uerba uerbis adplicamus non pugnantia sed quae inuicem @1 €complectantur, ita res non diuersae distantibus ex locis quasi €inuicem ignotae collidentur, sed aliqua societate cum priori-€bus ac sequentibus copulatae tenebunt, ac uidebitur non €solum composita oratio sed etiam continua. Verum longius €fortasse progredior fallente transitu et a dispositione ad €elocutionis praecepta labor, quae proximus liber inchoabit. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER OCTAVVS}1 ¯ðòÿŸôÿ@@@@{1[2PROHOEMIVM]2}1 ‘@@His fere, quae in proximos quinque libros conlata sunt, €ratio inueniendi atque inuenta disponendi continetur, quam €ut per omnis numeros penitus cognoscere ad summam scien-€tiae necessarium est, ita incipientibus breuius ac simplicius tradi magis conuenit. Aut enim difficultate institutionis tam €numerosae atque perplexae deterreri solent, aut eo tempore €quo praecipue alenda ingenia atque indulgentia quadam €enutrienda sunt asperiorum tractatu rerum atteruntur, aut €si haec sola didicerunt satis se ad eloquentiam instructos €arbitrantur, aut quasi ad certas quasdam dicendi leges alli-gati conatum omnem reformidant. Vnde existimant acci-€disse ut qui diligentissimi artium scriptores extiterint ab €eloquentia longissime fuerint. Via tamen opus est incipienti-€bus, sed ea plana et cum ad ingrediendum tum ad demon-€strandum expedita. Eligat itaque peritus ille praeceptor ex €omnibus optima et tradat ea demum in praesentia quae €placet, remota refutandi cetera mora: sequentur enim disci-€puli quo duxeris. Mox cum robore dicendi crescet etiam eruditio. Idem primo solum iter credant esse in quod in-€ducentur, mox illud cognituri etiam optimum. Sunt autem €neque obscura neque ad percipiendum difficilia, quae scrip-tores diuersis opinionibus pertinaciter tuendis inuoluerunt. €Itaque in toto artis huiusce tractatu difficilius est iudicare €quid doceas quam cum iudicaris docere, praecipueque in €duabus his partibus perquam sunt pauca, circa quae si is qui €instituitur non repugnauerit pronum ad cetera habiturus est €cursum. @1 @@Nempe enim plurimum in hoc laboris exhausimus, ut €ostenderemus rhetoricen bene dicendi scientiam et utilem et €artem et uirtutem esse: materiam eius res omnis de quibus €dicendum esset: eas in tribus fere generibus, demonstratiuo €deliberatiuo iudicialique, reperiri: orationem porro omnem €constare rebus et uerbis: in rebus intuendam inuentionem, €in uerbis elocutionem, in utraque conlocationem, quae me-moria complecteretur, actio commendaret. Oratoris officium €docendi mouendi delectandi partibus contineri, ex quibus €ad docendum expositio et argumentatio, ad mouendum ad-€fectus pertinerent, quos per omnem quidem causam sed €maxime tamen in ingressu ac fine dominari. Nam delecta-€tionem, quamuis in utroque sit eorum, magis tamen proprias in elocutione partes habere. Quaestiones alias infinitas, alias €finitas, quae personis temporibus locis continerentur. In €omni porro materia tria esse quaerenda, an sit, quid sit, quale €sit. His adiciebamus demonstratiuam laude ac uituperatione €constare. In ea quae ab ipso de quo diceremus, quae post €eum acta essent, intuendum. Hoc opus tractatu honestorum utiliumque constare. Suasoriis accedere tertiam partem ex €coniectura, possetne fieri et an esset futurum de quo deli-€beraretur. Hic praecipue diximus spectandum quis, apud €quem, quid diceret. Iudicialium causarum alias in singulis, €alias in pluribus controuersiis consistere, et in quibusdam €intentionem modo * : depulsionem porro omnem infitia-€tione duplici, factumne et an hoc factum esset, praeterea defensione ac tralatione constare. Quaestionem aut ex €scripto esse aut ex facto: [2facto]2 de rerum fide proprietate €qualitate, scripto de uerborum ui aut uoluntate, in quibus €uis tum causarum, tum actionum inspici soleat, quae aut @1 €scripti et uoluntatis aut ratiocinatiua aut ambiguitatis aut legum contrariarum specie continentur. In omni porro causa €iudiciali quinque esse partes, quarum exordio conciliari €audientem, narratione [2doceri, probatione]2 proposita confir-€mari, refutatione [2contra dicta dissolui, peroratione]2 aut memoriam refici aut animos moueri. His argumentandi et €adficiendi locos et quibus generibus concitari placari resolui €iudices oporteret adiecimus. Accessit ratio diuisionis. Credere €modo qui discet uelit, certa quaedam uia est, et in qua multa €etiam sine doctrina praestare debeat per se ipsa natura, ut €haec de quibus dixi non tam inuenta a praeceptoribus quam €cum fierent obseruata esse uideantur. @@Plus exigunt laboris et curae quae secuntur. Hinc enim iam €elocutionis rationem tractabimus, partem operis, ut inter €omnis oratores conuenit, difficillimam. Nam et M. Antonius, €cuius supra mentionem habuimus, cum a se disertos uisos €esse multos ait, eloquentem neminem, diserto satis putat €dicere quae oporteat, ornate autem dicere proprium esse eloquentis. Quae uirtus si usque ad eum in nullo reperta est €ac ne in ipso quidem aut L. Crasso, certum est et in his et €in prioribus eam desideratam quia difficillima fuit. Et €M. Tullius inuentionem quidem ac dispositionem prudentis hominis putat, eloquentiam oratoris, ideoque praecipue circa €praecepta partis huius laborauit. Quod eum merito fecisse €etiam ipso rei de qua loquimur nomine palam declaratur. €Eloqui enim [hoc] est omnia quae mente conceperis promere €atque ad audientis perferre, sine quo superuacua sunt priora @1 €et similia gladio condito atque intra uaginam suam haerenti. Hoc itaque maxime docetur, hoc nullus nisi arte adsequi €potest, hic studium plurimum adhibendum: hoc exercitatio €petit, hoc imitatio, hic omnis aetas consumitur: hoc maxime €orator oratore praestantior, hoc genera ipsa dicendi aliis alia potiora. Neque enim Asiani aut quocumque alio genere €corrupti res non uiderunt aut eas non conlocauerunt, neque €quos aridos uocamus stulti aut in causis caeci fuerunt, sed €his iudicium in eloquendo ac modus, illis uires defuerunt, ut €appareat in hoc et uitium et uirtutem esse dicendi. @@Non ideo tamen sola est agenda cura uerborum. Occurram €enim necesse est et uelut in uestibulo protinus adprehensuris €hanc confessionem meam resistam iis qui omissa rerum, qui €nerui sunt in causis, diligentia quodam inani circa uoces €studio senescunt, idque faciunt gratia decoris, qui est in €dicendo mea quidem opinione pulcherrimus, sed cum sequi-tur, non cum adfectatur. Corpora sana et integri sanguinis €et exercitatione firmata ex isdem his speciem accipiunt ex €quibus uires, namque et colorata et adstricta et lacertis ex-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ¯ðòÿ˜“„pressa sunt: sed eadem si quis uulsa atque fucata muliebriter comat, foedissima sint ipso formae labore. Et cultus concessus €atque magnificus addit hominibus, ut Graeco uersu testa-€tum est, auctoritatem: at muliebris et luxuriosus non corpus €exornat, sed detegit mentem. Similiter illa translucida et €uersicolor quorundam elocutio res ipsas effeminat quae illo €uerborum habitu uestiuntur. Curam ergo uerborum, rerum uolo esse sollicitudinem. Nam plerumque optima rebus €cohaerent et cernuntur suo lumine: at nos quaerimus illa €tamquam lateant semper seque subducant: ita numquam €putamus circa id esse de quo dicendum est, sed ex aliis locis petimus et inuentis uim adferimus. Maiore animo @1 €adgredienda eloquentia est, quae si toto corpore ualet, €unguis polire et capillum reponere non existimabit ad curam €suam pertinere. €@@Sed euenit plerumque ut in hac diligentia deterior etiam fiat oratio: primum, quia sunt optima minime arcessita et €simplicibus atque ab ipsa ueritate profectis similia. Nam illa €quae curam fatentur et ficta atque composita uideri etiam €uolunt nec gratiam consecuntur et fidem amittunt, praeter €id quod sensus obumbrant et uelut laeto gramine sata stran-gulant. Nam et quod recte dici potest circumimus amore uer-€borum, et quod satis dictum est repetimus, et quod uno €uerbo patet pluribus oneramus, et pleraque significare €melius putamus quam dicere. Quid quod nihil iam proprium €placet dum parum creditur disertum quod et alius dixisset? A corruptissimo quoque poetarum figuras seu tralationes €mutuamur, tum demum ingeniosi scilicet si ad intellegendos €nos opus sit ingenio. Atqui satis aperte Cicero praeceperat €in dicendo uitium uel maximum esse a uulgari genere ora-tionis atque a consuetudine communis sensus abhorrere. Sed €ille est durus atque ineruditus: nos melius, quibus sordet €omne quod natura dictauit, qui non ornamenta quaerimus €sed lenocinia, quasi uero sit ulla uerborum nisi rei cohaeren-€tium uirtus: quae ut propria sint et dilucida et ornata et €apte conlocentur si tota uita laborandum est, omnis studior-um fructus amissus est. Atqui plerosque uideas haerentis €circa singula et dum inueniunt et dum inuenta ponderant ac €dimetiuntur. Quod si idcirco fieret ut semper optimis uteren-€tur, abominanda tamen haec infelicitas erat, quae et cur-€sum dicendi refrenat et calorem cogitationis extinguit mora et diffidentia. Miser enim et, ut sic dicam, pauper orator est @1 €qui nullum uerbum aequo animo perdere potest. Sed ne €perdet quidem qui rationem loquendi primum cognouerit, €tum lectione multa et idonea copiosam sibi uerborum supel-€lectilem compararit, huic adhibuerit artem conlocandi, de-€inde haec omnia exercitatione plurima roborarit, ut semper in promptu sint et ante oculos: namque ei qui id fecerit €sic res cum suis nominibus occurrent. Sed opus est studio €praecedente et adquisita facultate et quasi reposita. Namque €ista quaerendi iudicandi comparandi anxietas dum discimus €adhibenda est, non dum dicimus. Alioqui sicut qui patrimo-€nium non pararunt, sub diem quaerunt, ita in oratione %qui non satis laborauit%: sin praeparata dicendi uis fuerit, erunt €in officio, non ut requisita respondere sed ut semper sensibus inhaerere uideantur atque eos ut umbra corpus sequi. Sed in €hac ipsa cura est aliquid satis: nam cum Latina significantia €ornata, cum apte sunt conlocata, quid amplius laboremus? €Quibusdam tamen nullus est finis calumniandi se et cum €singulis paene syllabis commorandi, qui etiam cum optima €sunt reperta quaerunt aliquid quod sit magis antiquum €remotum inopinatum, nec intellegunt iacere sensus in ora-tione in qua uerba laudantur. Sit igitur cura elocutionis €quam maxima, dum sciamus tamen nihil uerborum causa €esse faciendum, cum uerba ipsa rerum gratia sint reperta: €quorum ea sunt maxime probabilia quae sensum animi nostri €optime promunt, atque in animis iudicum quod nos uolumus efficiunt. Ea debent praestare sine dubio et admirabilem et €iucundam orationem, uerum admirabilem non sic quo modo @1 €prodigia miramur, et iucundam non deformi uoluptate sed €cum laude ac dignitate coniuncta. ¡@@Igitur quam Graeci $FRA/SIN& uocant, Latine dicimus elo-€cutionem. Ea spectatur uerbis aut singulis aut coniunctis. €In singulis intuendum est ut sint Latina, perspicua, ornata, €ad id quod efficere uolumus accommodata: in coniunctis ut emendata, ut [2apte]2 conlocata, ut figurata. Sed ea quae de €ratione Latine atque emendate loquendi fuerunt dicenda in €libro primo, cum de grammatice loqueremur, executi sumus. €Verum illic tantum ne uitiosa essent praecepimus: hic non €alienum est admonere ut sint quam minime peregrina et €externa. Multos enim, quibus loquendi ratio non desit, in-€uenias quos curiose potius loqui dixeris quam Latine, quo €modo et illa Attica anus Theophrastum, hominem alioqui €disertissimum, adnotata unius adfectatione uerbi hospitem €dixit, nec alio se id deprendisse interrogata respondit quam quod nimium Attice loqueretur: et in Tito Liuio, mirae €facundiae uiro, putat inesse Pollio Asinius quandam Pata-€uinitatem. Quare, si fieri potest, et uerba omnia et uox huius €alumnum urbis oleant, ut oratio Romana plane uideatur, €non ciuitate donata.  @@Perspicuitas in uerbis praecipuam habet proprietatem, €sed proprietas ipsa non simpliciter accipitur. Primus enim €intellectus est sua cuiusque rei appellatio, qua non semper utemur. Nam et obscena uitabimus et sordida et humilia. €Sunt autem humilia infra dignitatem rerum aut ordinis. In €quo uitio cauendo non mediocriter errare quidam solent, qui €omnia quae sunt in usu, etiam si causae necessitas postulet, €reformidant: ut ille qui in actione Hibericas herbas se solo €nequiquam intellegente dicebat, nisi inridens hanc uanita-€tem Cassius Seuerus spartum dicere eum uelle indicasset. @1 Nec uideo quare clarus orator duratos muria pisces nitidius €esse crediderit quam ipsum id quod uitabat. In hac autem €proprietatis specie, quae nominibus ipsis cuiusque rei utitur, €nulla uirtus est, at quod ei contrarium est uitium. Id apud €nos inproprium, $A)/KURON& apud Graecos uocatur, quale est 'tantum sperare dolorem', aut, quod in oratione Dolabellae €emendatum a Cicerone adnotaui, 'mortem ferre', aut qualia €nunc laudantur a quibusdam, quorum est 'de cruce uerba €ceciderunt'. Non tamen quidquid non erit proprium pro-€tinus et inproprii uitio laborabit, quia primum omnium multa sunt et Graece et Latine non denominata. Nam et qui €iaculum emittit iaculari dicitur, qui pilam aut sudem appell-€atione priuatim sibi adsignata caret: et ut lapidare quid sit €manifestum est, ita glebarum testarumque iactus non habet €nomen. Vnde abusio, quae $KATA/XRHSIS& dicitur, necessaria. Tralatio quoque, in qua uel maximus est orationis ornatus, €uerba non suis rebus accommodat. Quare proprietas non ad €nomen sed ad uim significandi refertur, nec auditu sed intel-lectu perpendenda est. Secundo modo dicitur proprium €inter plura quae sunt eiusdem nominis id unde cetera ducta €sunt, ut uertex est contorta in se aqua uel quidquid aliud €similiter uertitur, inde propter flexum capillorum pars sum-€ma capitis, ex hoc id quod in montibus eminentissimum. €Recte dixeris haec omnia uertices, proprie tamen unde ini-tium est. Sic soleae et turdi pisces et cetera. Tertius est huic €diuersus modus cum res communis pluribus in uno aliquo €habet nomen eximium, ut carmen funebre proprie 'nenia' et €tabernaculum ducis 'augurale'. Item quod commune est et €aliis nomen intellectu alicui rei peculiariter tribuitur, ut @1 €'urbem' Romam accipimus et 'uenales' nouicios et 'Corin-€thia' aera, cum sint urbes aliae quoque et uenalia multa et €tam aurum et argentum quam aes Corinthium. Sed ne in his quidem uirtus oratoris inspicitur. At illud iam non medio-€criter probandum, quod hoc etiam laudari modo solet ut €proprie dictum, id est, quo nihil inueniri possit significantius, €ut Cato dixit C. Caesarem ad euertendam rem publicam so-€brium accessisse, ut Vergilius 'deductum carmen', et Hora-tius 'acrem tibiam' 'Hannibalemque dirum'. In quo modo €illud quoque est a quibusdam traditum proprii genus ex þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ¢˜Šƒadpositis (epitheta dicuntur), ut 'dulcis musti' et 'cum denti-bus albis'. De quo genere alio loco dicendum est. Etiam €quae bene tralata sunt, propria dici solent. Interim autem €quae sunt in quoque praecipua proprii locum accipiunt, ut €Fabius inter plures imperatorias uirtutes cunctator est €appellatus. Possunt uideri uerba quae plus significant quam €elocuntur in parte ponenda perspicuitatis: intellectum enim €adiuuant; ego tamen libentius emphasim retulerim ad orna-€tum orationis, quia non ut intellegatur efficit sed ut plus €intellegatur. @@At obscuritas fit uerbis iam ab usu remotis, ut si commen-€tarios quis pontificum et uetustissima foedera et exoletos €scrutatus auctores id ipsum petat ex iis quae inde contraxerit, €quod non intelleguntur. Hinc enim aliqui famam eruditionis adfectant, ut quaedam soli scire uideantur. Fallunt etiam €uerba uel regionibus quibusdam magis familiaria uel artium €propria, ut 'atabulus' uentus et nauis 'stlataria' et %inmalo-€cosanum%. Quae uel uitanda apud iudicem ignarum signifi-€cationum earum uel interpretanda sunt, sicut in iis quae €homonyma uocantur, ut 'taurus' animal sit an mons an @1 €signum in caelo an nomen hominis an radix arboris nisi dis-€tinctum non intellegetur. @@Plus tamen est obscuritatis in contextu et continuatione €sermonis, et plures modi. Quare nec sit tam longus ut eum €prosequi non possit intentio, nec %transiectio intra modum €hyperbato% finis eius differatur. Quibus adhuc peior est €mixtura uerborum, qualis in illo uersu: €@@@@'saxa uocant Itali mediis quae in fluctibus aras'. Etiam interiectione, qua et oratores et historici frequenter €utuntur ut medio sermone aliquem inserant sensum, im-€pediri solet intellectus, nisi quod interponitur breue est. €Nam Vergilius illo loco quo pullum equinum describit, cum €dixisset €@@@@'nec uanos horret strepitus', €compluribus insertis alia figura quinto demum uersu redit: €@@@@'tum, si qua sonum procul arma dederunt, €@@@@stare loco nescit'. Vitanda in primis ambiguitas, non haec solum, de cuius €genere supra dictum est, quae incertum intellectum facit, €ut 'Chremetem audiui percussisse Demean', sed illa quoque, €quae etiam si turbare non potest sensum in idem tamen uer-€borum uitium incidit, ut si quis dicat uisum a se hominem €librum scribentem. Nam etiam si librum ab homine scribi €patet, male tamen composuerit, feceritque ambiguum quan-€tum in ipso fuit. @@Est etiam in quibusdam turba inanium uerborum, qui, €dum communem loquendi morem reformidant, ducti specie €nitoris circumeunt omnia copiosa loquacitate, eo quod dicere €nolunt ipsa: deinde illam seriem cum alia simili iungentes @1 €miscentesque ultra quam ullus spiritus durare possit exten-dunt. In hoc malum a quibusdam etiam laboratur: neque €id nouum uitium est, cum iam apud Titum Liuium inueniam €fuisse praeceptorem aliquem qui discipulos obscurare quae €dicerent iuberet, Graeco uerbo utens $SKO/TISON&. Vnde illa €scilicet egregia laudatio: 'tanto melior: ne ego quidem intel-lexi.' Alii breuitatem aemulati necessaria quoque orationi €subtrahunt uerba, et, uelut satis sit scire ipsos quid dicere €uelint, quantum ad alios pertineat nihili putant: at ego €uitiosum sermonem dixerim quem auditor suo ingenio intel-€legit. Quidam, emutatis in peruersum dicendi figuris, idem uitium consecuntur. Pessima uero sunt adianoeta, hoc est €quae uerbis aperta occultos sensus habent, ut cum dictus €est caecus 'secundum uitam stare', et qui suos artus morsu lacerasse fingitur in scholis 'supra se cubasse'. Ingeniosa €haec et fortia et ex ancipiti diserta creduntur, peruasitque €iam multos ista persuasio, ut id [iam] demum eleganter €atque exquisite dictum putent quod interpretandum sit. €Sed auditoribus etiam nonnullis grata sunt haec, quae cum €intellexerunt acumine suo delectantur, et gaudent non quasi €audierint sed quasi inuenerint. @@Nobis prima sit uirtus perspicuitas, propria uerba, rectus €ordo, non in longum dilata conclusio, nihil neque desit neque €superfluat: ita sermo et doctis probabilis et planus imperitis €erit. Haec eloquendi obseruatio: nam rerum perspicuitas €quo modo praestanda sit diximus in praeceptis narrationis. Similis autem ratio est in omnibus. Nam si neque pauciora €quam oportet neque plura neque inordinata aut indistincta €dixerimus, erunt dilucida et neglegenter quoque audientibus €aperta: quod et ipsum in consilio est habendum, non semper @1 €tam esse acrem iudicis intentionem ut obscuritatem apud €se ipse discutiat et tenebris orationis inferat quoddam intel-€legentiae suae lumen, sed multis eum frequenter cogitationi-€bus auocari, nisi tam clara fuerint quae dicemus [2ut]2 in €animum eius oratio, ut sol in oculos, etiam si in eam non in-tendatur incurrat. Quare non ut intellegere possit sed ne €omnino possit non intellegere curandum. Propter quod etiam €repetimus saepe quae non satis percepisse eos qui cognoscunt €putamus: 'quae causa utique nostra, iudices, culpa dicta ob-€scurius: ad planiora et communia magis uerba descendimus', €cum id ipsum optime fiat, quod nos aliquid non optime €fecisse simulamus.  @@Venio nunc ad ornatum, in quo sine dubio plus quam in €ceteris dicendi partibus sibi indulget orator. Nam emendate €quidem ac lucide dicentium tenue praemium est, magisque €ut uitiis carere quam ut aliquam magnam uirtutem adeptus esse uidearis. Inuentio cum imperitis saepe communis, dis-€positio modicae doctrinae credi potest: si quae sunt artes €altiores, plerumque occultantur ut artes sint; denique omnia €haec ad utilitatem causarum solam referenda sunt. Cultu €uero atque ornatu se quoque commendat ipse qui dicit, et in €ceteris iudicium doctorum, in hoc uero etiam popularem €laudem petit, nec fortibus modo sed etiam fulgentibus armis proeliatur. [2An]2 in causa C. Corneli Cicero consecutus esset €docendo iudicem tantum et utiliter demum ac Latine per-€spicueque dicendo ut populus Romanus admirationem suam €non adclamatione tantum sed etiam plausu confiteretur? €Sublimitas profecto et magnificentia et nitor et auctoritas expressit illum fragorem. Nec tam insolita laus esset pro-€secuta dicentem si usitata et ceteris similis fuisset oratio. @1 €Atque ego illos credo qui aderant nec sensisse quid facerent €nec sponte iudicioque plausisse, sed uelut mente captos €et quo essent in loco ignaros erupisse in hunc uoluptatis €adfectum. @@Sed ne causae quidem parum conferet idem hic orationis €ornatus. Nam qui libenter audiunt et magis attendunt et €facilius credunt, plerumque ipsa delectatione capiuntur, €nonnumquam admiratione auferuntur. Nam et ferrum adfert €oculis terroris aliquid, et fulmina ipsa non tam nos confun-€derent si uis eorum tantum, non etiam ipse fulgor timeretur. Recteque Cicero his ipsis ad Brutum uerbis quadam in €epistula scribit: 'nam eloquentiam quae admirationem non €habet nullam iudico.' Eandem Aristoteles quoque petendam €maxime putat. €@@Sed hic ornatus (repetam enim) uirilis et fortis et sanctus €sit nec effeminatam leuitatem et fuco ementitum colorem amet: sanguine et uiribus niteat. Hoc autem adeo uerum est €ut, cum in hac maxime parte sint uicina uirtutibus uitia, €etiam qui uitiis utuntur uirtutum tamen iis nomen impo-€nant. Quare nemo ex corruptis dicat me inimicum esse culte €dicentibus: non hanc esse uirtutem nego, sed illis eam non tribuo. An ego fundum cultiorem putem in quo mihi quis €ostenderit lilia et uiolas et anemonas sponte surgentes quam €ubi plena messis aut graues fructu uites erunt? sterilem €platanum tonsasque myrtos quam maritam ulmum et uberes €oleas praeoptauerim? Habeant illa diuites licet: quid essent si aliud nihil haberent? Nullusne ergo etiam frugiferis adhi-€bendus est decor? Quis negat? Nam et in ordinem certaque @1 €interualla redigam meas arbores. Quid illo quincunce specio-€sius, qui in quamcumque partem spectaueris rectus est? Sed €protinus in id quoque prodest, ut terrae sucum aequaliter trahat. Fugientia in altum cacumina oleae ferro coercebo: €in orbem se formosius fundet et protinus fructum ramis €pluribus feret. Decentior equus cuius adstricta ilia, sed €idem uelocior. Pulcher aspectu sit athleta cuius lacertos þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ£˜‹exercitatio expressit, idem certamini paratior. Numquam €uera species ab utilitate diuiditur. €@@Sed hoc quidem discernere modici iudicii est: illud obser-€uatione dignius, quod hic ipse honestus ornatus materiae €genere %decidit uariatus%. Atque ut a prima diuisione ordiar, €non idem demonstratiuis et deliberatiuis et iudicialibus €causis conueniet. Namque illud genus ostentationi composi-€tum solam petit audientium uoluptatem, ideoque omnes €dicendi artes aperit ornatumque orationis exponit, ut quod €non insidietur nec ad uictoriam sed ad solum finem laudis et gloriae tendat. Quare quidquid erit sententiis populare, €uerbis nitidum, figuris iucundum, tralationibus magnificum, €compositione elaboratum, uelut institor quidam eloquentiae €intuendum et paene pertractandum dabit: nam euentus ad ipsum, non ad causam refertur. At ubi res agitur et uera €dimicatio est, ultimus sit famae locus. Praeterea ne decet €quidem, ubi maxima rerum momenta uersantur, de uerbis €esse sollicitum. Neque hoc eo pertinet, ut in his nullus sit €ornatus, sed uti pressior et seuerior et minus confessus, prae-cipue materiae accommodatus. Nam et [2in]2 suadendo sub-€limius aliquid senatus, concitatius populus, et in iudiciis €publicae capitalesque causae poscunt accuratius dicendi @1 €genus. At priuatum consilium causasque paucorum, ut fre-€quenter accidit, calculorum purus sermo et dissimilis curae €magis decuerit. An non pudeat certam creditam perihodis €postulare aut circa stillicidia adfici aut in mancipii redhi-€bitione sudare? Sed ad propositum. @@Et quoniam orationis tam ornatus quam perspicuitas aut €in singulis uerbis est aut in pluribus positus, quid separata, €quid iuncta exigant consideremus. Quamquam enim rectis-€sime traditum est perspicuitatem propriis, ornatum tralatis €uerbis magis egere, sciamus nihil ornatum esse quod sit inproprium. Sed cum idem frequentissime plura significent, €quod $SUNWNUMI/A& uocatur, iam sunt aliis [2alia]2 honestiora €sublimiora nitidiora iucundiora uocaliora. Nam ut syllabae €e litteris melius sonantibus clariores, ita uerba e syllabis €magis uocalia, et quo plus quodque spiritus habet, auditu €pulchrius. Et quod facit syllabarum, idem uerborum quoque inter se copulatio, ut aliud alii iunctum melius sonet. Diuer-€sus tamen usus: nam rebus atrocibus uerba etiam ipso auditu €aspera magis conuenient. In uniuersum quidem optima sim-€plicium creduntur quae aut maxime exclamant aut sono €sunt iucundissima. Et honesta quidem turpibus potiora semper nec sordidis umquam in oratione erudita locus. Clara €illa atque sublimia plerumque materiae modo discernenda €sunt: quod alibi magnificum tumidum alibi, et quae humilia €circa res magnas apta circa minores uidentur. Vt autem in €oratione nitida notabile humilius uerbum et uelut macula, €ita a sermone tenui sublime nitidumque discordat fitque corruptum quia in plano tumet. Quaedam non tam ratione €quam sensu iudicantur, ut illud €@@@@'caesa iungebant foedera porca' @1 €fecit elegans fictio nominis, quod si fuisset 'porco' uile erat. €In quibusdam ratio manifesta est. Risimus, et merito, nuper €poetam qui dixerat: €@@@@'praetextam in cista mures rosere camilli.' At Vergili miramur illud €@@@@'saepe exiguus mus'; €nam epitheton 'exiguus' aptum [2et]2 proprium effecit ne €plus expectaremus, et casus singularis magis decuit, et €clausula ipsa unius syllabae non usitata addidit gratiam. €Imitatus est itaque utrumque Horatius: €@@@@'nascetur ridiculus mus.' Nec augenda semper oratio, sed summittenda nonnumquam €est. Vim rebus aliquando uerborum ipsa humilitas adfert. €An cum dicit in Pisonem Cicero 'cum tibi tota cognatio serra-€co aduehatur', incidisse uidetur [2in]2 sordidum nomen, non €eo contemptum hominis quem destructum uolebat auxisse? Et alibi: 'caput opponis cum eo coruscans.' Vnde interim €grati idiotismi %de quo%, qualis est ille apud M. Tullium: €'pusio qui cum maiore sorore cubitabat' et 'Flauius qui €cornicum oculos confixit', et pro Milone illud 'heus tu Rufio', €et 'Erucius Antoniaster'. Id tamen in declamatoribus est €notabilius, laudarique me puero solebat 'da patri panem', et in eodem 'etiam canem pascis'. Res quidem praecipue in scholis €anceps et frequenter causa risus, nunc utique cum haec exer-€citatio procul a ueritate seiuncta laboret incredibili uer-€borum fastidio ac sibi magnam partem sermonis absciderit. @1 @@Cum sint autem uerba propria ficta tralata, propriis dig-€nitatem dat antiquitas. Namque et sanctiorem et magis €admirabilem faciunt orationem, quibus non quilibet fuerit €usurus, eoque ornamento acerrimi iudicii P. Vergilius unice est usus. 'Olli' enim et 'quianam' et 'moerus' et 'pone' et €'porricere' adspergunt illam, quae etiam in picturis est €grauissima, uetustatis inimitabilem arti auctoritatem. Sed €utendum modo nec ex ultimis tenebris repetenda. Satis est €uetus 'quaeso': quid necesse est 'quaiso' dicere? 'Oppido', €quamquam usi sunt paulum tempore nostro superiores, €uereor ut iam nos ferat quisquam: certe 'antegerio', cuius eadem significatio est, nemo nisi ambitiosus utetur. %Aerum-€nas% quid opus est, tamquam parum sit si dicatur %quod €horridum%? 'Reor' tolerabile, 'autumo' tragicum; 'prolem' €%dicendi uersum ei%, 'prosapiam' insulsum. Quid multa? totus prope mutatus est sermo. Quaedam tamen adhuc €uetera uetustate ipsa gratius nitent, quaedam et necessario €interim sumuntur, ut 'nuncupare' et 'fari': multa alia etiam €audentius inseri possunt, sed ita demum si non appareat €adfectatio, in quam mirifice Vergilius: @@@@'Corinthiorum amator iste uerborum, €@@@@Thucydides Britannus, Atticae febres, @1 €@@@@tau Gallicum, min et sphin %et male illisit%: €@@@@ita omnia ista uerba miscuit fratri.' Cimber hic fuit a quo fratrem necatum hoc Ciceronis dicto €notatum est: 'Germanum Cimber occidit.' Nec minus noto €Sallustius epigrammate incessitur: €@@@@'et uerba antiqui multum furate Catonis, €@@@@@@Crispe, Iugurthinae conditor historiae.' Odiosa cura: nam et cuilibet facilis et hoc pessima, quod eius €studiosus non uerba rebus aptabit, sed res extrinsecus arces-€set quibus haec uerba conueniant. €@@Fingere, ut primo libro dixi, Graecis magis concessum est, €qui sonis etiam quibusdam et adfectibus non dubitauerunt €nomina aptare, non alia libertate quam [2qua]2 illi primi homines rebus appellationes dederunt. Nostri aut in iungendo €aut in deriuando paulum aliquid ausi uix in hoc satis reci-€piuntur. Nam memini iuuenis admodum inter Pomponium €ac Senecam etiam praefationibus esse tractatum an 'gradus €eliminat' in tragoedia dici oportuisset. At ueteres ne 'expec-€torat' quidem timuerunt, et sane eiusdem notae est 'exani-mat'. At in tractu et declinatione talia sunt qualia apud €Ciceronem 'beatitas' et 'beatitudo': quae dura quidem sentit €esse, uerum tamen usu putat posse molliri. Nec a uerbis €modo sed ab nominibus quoque deriuata sunt quaedam, ut €a Cicerone 'sullaturit', Asinio 'fimbriatum' et 'figulatum'. Multa ex Graeco formata noua, ac plurima a Sergio Plauto, @1 €quorum dura quaedam admodum uidentur, ut [quae] 'ens' €et 'essentia': quae cur tanto opere aspernemur nihil uideo, €nisi quod iniqui iudices aduersus nos sumus: ideoque pauper-tate sermonis laboramus. Quaedam tamen perdurant. Nam €et quae uetera nunc sunt fuerunt olim noua, et quaedam €sunt in usu perquam recentia, ut Messala primus 'reatum', €'munerarium' Augustus primus dixerunt [reatum nemo ante €Messalam, munerarium nemo ante Augustum dixerat]. €'Piraticam' quoque ut 'musicam' et 'fabricam' dici adhuc €dubitabant mei praeceptores, 'fauorem' et 'urbanum' Cicero €noua credit. Nam et in epistula ad Brutum 'eum' inquit €'amorem et eum, ut hoc uerbo utar, fauorem in consilium aduocabo': et ad Appium Pulchrum: 'te, hominem non €solum sapientem uerum etiam, ut nunc loquimur, urbanum.' €Idem putat a Terentio primum dictum esse 'obsequium', €%cincilius% a Sisenna 'albenti caelo'. 'Ceruicem' uidetur Hor-€tensius primus dixisse: nam ueteres pluraliter appellabant. €Audendum itaque: neque enim accedo Celso, qui ab oratore uerba fingi uetat. Nam cum sint eorum alia, ut dicit Cicero, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ£˜¤‚'natiua', id est, 'quae significata sunt primo sensu', alia €'reperta, quae ex his facta sunt': ut iam nobis ponere aliqua, €quod illi rudes homines primique fecerunt, fas non sit, at €deriuare flectere coniungere, quod natis postea concessum est, quando desi=t licere? Sed si quid periculosius finxisse €uidebimur, quibusdam remediis praemuniendum est: 'ut ita @1 €dicam', 'si licet dicere', 'quodam modo', 'permittite mihi €sic uti.' Quod idem etiam in iis quae licentius tralata erunt €proderit, nihilque non tuto dici potest in quo non falli iudi-€cium nostrum sollicitudine ipsa manifestum erit. Qua de re €Graecum illud elegantissimum est, quo praecipitur $PROEPI-€$PLH/SSEIN TH=| U(PERBOLH=|&. @@Tralata probari nisi in contextu sermonis non possunt. €Itaque de singulis uerbis satis dictum, quae, ut alio loco €ostendi, per se nullam uirtutem habent. Sed ne inornata €[quae] sunt quidem, nisi cum sunt infra rei de qua loquen-€dum est dignitatem, excepto si obscena nudis nominibus enuntientur. Quod uiderint qui non putant esse uitanda quia €nec sit uox ulla natura turpis, et, si qua est rei deformitas, €alia quoque appellatione quacumque ad intellectum eundem €nihilo minus perueniat. Ego Romani pudoris more contentus €etiam respondendi talibus uerecundiam silentio uindicabo. @@Iam hinc igitur ad rationem sermonis coniuncti trans-€eamus. Cuius ornatus in haec duo prima diuiditur, quam €concipiamus elocutionem, quo modo efferamus. Nam primum €est ut liqueat augere quid uelimus an minuere, concitate €dicere an moderate, laete an seuere, abundanter an presse, €aspere an leniter, magnifice an subtiliter, grauiter an urbane: tum quo tralationum genere, quibus figuris, qualibus senten-€tiis, quo modo, qua postremo conlocatione id quod inten-€dimus efficere possimus. €@@Ceterum dicturus quibus ornetur oratio, prius ea quae €sunt huic laudi contraria attingam: nam prima uirtus est uitio carere. Igitur ante omnia ne speremus ornatam ora-€tionem fore quae probabilis non erit. Probabile autem Cicero @1 €id genus dicit quod non nimis est comptum: non quia comi €expolirique non debeat (nam et haec ornatus pars est), sed quia uitium est ubique quod nimium est. Itaque uult esse €auctoritatem in uerbis, sententias uel graues uel aptas €opinionibus hominum ac moribus. His enim saluis licet €adsumere ea quibus inlustrem fieri orationem putat, delecta €tralata supralata, ad nomen adiuncta, duplicia et idem sig-€nificantia atque [2ab ipsa actione atque]2 imitatione rerum €non abhorrentia. @@Sed quoniam uitia prius demonstrare adgressi sumus, ab €hoc initium sit quod cacemphaton uocatur: siue mala con-€suetudine in obscenum intellectum sermo detortus est, ut €'ductare exercitus' et 'patrare bella' apud Sallustium dicta sancte et antique ridentibus, si dis placet (quam culpam non €scribentium quidem iudico sed legentium, tamen uitandam, €quatenus uerba honesta moribus perdidimus et uincentibus €etiam uitiis cedendum est), siue iunctura deformiter sonat, €ut, si cum hominibus notis loqui nos dicimus, nisi hoc ipsum €'hominibus' medium sit, in praefanda uidemur incidere, quia €ultima prioris [ultimae] syllabae littera, quae exprimi nisi €labris coeuntibus non potest, aut intersistere nos indecentis-€sime cogit aut [non] continuata cum insequente in naturam eius corrumpitur. Aliae quoque coniunctiones aliquid simile €faciunt, quas persequi libenter est in eo uitio quod uitandum €dicimus commorantis. Sed diuisio quoque adfert eandem @1 €iniuriam pudori, ut si 'intercapedinis' nominatiuo casu quis utatur. Nec scripto modo id accidit, sed etiam sensu plerique €obscene intellegere, nisi caueris, cupiunt (ut apud Ouidium €'quaeque latent meliora putant') et ex uerbis quae longis-€sime ab obscenitate absunt occasionem turpitudinis rapere. €Siquidem Celsus cacemphaton apud Vergilium putat: €@@@@'incipiunt agitata tumescere': €quod si recipias, nihil loqui tutum est. @@Deformitati proximum est humilitatis uitium ($TAPEI/NWSIN €uocant), qua rei magnitudo uel dignitas minuitur, ut €@@@@'saxea [2est]2 uerruca in summo montis uertice': €cui natura contrarium sed errore par est paruis dare exce-€dentia modum nomina, nisi cum ex industria risus inde cap-€tatur. Itaque nec parricidam 'nequam' dixeris hominem nec €deditum forte meretrici 'nefarium', quia alterum parum, alterum nimium est. Proinde quaedam hebes sordida ieiuna €tristis ingrata uilis oratio est. Quae uitia facillime fient mani-€festa contrariis uirtutibus. Nam primum acuto, secundum €nitido, tertium copioso, deinceps hilari iucundo accurato €diuersum est. @@Vitari * et $E)/LLEIYIS&, cum sermoni deest aliquid, quo minus €plenus sit, quamquam id obscurae potius quam inornatae €orationis est uitium. Sed hoc quoque, cum a prudentibus fit, €schema dici solet, sicut tautologia, id est eiusdem uerbi aut sermonis iteratio. Haec enim, quamquam non magnopere €a summis auctoribus uitata, interim uitium uideri potest, €in quod saepe incidit etiam Cicero securus tam paruae @1 €obseruationis, sicut hoc loco: 'non solum igitur illud iudicium €iudicii simile, iudices, non fuit.' Interim mutato nomine €$E)PANA/LHMYIS& dicitur, atque est et ipsum inter schemata, quo-€rum exempla illo loco quaerenda quo uirtutes erunt. @@Peior hac $O(MOEI/DEIA&; quae nulla uarietatis gratia leuat €taedium atque est tota coloris unius, qua maxime deprehen-€ditur carens arte oratio, eaque et in sententiis et in figuris et €in compositione longe non animis solum sed etiam auribus est ingratissima. Vitanda macrologia, id est longior quam €oportet sermo, ut apud T. Liuium: 'legati non impetrata €pace retro domum, unde uenerant, abierunt.' Sed huic uicina €periphrasis uirtus habetur. Est et pleonasmos uitium, cum €superuacuis uerbis oratio oneratur: 'ego oculis meis uidi' (sat est enim 'uidi'). Emendauit hoc etiam urbane in Hirtio €Cicero: cum is apud ipsum declamans filium a matre decem €mensibus in utero latum esse dixisset, 'quid? aliae' inquit €'in perula solent ferre?' Nonnumquam tamen illud genus, €cuius exemplum priore loco posui, adfirmationis gratia €adhibetur: €@@@@'uocemque his auribus hausi.' At uitium erit quotiens otiosum fuerit et supererit, non cum €* adicietur. Est etiam quae periergia uocatur, [cum] super-€uacua, ut sic dixerim, operositas, ut a diligenti curiosus et €religione superstitio distat. Atque, ut semel finiam, uerbum €omne quod neque intellectum adiuuat neque ornatum @1 uitiosum dici potest. Cacozelon, [2id]2 est mala adfectatio, per €omne dicendi genus peccat; nam et tumida et pusilla et prae-€dulcia et abundantia et arcessita et exultantia sub idem €nomen cadunt. Denique cacozelon uocatur quidquid est €ultra uirtutem, quotiens ingenium iudicio caret et specie €boni fallitur, omnium in eloquentia uitiorum pessimum: nam cetera parum uitantur, hoc petitur. Est autem totum €in elocutione. Nam rerum uitia sunt stultum commune €contrarium superuacuum: corrupta oratio in uerbis maxime €inpropriis, redundantibus, compressione obscura, composi-€tione fracta, uocum similium aut ambiguarum puerili capta-tione consistit. Est autem omne cacozelon utique falsum, €etiam si non omne falsum cacozelon: %et% dicitur aliter €quam se natura habet et quam oportet et quam sat est. €Totidem autem generibus corrumpitur oratio quot ornatur. €Sed de hac parte et in alio nobis opere plenius dictum est et €in hoc saepe tractatur et adhuc spargetur omnibus locis. €Loquentes enim de ornatu subinde quae sint uitanda similia €uirtutibus uitia dicemus. @@Sunt inornata et haec: quod male dispositum est, id €$A)NOIKONO/MHTON&, quod male figuratum, id $A)SXHMA/TISTON&, quod €male conlocatum, id $KAKOSU/NQETON& uocant. Sed de dispositione €diximus, de figuris et compositione dicemus. $*SARDISMO/S €quoque appellatur quaedam mixta ex uaria ratione €linguarum oratio, ut si Atticis Dorica et Aeolica et Iadica @1 confundas. Cui simile uitium est apud nos si quis sublimia €humilibus, uetera nouis, poetica uulgaribus misceat_id enim €tale monstrum quale Horatius in prima parte libri de arte €poetica fingit: €@@@@'humano capiti ceruicem pictor equinam €@@@@iungere si uelit' €et cetera ex diuersis naturis subiciat. þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ£˜½@@Ornatum est quod perspicuo ac probabili plus est. Eius €primi sunt gradus in eo quod uelis %exprimendo%, tertius €qui haec nitidiora faciat, quod proprie dixeris cultum. Itaque €$E)NA/RGEIAN&, cuius in praeceptis narrationis feci mentionem, €quia plus est euidentia uel, ut alii dicunt, repraesentatio €quam perspicuitas, et illud patet, hoc se quodam modo ostendit, inter ornamenta ponamus. Magna uirtus res [2de]2 €quibus loquimur clare atque ut cerni uideantur enuntiare. €Non enim satis efficit neque, ut debet, plene dominatur €oratio si usque ad aures ualet, atque ea sibi iudex de quibus €cognoscit narrari credit, non exprimi et oculis mentis ostendi. Sed quoniam pluribus modis accipi solet, non equidem in €omnis eam particulas secabo, quarum ambitiose a quibus-€dam numerus augetur, sed maxime necessarias attingam. €Est igitur unum genus, quo tota rerum imago quodam modo €uerbis depingitur: €@@@@'constitit in digitos extemplo arrectus uterque' €et cetera, quae nobis illam pugilum congredientium faciem €ita ostendunt ut non clarior futura fuerit spectantibus. Plurimum in hoc genere sicut ceteris eminet Cicero: an €quisquam tam procul a concipiendis imaginibus rerum @1 €abest ut non, cum illa in Verrem legit: 'stetit soleatus €praetor populi Romani cum pallio purpureo tunicaque talari €muliercula nixus in litore', non solum ipsos intueri uideatur €et locum et habitum, sed quaedam etiam ex iis quae dicta non sunt sibi ipse adstruat? Ego certe mihi cernere uideor et €uultum et oculos et deformes utriusque blanditias et eorum €qui aderant tacitam auersationem ac timidam uerecundiam. Interim ex pluribus efficitur illa quam conamur exprimere €facies, ut est apud eundem (namque ad omnium ornandi uir-€tutum exemplum uel unus sufficit) in descriptione conuiuii €luxuriosi: 'Videbar uidere alios intrantis, alios autem €exeuntis, quosdam ex uino uacillantis, quosdam hesterna ex €potatione oscitantis. Humus erat inmunda, lutulenta uino, coronis languidulis et spinis cooperta piscium.' Quid plus €uideret qui intrasset? Sic [2et]2 urbium captarum crescit miser-€atio. Sine dubio enim qui dicit expugnatam esse ciuitatem €complectitur omnia quaecumque talis fortuna recipit, sed in adfectus minus penetrat breuis hic uelut nuntius. At si €aperias haec, quae uerbo uno inclusa erant, apparebunt €effusae per domus ac templa flammae et ruentium tectorum €fragor et ex diuersis clamoribus unus quidam sonus, aliorum €fuga incerta, alii extremo complexu suorum cohaerentes et €infantium feminarumque ploratus et male usque in illum diem seruati fato senes: tum illa profanorum sacrorumque €direptio, efferentium praedas repetentiumque discursus, et €acti ante suum quisque praedonem catenati, et conata €retinere infantem suum mater, et sicubi maius lucrum est €pugna inter uictores. Licet enim haec omnia, ut dixi, @1 €complectatur 'euersio', minus est tamen totum dicere quam omnia. Consequemur autem ut manifesta sint si fuerint ueri €similia, et licebit etiam falso adfingere quidquid fieri solet. €Contingit eadem claritas etiam ex accidentibus: €@@@@'mihi frigidus horror €@@@@membra quatit gelidusque coit formidine sanguis' €et €@@@@'trepidae matres pressere ad pectora natos'. Atque huius summae iudicio quidem meo uirtutis facillima €est uia: naturam intueamur, hanc sequamur. Omnis elo-€quentia circa opera uitae est, ad se refert quisque quae €audit, et id facillime accipiunt animi quod agnoscunt. @@Praeclare uero ad inferendam rebus lucem repertae sunt €similitudines: quarum aliae sunt quae probationis gratia €inter argumenta ponuntur, aliae ad exprimendam rerum €imaginem compositae, quod est huius loci proprium: €@@@@'inde lupi ceu €@@@@raptores atra in nebula' €et €@@@@'aui similis quae circum litora, circum €@@@@piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta.' Quo in genere id est praecipue custodiendum, ne id quod €similitudinis gratia adsciuimus aut obscurum sit aut igno-€tum: debet enim quod inlustrandae alterius rei gratia ad-€sumitur ipsum esse clarius eo quod inluminat. Quare poetis €quidem permittamus sane eius modi exempla: €@@@@'qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta €@@@@deserit aut Delum maternam inuisit Apollo': non idem oratorem decebit, ut occultis aperta demonstret. €Sed illud quoque de quo in argumentis diximus similitudinis @1 €genus ornat orationem, facitque sublimem floridam iucun-dam mirabilem. Nam quo quaeque longius petita est, hoc €plus adfert nouitatis atque inexpectata magis est. Illa €uulgaria uideri possunt et utilia tantum ad conciliandum €fidem: 'ut terram cultu, sic animum disciplinis meliorem uber-€ioremque fieri', et 'ut medici abalienata morbis membra €praecidant, ita turpes ac perniciosos, etiam si nobis san-€guine cohaereant, amputandos'. Iam sublimius illud pro Archia: 'saxa atque solitudines uoci respondent, bestiae saepe €inmanes cantu flectuntur atque consistunt' et cetera. Quod €quidem genus a quibusdam declamatoria maxime licentia €corruptum est: nam et falsis utuntur, nec illa iis quibus €similia uideri uolunt adplicant. Quorum utrumque in his €est, quae me iuuene ubique cantari solebant: 'magnorum fluminum nauigabiles fontes sunt', et 'generosioris arboris €statim planta cum fructu est.' In omni autem parabole aut €praecedit similitudo, res sequitur, aut praecedit res et €similitudo sequitur. Sed interim libera et separata est, €interim, quod longe optimum est, cum re cuius est imago conectitur, conlatione inuicem respondente, quod facit €redditio contraria, quae antapodosis dicitur. Praecedit €similitudo illa cuius modo feci mentionem: €@@@@'inde lupi ceu €@@@@raptores atra in nebula'. €Sequitur in primo Georgicon post longam de bellis ciuilibus €atque externis conquestionem: €@@@@'ut, cum carceribus sese effudere quadrigae, €@@@@addunt in spatia, et frustra retinacula tendens €@@@@fertur equis auriga, neque audit currus habenas.' @1 Sed hae sunt sine antapodosi. Redditio autem illa rem €utramque quam comparat uelut subicit oculis et pariter €ostendit. Cuius praeclara apud Vergilium multa reperio €exempla, sed oratoriis potius utendum est. Dicit Cicero pro €Murena: 'ut aiunt in Graecis artificibus eos auloedos esse €qui citharoedi fieri non potuerint: sic nos uidemus, qui €oratores euadere non potuerint, eos ad iuris studium de-uenire.' Illud pro eodem iam paene poetico spiritu, sed €tamen cum sua redditione, quod est ad ornatum accommo-€datius: 'nam ut tempestates saepe certo aliquo caeli signo €commouentur, saepe inprouiso nulla ex certa ratione obscura €aliqua ex causa concitantur: sic in hac comitiorum tempes-€tate populari, saepe intellegas quo signo commota sit, saepe ita obscura est ut sine causa excitata uideatur.' Sunt et illae €breues: 'uagi per siluas ritu ferarum', et illud Ciceronis in €Clodium: 'quo ex iudicio uelut ex incendio nudus effugit.' €Quibus similia possunt cuicumque etiam ex cotidiano ser-€mone succurrere. €@@Huic subiacet uirtus non solum aperte ponendi rem ante oculos, sed circumcise atque uelociter. Ac merito laudatur €breuitas integra. Sed ea minus praestat quotiens nihil dicit €nisi quod necesse est ($BRAXULOGI/AN& uocant, quae reddetur €inter schemata), est uero pulcherrima cum plura paucis €complectimur, quale Sallusti est: 'Mithridates corpore €ingenti, perinde armatus.' Hoc male imitantes sequitur €obscuritas. @@Vicina praedictae, sed amplior uirtus est emphasis, altio-€rem praebens intellectum quam quem uerba per se ipsa @1 €declarant. Eius duae sunt species: altera quae plus significat quam dicit, altera quae etiam id quod non dicit. Prior est et €apud Homerum, cum Menelaus Graios in equum 'descen-€disse' ait_nam uerbo uno magnitudinem eius ostendit, et €apud Vergilium: 'demissum lapsi per funem': nam sic €quoque est demonstrata altitudo. Idem Cyclopa cum iacuisse €dixit 'per antrum', prodigiosum illud corpus spatio loci men-sus est. Sequens positum in uoce aut omnino suppressa aut €etiam abscisa. Supprimitur uox, ut fecit pro Ligario Cicero: €'quod si in tanta fortuna bonitas tanta non esset quam tu €per te, per te, inquam, optines: intellego quid loquar.' Tacuit þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ£˜Õ…enim illud, quod nihilo minus accipimus, non deesse homines €qui ad crudelitatem eum inpellant. Absciditur per $A)PO-$SIW/PHSIN&, quae quoniam est figura reddetur suo loco. Est in €uulgaribus quoque uerbis emphasis: 'uirum esse oportet', et €'homo est ille', et 'uiuendum est': adeo similis est arti €plerumque natura. €@@Non tamen satis eloquenti est ea de quibus dicat clare €atque euidenter ostendere, sed sunt multi ac uarii excolen-dae orationis modi. Nam ipsa illa $A)FE/LEIA& simplex et inad-€fectata habet quendam purum, qualis etiam in feminis €amatur, ornatum, et sunt quaedam %uelute% tenui diligentia €circa proprietatem significationemque munditiae. Alia copia locuples, alia floribus laeta. Virium non unum genus: nam €quidquid in suo genere satis effectum est, ualet. Praecipua €tamen eius opera $DEI/NWSIS& in exaggeranda indignitate et in €ceteris altitudo quaedam, $FANTASI/A& in concipiendis uisionibus, @1 €$E)CERGASI/A& in efficiendo uelut opere proposito, cui adicitur €$E)PECERGASI/A&, repetitio probationis eiusdem et cumulus ex abundanti, $E)NE/RGEIA& confinis his (est enim ab agendo ducta) €et cuius propria sit uirtus non esse quae dicuntur otiosa. €Est et amarum quiddam, quod fere in contumelia est positum, €quale Cassi: 'quid facies cum in bona tua inuasero, hoc est, €cum te docuero nescire maledicere?' et acre, ut illud Crassi: €'ego te consulem putem, cum tu me non putes senatorem?' €Sed uis oratoris omnis in augendo minuendoque consistit. €Vtrique parti totidem modi, ex quibus praecipuos attinge-€mus (reliqui similes erunt). Sunt autem positi in rebus et uerbis: sed quae sit rerum inuentio ac ratio, tractauimus; €nunc quid elocutio attollat aut deprimat dicendum.  @@Prima est igitur amplificandi uel minuendi species in €ipso rei nomine, ut cum eum qui sit caesus 'occisum', eum €qui sit improbus 'latronem', contraque eum qui pulsauit €'attigisse', qui uulnerauit 'laesisse' dicimus. Vtriusque pari-€ter exemplum est pro M. Caelio: 'si uidua libere, proterua €petulanter, diues effuse, libidinosa meretricio more uiueret, €adulterum ego putarem si qui hanc paulo liberius salutasset?' Nam et inpudicam meretricem uocauit et eum cui longus €cum illa fuerat usus liberius salutasse. Hoc genus increscit €ac fit manifestius si ampliora uerba cum ipsis nominibus pro €quibus ea posituri sumus conferantur, ut Cicero in Verrem: €'non enim furem sed ereptorem, non adulterum sed ex-€pugnatorem pudicitiae, non sacrilegum sed hostem sacrorum €religionumque, non sicarium sed crudelissimum carnificem ciuium sociorumque in uestrum iudicium adduximus.' Illo €enim modo ut sit multum, hoc etiam plus ut sit efficitur. @1 €Quattuor tamen maxime generibus uideo constare amplifi-€cationem, incremento comparatione ratiocinatione con-€gerie. €@@Incrementum est potentissimum cum magna uidentur €etiam quae inferiora sunt. Id aut uno gradu fit aut pluribus, €et peruenit non modo ad summum sed interim quodam modo supra summum. Omnibus his sufficit uel unum Ciceronis €exemplum: 'facinus est uincire ciuem Romanum, scelus uer-€berare, prope parricidium necare: quid dicam in crucem €tollere?' Nam et si tantum uerberatus esset uno gradu in-€creuerat, ponendo etiam id esse facinus quod erat inferius, et si tantum occisus esset per plures gradus ascenderat: cum €uero dixerit 'prope parricidium necare', supra quod nihil est, €adiecit 'quid dicam in crucem tollere?' Ita cum id quod €maximum est occupasset necesse erat in eo quod ultra est uerba deficere. Fit et aliter supra summum adiectio, ut apud €Vergilium de Lauso: €@@@@'quo pulchrior alter €@@@@non fuit, excepto Laurentis corpore Turni'. €Summum est enim 'quo pulchrior alter non fuit', huic deinde aliquid superpositum. Tertius quoque est modus, ad quem €non per gradus itur, et quod non est plus quam maximum, €sed quo nihil maius est. 'Matrem tuam cecidisti: quid dicam €amplius? Matrem tuam cecidisti.' Nam et hoc augendi genus est, tantum aliquid efficere ut non possit augeri. Crescit €oratio minus aperte, sed nescio an hoc ipso efficacius, cum €citra distinctionem in contextu et cursu semper aliquid €priore maius insequitur, ut de uomitu in Antonium Cicero: @1 €'in coetu uero populi Romani, negotium publicum gerens, €magister equitum.' Singula incrementum habent. Per se €deforme uel non in coetu uomere, in coetu etiam, non populi, €populi etiam, non Romani, uel si nullum negotium ageret uel si non publicum uel si non magister equitum. Sed alius €diuideret haec et circa singulos gradus moraretur: hic in €sublime etiam currit et ad summum non peruenit nisu, sed €impetu. €@@Verum ut haec amplificatio in superiora tendit, ita quae €fit per comparationem incrementum ex minoribus petit. €Augendo enim quod est infra necesse est extollat id quod superpositum est, ut idem atque in eodem loco: 'si hoc tibi €inter cenam et in illis inmanibus poculis tuis accidisset, quis €non turpe duceret? In coetu uero populi Romani.' Et in €Catilinam: 'serui mehercule mei si me isto pacto metuerent €ut te metuunt omnes ciues tui, domum meam relinquendam putarem.' Interim proposito uelut simili exemplo efficiendum €est ut sit maius id quod a nobis exaggerandum est, ut idem €pro Cluentio, cum exposuisset Milesiam quandam a secundis €heredibus pro abortu pecuniam accepisse: 'quanto est' inquit €'Oppianicus in eadem iniuria maiore supplicio dignus! si €quidem illa, cum suo corpori uim attulisset, se ipsa cruciauit, €hic autem idem illud effecit per alieni corporis uim atque cruciatum.' Nec putet quisquam hoc, quamquam est simile €illi ex argumentis loco quo maiora ex minoribus colliguntur, €idem esse. Illic enim probatio petitur, hic amplificatio, sicut €in Oppianico non id agitur hac comparatione, ut ille male €fecerit, sed ut peius. Est tamen quamquam diuersarum €rerum quaedam uicinia: repetam itaque hic quoque idem @1 €quo sum illic usus exemplum, sed non in eundem usum. Nam hoc mihi ostendendum est, augendi gratia non tota €modo totis sed etiam partes partibus comparari, sicut hoc €loco: 'an uero uir amplissimus P. Scipio pontifex maximus €Ti. Gracchum mediocriter labefactantem statum rei publicae €priuatus interfecit: Catilinam orbem terrae caede atque in-cendio uastare cupientem nos consules perferemus?' Hic et €Catilina Graccho et status rei publicae orbi terrarum et €mediocris labefactatio caedi et incendiis et uastationi €et priuatus consulibus comparatur: quae si quis dilatare €uelit, plenos singula locos habent. @@Quas dixi per ratiocinationem fieri amplificationes uideri-€mus an satis proprio uerbo significauerim: nec sum in hoc €sollicitus, dum res ipsa uolentibus discere appareat; hoc sum €tamen secutus, quod haec amplificatio alibi posita est, alibi €ualet: ut aliud crescat, aliud augetur, inde ad id quod extolli uolumus ratione ducitur. Obiecturus Antonio Cicero merum €et uomitum 'tu' inquit 'istis faucibus, istis lateribus, ista €gladiatoria totius corporis firmitate'. Quid fauces et latera €ad ebrietatem? Minime sunt otiosa: nam respicientes ad €haec possumus aestimare quantum ille uini in Hippiae €nuptiis exhauserit, quod ferre et coquere non posset illa cor-€poris gladiatoria firmitate. Ergo, si ex alio colligitur aliud, €nec inproprium nec inusitatum nomen est ratiocinationis, ut quod ex eadem causa inter status quoque habeamus. Sic €et ex insequentibus amplificatio ducitur, si quidem tanta €uis fuit uini erumpentis ut non casum adferret aut uolunta-€tem sed necessitatem ubi minime deceret uomendi, et cibus €non recens, ut accidere interim solet, redderetur, sed usque in posterum diem redundaret. Idem hoc praestant quae @1 €antecesserunt: nam cum Aeolus a Iunone rogatus 'cauum €conuersa cuspide montem impulit in latus, et uenti uelut €agmine facto ruunt', apparet quanta sit futura tempestas. Quid? cum res atrocissimas quasque in summam ipsi extuli-€mus inuidiam eleuamus consulto, quo grauiora uideantur €quae secutura sunt, ut a Cicerone factum est cum illa diceret: €'Leuia sunt haec in hoc reo. Metum uirgarum nauarchus €nobilis nobilissimae ciuitatis pretio redemit: humanum est; €alius ne securi feriretur pecuniam dedit: usitatum est.' þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ¤˜”Nonne usus est ratione, qua colligerent audientes quantum €illud esset quod inferebatur, cui comparata haec uiderentur €humana atque usitata? Sic quoque solet ex alio aliud augeri €cum Hannibalis bellicis laudibus ampliatur uirtus Scipionis, €et fortitudinem Gallorum Germanorumque miramur quo sit maior C. Caesaris gloria. Illud quoque est ex relatione ad €aliquid quod non eius rei gratia dictum uidetur amplifica-€tionis genus. Non putant indignum Troiani principes Graios €Troianosque propter Helenae speciem tot mala tanto tem-€poris spatio sustinere: quaenam igitur illa forma credenda €est? Non enim hoc dicit Paris, qui rapuit, non aliquis iuuenis €aut unus e uulgo, sed senes et prudentissimi et Priamo adsidentes. Verum et ipse rex decenni bello exhaustus, €amissis tot liberis, imminente summo discrimine, cui faciem €illam, ex qua tot lacrimarum origo fluxisset, inuisam atque €abominandam esse oportebat, et audit haec et eam filiam €appellans iuxta se locat et excusat etiam sibi atque esse malorum causam negat. Nec mihi uidetur in symposio €Plato, cum Alcibiaden confitentem de se quid a Socrate pati €uoluerit narrat, ut illum culparet haec tradidisse, sed ut @1 €Socratis inuictam continentiam ostenderet, quae corrumpi speciosissimi hominis tam obuia uoluntate non posset. Quin €ex instrumento quoque heroum illorum magnitudo aesti-€manda nobis datur: huc pertinet clipeus Aiacis et pelias €Achillis. Qua uirtute egregie est usus in Cyclope Vergilius. €Nam quod illud corpus mente concipiam cuius 'trunca manum €pinus regit'? Quid? cum uix loricam duo 'multiplicem conixi umeris' ferunt, quantus Demoleos qui indutus ea €'cursu palantis Troas agebat'? Quid? M. Tullius de M. €Antoni luxuria tantum fingere saltem potuisset quantum €ostendit dicendo: 'conchyliatis Cn. Pompei peristromatis €seruorum in cellis stratos lectos uideres'? Conchyliata peri-€stromata et Cn. Pompei terunt serui et [2in]2 cellis: nihil dici €potest ultra, et necesse est tamen infinito plus in domino cogitare. Est hoc simile illi quod emphasis dicitur: sed illa €ex uerbo, hoc ex re coniecturam facit, tantoque plus ualet €quanto res ipsa uerbis est firmior. €@@Potest adscribi amplificationi congeries quoque uerborum €ac sententiarum idem significantium. Nam etiam si non €per gradus ascendant, tamen uelut aceruo quodam adleuan-tur: 'Quid enim tuus ille, Tubero, destrictus in acie Phar-€salica gladius agebat? Cuius latus ille mucro petebat? Qui €sensus erat armorum tuorum? Quae tua mens, oculi, manus, €ardor animi? Quid cupiebas? Quid optabas?' Simile est hoc €figurae quam $SUNAQROISMO/N& uocant, sed illic plurium rerum €est congeries, hic unius multiplicatio. Haec etiam crescere @1 €solet uerbis omnibus altius atque altius insurgentibus: €'aderat ianitor carceris, carnifex praetoris, mors terrorque €sociorum et ciuium Romanorum, lictor Sextius.' @@Eadem fere est ratio minuendi: nam totidem sunt ascen-€dentibus quot descendentibus gradus. Ideoque uno ero €exemplo contentus, eius loci quo Cicero de oratione Rulli €haec dicit: 'pauci tamen qui proxumi adstiterant nescio quid €illum de lege agraria uoluisse dicere suspicabantur.' Quod €si ad intellectum referas, minutio est, si ad obscuritatem, €incrementum. @@Scio posse uideri quibusdam speciem amplificationis €hyperbolen quoque: nam et haec in utramque partem ualet; €sed quia excedit hoc nomen, in tropos differenda est. Quos €continuo subiungerem, nisi esset a ceteris separata ratio €dicendi quae constat non propriis nec tralatis. Demus ergo €breuiter hoc desiderio iam paene publico, ne omittamus eum €quem plerique praecipuum ac paene solum putant orationis €ornatum.  @@Sententiam ueteres quod animo sensissent uocauerunt. €Id cum est apud oratores frequentissimum, tum etiam in €usu cotidiano quasdam reliquias habet: nam et iuraturi 'ex €animi nostri sententia' et gratulantes 'ex sententia' dicimus. €Non raro tamen et sic locuti sunt, ut 'sensa' sua dicerent. Nam sensus corporis uidebantur. Sed consuetudo iam tenuit €ut mente concepta sensus uocaremus, lumina autem prae-€cipueque in clausulis posita sententias; quae minus crebrae €apud antiquos nostris temporibus modo carent. Ideoque @1 €mihi et de generibus earum et de usu arbitror pauca €dicenda. @@Antiquissimae sunt quae proprie, quamuis omnibus idem €nomen sit, sententiae uocantur, quas Graeci gnomas appel-€lant: utrumque autem nomen ex eo acceperunt quod similes €sunt consiliis aut decretis. Est autem haec uox uniuersalis, €quae etiam citra complexum causae possit esse laudabilis, €interim ad rem tantum relata, ut 'nihil est tam populare €quam bonitas': interim ad personam, quale est Afri Domiti: €'princeps qui uult omnia scire necesse habet multa ignoscere.' Hanc quidam partem enthymematis, quidam initium aut €clausulam epichirematis esse dixerunt, et est aliquando, €non tamen semper. Illud uerius, esse eam aliquando sim-€plicem, ut ea quae supra dixi, aliquando ratione subiecta: €'nam in omni certamine qui opulentior est, etiam si accipit €iniuriam, tamen quia plus potest facere uidetur': nonnum-€quam duplicem: 'obsequium amicos, ueritas odium parit.' Sunt etiam qui decem genera fecerint, sed eo modo quo fieri €uel plura possunt: per interrogationem, per comparationem, €infitiationem, similitudinem, admirationem et cetera huius €modi_per omnes enim figuras tractari potest. Illud notabile €ex diuersis: €@@@@'mors misera non est, aditus ad mortem est miser.' Ac rectae quidem sunt tales: €@@@@'tam deest auaro quod habet quam quod non habet.' €Sed maiorem uim accipiunt et mutatione figurae, ut €@@@@'usque adeone mori miserum est?' €(acrius hoc enim quam per se 'mors misera non est'), et tra-€latione a communi ad proprium. Nam cum sit rectum @1 €'nocere facile est, prodesse difficile', uehementius apud €Ouidium Medea dicit: €@@@@'seruare potui: perdere an possim rogas?' Vertit ad personam Cicero: 'nihil habet, Caesar, nec fortuna €tua maius quam ut possis, nec natura melius quam ut uelis €seruare quam plurimos.' Ita quae erant rerum, propria fecit €hominis. In hoc genere custodiendum est et id, quod ubique, €ne crebrae sint, ne palam falsae (quales frequenter ab iis €dicuntur qui haec catholica uocant et quidquid pro causa €uidetur quasi indubitatum pronuntiant) et ne passim et a quocumque dicantur. Magis enim decet eos in quibus est €auctoritas, ut rei pondus etiam persona confirmet. Quis enim €ferat puerum aut adulescentulum aut etiam ignobilem si €iudicet in dicendo et quodam modo praecipiat? @@Enthymema quoque est omne quod mente concepimus, €proprie tamen dicitur quae est sententia ex contrariis, prop-€terea quod eminere inter ceteras uidetur, ut Homerus 'poeta', 'urbs' Roma. De hoc in argumentis satis dictum est. Non €semper autem ad probationem adhibetur, sed aliquando ad €ornatum: 'quorum igitur inpunitas, Caesar, tuae clementiae €laus est, eorum te ipsorum ad crudelitatem acuet oratio?'_ €non quia sit ratio dissimilis, sed quia iam per alia ut id iniustum appareret effectum erat; et addita in clausula est €epiphonematis modo non tam probatio quam extrema quasi €insultatio. Est enim epiphonema rei narratae uel probatae €summa adclamatio: €@@@@'tantae molis erat Romanam condere gentem!'; @1 €'facere enim probus adulescens periculose quam perpeti tur-piter maluit.' Est et quod appellatur a nouis noema, qua €uoce omnis intellectus accipi potest, sed hoc nomine dona-€runt ea quae non dicunt uerum intellegi uolunt, ut in eum €quem saepius a ludo redemerat soror, agentem cum ea €talionis quod ei pollicem dormienti recidisset: 'eras dignus €ut haberes integram manum': sic enim auditur 'ut de-pugnares'. Vocatur aliquid et clausula: quae si est quod €conclusionem dicimus, et recta et quibusdam in partibus €necessaria est: 'quare prius de uestro facto fateamini necesse €est quam Ligari culpam ullam reprehendatis.' Sed nunc aliud €uolunt, ut omnis locus, omnis sensus in fine sermonis feriat aurem. Turpe autem ac prope nefas ducunt respirare ullo loco €qui adclamationem non petierit. Inde minuti corruptique €sensiculi et extra rem petiti: neque enim possunt tam multae þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ¥˜Ž„bonae sententiae esse quam necesse est multae sint clausulae. @@Iam haec magis noua sententiarum genera: ex inopinato, €ut dixit Vibius Crispus in eum qui, cum loricatus in foro €ambularet, praetendebat id se metu facere: 'quis tibi sic €timere permisit?' Et insigniter Africanus apud Neronem de €morte matris: 'rogant te, Caesar, Galliae tuae ut felicitatem tuam fortiter feras.' Sunt et alio relata (ut Afer Domitius, €cum Cloatillam defenderet, cui obiectum crimen quod uirum €qui inter rebellantis fuerat sepelisset, remiserat Claudius, in €epilogo filios eius adloquens 'matrem tamen' inquit 'pueri sepelitote') et aliunde petita, id est in alium locum ex alio €tralata: pro Spatale Crispus, quam [2qui]2 heredem amator €instituerat decessit cum haberet annos duodeuiginti: 'homi-nem diuinum, qui sibi indulsit.' Facit quasdam sententias @1 €sola geminatio, qualis est Senecae in eo scripto quod Nero €ad senatum misit occisa matre, cum se periclitatum uideri €uellet: 'saluum me esse adhuc nec credo nec gaudeo.' Melior €cum ex contrariis ualet: 'habeo quem fugiam, quem sequar €non habeo'; 'quid quod miser, cum loqui non posset, tacere non poterat?' Ea uero fit pulcherrima cum aliqua compara-€tione clarescit. Trachalus contra Spatalen: 'placet hoc ergo, €leges, diligentissimae pudoris custodes, decimas uxoribus €dari, quartas meretricibus?' €@@Sed horum quidem generum et bonae dici possunt et malae: illae semper uitiosae %aut% a uerbo: 'patres conscrip-€ti: sic enim incipiendum est mihi, ut memineritis patrum.' €Peius adhuc, quo magis falsum est et longius petitum, contra €eandem sororem gladiatoris cuius modo feci mentionem: 'ad digitum pugnaui.' Est etiam generis eiusdem, nescio an €uitiosissimum, quotiens uerborum ambiguitas cum rerum €falsa quadam similitudine iungitur. Clarum actorem iuuenis €audiui cum lecta in capite cuiusdam ossa sententiae gratia €tenenda matri dedisset: 'infelicissima femina, nondum extu-listi filium et iam ossa legisti.' Ad hoc plerique minimis etiam €inuentiunculis gaudent, quae excussae risum habent, inuen-€tae facie ingenii blandiuntur. De eo qui naufragus et ante €agrorum sterilitate uexatus in scholis fingitur se suspendisse: 'quem neque terra recipit nec mare, pendeat.' Huic simile in €illo de quo supra dixi, cui pater sua membra laceranti uene-€num dedit: 'qui haec edit, debet hoc bibere.' Et in luxuriosum €qui apocarteresin simulasse dicitur: 'necte laqueum, habes @1 €quod faucibus tuis irascaris: sume uenenum, decet luxurio-sum bibendo mori.' Alia uana, [2ut]2 suadentis purpuratis ut €Alexandrum Babylonis incendio sepeliant: 'Alexandrum €sepelio: hoc quisquam spectabit a tecto?'_quasi uero id sit €in re tota indignissimum. Alia nimia, ut de Germanis dicen-€tem quendam audiui: 'caput nescio ubi impositum', et de uiro forti: 'bella umbone propellit.' Sed finis non erit si €singulas corruptorum persequar formas: illud potius quod €est magis necessarium. €@@Duae sunt diuersae opiniones, aliorum sententias solas €paene sectantium, aliorum omnino damnantium, quorum mihi neutrum admodum placet. Densitas earum obstat in-€uicem, ut in satis omnibus fructibusque arborum nihil ad €iustam magnitudinem adolescere potest quod loco in quem €crescat caret. Nec pictura in qua nihil circumlitum est eminet, €ideoque artifices, etiam cum plura in unam tabulam opera €contulerunt, spatiis distingunt, ne umbrae in corpora cadant. Facit res eadem concisam quoque orationem: subsistit enim €omnis sententia, ideoque post eam utique aliud est initium. €Vnde soluta fere oratio et e singulis non membris sed frustis €conlata structura caret, cum illa rutunda et undique cir-cumcisa insistere inuicem nequeant. Praeter hoc etiam color €ipse dicendi quamlibet clarus multis tamen ac uariis uelut €maculis conspergitur. Porro, ut adferunt lumen clauus et €purpurae loco insertae, ita certe neminem deceat intertexta pluribus notis uestis. Quare licet haec et nitere et aliquatenus €extare uideantur, tamen et lumina illa non flammae sed €scintillis inter fumum emicantibus similia dixeris (quae ne @1 €apparent quidem ubi tota lucet oratio, ut in sole sidera ipsa €desinunt cerni) et quae crebris paruisque conatibus se at-€tollunt inaequalia tantum et uelut confragosa nec admira-€tionem consecuntur eminentium et planorum gratiam perdunt. Hoc quoque accedit, quod solas captanti sententias €multas dicere necesse est leues frigidas ineptas: non enim €potest esse delectus ubi numero laboratur. Itaque uideas et €diuisionem pro sententia poni et argumentum, sit tantum in clausula et %male% pronuntietur. 'Occidisti uxorem ipse €adulter; non ferrem te etiam si repudiasses' diuisio est. 'Vis €scire uenenum esse amatorium? Viueret homo nisi illud €bibisset' argumentum est. Nec multas plerique sententias dicunt, sed omnia tamquam sententias. Huic quibusdam €contrarium studium, qui fugiunt ac reformidant omnem €hanc in dicendo uoluptatem, nihil probantes nisi planum et €humile et sine conatu. Ita, dum timent ne aliquando cadant, €semper iacent. Quod enim tantum in sententia bona crimen €est? Non causae prodest? non iudicem mouet? non dicen-tem commendat? 'Sed est quoddam genus quo ueteres non €utebantur.' Ad quam usque nos uocatis uetustatem? Nam €si illam extremam, multa Demosthenes quae ante eum nemo. €Quo modo potest probare Ciceronem qui nihil putet ex €Catone Gracchisque mutandum? Sed ante hos simplicior adhuc ratio loquendi fuit. Ego uero haec lumina orationis €uelut oculos quosdam esse eloquentiae credo. Sed neque €oculos esse toto corpore uelim, ne cetera membra officium €suum perdant, et, si necesse sit, ueterem illum horrorem €dicendi malim quam istam nouam licentiam. Sed patet @1 €media quaedam uia, sicut in cultu uictuque accessit aliquis €citra reprensionem nitor. Quare, sicut possumus, adiciamus €uirtutibus: prius tamen sit uitiis carere, ne, dum uolumus €esse meliores ueteribus, simus tantum dissimiles. @@Reddam nunc quam proximam esse dixeram partem de €tropis, quos motus clarissimi nostrorum auctores uocant. €Horum tradere praecepta et grammatici solent; sed a me, €cum de illorum officio loquerer, dilata pars haec est, quia €de ornatu orationis grauior uidebatur locus et maiori operi €reseruandus.  @@Tropos est uerbi uel sermonis a propria significatione €in aliam cum uirtute mutatio. Circa quem inexplicabilis et €grammaticis inter ipsos et philosophis pugna est quae sint €genera, quae species, qui numerus, quis cuique subiciatur. Nos, omissis quae nihil ad instruendum oratorem pertinent €cauillationibus, necessarios maxime atque in usum receptos €exequemur, haec modo in his adnotasse contenti, quosdam €gratia significationis, quosdam decoris adsumi, et esse alios €in uerbis propriis, alios in tralatis, uertique formas non uer-borum modo sed et sensuum et compositionis. Quare mihi €uidentur errasse qui non alios crediderunt tropos quam in €quibus uerbum pro uerbo poneretur. Neque illud ignoro, in €isdem fere qui significandi gratia adhibentur esse et orna-€tum, sed non idem accidet contra, eruntque quidam tantum €ad speciem accommodati. @@Incipiamus igitur ab eo qui cum frequentissimus est tum €longe pulcherrimus, tralatione dico, quae $METAFORA/& Graece €uocatur. Quae quidem cum ita est ab ipsa nobis concessa €natura ut indocti quoque ac non sentientes ea frequenter €utantur, tum ita iucunda atque nitida ut in oratione quam-libet clara proprio tamen lumine eluceat. Neque enim uul-€garis esse neque humilis nec insuauis haec recte modo adscita @1 €potest. Copiam quoque sermonis auget permutando aut €mutuando quae non habet, quodque est difficillimum, prae-€stat ne ulli rei nomen deesse uideatur. Transfertur ergo €nomen aut uerbum ex eo loco in quo proprium est in eum in quo aut proprium deest aut tralatum proprio melius est. Id €facimus aut quia necesse est aut quia significantius est aut, €ut dixi, quia decentius. Vbi nihil horum praestabit quod €transferetur, inproprium erit. Necessitate rustici 'gemmam' €in uitibus (quid enim dicerent aliud?) et 'sitire segetes' et €'fructus laborare', necessitate nos 'durum hominem' aut €'asperum': non enim proprium erat quod daremus his ad-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ¦—fectibus nomen. Iam 'incensum ira' et 'inflammatum cupidi-€tate' et 'lapsum errore' significandi gratia: nihil enim horum €suis uerbis quam his arcessitis magis proprium erit. Illa ad €ornatum, 'lumen orationis' et 'generis claritatem' et 'con-€tionum procellas' et 'eloquentiae fulmina', ut Cicero pro €Milone Clodium 'fontem gloriae eius' uocat et alio loco 'sege-tem ac materiem'. Quaedam etiam parum speciosa dictu per €hanc explicantur: €@@@@'hoc faciunt nimio ne luxu obtunsior usus €@@@@sit genitali aruo et sulcos oblimet inertes'. €In totum autem metaphora breuior est similitudo, eoque €distat quod illa comparatur rei quam uolumus exprimere, haec pro ipsa re dicitur. Comparatio est cum dico fecisse €quid hominem 'ut leonem', tralatio cum dico de homine 'leo €est'. Huius uis omnis quadruplex maxime uidetur: cum in €rebus animalibus aliud pro alio ponitur, ut de agitatore €@@@@'gubernator magna contorsit equum ui', @1 aut [ut Liuius Scipionem a Catone 'adlatrari' solitum refert] €inanima pro aliis generis eiusdem sumuntur, ut €@@@@'classique inmittit habenas', €aut pro rebus animalibus inanima: €@@@@'ferron an fato moerus Argiuom occidit?' €aut contra: €@@@@'sedet inscius alto €@@@@accipiens sonitum saxi de uertice pastor.' Praecipueque ex his oritur mira sublimitas quae audaci et €proxime periculum tralatione tolluntur, cum rebus sensu €carentibus actum quendam et animos damus, qualis est €@@@@'pontem indignatus Araxes' et illa Ciceronis: 'Quid enim tuus ille, Tubero, destrictus in €acie Pharsalica gladius agebat? Cuius latus ille mucro pete-€bat? Qui sensus erat armorum tuorum?' Duplicatur interim €haec uirtus, ut apud Vergilium: €@@@@'ferrumque armare ueneno', €nam et 'ueneno armare' et 'ferrum armare' tralatio est. Secantur haec in pluris [2partis]2, ut a rationali ad rationale €et idem de inrationalibus et haec inuicem, quibus similis €ratio est et a toto et [2a]2 partibus. Sed iam non pueris prae-€cipimus, ut accepto genere species intellegere non possint. @@Vt modicus autem atque oportunus eius usus inlustrat €orationem, ita frequens et obscurat et taedio complet, con-€tinuus uero in allegorian et aenigmata exit. Sunt etiam @1 €quaedam et humiles tralationes, ut id de quo modo dixi, 'saxea est uerruca', et sordidae. Non enim, si Cicero recte 'sentinam €rei publicae' dixit, foeditatem hominum significans, idcirco €probem illud quoque ueteris oratoris: 'persecuisti rei publi-€cae uomicas.' Optimeque Cicero demonstrat cauendum ne €sit deformis tralatio, qualis est (nam ipsis eius utar exemplis): €'castratam morte Africani rem publicam', et 'stercus curiae Glauciam': ne nimio maior aut, quod saepius accidit, minor, €ne dissimilis. Quorum exempla nimium frequenter deprendet €qui scierit haec uitia esse. Sed copia quoque modum egressa uitiosa est, praecipue in eadem specie. Sunt et durae, id est €a longinqua similitudine ductae, ut €@@@@'capitis niues' €et €@@@@'Iuppiter hibernas cana niue conspuit Alpes.' €In illo uero plurimum erroris, quod ea quae poetis, qui et €omnia ad uoluptatem referunt et plurima uertere etiam ipsa €metri necessitate coguntur, permissa sunt conuenire quidam etiam prorsae putant. At ego in agendo nec 'pastorem populi' €auctore Homero dixerim nec uolucres per ae+ra 'nare', licet €hoc Vergilius in apibus ac Daedalo speciosissime sit usus. €Metaphora enim aut uacantem locum occupare debet aut, €si in alienum uenit, plus ualere eo quod expellit. @@Quod [aliquando] paene iam magis de synecdoche dicam. €Nam tralatio permouendis animis plerumque [2et]2 signandis €rebus ac sub oculos subiciendis reperta est: haec uariare €sermonem potest, ut ex uno pluris intellegamus, parte totum, @1 €specie genus, praecedentibus sequentia, uel omnia haec contra, liberior poetis quam oratoribus. Nam prorsa, ut €'mucronem' pro gladio et 'tectum' pro domo recipiet, ita non €'puppem' pro naui nec 'abietem' pro tabellis, et rursus, ut €pro gladio 'ferrum', ita non pro equo 'quadrupedem'. Maxime €autem in orando ualebit numerorum illa libertas. Nam et €Liuius saepe sic dicit: 'Romanus proelio uictor', cum Ro-€manos uicisse significat, et contra Cicero ad Brutum 'populo' €inquit 'imposuimus et oratores uisi sumus', cum de se tan-tum loqueretur. Quod genus non orationis modo ornatus sed €etiam cotidiani sermonis usus recipit. Quidam synecdochen €uocant et cum id in contextu sermonis quod tacetur €accipimus: uerbum enim ex uerbis intellegi, quod inter uitia €ellipsis uocatur: €@@@@'Arcades ad portas ruere'. €Mihi hanc figuram esse magis placet, illic ergo reddetur. Aliud etiam intellegitur ex alio: €@@@@'aspice, aratra iugo referunt suspensa iuuenci', €unde apparet noctem adpropinquare. Id nescio an oratori €conueniat nisi in argumentando, cum rei signum est: sed €hoc ab elocutionis ratione distat. @@Nec procul ab hoc genere discedit $METWNUMI/A&, quae est €nominis pro nomine positio, [cuius uis est pro eo quod dicitur €causam propter quam dicitur ponere] sed, ut ait Cicero, €hypallagen rhetores dicunt. Haec inuentas ab inuentore et €subiectas res ab optinentibus significat, ut €@@@@'Cererem corruptam undis', @1 €et €@@@@'receptus €@@@@terra Neptunus classes aquilonibus arcet'. Quod fit retrorsum durius. Refert autem in quantum hic €tropos oratorem sequatur. Nam ut 'Vulcanum' pro igne €uulgo audimus et 'uario Marte pugnatum' eruditus est sermo €et 'Venerem' quam coitum dixisse magis decet, ita 'Liberum €et Cererem' pro uino et pane licentius quam ut fori seueritas €ferat. Sicut ex eo quod [2continet id quod]2 continetur: usus €recipit 'bene moratas urbes' et 'poculum epotum' et 'saecu-lum felix', at id quod contra est raro audeat nisi poeta: €@@@@'iam proximus ardet | Vcalegon.' €Nisi forte hoc potius est a possessore quod possidetur, ut €'hominem deuorari', cuius patrimonium consumatur: quo modo fiunt innumerabiles species. Huius enim sunt generis €cum 'ab Hannibale' caesa [et apud tragicos aegialeo] apud €Cannas sexaginta milia dicimus, et carmina Vergili 'Vergi-€lium', 'uenisse' commeatus qui adferantur, 'sacrilegium' €deprehensum, non sacrilegum, 'armorum' scientiam habere, non artis. Illud quoque et poetis et oratoribus frequens, quo €id quod efficit ex eo quod efficitur ostendimus. Nam et car-€minum auctores €@@@@'pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas', €et €@@@@'pallentesque habitant morbi tristisque senectus', €et orator 'praecipitem iram', 'hilarem adulescentiam', 'segne €otium' dicet. @@Est etiam huic tropo quaedam cum synecdoche uicinia; €nam cum dico 'uultus hominis' pro uultu, dico pluraliter quod @1 €singulare est: sed non id ago, ut unum ex multis intellegatur €(nam id est manifestum), sed nomen inmuto: et cum aurata €tecta 'aurea', pusillum ab ea discedo, quia non est pars aura-€tura. Quae singula persequi minutioris est curae etiam non €oratorem instruentibus. @@Antonomasia, quae aliquid pro nomine ponit, poetis €utroque modo frequentissima, et per epitheton, quod detrac-€to eo cui adponitur ualet pro nomine ('Tydides', 'Pelides'), €et ex iis quae in quoque sunt praecipua: €@@@@'diuum pater atque hominum rex'. €[Et ex factis quibus persona signatur: €@@@@'thalamo quae fixa reliquit €@@@@impius'.] Oratoribus etiamsi rarus eius rei nonnullus tamen usus est. €Nam ut 'Tydiden' et 'Peliden' non dixerint, ita dixerint €'impium' et 'parricidam': 'euersorem' quoque 'Carthaginis €et Numantiae' pro Scipione et 'Romanae eloquentiae prin-€cipem' pro Cicerone posuisse non dubitent. Ipse certe usus €est hac libertate: 'non multa peccas, inquit ille fortissimo €uiro senior magister': neutrum enim nomen est positum et €utrumque intellegitur. @@Onomatopoeia quidem, id est fictio nominis, Graecis inter €maximas habita uirtutes, nobis uix permittitur. Et sunt €plurima ita posita ab iis qui sermonem primi fecerunt, ap-€tantes adfectibus uocem: nam 'mugitus' et 'sibilus' et 'mur-mur' inde uenerunt. Deinde, tamquam consumpta sint €omnia, nihil generare audemus ipsi, cum multa cotidie ab @1 €antiquis ficta moriantur. Vix illa, quae $PEPOIHME/NA& uocant, €quae ex uocibus in usum receptis quocumque modo declinan-€tur nobis permittimus, qualia sunt [ut] 'sullaturit' et 'pro-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ¦˜ †scripturit'; atque 'laureati postes' pro illo 'lauru coronati' ex eadem fictione sunt, sed hoc feliciter eualuit. %Adoinoia €etuio eo% ferimus in Graecis, Ouidius %ocoeludit% 'uinoeo €bonoeo'. Dure etiam iungere arquitenentem et diuidere €septentriones uidemur. @@Eo magis necessaria catachresis, quam recte dicimus abu-€sionem, quae non habentibus nomen suum accommodat €quod in proximo est, sic: €@@@@'equum %ogra putant% €@@@@aedificant', et apud tragicos 'Aegialeo parentat pater'. Mille sunt haec: €'acetabula' quidquid habent et 'pyxides' cuiuscumque ma-€teriae sunt et 'parricida' matris quoque aut fratris inter-€fector. Discernendumque est [2ab]2 hoc totum tralationis istud €genus, quod abusio est ubi nomen defuit, tralatio ubi aliud €fuit. Nam poetae solent abusiue etiam in iis rebus quibus €nomina sua sunt uicinis potius uti, quod rarum in prorsa est. Illa quoque quidam catachresis uolunt esse, cum pro temeri-€tate 'uirtus' aut pro luxuria 'liberalitas' dicitur. A quibus @1 €equidem dissentio: namque in his non uerbum pro uerbo €ponitur, sed res pro re. Neque enim quisquam putat [et] €'luxuriam' et 'liberalitatem' idem significare, uerum id quod €fit alius luxuriam esse dicit, alius liberalitatem, quamuis €neutri dubium sit haec esse diuersa. @@Superest ex his quae aliter significant metalempsis, id est €transumptio, quae ex alio %tropo% in alium uelut uiam prae-€stat, * et rarissimus et improbissimus, Graecis tamen fre-€quentior, qui Centaurum, qui Chiron est, $*(/HSSONA& [2et]2 insulas €$O)CEI/AS QOA/S& dicunt. Nos quis ferat si Verrem 'suem' aut Aelium [2Catum]2 'doctum' nominemus? Est enim haec in €metalempsi natura, ut inter id quod transfertur [2et id quo €transfertur]2 sit medius quidam gradus, nihil ipse significans €sed praebens transitum: quem tropum magis adfectamus €ut habere uideamur quam ullo in loco desideramus. Nam id €eius frequentissimum exemplum est: 'cano canto', [2et 'canto]2 dico', ita 'cano dico': interest medium illud 'canto'. Nec €diutius in eo morandum: %innisi% usus admodum uideo, €%nihil%, ut dixi, in comoedis. @@Cetera iam non significandi gratia, sed ad ornandam %non% €augendam orationem adsumuntur. Ornat enim $E)PI/QETON&, @1 €quod recte dicimus adpositum, a nonnullis sequens dicitur. €Eo poetae et frequentius et liberius utuntur. Namque illis €satis est conuenire id uerbo cui adponitur: itaque et 'dentes €albos' et 'umida uina' in his non reprehendemus; apud ora-€torem, nisi aliquid efficitur, redundat: tum autem efficitur €si sine illo [2id]2 quod dicitur minus est, qualia sunt: 'o scelus abominandum, o deformem libidinem.' Exornatur autem res €tota maxime tralationibus: 'cupiditas effrenata' et 'insanae €substructiones.' Et solet fieri aliis adiunctis [epitheton] €tropis, ut apud Vergilium 'turpis egestas' et 'tristis senectus'. €Verumtamen talis est ratio huiusce uirtutis ut sine adpositis €nuda sit et uelut incompta oratio, oneretur tamen multis. Nam fit longa et impedita %uti questionibus% eam iungas €similem agmini totidem lixas habenti quot milites, cui et €numerus est duplex nec duplum uirium. Quamquam non €singula modo, sed etiam plura uerba adponi solent, ut €@@@@'coniugio Anchisa Veneris dignate superbo'. Sed hoc quocumque modo: duo uero uni adposita ne uersum €quidem decuerint. Sunt autem quibus non uideatur hic €omnino tropos quia nihil uertat, nec est semper, sed cum id €[2quod]2 est adpositum, si a proprio diuiseris, per se significat €et facit antonomasian. Nam si dicas 'ille qui Numantiam [2et]2 @1 €Carthaginem euertit', antonomasia est, si adieceris 'Scipio' €adpositum: %non potest ergo esse iunctum.% @@Allegoria, quam inuersionem interpretantur, aut aliud €uerbis, aliud sensu ostendit, aut etiam interim contrarium. €Prius fit genus plerumque continuatis tralationibus, ut €@@@@'O nauis, referent in mare te noui €@@@@fluctus: o quid agis? Fortiter occupa €@@@@portum', €totusque ille Horati locus, quo nauem pro re publica, fluctus €et tempestates pro bellis ciuilibus, portum pro pace atque concordia dicit. Tale Lucreti €@@@@'auia Pieridum peragro loca', €et Vergili €@@@@'sed nos inmensum spatiis confecimus aequor, €@@@@et iam tempus equum fumantia soluere colla.' Sine tralatione uero in Bucolicis: €@@@@'certe equidem audieram, qua se subducere colles €@@@@incipiunt mollique iugum demittere cliuo, €@@@@usque ad aquam et ueteris iam fracta cacumina fagi, €@@@@omnia carminibus uestrum seruasse Menalcan.' Hoc enim loco praeter nomen cetera propriis decisa sunt €uerbis, uerum non pastor Menalcas sed Vergilius est intelle-€gendus. Habet usum talis allegoriae frequenter oratio, sed €raro totius, plerumque apertis permixta est. Tota apud €Ciceronem talis est: 'hoc miror, hoc queror, quemquam €hominem ita pessumdare alterum uelle ut etiam nauem perforet in qua ipse nauiget.' Illud commixtum frequen-€tissimum: 'equidem ceteras tempestates et procellas in illis @1 €dumtaxat fluctibus contionum semper Miloni putaui esse €subeundas.' Nisi adiecisset 'dumtaxat contionum', esset €allegoria: nunc eam miscuit. Quo in genere et species ex arcessitis uerbis uenit et intellectus ex propriis. Illud uero €longe speciosissimum genus orationis in quo trium permixta €est gratia, similitudinis allegoriae tralationis: 'Quod fretum, €quem euripum tot motus, tantas, tam uarias habere creditis €agitationes commutationes fluctus, quantas perturbationes €et quantos aestus habet ratio comitiorum? Dies intermissus €unus aut nox interposita saepe [et] perturbat omnia et totam €opinionem parua nonnumquam commutat aura rumoris.' Nam id quoque in primis est custodiendum, ut, quo ex €genere coeperis tralationis, hoc desinas. Multi autem, cum €initium tempestatem sumpserunt, incendio aut ruina finiunt, quae est inconsequentia rerum foedissima. Ceterum allegoria €paruis quoque ingeniis et cotidiano sermoni frequentissime €seruit. Nam illa in agendis causis iam detrita 'pedem con-€ferre' et 'iugulum petere' et 'sanguinem mittere' inde sunt, €nec offendunt tamen: est enim grata in eloquendo nouitas €et emutatio, et magis inopinata delectant. Ideoque iam in €his amisimus modum et gratiam rei nimia captatione con-sumpsimus. Est in exemplis allegoria, si non praedicta €ratione ponantur. Nam ut 'Dionysium Corinthi esse', quo €Graeci omnes utuntur, ita plurima similia dici possunt. Sed €allegoria quae est obscurior 'aenigma' dicitur, uitium meo €quidem iudicio si quidem dicere dilucide uirtus, quo tamen €et poetae utuntur: €@@@@'dic quibus in terris, et eris mihi magnus Apollo, €@@@@tris pateat caeli spatium non amplius ulnas?' @1 et oratores nonnumquam, ut Caelius 'quadrantariam €Clytaemestram' et 'in triclinio coam, in cubiculo nolam'. €Namque et nunc quidem soluuntur et tum erant notiora cum €dicerentur: aenigmata sunt tamen; non et cetera, si quis €interpretetur, intellegas? @@In eo uero genere quo contraria ostenduntur ironia est €(inlusionem uocant): quae aut pronuntiatione intellegitur €aut persona aut rei natura; nam si qua earum uerbis dissen-tit, apparet diuersam esse orationi uoluntatem. Quamquam €in plurimis id tropis accidit, ut intersit %quid de quoquo% €dicatur, quia quod dicitur alibi uerum est. Et laudis autem €simulatione detrahere et uituperationis laudare concessum €est: 'quod C. Verres, praetor urbanus, homo sanctus et dili-€gens, subsortitionem eius in codice non haberet.' Et contra: 'oratores uisi sumus et populo imposuimus.' Aliquando cum €inrisu quodam contraria dicuntur iis quae intellegi uolunt, €quale est in Clodium: 'integritas tua te purgauit, mihi crede, pudor eripuit, uita ante acta seruauit.' Praeter haec usus €est allegoriae ut tristia dicamus melioribus uerbis urbani-€tatis gratia aut quaedam contrariis significemus * %aliut €textum sp% 'exta cocta numerabimus'. Haec si quis ignorat €quibus Graeci nominibus appellent, $SARKASMO/N&, $A)STEI+SMO/N&, $A)NTI/FRASIN&, $PAROIMI/AN& dici sciat. Sunt etiam qui haec non €species allegoriae sed ipsa tropos dicant, acri quidem ratione, @1 €quod illa obscurior sit, in his omnibus aperte appareat quid €uelimus. Cui accedit hoc quoque, quod genus, cum diuidatur þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸ˆ¦˜º…in species, nihil habet proprium, ut arbor pinus et olea et €cupressus, et ipsius per se nulla proprietas, allegoria uero €habet aliquid proprium. Quod quo modo fieri potest nisi ipsa species est? Sed utentium nihil refert. Adicitur his mycter-€ismos, dissimulatus quidem sed non latens derisus. €@@Pluribus autem uerbis cum id quod uno aut paucioribus €certe dici potest explicatur, periphrasin uocant, circumitum €quendam eloquendi, qui nonnumquam necessitatem habet, €quotiens dictu deformia operit, ut Sallustius 'ad requisita naturae', interim ornatum petit solum, qui est apud poetas €frequentissimus: €@@@@'tempus erat quo prima quies mortalibus aegris €@@@@incipit et dono diuum gratissima serpit', et apud oratores non rarus, semper tamen adstrictior. Quid-€quid enim significari breuius potest et cum ornatu latius €ostenditur periphrasis est, cui nomen Latine datum est non €sane aptum orationis uirtuti circumlocutio. Verum hoc ut €[2cum]2 decorem habet periphrasis, ita cum in uitium incidit €perissologia dicitur: obstat enim quidquid non adiuuat. @@Hyperbaton quoque, id est uerbi transgressionem, quo-€niam frequenter ratio compositionis et decor poscit, non €inmerito inter uirtutes habemus. Sit enim frequentissime €aspera et dura et dissoluta et hians oratio si ad necessitatem €ordinis sui uerba redigantur, et ut quodque oritur ita proxi-mis, etiam si uinciri non potest, alligetur. Differenda igitur €quaedam et praesumenda, atque ut in structuris lapidum €inpolitorum loco quo conuenit quodque ponendum. Non @1 €enim recidere ea nec polire possumus quo coagmentata se €magis iungant, sed utendum iis qualia sunt, eligendaeque sedes. Nec aliud potest sermonem facere numerosum quam €oportuna ordinis permutatio, neque alio ceris Platonis in-€uenta sunt quattuor illa uerba, quibus in illo pulcherrimo €operum in Piraeum se descendisse significat, plurimis modis €scripta [2quam ut]2 quo ordine quodque maxime faceret ex-periretur. Verum id cum in duobus uerbis fit, anastrophe €dicitur, reuersio quaedam, qualia sunt uulgo 'mecum', €'secum', apud oratores et historicos 'quibus de rebus'. At €cum decoris gratia traicitur longius uerbum, proprie hyper-€bati tenet nomen: 'animaduerti, iudices, omnem accusatoris €orationem in duas diuisam esse partis.' Nam 'in duas partis diuisam esse' rectum erat, sed durum et incomptum. Poetae €quidem etiam uerborum diuisione faciunt transgressionem: €@@@@'Hyperboreo septem subiecta trioni,' €quod oratio nequaquam recipiet. At id quidem proprie dici €tropos possit, quia componendus est e duobus intellectus: alioqui, ubi nihil ex significatione mutatum est et structura €sola uariatur, figura potius uerborum dici potest, sicut multi €existimarunt. Longis autem hyperbatis et confusis quae uitia €accidunt, suo loco diximus. €@@Hyperbolen audacioris ornatus summo loco posui. Est €haec decens ueri superiectio: uirtus eius ex diuerso par, augendi atque minuendi. Fit pluribus modis; aut enim plus @1 €facto dicimus: 'uomens frustis esculentis gremium suum et €totum tribunal impleuit', et €@@@@'geminique minantur | in caelum scopuli', €aut res per similitudinem attollimus: €@@@@'credas innare reuulsas | Cycladas', aut per comparationem, ut €@@@@'fulminis ocior alis', €aut signis quasi quibusdam: €@@@@'illa uel intactae segetis per summa uolaret €@@@@gramina nec teneras cursu laesisset aristas', uel tralatione, ut ipsum illud 'uolaret'. Crescit interim hyper-€bole alia insuper addita, ut Cicero in Antonium dicit: 'Quae €Charybdis tam uorax? Charybdin dico? Quae si fuit, fuit €animal unum: Oceanus, medius fidius, uix uidetur tot res, €tam dissipatas, tam distantibus in locis positas tam cito absorbere potuisse.' Exquisitam uero figuram huius rei €deprendisse apud principem lyricorum Pindarum uideor in €libro quem inscripsit Hymnus. Is namque Herculis impetum €aduersus Meropas, qui in insula Coo dicuntur habitasse, non €igni nec uentis nec mari sed fulmini dicit similem fuisse, ut illa minora, hoc par esset. Quod imitatus Cicero illa com-€posuit in Verrem: 'Versabatur in Sicilia longo interuallo €alter non Dionysius ille nec Phalaris (tulit enim illa quon-€dam insula multos et crudelis tyrannos), sed quoddam nouum €monstrum ex uetere illa inmanitate quae in isdem uersata @1 €locis dicitur. Non enim Charybdin tam infestam neque €Scyllam nauibus quam istum in eodem freto fuisse arbitror.' Nec pauciora sunt genera minuendi: €@@@@'uix ossibus haerent.' €Et quod Cicero [est] in quodam ioculari libello: €@@@@'fundum %Vetto% uocat quem possit mittere funda: €@@@@@@ni tamen exciderit qua caua funda patet.' €Sed huius quoque rei seruetur mensura quaedam. Quamuis €enim est omnis hyperbole ultra fidem, non tamen esse debet ultra modum, nec alia uia magis in cacozelian itur. Piget €referre plurima hinc orta uitia, cum praesertim minime sint €ignota et obscura. Monere satis est mentiri hyperbolen, nec €ita ut mendacio fallere uelit. Quo magis intuendum est quo €usque deceat extollere quod nobis non creditur. Peruenit €haec res frequentissime ad risum: qui si captatus est, urbanitatis, sin aliter, stultitiae nomen adsequitur. Est €autem in usu uulgo quoque et inter ineruditos et apud rusti-€cos, uidelicet quia natura est omnibus augendi res uel min-€uendi cupiditas insita nec quisquam uero contentus est: sed ignoscitur, quia non adfirmamus. Tum est hyperbole uirtus €cum res ipsa de qua loquendum est naturalem modum ex-€cessit: conceditur enim amplius dicere, quia dici quantum €est non potest, meliusque ultra quam citra stat oratio. Sed €de hoc satis, quia eundem locum plenius in eo libro quo €causas corruptae eloquentiae reddebamus tractauimus. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER NONVS}1 ¡@@Cum sit proximo libro de tropis dictum, sequitur per-€tinens ad figuras (quae schemata Graece uocantur) locus €ipsa rei natura coniunctus superiori. Nam plerique has tropos esse existimauerunt, quia, siue ex hoc duxerint €nomen, quod sint formati quodam modo, siue ex eo, quod €uertant orationem, unde et motus dicuntur, fatendum erit €esse utrumque eorum etiam in figuris. Vsus quoque est €idem: nam et uim rebus adiciunt et gratiam praestant. Nec €desunt qui tropis figurarum nomen imponant, quorum est C. Artorius Proculus. Quin adeo similitudo manifesta est ut €ea discernere non sit in promptu. Nam quo modo quaedam €in his species plane distant, manente tamen generaliter illa €societate, quod utraque res a derecta et simplici ratione cum €aliqua dicendi uirtute deflectitur: ita quaedam perquam €tenui limite diuiduntur, ut cum ironia tam inter figuras sen-€tentiae quam inter tropos reperiatur, $PERI/FRASIN& autem et €$U(PE/RBATON& et $O)NOMATOPOII/AN& clari quoque auctores figuras uer-€borum potius quam tropos dixerint. @@Quo magis signanda est utriusque rei differentia. Est igi-€tur tropos sermo a naturali et principali significatione tra-€latus ad aliam ornandae orationis gratia, uel, ut plerique €grammatici finiunt, dictio ab eo loco in quo propria est @1 €tralata in eum in quo propria non est: 'figura', sicut nomine €ipso patet, conformatio quaedam orationis remota a com-muni et primum se offerente ratione. Quare in tropis ponun-€tur uerba alia pro aliis, ut in $METAFORA=|&, $METWNUMI/A|&, $A)NTONOMASI/A|&, €$METALH/MYEI&, $SUNEKDOXH=|&, $KATAXRH/SEI&, $A)LLHGORI/A|&, plerumque €$U(PERBOLH=|&: namque et rebus fit et uerbis. $*)ONOMATOPOII/A& fictio €est nominis: ergo hoc quoque pro aliis ponitur, quibus usuri fuimus si illud non fingeremus. $*PERI/FRASIS&, etiam si frequen-€ter et id ipsum in cuius locum adsumitur nomen complecti €solet, utitur tamen pluribus pro uno. $*)EPI/QETON&, quoniam €plerumque habet antonomasiae partem, coniunctione eius €fit tropos. In hyperbato commutatio est ordinis, ideoque €multi tropis hoc genus eximunt: transfert tamen uerbum aut partem eius a suo loco in alienum. Horum nihil in figuras €cadit: nam et propriis uerbis et ordine conlocatis figura fieri €potest. Quo modo autem ironia alia sit tropi, alia schematos, €suo loco reddam: nomen enim fateor esse commune. Haec €scio quam multiplicem habeant quamque scrupulosam dis-€putationem, sed ea non pertinet ad praesens meum proposi-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰—‡tum. Nihil enim refert quo modo appelletur utrumlibet €eorum, si quid orationi prosit apparet: nec mutatur uoca-bulis uis rerum. Et sicut homines, si aliud acceperunt quam €quod habuerant nomen, idem sunt tamen, ita haec de quibus €loquimur, siue tropi siue figurae dicentur, idem efficient. €Non enim nominibus prosunt sed effectibus, ut statum €coniecturalem an infitialem an facti an de substantia nominemus nihil interest, dum idem quaeri sciamus. Opti-€mum ergo in his sequi maxime recepta, et rem ipsam, quo-€cumque appellabitur modo, intellegi. Illud tamen notandum, @1 €coire frequenter in easdem sententias et tropon et figuram: €tam enim tralatis uerbis quam propriis figuratur oratio. @@Est autem non mediocris inter auctores dissensio et quae €uis nominis eius et quot genera et quae quam multaeque sint €species. Quare primum intuendum est quid accipere debea-€mus figuram. Nam duobus modis dicitur: uno qualiscumque €forma sententiae, sicut in corporibus, quibus, quoquo modo sunt composita, utique habitus est aliquis: altero, quo €proprie schema dicitur, in sensu uel sermone aliqua a uulgari €et simplici specie cum ratione mutatio, sicut nos sedemus, €incumbimus, respicimus. Itaque cum in eosdem casus aut €tempora aut numeros aut etiam pedes continuo quis aut €certe nimium frequenter incurrit, praecipere solemus uarian-das figuras esse uitandae similitudinis gratia: in quo ita €loquimur tamquam omnis sermo habeat figuram. Itemque €eadem figura dicitur 'cursitare' qua 'lectitare', id est eadem €ratione declinari. Quare illo intellectu priore et communi €nihil non figuratum est. Quo si contenti sumus, non inmerito €Apollodorus, si tradenti Caecilio credimus, incomprensibilia partis huius praecepta existimauit. Sed si habitus quidam €et quasi gestus sic appellandi sunt, id demum hoc loco accipi €schema oportebit quod sit a simplici atque in promptu posito €dicendi modo poetice uel oratorie mutatum. Sic enim uerum €erit aliam esse orationem $A)SXHMA/TISTON&, id est carentem €figuris, quod uitium non inter minima est, aliam $E)SXHMATIS-$ME/NHN&, id est figuratam. Verum id ipsum anguste Zoilus ter-€minauit, qui id solum putauerit schema quo aliud simulatur €dici quam dicitur, quod sane uulgo quoque sic accipi scio: @1 €unde et figuratae controuersiae quaedam, de quibus post €paulo dicam, uocantur. Ergo figura sit arte aliqua nouata €forma dicendi. @@Genus eius unum quidam putauerunt, in hoc ipso diuersas €opiniones secuti. Nam hi, quia uerborum mutatio sensus €quoque uerteret, omnis figuras in uerbis esse dixerunt, illi, €quia uerba rebus accommodarentur, omnis in sensibus. Quarum utraque manifesta cauillatio est. Nam et eadem €dici solent aliter atque aliter manetque sensus elocutione €mutata, et figura sententiae plures habere uerborum figuras €potest. Illa est enim posita in concipienda cogitatione, haec €in enuntianda, sed frequentissime coeunt, ut in hoc: 'iam, €iam, Dolabella, neque me tui neque tuorum liberum_': €nam oratio a iudice auersa in sententia, 'iam iam' et 'liber-€um' in uerbis sunt schemata. @@Inter plurimos enim, quod sciam, consensum est duas eius €esse partes, $DIANOI/AS&, id est mentis uel sensus uel sententi-€arum (nam his omnibus modis dictum est), et $LE/CEWS&, id est €uerborum uel dictionis uel elocutionis uel sermonis uel ora-tionis: nam et uariatur et nihil refert. Cornelius tamen Cel-€sus adicit uerbis et sententiis figuras colorum, nimia profecto €nouitatis cupiditate ductus. Nam quis ignorasse eruditum €alioqui uirum credat colores et sententias sensus esse? Quare €sicut omnem orationem, ita figuras quoque uersari necesse €est in sensu et in uerbis. @@Vt uero natura prius est concipere animo res quam enun-€tiare, ita de iis figuris ante est loquendum quae ad mentem €pertinent: quarum quidem utilitas cum magna tum multi-€plex in nullo non orationis opere uel clarissime lucet. Nam @1 €etsi minime uidetur pertinere ad probationem qua figura €quidque dicatur, facit tamen credibilia quae dicimus, et in animos iudicum qua non obseruatur inrepit. Namque ut in €armorum certamine aduersos ictus et rectas ac simplices €manus cum uidere tum etiam cauere ac propulsare facile est, €auersae tectaeque minus sunt obseruabiles, et aliud osten-€disse quam petas artis est: sic oratio, quae astu caret, pondere €modo et inpulsu proeliatur, simulanti uariantique cona-€tus in latera atque in terga incurrere datur et arma auocare et uelut nutu fallere. Iam uero adfectus nihil magis ducit. €Nam si frons, oculi, manus multum ad motum animorum €ualent, quanto plus orationis ipsius uultus ad id quod efficere €tendimus compositus? Plurimum tamen ad commenda-€tionem facit, siue in conciliandis agentis moribus siue ad €promerendum actioni fauorem siue ad leuandum uarietate €fastidium siue ad quaedam uel decentius indicanda uel €tutius. @@Sed antequam quae cuique rei figura conueniat ostendo, €dicendum est nequaquam eas esse tam multas quam sint a €quibusdam constitutae: neque enim me mouent nomina illa, quae fingere utique Graecis promptissimum est. Ante omnia €igitur illi qui totidem figuras putant quot adfectus repudian-€di, non quia adfectus non sit quaedam qualitas mentis, sed €quia figura, quam non communiter sed proprie nominamus, €non sit simplex rei cuiuscumque enuntiatio. Quapropter in €dicendo irasci dolere misereri timere confidere contemnere €non sunt figurae, non magis quam suadere minari rogare excusare. Sed fallit parum diligenter intuentes quod €inueniunt in omnibus iis locis figuras et earum exempla ex €orationibus excerpunt: neque enim pars ulla dicendi est quae €non recipere eas possit. Sed aliud est admittere figuram, €aliud figuram esse: neque enim uerebor explicandae rei gratia @1 frequentiorem eiusdem nominis repetitionem. Quare dabunt €mihi aliquam in irascente deprecante miserante figuram; €scio: sed non ideo irasci, misereri, deprecari figura erit. €Cicero quidem omnia orationis lumina in hunc locum con-€gerit, mediam quandam, ut arbitror, secutus uiam: ut neque €omnis sermo schema iudicaretur neque ea sola quae haberent €aliquam remotam ab usu communi fictionem, sed quae essent €clarissima et ad mouendum auditorem ualerent plurimum: €quem duobus ab eo libris tractatum locum ad litteram €subieci, ne fraudarem legentes iudicio maximi auctoris. @@In tertio de Oratore ita scriptum est: 'In perpetua autem €oratione, cum et coniunctionis leuitatem et numerorum €quam dixi rationem tenuerimus, tum est quasi luminibus €distinguenda et frequentanda omnis oratio sententiarum atque uerborum. Nam et commoratio una in re permultum €mouet et inlustris explanatio rerumque quasi gerantur sub €aspectum paene subiectio, quae in exponenda re plurimum €ualet, ad inlustrandum id quod exponitur, et ad amplifican-€dum, ut iis qui audient illud quod augebimus, quantum efficere oratio poterit, tantum esse uideatur: et huic con-€traria saepe percursio est et plus ad intellegendum quam €dixeris significatio et distincte concisa breuitas et extenua-€tio, et huic adiuncta inlusio, a praeceptis Caesaris non ab-€horrens, et ab re digressio, in qua cum fuerit delectatio, tum €reditus ad rem aptus et concinens esse debebit: propositio-€que quid sis dicturus et ab eo quod est dictum seiunctio et €reditus ad propositum et iteratio et rationis apta conclusio: tum augendi minuendiue causa ueritatis supralatio atque @1 €traiectio, et rogatio atque huic finitima quasi percontatio €expositioque sententiae suae: tum illa, quae maxime quasi €inrepit in hominum mentes, alia dicentis ac significantis €dissimulatio, quae est periucunda cum [in] orationis non con-tentione sed sermone tractatur: deinde dubitatio, tum distri-€butio, tum correctio uel ante uel post quam dixeris, uel cum €aliquid a te ipso reicias. Praemunitio etiam est ad id quod €adgrediare, et traiectio in alium: communicatio, quae est €quasi cum iis ipsis apud quos dicas deliberatio: morum ac €uitae imitatio uel in personis uel sine illis, magnum quoddam €ornamentum orationis et aptum ad animos conciliandos uel maxime, saepe autem etiam ad commouendos: personarum €ficta inductio, uel grauissimum lumen augendi: descriptio, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰˜Ÿƒerroris inductio, ad hilaritatem inpulsio, anteoccupatio: tum €duo illa quae maxime mouent, similitudo et exemplum: €digestio, interpellatio, contentio, reticentia, commendatio: uox quaedam libera atque etiam effrenatior augendi causa, €iracundia, obiurgatio, promissio, deprecatio, obsecratio, €declinatio breuis a proposito, non ut superior illa digressio, purgatio, conciliatio, laesio, optatio atque execratio. His fere €luminibus inlustrant orationem sententiae. Orationis autem €ipsius tamquam armorum est uel ad usum comminatio €et quasi petitio uel ad uenustatem ipsa tractatio. Nam et €geminatio uerborum habet interdum uim, leporem alias, et €paulum inmutatum uerbum atque deflexum, et eiusdem €uerbi crebra tum a primo repetitio, tum in extremum con-€uersio, et in eadem uerba impetus et concursio, et adiunctio €et progressio, et eiusdem uerbi crebrius positi quaedam @1 €distinctio, et reuocatio uerbi, et illa quae similiter desinunt aut €quae cadunt similiter aut quae paribus paria referuntur aut quae sunt inter se similia. Est etiam gradatio quaedam et €conuersio et uerborum concinna transgressio et contrarium €et dissolutum et declinatio [2et]2 reprehensio et exclamatio et €inminutio et quod in multis casibus ponitur et quod de sin-€gulis rebus propositis ductum refertur ad singula, et ad pro-€positum subiecta ratio et item in distributis supposita ratio, et permissio et rursus alia dubitatio et inprouisum quiddam, et €dinumeratio et alia correctio et dissipatio, et continuatum €et interruptum, et imago et sibi ipsi responsio et inmutatio €et diiunctio et ordo et relatio et digressio et circumscriptio. Haec enim sunt fere atque horum similia, uel plura etiam €esse possunt, quae sententiis orationem uerborumque con-€formationibus inluminent.' €@@Eadem sunt in Oratore plurima, non omnia tamen et €paulo magis distincta, quia post orationis et sententiarum €figuras tertium quendam subiecit locum ad alias, ut ipse ait, quasi uirtutes dicendi pertinentem: 'Et reliqua ex con-€locatione uerborum quae sumuntur quasi lumina magnum €adferunt ornatum orationi. Sunt enim similia illis quae in €amplo ornatu scaenae aut fori appellantur insignia, non quia sola ornent, sed quod excellant. Eadem ratio est horum, quae €sunt orationis lumina et quodam modo insignia, cum aut €duplicantur iteranturque uerba aut breuiter commutata €ponuntur, aut ab eodem uerbo ducitur saepius oratio aut in €idem conicitur aut utrumque, aut adiungitur idem iteratum @1 €aut idem ad extremum refertur, aut continenter unum uer-bum non eadem sententia ponitur, aut cum similiter uel €cadunt uerba uel desinunt, aut multis modis contrariis re-€lata contraria, aut cum gradatim sursum uersum reditur, aut €cum demptis coniunctionibus dissolute plura dicuntur, aut €cum aliquid praetereuntes cur id faciamus ostendimus, €aut cum corrigimus nosmet ipsos quasi reprehendentes, aut €si est aliqua exclamatio uel admirationis uel questionis, aut cum eiusdem nominis casus saepius commutantur. Senten-€tiarum ornamenta maiora sunt: quibus quia frequentissime €Demosthenes utatur, sunt qui putent idcirco eius eloquen-€tiam maxime esse laudabilem. Et uero nullus fere ab eo €locus sine quadam conformatione sententiae dicitur, nec €quicquam est aliud dicere nisi omnes aut certe plerasque aliqua specie inluminare sententias. Quas cum tu optume, €Brute, teneas, quid attinet nominibus uti aut exemplis? €Tantum modo notetur locus. Sic igitur dicet ille quem expeti-€mus ut uerset saepe multis modis eadem et in una re haereat in eademque commoretur sententia: saepe etiam ut extenuet €aliquid, saepe ut inrideat, ut declinet a proposito deflectat-€que sententiam, ut proponat quid dicturus sit, ut, cum €transegerit iam aliquid, definiat, ut se ipse reuocet, ut quod €dixerit iteret, ut argumentum ratione concludat, ut interro-€gando urgeat, ut rursus quasi ad interrogata sibi ipse respon-deat, ut contra ac dicat accipi et sentiri uelit, ut addubitet €quid potius aut quo modo dicat, ut diuidat in partis, ut €aliquid relinquat et neglegat, ut ante praemuniat, ut in eo €ipso in quo reprehendatur culpam in aduersarium conferat, ut saepe cum iis qui audiunt, nonnumquam etiam cum ad-€uersario quasi deliberet, ut hominum mores sermonesque @1 €describat, ut muta quaedam loquentia inducat, ut ab eo €quod agitur auertat animos, ut saepe in hilaritatem risumue €conuertat, ut ante occupet quod uideat opponi, ut comparet €similitudines, ut utatur exemplis, ut aliud alii tribuens dis-€pertiat, ut interpellatorem coerceat, ut aliquid reticere se €dicat, ut denuntiet quid caueant, ut liberius quid audeat, ut €irascatur etiam, ut obiurget aliquando, ut deprecetur, ut €supplicet, ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantum, €ut optet, ut execretur, ut fiat iis apud quos dicet familiaris. Atque alias etiam dicendi quasi uirtutes sequetur: breuita-€tem si res petet, saepe etiam rem dicendo subiciet oculis, €saepe supra feret quam fieri possit: significatio saepe erit €maior quam oratio, saepe hilaritas, saepe uitae naturarum-€que imitatio. Hoc in genere (nam quasi siluam uides) omnis €eluceat oportet eloquentiae magnitudo.'  @@Ergo cui latius complecti conformationes uerborum ac €sententiarum placuerit habet quod sequatur, nec adfirmare €ausim quicquam esse melius; sed haec ad propositi mei €rationem legat: nam mihi de iis sententiarum figuris dicere €in animo est quae ab illo simplici modo indicandi recedunt, quod idem multis doctissimis uiris uideo placuisse. Omnia €tamen illa, etiam quae sunt alterius modi lumina, adeo sunt €uirtutes orationis ut sine iis nulla intellegi uere possit oratio. €Nam quo modo iudex doceri potest si desit inlustris expla-€natio, propositio, promissio, finitio, seiunctio, expositio €sententiae suae, rationis apta conclusio, praemunitio, simi-€litudo, exemplum, digestio, distributio, interpellatio, inter-pellantis coercitio, contentio, purgatio, laesio? Quid uero €agit omnino eloquentia detractis amplificandi minuendique €rationibus? Quarum prior desiderat illam plus quam dixeris @1 €significationem, id est $E)/MFASIN&, et supralationem ueritatis et €traiectionem, haec altera extenuationem [2et]2 deprecationem. €Qui adfectus erunt uel concitati detracta uoce libera [2et]2 €effrenatiore, iracundia, obiurgatione, optatione, execra-€tione? uel illi mitiores nisi adiuuantur commendatione, con-ciliatione, ad hilaritatem inpulsione? Quae delectatio aut €quod mediocriter saltem docti hominis indicium nisi alia €repetitione, alia commoratione infigere, digredi a re et redire €ad propositum suum scierit, remouere a se, in alium traicere, €quae relinquenda, quae contemnenda sint iudicare? Motus €est in his orationis atque actus, quibus detractis iacet et uelut agitante corpus spiritu caret. Quae cum adesse debent, €tum disponenda atque uarianda sunt, ut auditorem, quod €in fidibus fieri uidemus, omni sono mulceant. Verum ea €plerumque recta sunt, nec se fingunt sed confitentur. Ad-€mittunt autem, ut dixi, figuras, quod uel ex proxima doceri €potest. @@Quid enim tam commune quam interrogare uel percon-€tari? Nam utroque utimur indifferenter, quamquam alterum €noscendi, alterum arguendi gratia uidetur adhiberi. At ea €res, utrocumque dicitur modo, etiam multiplex habet €schema: incipiamus enim ab iis quibus acrior ac uehementior fit probatio, quod primo loco posuimus. Simplex est sic €rogare: €@@@@'sed uos qui tandem? quibus aut uenistis ab oris?': €figuratum autem quotiens non sciscitandi gratia adsumitur, @1 €sed instandi: 'quid enim tuus ille, Tubero, destrictus in acie €Pharsalica gladius agebat?' et 'quo usque tandem abutere, €Catilina, patientia nostra?' et 'patere tua consilia non sen-tis?' et totus denique hic locus. Quanto enim magis ardet €quam si diceretur 'diu abuteris patientia nostra', et 'patent €tua consilia'. Interrogamus etiam quod negari non possit: €'dixitne tandem causam C. Fidiculanius Falcula?' aut ubi €respondendi difficilis est ratio, ut uulgo uti solemus: 'quo €modo? qui fieri potest?' aut inuidiae gratia, ut Medea apud Senecam: 'quas peti terras iubes?' aut miserationis, ut þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¢˜‰‚Sinon apud Vergilium 'heu quae me tellus', inquit, 'quae €me aequora possunt accipere?' aut instandi et auferendae €dissimulationis, ut Asinius: 'Audisne? Furiosum, inquam, non inofficiosum testamentum reprendimus.' Totum hoc €plenum est uarietatis: nam et indignationi conuenit: €@@@@'et quisquam numen Iunonis adoret?' €et admirationi: €@@@@'quid non mortalia pectora cogis, €@@@@auri sacra fames?' Est interim acrius imperandi genus: €@@@@'non arma expedient totaque ex urbe sequentur?' €Et ipsi nosmet rogamus, quale est illud Terentianum: 'quid igitur faciam?' Est aliqua etiam in respondendo figura, cum €aliud interroganti ad aliud, quia sic utilius sit, occurritur, €tum augendi criminis gratia, ut testis in reum, rogatus an ab @1 €reo fustibus uapulasset, 'innocens', inquit: tum declinandi, €quod est frequentissimum: 'quaero an occideris hominem', €respondetur 'latronem': 'an fundum occupaueris', responde-tur 'meum', ut confessionem praecedat defensio: ut apud €Vergilium in Bucolicis dicenti €@@@@'non ego te uidi Damonis, pessime, caprum €@@@@excipere insidiis?' €occurritur: €@@@@'an mihi cantando uictus non redderet ille?' Cui est confinis dissimulatio, non alibi quam in risu posita €ideoque tractata suo loco: nam serio si fiat, pro confessione €est. Ceterum et interrogandi se ipsum et respondendi sibi €solent esse non ingratae uices, ut Cicero pro Ligario: 'Apud €quem igitur hoc dico? Apud eum qui, cum hoc sciret, tamen me, antequam uidit, rei publicae reddidit.' Aliter pro Caelio €ficta interrogatione: 'dicet aliquis: haec igitur est tua disci-€plina? sic tu instituis adulescentis?' et totus locus. Deinde: €'ego, si qui, iudices, hoc robore animi atque hac indole uir-€tutis ac continentiae fuit', et cetera. Cui diuersum est, cum €alium rogaueris, non expectare responsum, sed statim subi-€cere: 'Domus tibi deerat? At habebas. Pecunia superabat? €At egebas.' Quod schema quidam 'per suggestionem' uocant. Fit et comparatione: 'uter igitur facilius suae sententiae €rationem redderet?' et aliis modis tum breuius tum latius, €tum de una re tum de pluribus. €@@Mire uero in causis ualet praesumptio, quae $PRO/LHMYIS €dicitur, cum id quod obici potest occupamus. Id neque in @1 €aliis partibus rarum est et praecipue prohoemio conuenit. Sed quamquam generis unius diuersas species habet. Est €enim quaedam praemunitio, qualis Ciceronis contra Q. Cae-€cilium quod ad accusandum descendat qui semper defen-€derit: quaedam confessio, [2ut]2 pro Rabirio Postumo, quem €sua quoque sententia reprehendendum fatetur quod pecu-€niam regi crediderit: quaedam praedictio, ut 'dicam enim €non augendi criminis gratia': quaedam emendatio, ut 'rogo €ignoscatis mihi, si longius sum euectus': frequentissima €praeparatio, cum pluribus uerbis uel quare facturi quid simus uel quare fecerimus dici solet. Verborum quoque uis €ac proprietas confirmatur %uel praesumptione%: 'quamquam €illa non poena sed prohibitio sceleris fuit', aut reprehensione: €'ciues, inquam, si hoc eos nomine appellari fas est.' @@Adfert aliquam fidem ueritatis et dubitatio, cum simula-€mus quaerere nos unde incipiendum, ubi desinendum, quid €potissimum dicendum, an omnino dicendum sit. Cuius modi €exemplis plena sunt omnia, sed unum interim sufficit: €'Equidem, quod ad me attinet, quo me uertam nescio. Negem fuisse infamiam illam iudicii corrupti?' et cetera. Hoc etiam €in praeteritum ualet: nam et dubitasse nos fingimus. €@@A quo schemate non procul abest illa quae dicitur com-€municatio, cum aut ipsos aduersarios consulimus, ut Domi-€tius Afer pro Cloatilla: 'nescit trepida quid liceat feminae, @1 €quid coniugem deceat: forte uos in illa solitudine obuios €casus miserae mulieri optulit: tu, frater, uos, paterni amici, quod consilium datis?' aut cum iudicibus quasi deliberamus, €quod est frequentissimum: 'quid suadetis?' et 'uos inter-€rogo' et 'quid tandem fieri oportuit?' ut Cato: 'cedo, si uos in €eo loco essetis, quid aliud fecissetis?' et alibi: 'communem rem agi putatote ac uos huic rei praepositos esse.' Sed non num-€quam communicantes aliquid inexpectatum subiungimus, €quod et per se schema est, ut in Verrem Cicero: 'quid dein-€de? quid censetis? furtum fortasse aut praedam aliquam?' €deinde, cum diu suspendisset iudicum animos, subiecit quod €multo esset improbius. Hoc Celsus sustentationem uocat. Est autem duplex: nam et contra frequenter, cum expecta-€tionem grauissimorum fecimus, ad aliquid quod sit leue aut €nullo modo criminosum descendimus. Sed quia non tantum €per communicationem fieri solet, $PARA/DOCON& alii nominarunt, id est inopinatum. Illis non accedo qui schema esse existi-€mant etiam si quid nobis ipsis dicamus inexpectatum acci-€disse, ut Pollio: 'numquam fore credidi, iudices, ut reo Scauro ne quid in eius iudicio gratia ualeret precarer.' Paene €idem fons est illius quam 'permissionem' uocant qui com-€municationis, cum aliqua ipsis iudicibus relinquimus aesti-€manda, aliqua nonnumquam aduersariis quoque, ut Caluus €Vatinio: 'perfrica frontem et dic te digniorem qui praetor €fieres quam Catonem.' @@Quae uero sunt augendis adfectibus accommodatae €figurae constant maxime simulatione. Namque et irasci nos €et gaudere et timere et admirari et dolere et indignari et @1 €optare quaeque sunt similia his fingimus. Vnde sunt illa: €'liberatus sum, respiraui', et 'bene habet', et 'quae amentia €est haec?' et 'o tempora, o mores!' et 'miserum me! con-€sumptis enim lacrimis infixus tamen pectori haeret dolor', et €@@@@'magnae nunc hiscite terrae'. Quod exclamationem quidam uocant ponuntque inter figuras €orationis. Haec quotiens uera sunt, non sunt in ea forma de €qua nunc loquimur: adsimulata et arte composita procul €dubio schemata sunt existimanda. Quod idem dictum sit de €oratione libera, quam Cornificius licentiam uocat, Graeci €$PARRHSI/AN&. Quid enim minus figuratum quam uera libertas? Sed frequenter sub hac facie latet adulatio. Nam Cicero cum €dicit pro Ligario: 'suscepto bello, Caesar, gesto iam etiam €ex parte magna, nulla ui coactus consilio ac uoluntate mea €ad ea arma profectus sum quae erant sumpta contra te', non €solum ad utilitatem Ligari respicit, sed magis laudare uictoris clementiam non potest. In illa uero sententia: €'quid autem aliud egimus, Tubero, nisi ut quod hic potest €nos possemus?' admirabiliter utriusque partis facit €bonam causam, sed hoc eum demeretur cuius mala fuerat. €@@Illa adhuc audaciora et maiorum, ut Cicero existimat, €laterum, fictiones personarum, quae $PROSWPOPOII/AI& dicuntur: mire namque cum uariant orationem tum excitant. His et €aduersariorum cogitationes uelut secum loquentium pro-€trahimus (qui tamen ita demum a fide non abhorrent si ea €locutos finxerimus quae cogitasse eos non sit absurdum), et @1 €nostros cum aliis sermones et aliorum inter se credibiliter €introducimus, et suadendo, obiurgando, querendo, laudando, miserando personas idoneas damus. Quin deducere deos in €hoc genere dicendi et inferos excitare concessum est. Vrbes €etiam populique uocem accipiunt. Ac sunt quidam qui has €demum $PROSWPOPOII/AS& dicant in quibus et corpora et uerba €fingimus: sermones hominum adsimulatos dicere $DIALO/GOUS €malunt, quod Latinorum quidam dixerunt sermocinationem. Ego iam recepto more utrumque eodem modo appellaui: €nam certe sermo fingi non potest ut non personae sermo €fingatur. Sed in iis quae natura non permittit hoc modo €mollior fit figura: 'etenim si mecum patria mea, quae mihi €uita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res €publica sic loquatur: Marce Tulli, quid agis?' Illud audacius €genus: 'quae tecum, Catilina, sic agit et quodam modo tacita €loquitur: nullum iam aliquot annis facinus extitit nisi per te.' Commode etiam aut nobis aliquas ante oculos esse rerum €personarum uocum imagines fingimus, aut eadem aduersariis €aut iudicibus non accidere miramur: qualia sunt 'uidetur €mihi' et 'nonne uidetur tibi?' Sed magna quaedam uis elo-€quentiae desideratur. Falsa enim et incredibilia natura €necesse est aut magis moueant, quia supra uera sunt, aut pro uanis accipiantur, quia uera non sunt. Vt dicta autem þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¢˜¢‚quaedam, ita scripta quoque fingi solent, quod facit Asinius €pro Liburnia: 'mater mea, quae mihi cum carissima tum €dulcissima fuit, quaeque mihi uixit bisque eodem die uitam €dedit' et reliqua, deinde 'exheres esto'. Haec cum per se €figura est, tum duplicatur quotiens, sicut in hac causa, ad imitationem alterius scripturae componitur. Nam contra @1 €recitabatur testamentum: 'P. Nouanius Gallio, cui ego €omnia meritissimo uolo et debeo pro eius animi in me summa €uoluntate', et adiectis deinceps aliis 'heres esto': incipit esse €quodam modo $PARW|DH/&, quod nomen ductum a canticis ad €aliorum similitudinem modulatis abusiue etiam in uersifica-tionis ac sermonum imitatione seruatur. Sed formas quoque €fingimus saepe, ut Famam Vergilius, ut Voluptatem ac Vir-€tutem, quem ad modum a Xenophonte traditur, Prodicus, €ut Mortem ac Vitam, quas contendentes in satura tradit, €Ennius. Est et incerta persona ficta oratio: 'hic aliquis' et 'dicat aliquis'. Est et iactus sine persona sermo: €@@@@'hic Dolopum manus, hic saeuus tendebat Achilles'. €Quod fit mixtura figurarum, cum $PROSWPOPOII/A|& accedit illa €quae est orationis per detractionem: detractum est enim €quis diceret. Vertitur interim $PROSWPOPOII/A& in speciem nar-€randi. Vnde apud historicos reperiuntur obliquae adlocu-€tiones, ut in Titi Liui primo statim: 'urbes quoque ut cetera €ex infimo nasci, deinde, quas sua uirtus ac di iuuent, magnas €opes sibi magnumque nomen facere.' @@Auersus quoque a iudice sermo, qui dicitur apostrophe, €mire mouet, siue aduersarios inuadimus: 'quid enim tuus €ille, Tubero, in acie Pharsalica?' siue ad inuocationem ali-€quam conuertimur: 'uos enim iam ego, Albani tumuli atque €luci', siue ad inuidiosam inplorationem: 'o leges Porciae @1 legesque Semproniae!' Sed illa quoque uocatur auersio quae €a proposita quaestione abducit audientem: €@@@@'non ego cum Danais Troianam excindere gentem €@@@@Aulide iuraui'. €Quod fit et multis et uariis figuris, cum aut aliud expectasse €nos aut maius aliquid timuisse simulamus aut plus uideri €posse ignorantibus, quale est prohoemium pro Caelio. @@Illa uero, ut ait Cicero, sub oculos subiectio tum fieri solet €cum res non gesta indicatur sed ut sit gesta ostenditur, nec €uniuersa sed per partis: quem locum proximo libro subieci-€mus euidentiae. Et Celsus hoc nomen isti figurae dedit: ab €aliis $U(POTU/PWSIS& dicitur, proposita quaedam forma rerum ita €expressa uerbis ut cerni potius uideantur quam audiri: 'ipse €inflammatus scelere et furore in forum uenit, ardebant oculi, toto ex ore crudelitas eminebat.' Nec solum quae facta sint €aut fiant sed etiam quae futura sint aut futura fuerint €imaginamur. Mire tractat hoc Cicero pro Milone, quae €facturus fuerit Clodius si praeturam inuasisset. Sed haec qui-€dem tralatio temporum, quae proprie $META/STASIS& dicitur, in €diatyposi uerecundior apud priores fuit (praeponebant enim €talia: 'credite uos intueri', ut Cicero: 'haec, quae non uidistis oculis, animis cernere potestis'): noui uero et praecipue €declamatores audacius nec mehercule sine motu quodam €imaginantur, ut Seneca in controuersia, cuius summa est €quod pater filium et nouercam inducente altero filio in @1 €adulterio deprensos occidit: 'duc, sequor: accipe hanc senilem manum et quocumque uis inprime.' Et post paulo: 'Aspice, €inquit, quod diu non credidisti. Ego uero non uideo, nox €oboritur et crassa caligo.' Habet haec figura manifestius aliquid: non enim narrari res sed agi uidetur. Locorum quo-€que dilucida et significans descriptio eidem uirtuti adsigna-€tur a quibusdam, alii $TOPOGRAFI/AN& dicunt. €@@$*EI)RWNEI/AN& inueni qui dissimulationem uocaret: quo no-€mine quia parum totius huius figurae uires uidentur ostendi, €nimirum sicut in plerisque erimus Graeca appellatione con-€tenti. Igitur $EI)RWNEI/A& quae est schema ab illa quae est tropos €genere ipso nihil admodum distat (in utroque enim contrarium €ei quod dicitur intellegendum est), species uero prudentius intuenti diuersas esse facile est deprendere: primum quod €tropos apertior est et, quamquam aliud dicit ac sentit, non €aliud tamen simulat: nam et omnia circa fere recta sunt, ut €illud in Catilinam: 'a quo repudiatus ad sodalem tuum, €uirum optimum, Metellum demigrasti'; in duobus demum uerbis est ironia. Ergo etiam breuior est tropos. At in figura €totius uoluntatis fictio est, apparens magis quam confessa, €ut illic uerba sint uerbis diuersa, hic %sensus sermonis et loci% €et tota interim causae conformatio, cum etiam uita uniuersa €ironiam habere uideatur, qualis est uisa Socratis (nam €ideo dictus $EI)/RWN&, agens imperitum et admiratorem aliorum €tamquam sapientium), ut, quem ad modum $A)LLHGORI/AN& @1 €facit continua $METAFORA/&, sic hoc schema faciat tropos ille contextus. Quaedam uero genera huius figurae nullam cum €tropis habent societatem, ut illa statim prima quae ducitur €a negando, quam nonnulli $A)NTI/FRASIN& uocant: 'non agam €tecum iure summo, non dicam quod forsitan optinerem', et: €'quid ego istius decreta, quid rapinas, quid hereditatium pos-€sessiones datas, quid ereptas proferam?' et: 'mitto illam €primam libidinis iniuriam', et: 'ne illa quidem testimonia €recito quae dicta sunt de sestertiis sescentis milibus', et: 'possum dicere.' Quibus generibus per totas interim €quaestiones decurrimus, ut Cicero: 'hoc ego si sic agerem €tamquam mihi crimen esset diluendum, haec pluribus €dicerem.' $*EI)RWNEI/A& est et cum similes imperantibus uel €permittentibus sumus: €@@@@'i, sequere Italiam uentis', et cum ea quae nolumus uideri in aduersariis esse concedi-€mus eis. Id acrius fit cum eadem in nobis sunt et in aduer-€sario non sunt: €@@@@'meque timoris €@@@@argue tu, Drance, quando tot caedis aceruos €@@@@Teucrorum tua dextra dedit'. €Quod idem contra ualet cum aut ea quae a nobis absunt aut €etiam quae in aduersarios reccidunt quasi fatemur: €@@@@'me duce Dardanius Spartam expugnauit adulter'. Nec in personis tantum sed et in rebus uersatur haec con-€traria dicendi quam quae intellegi uelis ratio, ut totum pro €Q. Ligario prohoemium et illae eleuationes: 'uidelicet, o di @1 boni!', 'scilicet is superis labor est', et ille pro Oppio locus: €'o amorem mirum! o beniuolentiam singularem!' Non procul €autem absunt ab hac simulatione res inter se similes, con-€fessio nihil nocitura, qualis est: 'habes igitur, Tubero, quod €est accusatori maxime optandum, confitentem reum', et €concessio, cum aliquid etiam inicum uidemur causae fiducia €pati: 'metum uirgarum nauarchus nobilis nobilissimae ciui-€tatis pretio redemit: humanum est', et pro Cluentio de in-€uidia: 'dominetur in contionibus, iaceat in iudiciis': tertia consensio, ut pro eodem: 'iudicium esse corruptum.' Hac €euidentior figura est cum alicui rei adsentimur quae est €futura pro nobis, uerum id accidere sine aduersarii uitio non €potest. Quaedam etiam uelut laudamus, ut Cicero in Verrem €circa crimen Apolloni Drepanitani: 'gaudeo etiam si quid €ab eo abstulisti, et abs te nihil rectius factum esse dico.' Interim augemus crimina quae ex facili aut diluere possimus €aut negare, quod est frequentius quam ut exemplum desi-€deret. Interim hoc ipso fidem detrahimus illis, quod sint tam €grauia, ut pro Roscio Cicero, cum inmanitatem parricidii, €quamquam per se manifestam, tamen etiam ui orationis €exaggerat. @@$*)APOSIW/PHSIS&, quam idem Cicero reticentiam, Celsus obti-€centiam, nonnulli interruptionem appellant, et ipsa ostendit €adfectus, uel irae, ut €@@@@'quos ego_sed motos praestat componere fluctus', €uel sollicitudinis et quasi religionis: 'An huius ille legis, quam @1 €Clodius a se inuentam gloriatur, mentionem facere ausus €esset uiuo Milone, non dicam consule? De nostrum om-€nium_non audeo totum dicere' (cui simile est in prohoemio €pro Ctesiphonte Demosthenis); uel alio transeundi gratia: 'Cominius autem_tametsi ignoscite mihi, iudices.' In quo €est et illa, si tamen inter schemata numerari debet, cum aliis €etiam pars causae uideatur, digressio; abit enim causa in €laudes Cn. Pompei, idque fieri etiam sine $A)POSIWPH/SEI& potuit. Nam breuior illa, ut ait Cicero, a re digressio plurimis fit þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¢˜¸‚modis. Sed haec exempli gratia sufficient: 'tum C. Varenus, €is qui a familia Anchariana occisus est_hoc quaeso, iudices, €diligenter attendite', et pro Milone: 'et aspexit me illis €quidem oculis quibus tum solebat cum omnibus omnia minabatur.' Est alia non quidem reticentia, quae sit in-€perfecti sermonis, sed tamen praecisa uelut ante legitimum €finem oratio, ut illud: 'nimis urgeo, commoueri uidetur €adulescens', et: 'quid plura? ipsum adulescentem dicere €audistis.' @@Imitatio morum alienorum, quae $H)QOPOII/A& uel, ut alii €malunt, $MI/MHSIS& dicitur, iam inter leniores adfectus numerari €potest: est enim posita fere in eludendo. Sed uersatur et in €factis et in dictis: in factis, quod est $U(POTUPW/SEI& uicinum, in €dictis quale est apud Terentium: €@@@@'Aut ego nescibam quorsum tu ires. Paruola €@@@@hinc est abrepta, eduxit mater pro sua. €@@@@Soror dicta est: cupio abducere, ut reddam suis.' @1 Sed nostrorum quoque dictorum factorumque similis imita-€tio est per relationem, nisi quod frequentius adseuerat quam €eludit: 'dicebam habere eos actorem Q. Caecilium.' Sunt et €illa iucunda et ad commendationem cum uarietate tum €etiam ipsa natura plurimum prosunt, quae simplicem quan-€dam et non praeparatam ostendendo orationem minus nos suspectos iudici faciunt. Hinc est quasi paenitentia dicti, ut €pro Caelio: 'sed quid ego ita grauem personam introduxi?' €et quibus utimur uulgo: 'inprudens incidi'; uel cum quaerere €nos quid dicamus fingimus: 'quid relicum est?' et: 'num €quid omisi?' et cum ibidem inuenire, ut ait Cicero: 'unum €etiam mihi relicum eius modi crimen est', et 'aliud ex alio succurrit mihi'_unde etiam uenusti transitus fiunt (non €quia transitus ipse sit schema), ut Cicero narrato Pisonis €exemplo, qui anulum sibi cudi ab aurifice in tribunali suo €iusserat, uelut hoc in memoriam inductus adiecit: 'Hoc modo €me commonuit Pisonis anulus quod totum effluxerat. Quam €multis istum putatis hominibus honestis de digitis anulos €aureos abstulisse?'; et cum aliqua uelut ignoramus: 'Sed €earum rerum artificem quem?_quemnam? Recte admones, Polyclitum esse dicebant.' Quod quidem non [2in]2 hoc tan-€tum ualet; quibusdam enim, dum aliud agere uidemur, aliud €efficimus, sicut hic Cicero consequitur ne, cum morbum in €signis atque tabulis obiciat Verri, ipse quoque earum rerum €studiosus esse credatur. Et Demosthenes iurando per inter-€fectos in Marathone et Salamine id agit ut minore inuidia cladis apud Chaeroneam acceptae laboret. Faciunt illa quo-€que iucundam orationem, aliqua mentione habita differre et @1 €deponere apud memoriam iudicis et reposcere quae depo-€sueris et iterare quaedam schemate aliquo (non enim est €ipsa per se iteratio schema) et excipere aliqua et dare actioni €uarios uelut uultus. Gaudet enim res uarietate, et sicut oculi €diuersarum aspectu rerum magis detinentur, ita semper €animis praestat in quod se uelut nouum intendant. @@Est emphasis etiam inter figuras, cum ex aliquo dicto €latens aliquid eruitur, ut apud Vergilium: €@@@@'non licuit thalami expertem sine crimine uitam €@@@@degere more ferae'; €quamquam enim de matrimonio queritur Dido, tamen huc €erumpit eius adfectus ut sine thalamis uitam non hominum €putet sed ferarum. Aliud apud Ouidium genus, apud quem €Zmyrna nutrici amorem patris sic confitetur: €@@@@'o, dixit, felicem coniuge matrem!' @@Huic uel confinis uel eadem est qua nunc utimur pluri-€mum. Iam enim ad id genus quod et frequentissimum est et €expectari maxime credo ueniendum est, in quo per quandam €suspicionem quod non dicimus accipi uolumus, non utique €contrarium, ut in $EI)RWNEI/A|&, sed aliud latens et auditori quasi €inueniendum. Quod, ut supra ostendi, iam fere solum schema €a nostris uocatur, et unde controuersiae figuratae dicuntur. Eius triplex usus est: unus si dicere palam parum tutum est, €alter si non decet, tertius qui uenustatis modo gratia adhibe-€tur et ipsa nouitate ac uarietate magis quam si relatio sit €recta delectat. @@Ex his quod est primum frequens in scholis est. Nam et €pactiones deponentium imperium tyrannorum et post @1 €bellum ciuile senatus consulta finguntur et capital est obicere €ante acta, ut quod in foro non expedit illic nec liceat; sed €schematum condicio non eadem est: quamlibet enim aper-€tum, quod modo et aliter intellegi possit, in illos tyrannos €bene dixeris, quia periculum tantum, non etiam offensa uitatur; quod si ambiguitate sententiae possit eludi, nemo €non illi furto fauet. Vera negotia numquam adhuc habuerunt €hanc silentii necessitatem, sed aliam huic similem uerum €multo ad agendum difficiliorem, cum personae potentes €obstant sine quarum reprensione teneri causa non possit. Ideoque hoc parcius et circumspectius faciendum est, quia €nihil interest quo modo offendas, et aperta figura perdit hoc €ipsum quod figura est. Ideoque a quibusdam tota res repu-€diatur, siue intellegatur siue non intellegatur. Sed licet €modum adhibere, in primis ne sint manifestae. Non erunt €autem si non ex uerbis dubiis et quasi duplicibus petentur, €quale est in suspecta nuru: 'duxi uxorem quae patri placuit'; aut, quod est multo ineptius, compositionibus ambiguis, ut €[2in]2 illa controuersia in qua infamis amore filiae uirginis pater €raptam eam interrogat a quo uitiata sit: 'Quis te, inquit, rapuit? Tu, pater, nescis?' Res ipsae perducant iudicem €ad suspicionem, et amoliamur cetera ut hoc solum supersit: €in quo multum etiam adfectus iuuant et interrupta silentio €dictio et cunctationes. Sic enim fiet ut iudex quaerat illud €nescio quid ipse quod fortasse non crederet si audiret, et ei quod a se inuentum existimat credat. Sed ne si optimae €quidem sint esse debent frequentes. Nam densitate ipsa €figurae aperiuntur, nec offensae minus habent sed auctori-€tatis. Nec pudor uidetur quod non palam obicias, sed diffi-€dentia. In summa sic maxime iudex credit figuris si nos putat nolle dicere. Equidem et in personas incidi tales, et in rem @1 €quoque, quod est magis rarum, quae optineri nisi hac arte €non posset. Ream tuebar quae subiecisse dicebatur mariti €testamentum: et dicebantur chirographum marito expiranti heredes dedisse, et uerum erat. Nam, quia per leges institui €uxor non poterat heres, id fuerat actum ut ad eam bona per €hoc tacitum fideicommissum peruenirent. Et caput quidem €tueri facile erat si hoc diceremus palam, sed peribat heredi-€tas. Ita ergo fuit nobis agendum ut iudices illud intellegerent €factum, delatores non possent adprendere ut dictum, et con-€tigit utrumque. Quod non inseruissem ueritus opinionem €iactantiae nisi probare uoluissem in foro quoque esse his figuris locum. Quaedam etiam quae probare non possis €figura potius spargenda sunt. Haeret enim nonnumquam €telum illud occultum, et hoc ipso quod non apparet eximi €non potest: at si idem dicas palam, et defenditur et proban-€dum est. @@Cum autem obstat nobis personae reuerentia, quod secun-€dum posuimus genus, tanto cautius dicendum est quanto €ualidius bonos inhibet pudor quam metus. Hic uero tegere €nos iudex quod sciamus et uerba ui quadam ueritatis erum-€pentia credat coercere. Nam %quo% minus aut ipsi in quos €dicimus aut iudices aut adsistentes oderint hanc maledicendi lasciuiam si uelle nos credant? Aut quid interest quo modo €dicatur cum et res et animus intellegitur? Quid dicendo €denique proficimus nisi ut palam sit facere nos quod ipsi €sciamus non esse faciendum? Atqui praecipue prima quibus €praecipere coeperam tempora hoc uitio laborarunt: dicebant @1 €enim libenter tales controuersias. Quae difficultatis gratia placent, cum sint multo faciliores. Nam rectum genus €adprobari nisi maximis uiribus non potest: haec deuerticula €et anfractus suffugia sunt infirmitatis, ut qui cursu parum €ualent, flexu eludant_cum haec quae adfectatur ratio sen-€tentiarum non procul a ratione iocandi abhorreat. Adiuuat €etiam quod auditor gaudet intellegere et fauet ingenio suo et alio dicente se laudat. Itaque non solum si persona obstaret €rectae orationi, quo in genere saepius modo quam figuris €opus est, decurrebant ad schemata, sed faciebant illis locum €etiam ubi inutiles ac nefariae essent, ut si pater qui infamem þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¢˜Ï…in matre filium secreto occidisset reus malae tractationis iacularetur in uxorem obliquis sententiis. Nam quid im-€purius quam retinuisse talem? Quid porro tam contrarium €quam eum, qui accusetur quia summum nefas suspicatus de €uxore uideatur, confirmare id ipsa defensione quod diluen-€dum est? At si iudicum sumerent animum, scirent quam €eius modi actionem laturi non fuissent, multoque etiam €minus cum in parentis abominanda crimina spargentur. @@Et quatenus huc incidimus, paulo plus scholis demus: nam €et in his educatur orator, et in eo quo modo declametur posi-€tum est etiam quo modo agatur. Dicendum ergo de iis €quoque in quibus non asperas figuras sed palam contrarias €causae plerique fecerunt: 'Tyrannidis adfectatae damnatus €torqueatur ut conscios indicet: accusator eius optet quod €uolet. Patrem quidam damnauit, optat ne is torqueatur: pater ei contra dicit.' Nemo se tenuit agens pro patre quin €figuras in filium faceret, tamquam illum conscium in tor-€mentis nominaturus. Quo quid stultius? Nam cum hoc €iudices intellexerint, aut non torquebitur, cum ideo torqueri @1 €uelit, aut torto non credetur. 'At credibile est hoc eum uelle.' Fortasse: dissimulet ergo, ut efficiat. 'Sed nobis, declamatori-€bus dico, quid proderit hoc intellexisse nisi dixerimus?' Ergo, €si uere ageretur, similiter consilium illud latens prodidisse-€mus? Quid si neque utique uerum est, et habere alias hic €damnatus contradicendi causas potest, uel quod legem con-€seruandam putet, uel quod nolit accusatori debere bene-€ficium, uel, quod ego maxime sequerer, ut se in tormentis innocentem esse pertendat? Quare ne illud quidem semper €succurret sic dicentibus: 'patrocinium hoc uoluit qui con-€trouersiam finxit.' Fortasse enim noluit, sed esto uoluerit: €continuone, si ille stulte cogitauit, nobis quoque stulte €dicendum est? At ego in causis agendis frequenter non puto intuendum quid litigator uelit. Est et ille in hoc genere fre-€quens error, ut putent aliud quosdam dicere, aliud uelle, €praecipue cum in themate est aliquem ut sibi mori liceat €postulare, ut in illa controuersia: 'Qui aliquando fortiter €fecerat et alio bello petierat ut militia uacaret e lege, quod €quinquagenarius esset, aduersante filio ire in aciem coactus €deseruit. Filius, qui fortiter eodem proelio fecerat, incolumi-€tatem eius optat: contra dicit pater.' Non enim, inquiunt, mori uult, sed inuidiam filio facere. Equidem rideo, quod €[ipsi] sic timent tamquam ipsi morituri et in consilium suos €metus ferunt, obliti tot exemplorum circa uoluntariam mor-€tem, causarum quoque quas habet factus ex uiro forti deser-tor. Sed de una controuersia loqui superuacuum est: ego in €uniuersum neque oratoris puto esse umquam praeuaricari, €neque litem intellego in qua pars utraque idem uelit, neque @1 €tam stultum quemquam qui, si uiuere uult, mortem potius male petat quam omnino non petat. Non tamen nego esse €controuersias huius modi figuratas, ut est illa: 'reus parri-€cidii quod fratrem occidisset damnatu iri uidebatur: pater €pro testimonio dixit eum se iubente fecisse: absolutum ab-€dicat.' Nam neque in totum filio parcit, nec quod priore €iudicio adfirmauit mutare palam potest, et, ut non durat €ultra poenam abdicationis, ita abdicat tamen: et alioqui figura in patrem plus facit quam licet, in filium minus. Vt €autem nemo contra id quod uult dicit, ita potest melius €aliquid uelle quam dicit: quo modo ille abdicatus, qui a patre €ut filium expositum et ab eo educatum solutis alimentis €recipiat postulat, reuocari fortasse mauult, non tamen quod petit non uult. Est latens et illa significatio qua, cum ius €asperius petitur a iudice, fit [ei] tamen spes aliqua clemen-€tiae, non palam, ne paciscamur, sed per quandam credibilem €suspicionem, ut in multis controuersiis, sed in hac quoque: €'raptor nisi intra tricesimum diem et raptae patrem et suum €exorauerit pereat: qui exorato raptae patre suum non exorat agit cum eo dementiae': nam si promittat hic pater, lis €tollitur: si nullam spem faciat, ut non demens, crudelis certe €uideatur et a se iudicem auertat. Latro igitur optime: 'Occides €ergo?_Si potero.' Remissius et pro suo ingenio pater Gallio: 'dura, anime, dura: here fortior fuisti.' Confinia sunt his cele-€brata apud Graecos schemata, per quae res asperas mollius €significant. Nam Themistocles suasisse existimatur Atheni-€ensibus ut urbem apud deos deponerent, quia durum erat @1 €dicere ut relinquerent; et qui Victorias aureas in usum belli €conflari uolebat ita declinauit, uictoriis utendum esse. Totum €autem allegoriae simile est aliud dicere, aliud intellegi uelle. @@Quaesitum etiam est quo modo responderi contra figuras €oporteret. Et quidam semper ex diuerso aperiendas €putauerunt, sicut latentia uitia rescinduntur. Idque sane €frequentissime faciendum est: aliter enim dilui obiecta non €possunt, utique cum quaestio in eo consistit quod figurae €petunt. At cum maledicta sunt tantum, et non intellegere interim bonae conscientiae est. Atque etiam si fuerint cre-€briores figurae quam ut dissimulari possint, postulandum €est ut nescio quid illud quod aduersarii obliquis sententiis €significare uoluerint, si fiducia sit, obiciant palam, aut certe €non exigant ut, quod ipsi non audent dicere, id iudices non modo intellegant sed etiam credant. Vtilis aliquando etiam €dissimulatio est, ut in eo (nota enim fabula est) qui, cum €esset contra eum dictum 'iura per patris tui cineres', €paratum se esse respondit, et iudex condicione usus est, €clamante multum aduocato schemata de rerum natura tolli: €ut protinus etiam praeceptum sit eius modi figuris utendum €temere non esse. @@Tertium est genus in quo sola melius dicendi petitur occa-€sio, ideoque id Cicero non putat esse positum in contentione. €Tale est illud quo idem utitur in Clodium: 'quibus iste, qui €omnia sacrificia nosset, facile ab se deos placari posse arbi-trabatur.' $*EI)RWNEI/A& quoque in hoc genere materiae frequen-€tissima est. Sed eruditissimum longe si per aliam rem alia @1 €indicetur, ut cum aduersus tyrannum, qui sub pacto aboli-€tionis dominationem deposuerat, agit competitor: 'mihi in €te dicere non licet: tu in me dic, et potes; nuper te uolui occidere.' Frequens illud est nec magno opere captandum, €quod petitur a iure iurando, ut pro exheredato: 'ita mihi €contingat herede filio mori.' Nam et in totum iurare, nisi ubi €necesse est, graui uiro parum conuenit, et est a Seneca €dictum eleganter non patronorum hoc esse sed testium. Nec €meretur fidem qui sententiolae gratia iurat, nisi si potest tam bene quam Demosthenes, ut supra dixi. Leuissimum €autem longe genus ex uerbo, etiam si est apud Ciceronem in €Clodiam: 'praesertim quam omnes amicam omnium potius €quam cuiusquam inimicam putauerunt.' @@Comparationem equidem uideo figuram %non% esse, cum €sit interim probationis, interim etiam causae genus; et si €talis eius forma qualis est pro Murena: 'uigilas tu de nocte €ut tuis consultoribus respondeas, ille ut eo quo contendit €mature cum exercitu perueniat: te gallorum, illum buci-narum cantus exsuscitat' et cetera, nescio an orationis potius €quam sententiae sit. Id enim solum mutatur, quod non uni-€uersa uniuersis sed singula singulis opponuntur. Et Celsus €tamen et non neglegens auctor Visellius in hac eam parte €posuerunt, Rutilius quidem Lupus in utroque genere, idque €$A)NTI/QETON& uocat. @@Praeter illa uero quae Cicero inter lumina posuit senten-€tiarum, multa alia et idem Rutilius Gorgian secutus, non €illum Leontinum, sed alium sui temporis, cuius quattuor @1 €libros in unum suum transtulit, et Celsus, uidelicet Rutilio accedens, posuerunt schemata: consummationem, quam €Graecus $DIALLAGH/N& uocat, cum plura argumenta ad unum €effectum deducuntur: consequens (ille $E)PAKOLOU/QHSIN&) de €quo nos in argumentis diximus: collectionem, qui apud illum €est $SULLOGISMO/S&: minas, id est $KATA/PLHCIN&: exhortationem, €$PARAINETIKO/N&. Quorum nihil non rectum est nisi cum aliquam ex iis de quibus locuti sumus figuram accipit. Praeter haec €Celsus excludere, adseuerare, detrectare, excitare iudicem, €prouerbiis uti et uersibus et ioco, et inuidia et inuocatione þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¢˜è„intendere crimen, quod est $DEI/NWSIS&, adulari, ignoscere, €fastidire, admonere, satisfacere, precari, corripere figuras putat. Partitionem quoque et propositionem et diuisionem €et rerum duarum cognationem, quod est ut idem ualeant €quae uidentur esse diuersa, ut non is demum sit ueneficus €qui uitam abstulit data potione, sed etiam qui mentem, quod est in parte finitionis. Rutilius siue Gorgias $A)NAGKAI=ON&, $A)NA/-€$MNHSIN&, $A)NQUPOFORA/N&, $A)NTI/RRHSIN&, $PARAU/CHSIN&, $PROE/KQESIN& (quod €est dicere quid fieri oportuerit, deinde quid factum sit), €$E)NANTIO/THTA& (unde sint $E)NQUMH/MATA KAT' E)NANTI/WSIN&), $META/-$LHMYIN& etiam, quo statu Hermagoras utitur. Visellius, quam-€quam paucissimas faciat figuras, $E)NQU/MHMA& tamen, quod €commentum uocat, et rationem appellans $E)PIXEI/RHMA& inter eas €habet. Quod quidem recipit quodam modo et Celsus: nam @1 €consequens an epichirema sit dubitat. Visellius adicit et €sententiam. Inuenio qui adgregent his $DIASKEUA/S&, $A)PAGOREU/-€$SEIS&, $PARADIHGH/SEIS&. Sed ut haec non sunt schemata, sic alia €uel sint forsitan ac nos fugerint uel etiam noua fieri adhuc €possint, eiusdem tamen naturae cuius sunt ea de quibus €dictum est.  @@Verborum uero figurae et mutatae sunt semper et €utcumque ualuit consuetudo mutantur. Itaque, si anticum €sermonem nostro comparemus, paene iam quidquid loqui-€mur figura est, ut 'hac re inuidere', non, ut omnes ueteres et €Cicero praecipue, 'hanc rem', et 'incumbere illi', non 'in €illum', et 'plenum uino', non 'uini', et 'huic', non 'hunc €adulari' iam dicitur et mille alia, utinamque non peiora uincant. Verum schemata lexeos duorum sunt generum: €alterum loquendi rationem nouat, alterum maxime conlo-€catione exquisitum est. Quorum tametsi utrumque conuenit €orationi, tamen possis illud grammaticum, hoc rhetoricum €magis dicere. €@@Prius fit isdem generibus quibus uitia: esset enim omne €eiusmodi schema uitium si non peteretur sed accideret. Verum auctoritate uetustate consuetudine plerumque de-€fenditur, saepe etiam ratione quadam. Ideoque, cum sit a €simplici rectoque loquendi genere deflexa, uirtus est si habet €probabile aliquid quod sequatur. Vna tamen in re maxime €utilis, ut et cotidiani ac semper eodem modo formati sermo-€nis fastidium leuet et nos a uulgari dicendi genere defendat. @1 Quod si quis parce et cum res poscet utetur, uelut adsperso €quodam condimento iucundior erit: at qui nimium adfecta-€uerit, ipsam illam gratiam uarietatis amittet. Quamquam €sunt quaedam figurae ita receptae ut paene iam hoc ipsum €nomen effugerint: quae etiam si fuerint crebriores, consuetas aures minus ferient. Nam secretae et extra uulgarem usum €positae ideoque magis notabiles ut nouitate aurem excitant, €ita copia satiant, et se non obuias fuisse dicenti, sed con-€quisitas et ex omnibus latebris extractas congestasque €declarant. @@Fiunt ergo et circa genus figurae in nominibus, nam et €'oculis capti talpae' et 'timidi dammae' dicuntur a Vergilio, €sed subest ratio, quia sexus uterque altero significatur, €tamque mares esse talpas dammasque quam feminas cert-€um est: et in uerbis, ut 'fabricatus est gladium' et 'inimicum poenitus es'. Quod minus mirum est quia in natura uerborum €est et quae facimus patiendi modo saepe dicere, ut 'arbitror', €'suspicor', et contra faciendi quae patimur, ut 'uapulo': €ideoque frequens permutatio est et pleraque utroque modo €efferuntur: luxuriatur luxuriat, fluctuatur fluctuat, adsen-tior adsentio. Est figura et in numero, uel cum singulari €pluralis subiungitur: 'gladio pugnacissima gens Romani' €(gens enim ex multis), uel ex diuerso: €@@@@'qui non risere parentes, €@@@@nec deus hunc mensa dea nec dignata cubili est': ex illis enim 'qui non risere' hic quem non dignata * in €satura: €@@@@'et nostrum istud uiuere triste | aspexi,' @1 €cum infinito uerbo sit usus pro appellatione: nostram enim €uitam uult intellegi. Vtimur et uerbo pro participio: €@@@@'magnum dat ferre talentum,' €tamquam 'ferendum', et participio pro uerbo: 'uolo datum.' @@Interim etiam dubitari potest cui uitio simile sit schema, €ut in hoc: €@@@@'uirtus est uitium fugere': €aut enim partis orationis mutat ex illo 'uirtus est fuga €uitiorum', aut casus ex illo 'uirtutis est uitium fugere', multo €tamen hoc utroque excitatius. Iunguntur interim schemata: 'Sthenelus sciens pugnae': est enim 'scitus pugnandi'. Trans-€feruntur et tempora: 'Timarchides negat esse ei periculum €a securi' (praesens enim pro praeterito positum est) et status: €'hoc Ithacus uelit': et, ne morer, per omnia genera per quae €fit soloecismus. @@Haec quoque est quam $E(TEROI/WSIN& uocant, cui non dissi-€milis $E)CALLAGH/& dicitur, ut apud Sallustium 'neque ea res fal-€sum me habuit' et 'duci probare'. Ex quibus fere praeter €nouitatem breuitas etiam peti solet. Vnde eo usque proces-€sum est ut 'non paeniturum' pro non acturo paenitentiam et 'uisuros' ad uidendum missos idem auctor dixerit. Quae ille €quidem fecerit schemata: an idem uocari possint uidendum, €quia recepta sunt. Nam [2in]2 receptis etiam uulgo auctore €contenti sumus, ut iam eualuit 'rebus agentibus', quod €Pollio in Labieno damnat, et 'contumeliam fecit', quod a €Cicerone reprehendi notum est: 'adfici' enim 'contumelia' @1 dicebant. Alia commendatio uetustatis, cuius amator unice €Vergilius fuit: €@@@@'uel cum se pauidum contra mea iurgia iactat'; €@@@@'progeniem sed enim Troiano a sanguine duci €@@@@audierat'. €Quorum similia apud ueteres tragicos comicosque sunt pluri-ma. Illud et in consuetudine remansit 'enimuero'. His am-€plius apud eundem: €@@@@'nam quis te, iuuenum confidentissime', €quo sermonis initium fit; et €@@@@'tam magis illa tremens et tristibus effera flammis, €@@@@quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.' €Quod est uersum ex illo: €@@@@'quam magis aerumna urget, tam magis ad male-€@@@@faciendum uiget.' Pleni talibus antiqui sunt. Initio Eunuchi Terentius €@@@@'quid igitur faciam?' €inquit. %Alius:% €@@@@'ain tandem leno?' €Catullus in epithalamio: €@@@@'dum innupta manet, dum cara suis est', cum prius 'dum' significet 'quoad', sequens 'usque eo'. Ex €Graeco uero tralata uel Sallusti plurima, quale est: [uulgus] €'amat fieri', uel Horati, nam id maxime probat: €@@@@'nec ciceris nec longae inuidit auenae', @1 €uel Vergili: €@@@@'Tyrrhenum nauigat aequor', €et iam uulgatum actis quoque: 'saucius pectus.' @@Ex eadem parte figurarum (priore dico) et adiectio est illa €quae uideri potest superuacua, sed non sine gratia est: €@@@@'nam neque Parnasi uobis iuga, nam neque Pindi' €(potest enim deesse alterum 'nam'): et apud Horatium €illud: €@@@@'Fabriciumque, €@@@@hunc et intonsis Curium capillis'; €et detractiones quae in complexu sermonis aut uitium habent €aut figuram: €@@@@'accede ad ignem, iam calesces plus satis': 'plus' enim 'quam satis' est. Nam de altera quae * detrac-€tione pluribus dicendum est. €@@Vtimur uulgo et comparatiuis pro absolutis, ut cum se €quis infirmiorem esse dicet. Duo inter se comparatiua com-€mittimus: 'si te, Catilina, comprehendi, si interfici iussero, €credo erit uerendum mihi ne non potius hoc omnes boni €serius a me quam quisquam crudelius factum esse dicat.' Sunt et illa non similia soloecismo quidem, sed tamen €numerum mutantia, quae et tropis adsignari solent, ut de €uno pluraliter dicamus: €@@@@'sed nos inmensum spatiis confecimus aequor', €et de pluribus singulariter: €@@@@'haud secus ac patriis acer Romanus in armis'. @1 Specie diuersa sed genere eadem et haec sunt: €@@@@'neue tibi ad solem uergant uineta cadentem'; €@@@@'ne mihi tum mollis sub diuo carpere somnos, €@@@@neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas': €non enim nescio cui alii prius, nec postea sibi uni, sed omni-€bus praecipit. Et de nobis loquimur tamquam de aliis: 'dicit Seruius, negat Tullius.' Et nostra persona utimur pro aliena, €et alios pro aliis fingimus. Vtriusque rei exemplum pro Cae-€cina. Pisonem, aduersae partis aduocatum, adloquens Cicero €dicit: 'restituisse te dixti: nego me ex edicto praetoris resti-€tutum esse': uerum enim est illud: 'restituisse' Aebutius €dixit, 'nego me' Caecina [ex edicto praetoris restitutum esse]: þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰£˜—et ipsum 'dixti', excussa syllaba, figura in uerbo. Illa quoque €ex eodem genere possunt uideri: unum quod interpositionem €uel interclusionem dicimus, Graeci $PARE/NQESIN& [2siue]2 $PARE/M-€$PTWSIN& uocant, cum continuationi sermonis medius aliqui €sensus interuenit: 'ego cum te (mecum enim saepissime €loquitur) patriae reddidissem': cui adiciunt hyperbaton qui id inter tropos esse noluerunt: alterum quod est ei figurae €sententiarum quae $A)POSTROFH/& dicitur simile, sed non sensum €mutat uerum formam eloquendi: €@@@@'Decios Marios magnosque Camillos, €@@@@Scipiadas duros bello et te, maxime Caesar'. Acutius adhuc in Polydoro: €@@@@'Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro €@@@@ui potitur. Quid non mortalia pectora cogis €@@@@auri sacra fames?' @1 €Hoc, qui tam parua momenta nominibus discreuerunt, $META/-€$BASIN& uocant, quam et aliter fieri putant: €@@@@'quid loquar? aut ubi sum?' Coniunxit autem $PARE/NQESIN& et $A)POSTROFH/N& Vergilius illo loco: €@@@@'haud procul inde citae Mettum in diuersa quadrigae €@@@@distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!) €@@@@raptabatque uiri mendacis uiscera Tullus'. Haec schemata, aut his similia quae erunt per mutationem €adiectionem detractionem ordinem, et conuertunt in se €auditorem nec languere patiuntur subinde aliqua notabili €figura excitatum, et habent quandam ex illa uitii similitu-€dine gratiam, ut in cibis interim acor ipse iucundus est. €Quod continget si neque supra modum multae fuerint nec €eiusdem generis aut iunctae aut frequentes, quia satietatem €ut uarietas earum, ita raritas effugit. @@Illud est acrius genus quod non tantum in ratione positum €est loquendi, sed ipsis sensibus tum gratiam tum etiam uires €accommodat. Ex quibus primum sit quod fit adiectione. €Plura sunt genera. Nam et uerba geminantur, uel ampli-€ficandi gratia, ut 'occidi, occidi non Spurium Maelium' €(alterum est enim quod indicat, alterum quod adfirmat), uel €miserandi, ut €@@@@'a Corydon, Corydon'. Quae eadem figura nonnumquam per ironian ad eleuandum €conuertitur. Similis geminationis post aliquam interiectio-€nem repetitio est, sed paulo etiam uehementior: 'bona [2Cn. €Pompei_miserum me! consumptis enim lacrimis infixus €tamen pectori haeret dolor_bona,]2 inquam, Cn. Pompei @1 €acerbissimae uoci subiecta praeconis'; 'uiuis, et uiuis non ad deponendam sed ad confirmandam audaciam'. Et ab €isdem uerbis plura acriter et instanter incipiunt: 'nihilne te €nocturnum praesidium Palatii, nihil urbis uigiliae, nihil €timor populi, nihil consensus bonorum omnium, nihil hic €munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora uul-€tusque mouerunt?' et in isdem desinunt: 'Quis eos pos-tulauit? Appius. Quis produxit? Appius.' Quamquam hoc €exemplum ad aliud quoque schema pertinet, cuius et initia €inter se et rursus inter se fines idem sunt ('quis' et 'quis', €'Appius' et 'Appius')_quale est: 'Qui sunt qui foedera saepe €ruperunt? Carthaginienses. Qui sunt qui crudelissime bellum €gesserunt? Carthaginienses. Qui sunt qui Italiam deforma-€runt? Carthaginienses. Qui sunt qui sibi ignosci postulant? Carthaginienses.' Etiam in contrapositis uel comparatiuis €solet respondere primorum uerborum alterna repetitio, quod €modo huius [modi] esse loci potius dixi: 'uigilas tu de nocte ut €tuis consultoribus respondeas, ille ut eo quo intendit mature €cum exercitu perueniat: te gallorum, illum bucinarum cantus €exsuscitat: tu actionem instituis, ille aciem instruit: tu caues ne consultores tui, ille ne urbes aut castra capiantur.' Sed €hac gratia non fuit contentus orator; uertit in contrarium €eandem figuram: 'ille tenet et scit ut hostium copiae, tu ut €aquae pluuiae arceantur: ille exercitatus in propagandis fini-bus, tu in regendis.' Possunt media quoque respondere uel €primis, ut €@@@@'te nemus Angitiae, uitrea te Fucinus unda,' €uel ultimis, ut: 'haec nauis onusta praeda Siciliensi, cum et @1 €ipsa esset ex praeda.' Nec quisquam dubitabit idem fieri €posse iteratis utrimque mediis. Respondent primis et ultima: €'multi et graues dolores inuenti parentibus et propinquis, multi.' Est et illud repetendi genus quod semel proposita €iterat et diuidit: €@@@@'Iphitus [2et Pelias mecum, quorum Iphitus]2 aeuo €@@@@iam grauior, Pelias et uulnere tardus Vlixei'. $*)EPA/NODOS& dicitur Graece, nostri regressionem uocant. Nec €solum in eodem sensu sed etiam in diuerso eadem uerba €contra sumuntur: 'principum dignitas erat paene par, non €par fortasse eorum qui sequebantur.' Interim uariatur casi-€bus haec et generibus retractatio: 'magnus est dicendi labor, €magna res.' Est et apud Rutilium longa $PERIO/DOIS&, sed haec €initia sententiarum sunt: 'Pater hic tuus? Patrem nunc appellas? Patris tui filius es?' Fit casibus modo hoc schema €(quod $POLU/PTWTON& uocant), constat et aliis etiam modis, ut €pro Cluentio: 'Quod autem tempus ueneni dandi illo die, illa €frequentia? Per quem porro datum? Vnde sumptum? Quae €porro interceptio poculi? Cur non de integro autem datum?' Hanc rerum coniunctam diuersitatem Caecilius $METABOLH/N €uocat, qualis est pro Cluentio locus in Oppianicum: 'illum €tabulas publicas Larini censorias corrupisse decuriones uni-€uersi iudicauerunt, cum illo nemo rationem, nemo rem ullam €contrahebat, nemo illum ex tam multis cognatis et adfinibus €tutorem umquam liberis suis scripsit', et deinceps adhuc @1 multa. Vt haec in unum congeruntur, ita contra illa dispersa €sunt, quae a Cicerone 'dissupata' dici puto: €@@@@'hic segetes, illic ueniunt felicius uuae, €@@@@arborei fetus alibi', et deinceps. Illa uero apud Ciceronem mira figurarum €mixtura deprehenditur, in qua et primo uerbo longum post €interuallum redditum est ultimum, et media primis et €mediis ultima congruunt: 'uestrum iam hic factum deprehen-€ditur, patres conscripti, non meum, ac pulcherrimum quidem factum, uerum, ut dixi, non meum, sed uestrum.' Hanc €frequentiorem repetitionem $PLOKH/N& uocant, quae fit et per-€mixtis figuris, ut supra dixi, utque se habet epistula ad €Brutum: 'ego cum in gratiam redierim cum Appio Claudio, et redierim per Cn. Pompeium, [et] ego ergo cum redierim', €et in isdem sententiis crebrioribus mutata declinationibus €iteratione uerborum, ut apud Persium: €@@@@'usque adeone €@@@@scire tuum nihil est nisi te scire hoc sciat alter?' €et apud Ciceronem: '%neque enim poterat indicio et his damnatis qui indicabantur.'% Sed sensus quoque toti quem €ad modum coeperunt desinunt: 'Venit ex Asia. Hoc ipsum €quam nouum! Tribunus plebis uenit ex Asia.' In eadem €tamen perihodo et uerbum ultimum primo refertur, tertium €iam sermone, adiectum est enim: 'uerumtamen uenit.' In-€terim sententia quidem repetitur, [2sed non eodem]2 uerborum @1 €ordine: 'Quid Cleomenes facere potuit? Non enim possum €quemquam insimulare falso. Quid, inquam, facere Cleo-menes potuit?' Prioris etiam sententiae uerbum ultimum €ac sequentis [2primum]2 frequenter est idem, quo quidem €schemate utuntur poetae saepius: €@@@@'Pierides, uos haec facietis maxima Gallo, €@@@@Gallo, cuius amor tantum mihi crescit in horas', €sed ne oratores quidem raro: 'hic tamen uiuit: uiuit? immo uero etiam in senatum uenit.' Aliquando, sicut in €geminatione uerborum diximus, initia quoque et clausulae €sententiarum aliis sed non alio tendentibus uerbis inter €se consonant. Initia hoc modo: 'dediderim periculis omnibus, €optulerim insidiis, obiecerim inuidiae.' Rursus clausulae €ibidem statim: 'uos enim statuistis, uos sententiam dixistis, €uos iudicastis.' Hoc alii $SUNWNUMI/AN&, alii diiunctionem uocant, €utrumque, etiam si est diuersum, recte: nam est nominum €idem significantium separatio. Congregantur quoque uerba €idem significantia: 'quae cum ita sint, Catilina, perge quo €coepisti, egredere aliquando ex urbe: patent portae, pro-ficiscere.' Et in eundem alio libro: 'abiit excessit erupit €euasit.' Hoc Caecilio pleonasmos uidetur, id est abundans €super necessitatem oratio, sicut illa: €@@@@'uidi oculos ante ipse meos': €in illo enim 'uidi' inest 'ipse'. Verum id, ut alio quoque loco €dixi, cum superuacua oneratur adiectione, uitium est, cum €auget aut manifestat sententiam, sicut hic, uirtus: 'uidi', þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰£˜¯'ipse', 'ante oculos' totidem sunt adfectus. Cur tamen haec €proprie nomine tali notarit non uideo: nam et geminatio et €repetitio et qualiscumque adiectio $PLEONASMO/S& uideri potest. €Nec uerba modo sed sensus quoque idem facientes @1 €aceruantur: 'perturbatio istum mentis et quaedam scelerum €offusa caligo et ardentes furiarum faces excitauerunt.' @@Congeruntur et diuersa: 'mulier, tyranni saeua crudelitas, €patris amor, ira praeceps, temeritatis dementia.' Et apud €Ouidium: €@@@@'sed graue Nereidum numen, sed corniger Ammon, €@@@@sed quae uisceribus ueniebat belua ponti €@@@@exsaturanda meis'. Inueni qui et hoc $PLOKH/N& uocaret: cui non adsentior, cum sit €unius figurae. Mixta quoque et idem et diuersum signifi-€cantia, quod et ipsum diallagen uocant: 'quaero ab inimicis, €sintne haec inuestigata comperta %id est patefacta sublata €delata extincta per me?' Et 'inuestigata comperta id est €patefacta' aliud ostendunt, 'sublata delata extincta'% sunt inter se similia, sed non etiam prioribus. Et hoc autem ex-€emplum et superius aliam quoque efficiunt figuram, quae €quia coniunctionibus caret dissolutio uocatur, apta cum €quid instantius dicimus: nam et singula inculcantur et quasi €plura fiunt. Ideoque utimur hac figura non [2in]2 singulis modo €uerbis, sed sententiis etiam, ut Cicero dicit contra contionem €Metelli: 'qui indicabantur, eos uocari, custodiri, ad senatum €adduci iussi: %senatum si interposui'%, et totus hic locus talis €est. Hoc genus et $BRAXULOGI/AN& uocant, quae potest esse copu-€lata dissoluto. Contrarium [ut] est schema quod coniunc-€tionibus abundat: illud $A)SU/NDETON&, hoc $POLUSU/NDETON& dicitur. Sed hoc est uel isdem saepius repetitis, ut €@@@@'tectumque laremque €@@@@armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram', @1 uel diuersis: 'arma uirumque_multum ille et terris_multa quoque.' Aduerbia quoque et pronomina uariantur: 'hic €illum uidi iuuenem_bis senos cui nostra dies_hic mihi €responsum primus dedit ille petenti.' Sed utrumque horum aceruatio est aut iuncta aut dissoluta. Omnibus scriptores €sua nomina dederunt, sed uaria et ut cuique fingenti placuit: €fons quidem unus, qui acriora facit et instantiora quae €dicimus et uim quandam prae se ferentia uelut saepius €erumpentis adfectus. €@@Gradatio, quae dicitur $KLI=MAC&, apertiorem habet artem et magis adfectatam, ideoque esse rarior debet. Est autem ipsa €quoque adiectionis: repetit enim quae dicta sunt, et prius-€quam ad aliud descendat in prioribus resistit. Cuius exem-€plum ex Graeco notissimo transferatur: 'non enim dixi €quidem [2haec]2, sed non [2scripsi, nec scripsi quidem, sed non]2 €obii legationem, [2nec obii quidem legationem,]2 sed non per-suasi Thebanis.' Sunt tamen tradita et Latina: 'Africano €uirtutem industria, uirtus gloriam, gloria aemulos compara-€uit.' Et Calui: 'non ergo magis pecuniarum repetundarum €quam maiestatis, neque maiestatis magis quam Plautiae €legis, neque Plautiae legis magis quam ambitus, neque ambitus magis quam omnium legum.' %Est% inuenitur apud €poetas quoque, ut apud Homerum de sceptro, quod a Ioue @1 €ad Agamemnonem usque deducit, et apud nostrum etiam €tragicum: €@@@@'Ioue propagatus est, ut perhibent, Tantalus, €@@@@ex Tantalo ortus Pelops, ex Pelope autem satus €@@@@Atreus, qui nostrum porro propagat genus.' @@At quae per detractionem fiunt figurae, breuitatis noui-€tatisque maxime gratiam petunt: quarum una est ea quam €libro proximo in figuras ex $SUNEKDOXH=|& distuli, cum subtrac-€tum uerbum aliquod satis ex ceteris intellegitur, ut Caelius €in Antonium: 'stupere gaudio Graecus': simul enim auditur €'coepit'; Cicero ad Brutum: 'Sermo nullus scilicet nisi [2de]2 €te: quid enim potius? Tum Flauius, cras, inquit, tabellarii, et ego ibidem has inter cenam exaraui.' Cui similia sunt illa €meo quidem iudicio, in quibus uerba decenter pudoris gratia €subtrahuntur: €@@@@'nouimus et qui te, transuersa tuentibus hircis, €@@@@et quo, sed faciles Nymphae risere, sacello.' Hanc quidam aposiopesin putant, frustra: nam illa quid €taceat incertum est aut certe longiore sermone explicandum, €hic unum uerbum et manifestum quidem desideratum: quod €si aposiopesis est, nihil non in quo deest aliquid idem appella-bitur. Ego ne illud quidem aposiopesin semper uoco, in €quo res quaecumque relinquitur intellegenda, ut ea quae €in epistulis Cicero: 'data Lupercalibus, quo die Antonius €Caesari.' Non enim opticuit: lusit, quia nihil aliud intellegi poterat quam hoc: 'diadema imposuit.' Altera est per @1 €detractionem figura, de qua modo dictum est, cui coniunc-€tiones eximuntur. Tertia, quae dicitur $E)PEZEUGME/NON&, in qua €unum ad uerbum plures sententiae referuntur, quarum una-€quaeque desideraret illud si sola poneretur. Id accidit aut €praeposito uerbo ad quod reliqua respiciant: 'uicit pudorem €[2libido, timorem]2 audacia, rationem amentia', aut inlato quo €plura cluduntur: 'neque enim is es, Catilina, ut te aut pudor €umquam a turpitudine aut metus a periculo aut ratio [2a]2 furore reuocauerit.' Medium quoque potest esse quod et €prioribus et sequentibus sufficiat: iungit autem et diuersos €sexus, ut cum marem feminamque 'filios' dicimus, et singu-laria pluralibus miscet. Sed haec adeo sunt uulgaria ut sibi €artem figurarum adserere non possint. Illud plane figura est, €quo diuersa sermonis forma coniungitur: €@@@@'sociis tunc arma capessant €@@@@edico, et dira bellum cum gente gerendum.' €Quamuis enim pars [bello] posterior participio insistat, €utrique conuenit illud 'edico'. Non utique detractionis gratia €factam coniunctionem $SUNOIKEI/WSIN& uocant, quae duas res €diuersas colligat: €@@@@'tam deest auaro quod habet quam quod non habet.' Huic diuersam uolunt esse distinctionem, cui dant nomen €$PARADIASTOLH/N&, qua similia discernuntur: 'cum te pro astuto €sapientem appelles, pro confidente fortem, pro inliberali €diligentem.' Quod totum pendet ex finitione, ideoque an €figura sit dubito. Cui contraria est ea qua fit ex uicino @1 €transitus ad diuersa ut similia: 'breuis esse laboro, obscurus €fio' et quae secuntur. @@Tertium est genus figurarum quod aut similitudine aliqua €uocum aut paribus aut contrariis conuertit in se aures et €animos excitat. Hinc est $PARONOMASI/A&, quae dicitur adnomi-€natio. Ea non uno modo fieri solet: ex uicinia quadam prae-€dicti nominis ducta, casibus declinatis, ut Domitius Afer pro €Cloatilla: 'mulier omnium rerum imperita, in omnibus rebus infelix,' et cum uerbo idem uerbum plus significans subiun-€gitur: 'quando homo hostis, homo.' Quibus exemplis sum in €aliud usus, %sed in uno $FA/SIS& est geminatio.% $*PARONOMASI/A| €contrarium est quod eodem uerbo quasi falsum arguitur: 'quae lex priuatis hominibus esse lex non uidebatur.' Cui €confinis est quae $A)NTANA/KLASIS& dicitur, eiusdem uerbi con-€traria significatio. Cum Proculeius quereretur de filio quod €is mortem suam expectaret, et ille dixisset 'se uero non €expectare', 'immo', inquit, 'rogo expectes'. Non [2ex]2 eodem €sed ex uicino diuersum accipitur cum supplicio adficiendum dicas quem supplicatione dignum iudicaris. Aliter quoque €uoces aut eaedem [aut] diuersa in significatione ponuntur €aut productione tantum uel correptione mutatae: quod €etiam in iocis frigidum equidem tradi inter praecepta miror, @1 €eorumque exempla uitandi potius quam imitandi gratia pono: 'amari iucundum est, si curetur ne quid insit amari', 'auium €dulcedo [2ad]2 auium ducit', et apud Ouidium ludentem: €@@@@'cur ego non dicam, Furia, te furiam?' Cornificius hanc traductionem uocat, uidelicet alterius in-€tellectus ad alterum. Sed elegantius quod est positum in €distinguenda rei proprietate: 'hanc rei publicae pestem €paulisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse'; et €quae praepositionibus in contrarium mutantur: 'non emis-€sus ex urbe, sed inmissus in urbem esse uideatur.' Melius €atque acrius quod cum figura iucundum est, tum etiam sensu ualet: 'emit morte inmortalitatem'. Illa leuiora: 'non Piso-€num sed pistorum' et 'ex oratore arator'. Pessimum uero: 'ne €patres conscripti uideantur circumscripti'. Raro euenit, sed €uehementer %uenit sic% contigit, ut aliqui sensus uehemens þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰£˜È…et acer uenustatem aliquam %non eadem eo uerbo non dis-sona accipit.% Et cur me prohibeat pudor uti domestico €exemplo? Pater meus contra eum qui se legationi inmori-€turum dixerat, deinde uix paucis diebus insumptis re infecta €redierat: 'non exigo uti inmoriaris legationi: inmorare.' Nam €et ualet sensus ipse et in uerbis tantum distantibus iucunde €consonat uox, praesertim non captata sed uelut oblata, cum altero suo sit usus, alterum ab aduersario acceperit. Magnae €ueteribus curae fuit gratiam dicendi et paribus et contrariis €adquirere. Gorgias in hoc inmodicus: copiosus, aetate utique @1 €prima, Isocrates fuit. Delectatus est his etiam M. Tullius, €uerum et modum adhibuit non ingratae nisi copia redundet €uoluptati, et rem alioqui leuem sententiarum pondere €impleuit. Nam per se frigida et inanis adfectatio, cum in €acris incidit sensus innatam [2gratiam]2 uidetur habere, €non arcessitam. @@Similium fere quadruplex ratio est. Nam est primum €quotiens uerbum uerbo aut non dissimile ualde quaeritur, ut €@@@@'puppesque tuae pubesque tuorum', €et: 'sic in hac calamitosa fama quasi in aliqua perniciosissima €flamma', et: 'non enim tam spes laudanda quam res est', aut €certe par et extremis syllabis consonans: 'non uerbis sed armis.' Et hoc quoque quotiens in sententias acris incidit €pulchrum est: 'quantum possis, in eo semper experire ut €prosis.' Hoc est $PA/RISON&, ut plerisque placuit; Theon Stoicus $PA/RISON& existimat quod sit e membris non dissimilibus. Secun-€dum ut clausula similiter cadat, syllabis isdem [2in]2 ultimam €partem conlatis; $O(MOIOTE/LEUTON& [2uocant, id est]2 similem €duarum sententiarum uel plurium finem: 'non modo ad €salutem eius extinguendam, sed etiam gloriam per tales €uiros infringendam.' Ex quibus fere fiunt, non tamen ut sem-€per utique ultimis consonent, quae $TRI/KWLA& dicuntur: 'uicit €pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia.' In €quaternas quoque ac plures haec ratio ire sententias potest. €Fit etiam singulis uerbis: €@@@@'Hecuba hoc dolet pudet piget', @1 et 'abiit excessit erupit euasit'. Tertium est quod [non] in €eosdem casus cadit: $O(MOIO/PTWTON& dicitur. Sed neque quod €finem habet similem, utique in eundem uenit finem $O(MOIO/-€$PTWTON&, quia $O(MOIO/PTWTON& est tantum casu simile [est] etiam €si dissimilia sint quae declinentur, nec tantum in fine depre-€henditur, sed respondentibus uel primis inter se uel mediis €uel extremis uel etiam permutatis his, ut media primis et €summa mediis accommodentur; et quocumque modo accom-modari potest: nec enim semper paribus syllabis constat, ut €est apud Afrum: 'amisso nuper infelicis %auleis% non praesidio €inter pericula, tamen solacio inter aduersa.' Eius fere uiden-€tur optima in quibus initia sententiarum et fines consentiunt €(ut hic 'praesidio, solacio' %pedem%) [2ut]2 et similia sint uer-bis et a paribus cadant et eodem modo desinant: etiam ut €sint, quod est quartum, membris aequalibus, quod $I)SO/KWLON €dicitur. 'Si, quantum in agro locisque desertis audacia potest, €tantum in foro atque iudiciis impudentia ualeret' $I)SO/KWLON €est et $O(MOIO/PTWTON& habet; 'non minus nunc in causa cederet €Aulus Caecina Sexti Aebuti impudentiae quam tum in ui €facienda cessit audaciae' $I)SO/KWLON&, $O(MOIO/PTWTON&, $O(MOIOTE/LEU-€$TON&. Accedit et ex illa figura gratia qua nomina dixi mutatis €casibus repeti: 'non minus cederet quam cessit.' Adhuc €$O(MOIOTE/LEUTON& et $PARONOMASI/A& est 'neminem alteri posse dare €[2in]2 matrimonium nisi penes quem sit patrimonium.' @1 @@Contrapositum autem uel, ut quidam uocant, contentio €($A)NTI/QETON& dicitur) non uno fit modo. Nam et [sic] singula €singulis opponuntur, ut in eo quod modo dixi: 'uicit pudo-€rem libido, timorem audacia', et bina binis: 'non nostri €ingeni, uestri auxili est', et sententiae sententiis: 'domine-tur in contionibus, iaceat in iudiciis.' Cui commodissime €subiungitur et ea species quam distinctionem diximus: 'odit €populus Romanus priuatam luxuriam, publicam magnifi-€centiam diligit', et quae sunt simili casu dissimili sententia €in ultimo locata: 'ut quod in tempore mali fuit nihil obsit, quod in causa boni fuit prosit.' Nec semper contrapositum €subiungitur, ut in hoc: 'est igitur haec, iudices, non scripta €sed nata lex', uerum, sicut Cicero dicit, de singulis rebus €propositis refertur ad singula, ut [2in]2 eo quod sequitur: €'quam non didicimus accepimus legimus, uerum ex natura ipsa arripuimus hausimus expressimus.' Nec semper quod €aduersum est contra ponitur, quale est apud Rutilium: €'nobis primis di inmortales fruges dederunt, nos quod soli accepimus in omnes terras distribuimus.' Fit etiam adsump-€ta illa figura qua uerba declinata repetuntur, quod $A)NTIMETA-€$BOLH/& dicitur: 'non ut edam uiuo, sed ut uiuam edo.' Et quod €apud Ciceronem conuersum ita est ut, cum mutationem €casus habeat, etiam similiter desinat: 'ut et sine inuidia culpa plectatur et sine culpa inuidia ponatur.' Et eodem €eluditur uerbo, ut quod dicit de [se] Roscio: 'etenim cum @1 €artifex eius modi est ut solus uideatur dignus esse * uideatur €qui non accedat.' Est et in nominibus ex diuerso conlocatis €sua gratia: 'si consul Antonius, Brutus hostis, [2si conseruator €rei publicae Brutus, hostis]2 Antonius.' @@Olim plura de figuris quam necesse erat, et adhuc erunt €qui putant esse figuram 'incredibile est quod dico sed uerum' €($A)NQUPOFORA/N& uocant) et 'aliquis hoc semel tulit, nemo bis, €ego ter' ($DIE/CODON&) et 'longius euectus sum, sed redeo ad pro-positum' ($A)/FODON&). Quaedam uerborum figurae paulum [2a]2 €figuris sententiarum declinantur, ut dubitatio. Nam cum €est in re, priori parti adsignanda est, cum in uerbo, sequenti: 'siue me malitiam siue stultitiam dicere oportet.' Item €correctionis eadem ratio est: nam quod illic dubitat, hic €emendat. Etiam in personae fictione accidere quidam idem €putauerunt, ut in uerbis esset haec figura: 'crudelitatis mater €est auaritia', et apud Sallustium in Ciceronem 'o Romule €Arpinas': quale est apud Menandrum 'Oedipus Thriasius'. €Haec omnia copiosius sunt executi qui non ut partem operis €transcurrerunt, sed proprie libros huic operi dedicauerunt, €sicut Caecilius, Dionysius, Rutilius, Cornificius, Visellius €aliique non pauci (sed non minor erit eorum qui uiuunt gloria). Vt fateor autem uerborum quoque figuras posse €pluris reperiri a quibusdam, ita his, quae ab auctoribus claris €traduntur, meliores non adsentior. Nam in primis M. Tullius €multas in tertio de Oratore libro posuit quas in Oratore €postea scripto transeundo uidetur ipse damnasse: quarum €pars est quae sententiarum potius quam uerborum sit, ut @1 €inminutio, inprouisum, imago, sibi ipsi responsio, digressio, €permissio, contrarium (hoc enim puto quod dicitur $E)NAN-$TIO/THS&), sumpta ex aduerso probatio: quaedam omnino non €sunt figurae, sicut ordo, dinumeratio, circumscriptio, siue €hoc nomine significatur comprensa breuiter sententia siue €finitio: nam et hoc Cornificius atque Rutilius schema $LE/CEWS €putant. Verborum autem concinna transgressio hyperbaton €est, quod Caecilius quoque putat schema, a nobis est inter [2tropos]2 posita. Sed mutatio, [et] si ea est quam Rutilius €$A)LLOI/WSIN& uocat, dissimilitudinem ostendit hominum rerum €factorum: quae si latius fiat, figura non est, si angustius, in €$A)NTI/QETON& cadet; si uero haec appellatio significat $U(PALLAGH/N&, satis de ea dictum est. Quod uero schema est ad propositum €subiecta ratio, quod Rutilius $AI)TIOLOGI/AN& uocat? [utrum] €Nam de illo dubitari possit, an schema sit in distributis €subiecta ratio, quod apud eundem primo loco positum est: $PROSAPO/DOSIN& dicit, quae, ut maxime, seruetur sane in pluri-€bus propositis, quia aut singulis statim ratio subiciatur, ut €est apud Gaium Antonium: 'sed neque accusatorem eum €metuo, quod sum innocens, neque competitorem uereor, €quod sum Antonius, neque consulem spero, quod est Cicero': aut positis duobus uel tribus eodem ordine singulis continua €reddatur, quale apud Brutum de dictatura Cn. Pompei: €'praestat enim nemini imperare quam alicui seruire: €sine illo enim uiuere honeste licet, cum hoc uiuendi nulla @1 þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰£˜àcondicio est.' Sed et uni rei multiplex ratio subiungitur, ut €apud Vergilium: €@@@@'siue inde occultas uires et pabula terrae €@@@@pinguia concipiunt, siue illis omne per ignem €@@@@excoquitur uitium' et totus locus, €@@@@'seu pluris calor ille uias . . . seu durat magis'. Relationem quid accipi uelit non liquet mihi: nam si $A)NTANA/-€$KLASIN& aut $E)PA/NODON& aut $A)NTIMETABOLH/N& dicit, de omnibus his €locuti sumus. Sed quidquid est, nec hoc nec superiora in €Oratore repetit. Sola est in eo libro posita inter figuras uer-€borum exclamatio quam sententiae potius puto (adfectus enim est); [et] ceteris omnibus consentio. Adicit his Caecilius €$PERI/FRASIN&, de qua dixi, Cornificius interrogationem €ratiocinationem subiectionem transitionem occultationem, €praeterea sententiam membrum articulos interpretationem €conclusionem. Quorum priora alterius generis sunt schemata, sequentia schemata omnino non sunt. Item Rutilius, praeter €ea quae apud alios quoque sunt, $PAROMOLOGI/AN&, $A)NAGKAI=ON&, €$H)QOPOII/AN&, $DIKAIOLOGI/AN&, $PRO/LHMYIN&, $XARAKTHRISMO/N&, $BRAXU-€$LOGI/AN&, $PARASIW/PHSIN&, $PARRHSI/AN&, de quibus idem dico. Nam €eos quidem auctores qui nullum prope finem fecerunt ex-€quirendis nominibus praeteribo, qui etiam quae sunt argu-€mentorum figuris adscripserunt. @@Ego illud de iis etiam quae uere sunt adiciam breuiter, €sicut ornent orationem oportune positae, ita ineptissimas €esse cum inmodice petantur. Sunt qui, neglecto rerum pon-€dere et uiribus sententiarum, si uel inania uerba in hos modos @1 €deprauarunt summos se iudicent artifices, ideoque non desi-€nant eas nectere, quas sine substantia sectari tam est ridicu-lum quam quaerere habitum gestumque sine corpore. Sed €ne eae quidem quae recte fiunt densandae sunt nimis: nam €et uultus mutatio oculorumque coniectus multum in actu €ualet, sed si quis ducere os exquisitis modis et frontis €ac luminum inconstantia trepidare non desinat, rideatur. €Et oratio habet rectam quandam uelut faciem, quae ut €stupere inmobili rigore non debebit, ita saepius in ea quam natura dedit specie continenda est. Sciendum uero €in primis quid quisque in orando postulet locus, quid €persona, quid tempus: maior enim pars harum figurarum €posita est in delectatione. Vbi uero atrocitate inuidia €miseratione pugnandum est, quis ferat contrapositis et €pariter cadentibus et consimilibus irascentem flentem €rogantem?_cum nimia in his rebus cura uerborum deroget €adfectibus fidem, et ubicumque ars ostentatur, ueritas €abesse uideatur.  @@De compositione non equidem post M. Tullium scribere €auderem, cui nescio an ulla pars operis huius sit magis ela-€borata, nisi et eiusdem aetatis homines scriptis ad ipsum €etiam litteris reprehendere id conlocandi genus ausi fuissent, €et post eum plures multa ad eandem rem pertinentia me-moriae tradidissent. Itaque accedam in plerisque Ciceroni, €atque in his ero, quae indubitata sunt, breuior, in quibusdam €paulum fortasse dissentiam. Nam etiam cum iudicium meum €ostendero, suum tamen legentibus relinquam. @@Neque ignoro quosdam esse qui curam omnem composi-€tionis excludant, atque illum horridum sermonem, ut forte €fluxerit, modo magis naturalem, modo etiam magis uirilem €esse contendant. Qui si id demum naturale esse dicunt quod €natura primum ortum est et quale ante cultum fuit, tota hic @1 ars orandi subuertitur. Neque enim locuti sunt ad hanc regu-€lam et diligentiam primi homines, nec prohoemiis prae-€parare, docere expositione, argumentis probare, adfectibus €commouere scierunt. Ergo his omnibus, non sola composi-€tione caruerunt: quorum si fieri nihil melius licebat, ne domi-€bus quidem casas aut uestibus pellium tegmina aut urbibus montes ac siluas mutari oportuit. Quae porro ars statim €fuit? Quid non cultu mitescit? Cur uites coercemus manu? €Cur eas fodimus? Rubos aruis excidimus: terra et hos generat. €Mansuefacimus animalia: indomita nascuntur. Verum id est maxime naturale quod fieri natura optime patitur. Fortius €uero qui incompositum potest esse quam uinctum et bene €conlocatum? Neque, si praui pedes uim detrahunt rebus, ut €sotadeorum et galliamborum et quorundam in oratione €simili paene licentia lasciuientium, [2id uitium]2 compositionis est iudicandum. Ceterum quanto uehementior fluminum €cursus est prono alueo ac nullas moras obiciente quam inter €obstantia saxa fractis aquis ac reluctantibus, tanto quae €conexa est et totis uiribus fluit fragosa atque interrupta €melior oratio. Cur ergo uires ipsa specie solui putent, quando €res nec ulla sine arte satis ualeat et comitetur semper artem decor? An non eam quae missa optime est hastam specio-€sissime contortam ferri uidemus, et arcu derigentium tela €quo certior manus, hoc est habitus ipse formosior? Iam in €certamine armorum atque in omni palaestra quid satis recte €cauetur ac petitur cui non artifex motus et certi quidam pedes adsint? Quare mihi compositione uelut ammentis €quibusdam neruisue intendi et concitari sententiae uidentur. @1 €Ideoque eruditissimo cuique persuasum est ualere eam pluri-€mum, non ad delectationem modo sed ad motum quoque animorum: primum quia nihil intrare potest in adfectus €quod in aure uelut quodam uestibulo statim offendit, deinde €quod natura ducimur ad modos. Neque enim aliter eueniret €ut illi quoque organorum soni, quamquam uerba non expri-€munt, in alios tamen atque alios motus ducerent auditorem. In certaminibus sacris non eadem ratione concitant animos €ac remittunt, non eosdem modos adhibent cum bellicum est €canendum et cum posito genu supplicandum est, nec idem €signorum concentus est procedente ad proelium exercitu, idem receptui carmen. Pythagoreis certe moris fuit et cum €euigilassent animos ad lyram excitare, quo essent ad agen-€dum erectiores, et cum somnum peterent ad eandem prius €lenire mentes, ut, si quid fuisset turbidiorum cogitationum, componerent. Quod si numeris ac modis inest quaedam tacita €uis, in oratione ea uehementissima, quantumque interest €sensus idem quibus uerbis efferatur, tantum uerba eadem €qua compositione uel in textu iungantur uel in fine cludan-€tur: nam quaedam et sententiis parua et elocutione modica uirtus haec sola commendat. Denique quod cuique uisum €erit uehementer dulciter speciose dictum, soluat et turbet: €abierit omnis uis iucunditas decor. Soluit quaedam sua in €Oratore Cicero: 'Neque me diuitiae mouent, quibus omnis €Africanos, Laelios multi uenalicii mercatoresque [2superarunt. €Inmuta paululum, ut sit "multi superarunt mercatores]2 €uenaliciique"', et insequentis deinceps perihodos, quas si ad €illum modum turbes, uelut fracta aut transuersa tela pro-ieceris. Idem corrigit quae a Graccho composita durius putat. €Illum decet: nos hac sumus probatione contenti, quod in €scribendo quae se nobis solutiora optulerunt componimus. @1 €Quid enim attinet eorum exempla quaerere quae sibi quisque €experiri potest? Illud notasse satis habeo, quo pulchriora €et sensu et elocutione dissolueris, hoc orationem magis defor-€mem fore, quia neglegentia conlocationis ipsa uerborum luce deprenditur. Itaque ut confiteor paene ultimam oratoribus €artem compositionis, quae quidem perfecta sit, contigisse, €ita illis quoque priscis habitam inter curas, in quantum adhuc €profecerant, puto. Neque enim mihi quamlibet magnus auctor €Cicero persuaserit, Lysian Herodotum Thucydiden parum studiosos eius fuisse. Genus fortasse sint secuti non idem €quod Demosthenes aut Plato, quamquam et hi ipsi inter se €dissimiles fuerunt. Nam neque illud in Lysia dicendi textum €tenue atque rasum laetioribus numeris corrumpendum erat: €perdidisset enim gratiam, quae in eo maxima est, simplicis €atque inadfectati coloris, perdidisset fidem quoque. Nam €scribebat aliis, non ipse dicebat, ut oporteret esse illa rudi-bus et incompositis similia: quod ipsum compositio est. Et €historiae, quae currere debet ac ferri, minus conuenissent €insistentes clausulae et debita actionibus respiratio et clu-€dendi inchoandique sententias ratio. In contionibus quidem €etiam similiter cadentia quaedam et contraposita deprehen-€das. In Herodoto uero cum omnia, ut ego quidem sentio, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¤˜’‡leniter fluunt, tum ipsa dialectos habet eam iucunditatem ut latentes in [2se]2 numeros complexa uideatur. Sed de pro-€positorum diuersitate post paulum: nunc quae prius iis qui €recte componere uolent discenda sunt. €@@Est igitur ante omnia oratio alia uincta atque contexta, €soluta alia, qualis in sermone [2et]2 epistulis, nisi cum aliquid €supra naturam suam tractant, ut de philosophia, de re @1 publica similibusque. Quod non eo dico quia non illud quo-€que solutum habeat suos quosdam et forsitan difficiliores €etiam pedes: neque enim aut hiare semper uocalibus aut €destitui temporibus uolunt sermo atque epistula, sed non €fluunt nec cohaerent nec uerba uerbis trahunt, ut potius laxiora in his uincla quam nulla sint. Nonnumquam in causis €quoque minoribus decet eadem simplicitas, quae non nullis €sed aliis utitur numeris, dissimulatque eos et tantum com-€munit occultius. @@At illa conexa series tris habet formas: incisa, quae com-€mata dicuntur, membra, quae $KW=LA&, $PERI/ODON& quae est uel €ambitus uel circumductum uel continuatio uel conclusio. €In omni porro compositione tria sunt genera necessaria: €ordo, iunctura, numerus. @@Primum igitur de ordine. Eius obseruatio in uerbis est €singulis et contextis (singula sunt quae $A)SU/NDETA& diximus). €In his cauendum ne decrescat oratio, et fortiori subiungatur €aliquid infirmius, ut sacrilego fur aut latroni petulans: augeri €enim debent sententiae et insurgere, et optime Cicero 'tu', €inquit, 'istis faucibus, istis lateribus, ista gladiatoria totius €corporis firmitate': aliud enim maius alii superuenit. At si €coepisset a toto corpore, non bene ad latera faucesque €descenderet. Est et alius naturalis ordo, ut 'uiros ac femi-€nas,' 'diem ac noctem', 'ortum et occasum' dicas potius, quamquam et retrorsum. Quaedam ordine permutato fiunt €superuacua, ut 'fratres gemini': nam si 'gemini' praeces-€serint, 'fratres' addere non est necesse. Illa nimia quorundam €fuit obseruatio, ut uocabula uerbis, uerba rursus aduerbiis, €nomina adpositis et pronominibus essent priora: nam fit @1 contra quoque frequenter non indecore. Nec non et illud €nimiae superstitionis, uti quaeque sint tempore, ea facere €etiam ordine priora, non quin frequenter sit hoc melius, sed €quia interim plus ualent ante gesta ideoque leuioribus super-ponenda sunt. Verbo sensum cludere multo, si compositio €patiatur, optimum est: in uerbis enim sermonis uis est. Si id €asperum erit, cedet haec ratio numeris, ut fit apud summos €Graecos Latinosque oratores frequentissime. Sine dubio erit €omne quod non cludet hyperbaton, sed ipsum hoc inter tropos uel figuras, quae sunt uirtutes, receptum est. Non €enim ad pedes uerba dimensa sunt, ideoque ex loco trans-€feruntur in locum, ut iungantur quo congruunt maxime, €sicut in structura saxorum rudium etiam ipsa enormitas in-€uenit cui adplicari et in quo possit insistere. Felicissimus €tamen sermo est cui et rectus ordo et apta iunctura et cum his numerus oportune cadens contigit. Quaedam uero trans-€gressiones et longae sunt nimis, ut superioribus diximus €libris, et interim etiam compositione uitiosae, quae in hoc €ipsum petuntur, ut exultent atque lasciuiant, quales illae €Maecenatis: 'sole et aurora rubent plurima'; 'inter sacra €mouit aqua fraxinos'; 'ne exequias quidem unus inter miser-€rimos uiderem meas' (quod inter haec pessimum est, quia in re tristi ludit compositio). Saepe tamen [2est]2 uehemens €aliquis sensus in uerbo, quod si in media parte sententiae €latet, transire intentionem et obscurari circumiacentibus €solet, in clausula positum adsignatur auditori et infigitur, €quale illud est Ciceronis: 'ut tibi necesse esset in conspectu populi Romani uomere [2postridie]2.' Transfer hoc ultimum: €minus ualebit. Nam totius ductus hic est quasi mucro, ut €per se foeda uomendi necessitas iam nihil ultra expectantibus @1 €hanc quoque adiceret deformitatem, ut cibus teneri non posset postridie. Solebat Afer Domitius traicere in clausulas €uerba tantum asperandae compositionis gratia, et maxime €in prohoemiis, ut pro Cloatilla: 'gratias agam continuo', et €pro Laelia: 'eis utrisque apud te iudicem periclitatur Laelia.' €Adeo refugit teneram delicatamque modulandi uoluptatem €ut currentibus per se numeris quod eos inhiberet [et] ob-iceret. Amphiboliam quoque fieri uitiosa locatione uerborum €nemo est qui nesciat. Haec arbitror, ut in breui, de ordine €fuisse dicenda: qui si uitiosus est, licet et uincta ac sit apte €cadens oratio, tamen merito incomposita dicatur. €@@Iunctura sequitur. Est in uerbis, incisis, membris, peri-€hodis: omnia namque ista et uirtutes et uitia in complexu habent. Atque ut ordinem sequar, primum sunt quae im-€peritis quoque ad reprehensionem notabilia uidentur, €id est, quae commissis inter se uerbis duobus ex ultima [fine] €prioris ac prima sequentis syllaba deforme aliquod nomen €efficiunt. Tum uocalium concursus: quod cum accidit, hiat et €intersistit et quasi laborat oratio. Pessime longae, quae €easdem inter se litteras committunt, sonabunt: praecipuus €tamen erit hiatus earum quae cauo aut patulo maxime ore efferuntur. E planior littera est, i angustior, ideoque ob-€scurius in his uitium. Minus peccabit qui longis breues sub-€iciet, et adhuc qui praeponet longae breuem. Minima est in €duabus breuibus offensio. Atque cum aliae subiunguntur €aliis, proinde asperiores [2aut leuiores]2 erunt prout oris habitu @1 simili aut diuerso pronuntiabuntur. Non tamen id ut crimen €ingens expauescendum est, ac nescio neglegentia in hoc an €sollicitudo sit peior. Inhibeat enim necesse est hic metus €impetum dicendi et a potioribus auertat. Quare ut neglegen-€tiae [2est]2 pars hoc pati, ita humilitatis ubique perhorrescere, €nimiosque non inmerito in hac cura putant omnis Isocraten secutos praecipueque Theopompum. At Demosthenes et €Cicero modice respexerunt ad hanc partem. Nam et coeuntes €litterae, quae $SUNALIFAI/& dicuntur, etiam leuiorem faciunt €orationem quam si omnia uerba suo fine cludantur, et non-€numquam hiulca etiam decent faciuntque ampliora quae-€dam, ut 'pulchra oratione %acta oratio iactatae',% cum €longae per se et uelut opimae syllabae aliquid etiam medii temporis inter uocales quasi intersistatur adsumunt. Qua €de re utar Ciceronis potissimum uerbis. 'Habet' inquit 'ille €tamquam hiatus et concursus uocalium molle quiddam et €quod indicet non ingratam neglegentiam de re hominis magis €quam de uerbis laborantis.' €@@Ceterum consonantes quoque, earumque praecipue quae €sunt asperiores, in commissura uerborum rixantur, ut s €ultima cum x proxima, quarum tristior etiam si binae colli-dantur stridor est, ut 'ars studiorum'. Quae fuit causa et €Seruio [2Sulpicio]2, ut dixi, subtrahendae s litterae quotiens €ultima esset aliaque consonante susciperetur, quod repre-€hendit Luranius, Messala defendit. Nam neque Lucilium @1 €putat uti eadem ultima, cum dicit 'Aeserninus fuit' et 'dig-€nus locoque', et Cicero in Oratore plures antiquorum tradit sic locutos. Inde 'belligerare', 'pos meridiem' et illa Censori €Catonis 'dicae' 'faciae'que, m littera in e mollita. Quae in €ueteribus libris reperta mutare imperiti solent, et dum €librariorum insectari uolunt inscientiam, suam confitentur. Atqui eadem illa littera, quotiens ultima est et uocalem uerbi €sequentis ita contingit ut in eam transire possit, etiam si €scribitur, tamen parum exprimitur, ut 'multum ille' et €'quantum erat', adeo ut paene cuiusdam nouae litterae €sonum reddat. Neque enim eximitur sed obscuratur, et tan-€tum in hoc aliqua inter duas uocales uelut nota est, ne ipsae coeant. Videndum etiam ne syllaba uerbi prioris ultima et €prima sequentis %id nec%: quod ne quis praecipi miretur, €Ciceroni in epistulis excidit: 'res mihi [2inuisae]2 uisae sunt, €Brute', et in carmine: €@@@@'o fortunatam [2natam]2 me consule Romam.' Etiam monosyllaba, si plura sunt, male continuabuntur, quia €necesse est compositio multis clausulis concisa subsultet. €Ideoque etiam breuium uerborum ac nominum uitanda con-€tinuatio et ex diuerso quoque longorum: adfert enim quan-€dam dicendi tarditatem. Illa quoque uitia sunt eiusdem loci, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¤˜ª†si cadentia similiter et desinentia et eodem modo declinata multa iunguntur. Ne uerba quidem uerbis aut nomina €nominibus similiaque his continuari decet, cum uirtutes €etiam ipsae taedium pariant nisi gratia uarietatis adiutae. @@Membrorum incisorumque iunctura non ea modo est @1 €obseruanda quae uerborum, quamquam et in his extrema €ac prima coeunt, sed plurimum refert compositionis quae €quibus anteponas. Nam et 'uomens frustis esculentis gre-€mium suum et totum tribunal impleuit' * et contra (nam €frequentius utar isdem diuersarum quoque rerum exemplis, €quo sint magis familiaria) 'saxa atque solitudines uoci €respondent, bestiae saepe inmanes cantu flectuntur atque €consistunt' magis insurgebat si uerteretur: nam plus est €saxa quam bestias commoueri; uicit tamen compositionis €decor. Sed transeamus ad numeros. @@Omnis structura ac dimensio et copulatio uocum constat €aut numeris (numeros $R(UQMOU/S& accipi uolo) aut $ME/TROIS&, id est €dimensione quadam. Quod, etiam [2si]2 constat utrumque pedibus, habet tamen non simplicem differentiam. Nam pri-€mum numeri spatio temporum constant, metra etiam ordine, €ideoque alterum esse quantitatis uidetur, alterum qualitatis. €Rhythmos est aut par, ut dactylicus, una enim syllaba par €est breuibus (est quidem uis eadem et aliis pedibus, sed nomen illud tenet: longam esse duorum temporum, breuem €unius etiam pueri sciunt) aut sescuplex, ut paeanicus: is est €ex longa et tribus breuibus [2aut ex tribus breuibus]2 et longa €(uel alio quoque modo, ut tempora tria ad duo relata sescu-€plum faciant) aut duplex, ut iambos (nam est ex breui et longa) quique est ei contrarius. Sunt hi et metrici pedes, sed €hoc interest, quod rhythmo indifferens dactylicusne ille €priores habeat breues an sequentes: tempus enim solum @1 €metitur, ut a sublatione ad positionem idem spatii sit. €Proinde alia [ad] dimensio uersuum: pro dactylico poni non €poterit anapaestos aut spondius, nec paean eadem ratione breuibus incipiet ac desinet. Neque solum alium pro alio €pedem metrorum ratio non recipit, sed ne dactylum quidem €aut forte spondium alterum pro altero. Itaque si quinque €continuos dactylos, ut sunt in illo €@@@@'panditur interea domus omnipotentis Olympi' confundas, solueris uersum. Sunt et illa discrimina, quod €rhythmis libera spatia, metris finita sunt, et his certae €clausulae, illi quo modo coeperant currunt usque ad meta-€bolen, id est transitum ad aliud rhythmi genus, et quod €metrum in uerbis modo, rhythmos etiam in corporis motu est. Inania quoque tempora rhythmi facilius accipient, quam-€quam haec et in metris accidunt. Maior tamen illic licentia €est; ubi tempora %etiam animo% metiuntur et pedum et €digitorum ictu, interualla signant quibusdam notis, atque €aestimant quot breues illud spatium habeat: inde tetra-€semoe, pentasemoe, deinceps longiores sunt percussiones €(nam semion tempus est unum). @@In compositione orationis certior et magis omnibus aperta €seruari debet dimensio. Est igitur in pedibus, et metricis €quidem pedibus, [2qui]2 adeo reperiuntur in oratione ut in ea €frequenter non sentientibus nobis omnium generum exci-€dant uersus, et contra nihil quod est prorsa scriptum [2non]2 @1 €redigi possit in quaedam uersiculorum genera uel in membra, si in tam molestos incidimus grammaticos quam fuerunt €qui lyricorum quorundam carmina in uarias mensuras €coegerunt. At Cicero frequentissime dicit totum hoc constare €numeris, ideoque reprehenditur a quibusdam tamquam orationem ad rhythmos alliget. Nam sunt numeri rhythmoe, €ut et ipse constituit et secuti eum Vergilius, cum dicit €@@@@'numeros memini, si uerba tenerem', €et Horatius €@@@@'numerisque fertur | lege solutis'. Inuadunt ergo hanc inter ceteras uocem: 'neque enim Demo-€sthenis fulmina tantopere uibratura' dicit 'nisi numeris €contorta ferrentur': in quo si hoc sentit: 'rhythmis contorta', €dissentio. Nam rhythmi, ut dixi, neque finem habent certum €nec ullam in contextu uarietatem, sed qua coeperunt sub-€latione ac positione ad finem usque decurrunt: oratio non descendet ad crepitum digitorum. Idque Cicero optime €uidet ac testatur frequenter se quod numerosum sit quaerere €ut magis non arrhythmum, quod esset inscitum atque €agreste, quam enrhythmum, quod poeticum est, esse com-€positionem uelit: sicut etiam quos palaestritas esse nolumus, tamen esse nolumus eos qui dicuntur apalaestroe. Verum ea €quae efficitur e pedibus apta conclusio nomen aliquod desi-€derat. Quid sit igitur potius quam 'numerus', sed oratorius €numerus, ut enthymema rhetoricus syllogismus? Ego certe, €ne in calumniam cadam, qua ne M. quidem Tullius caruit, @1 €posco hoc mihi, ut, cum pro composito dixero numerum et €ubicumque iam dixi, oratorium dicere intellegar. @@Conlocatio autem uerba iam probata et electa et uelut €adsignata sibi debet conectere: nam uel dure inter [2se]2 €commissa potiora sunt inutilibus. Tamen et eligere quaedam, €dum ex iis quae idem significent atque idem ualeant, per-€miserim, et adicere dum non otiosa, et detrahere dum non €necessaria, et figuris mutare [et] casus atque numeros, €quorum uarietas frequenter gratia compositionis adscita etiam suo nomine solet esse iucunda. Etiam ubi aliud ratio, €aliud consuetudo poscet, utrum uolet sumat compositio, €'uitauisse' uel 'uitasse', 'deprehendere' uel 'deprendere'. €Coitus etiam syllabarum non negabo et quidquid sententiis aut elocutioni non nocebit. Praecipuum tamen in hoc opus €est, scire quod quoque loco uerborum maxime quadret. €Atque is optime componet qui hoc [2non]2 solum componendi €gratia facit. €@@Ratio uero pedum in oratione est multo quam in uersu €difficilior: primum quod uersus paucis continetur, oratio €longiores habet saepe circumitus, deinde quod uersus semper €similis sibi est et una ratione decurrit, orationis compositio, €nisi uaria est, et offendit similitudine et in adfectatione deprenditur. Et in omni quidem corpore totoque, ut ita €dixerim, tractu numerus insertus est: neque enim loqui €possum nisi e syllabis breuibus ac longis, ex quibus pedes €fiunt. Magis tamen et desideratur in clausulis et apparet, €primum quia sensus omnis habet suum finem, poscitque €naturale interuallum quo a sequentis initio diuidatur, deinde €quod aures continuam uocem secutae, ductaeque uelut @1 €prono decurrentis orationis flumine, tum magis iudicant cum ille impetus stetit et intuendi tempus dedit. Non igitur €durum sit neque abruptum quo animi uelut respirant ac €reficiuntur. Haec est sedes orationis, hoc auditor expectat, €hic laus omnis %declamat.% Proximam clausulis diligentiam postulant initia: nam et in haec intentus auditor est. Sed €eorum facilior ratio est; non enim cohaerent aliis nec praece-€dentibus seruiunt: exordium sumunt, %cum ea% quamlibet €sit enim composita ipsa, gratiam perdet si ad eam rupta uia €uenerimus. Namque eo fit ut cum Demosthenis seuera uidea-€tur compositio $TOI=S QEOI=S EU)/XOMAI PA=SI KAI\ PA/SAIS&, et illa €quae ab uno, quod sciam, Bruto minus probatur, ceteris placet $KA)\N MH/PW BA/LLH| MHDE\ TOCEU/H|&, Ciceronem carpant in his €'familiaris coeperat esse balneatori' et 'non nimis dura archi-€piratae'. Nam 'balneatori' et 'archipiratae' idem finis est qui €$PA=SI KAI\ PA/SAIS& et qui $MHDE\ TOCEU/H|&, sed priora sunt seueriora. Est in eo quoque nonnihil, quod hic singulis uerbis bini €pedes continentur, quod etiam in carminibus est praemolle, €nec solum ubi quinae, ut in his, syllabae nectuntur, 'fortis-€sima Tyndaridarum', sed etiam quaternae, cum uersus @1 cluditur 'Appennino' et 'armamentis' et 'Orione'. Quare hic €quoque uitandum est ne plurium syllabarum [his] uerbis €utamur in fine. €@@Mediis quoque non ea modo cura sit, ut inter [2se]2 cohaere-€ant, sed ne pigra, ne longa sint, ne, quod nunc maxime €uitium est, breuium contextu resultent ac sonum reddant paene puerilium crepitaculorum. Nam ut initia clausulaeque €plurimum momenti habent, quotiens incipit sensus aut €desinit, sic in mediis quoque sunt quidam conatus iique €leuiter insistunt, ut currentium pes, etiam si non moratur, €tamen uestigium facit. Itaque non modo membra atque þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¤˜Ã†incisa bene incipere atque cludi decet, sed etiam in iis quae €non dubie contexta sunt nec respiratione utuntur [2sunt]2 illi uel occulti gradus. Quis enim dubitet unum sensum in €hoc et unum spiritum esse: 'animaduerti, iudices, omnem €accusatoris orationem in duas diuisam esse partis'; tamen €et duo prima uerba et tria proxima et deinceps duo rursus ac €tria suos quasi numeros habent: spiritum sustinemus %sic aput rimas aestimantur.% Hae particulae prout sunt graues €acres, lentae celeres, remissae exultantes, proinde id quod €ex illis conficitur aut seuerum aut luxuriosum aut quad-ratum aut solutum erit. Quaedam etiam clausulae sunt €claudae atque pendentes si relinquantur, sed sequentibus €suscipi ac sustineri solent, eoque facto uitium quod erat in fine €continuatio emendat. 'Non uult populus Romanus obsoletis @1 €criminibus accusari Verrem' durum si desinas: sed cum €est continuatum his quae secuntur, quamquam natura ipsa €diuisa sunt: 'noua postulat, inaudita desiderat', saluus est cursus. 'Vt adeas, tantum dabis' male cluderet, nam et €trimetri uersus pars ultima est: excipit 'ut tibi cibum uesti-€tumque intro ferre liceat, tantum': praeceps adhuc firmatur €ac sustinetur ultimo 'nemo recusabat'. @@Versum in oratione fieri multo foedissimum est totum, sed €etiam in parte deforme, utique si pars posterior in clausula €deprehendatur aut rursus prior [2in]2 ingressu. Nam quod est €contra saepe etiam decet, quia et cludit interim optime €prima pars uersus, dum intra paucas syllabas, praecipue senari atque octonari ('in Africa fuisse' initium senari est, €primum pro Q. Ligario caput cludit; 'esse uideatur', iam €nimis frequens, octonarium inchoat: talia sunt Demosthenis €$PA=SI KAI\& [2$PA/SAIS&,]2 $PA=SIN U(MI=N& et totum paene principium) et ultima uersuum initio conueniunt orationis: 'etsi uereor, €iudices', et 'animaduerti, iudices'. Sed initia initiis non con-€uenient, [2ut]2 T. Liuius hexametri exordio coepit: 'facturusne €operae pretium sim' (nam ita editum est, [quod] melius quam quo modo emendatur), nec clausulae clausulis, ut €Cicero: 'quo me uertam nescio', qui trimetri finis est. @1 €Trimetrum et [2senarium]2 promiscue dicere licet: sex enim €pedes, tres percussiones habet. Peius cludit finis hexametri, €ut Brutus in epistulis: 'neque illi malunt habere tutores aut defensores, quamquam sciunt placuisse Catoni.' Illi minus €sunt notabiles, quia hoc genus sermoni proximum est. €Itaque et uersus hic fere excidunt, quos Brutus ipso com-€ponendi durius studio saepissime facit, non raro Asinius, sed €etiam Cicero nonnumquam, ut in principio statim orationis in L. Pisonem: 'pro di inmortales, qui hic inluxit dies?' Non €minore autem cura uitandum est quidquid est $E)/NRUQMON&, €quale apud Sallustium: 'falso queritur de natura sua.' €Quamuis enim uincta sit, tamen soluta uideri debet oratio. €Atqui Plato, diligentissimus compositionis, in Timaeo prima statim parte uitare ista non potuit. Nam et initium hexa-€metri statim inuenias, et anacreontion protinus colon effi-€cies, et si uelis trimetron, et quod duobus pedibus et parte €$PENQHMIMERE/S& a Graecis dicitur, et haec omnia in tribus uersi-€bus: et Thucydidi $U(PE\R H(/MISU *KA=RES E)FA/NHSAN& ex mollissimo €rhythmorum genere excidit. @@Sed quia omnem oratoriam [2compositionem pedibus]2 con-€stare dixi, aliqua de his quoque: quorum nomina quia uarie €traduntur, constituendum est quo quemque appellemus. @1 €Equidem Ciceronem sequar (nam is eminentissimos Grae-€corum est secutus), excepto quod pes mihi tris syllabas non €uidetur excedere, quamquam ille paeane dochmioque, €quorum prior in quattuor, secundus in quinque excurrit, utatur; nec tamen ipse dissimulat quibusdam numeros €uideri, non pedes, neque inmerito: quidquid est enim supra €tris syllabas, id est ex pluribus pedibus. Ergo cum constent €quattuor pedes binis, octo ternis, spondion longis duabus, €pyrrhichium, quem alii pariambum uocant, breuibus, iam-€bum breui longaque, huic contrarium e longa et breui choreum, non ut alii trochaeum nominemus: ex iis uero qui €ternas syllabas habent dactylum longa duabusque breuibus, €huic temporibus parem sed retro actum appellari constat €anapaeston. Media inter longas breuis faciet amphimacron €(sed frequentius eius nomen est creticus); longa inter breuis amphibrachys. * huic aduersus longis breuem praecedenti-€bus palimbacchius erit. Tres breues trochaeum, quem tri-€brachyn dici uolunt qui choreo trochaei nomen imponunt, tres longae molosson efficient. Horum pedum nullus non in €orationem uenit, sed quo quique sunt temporibus pleniores €longisque syllabis magis stabiles, his grauiorem faciunt ora-€tionem, breues celerem ac mobilem. Vtrumque locis utile: €nam et illud, ubi opus est uelocitate, tardum et segne et hoc, €ubi pondus exigitur, praeceps ac resultans merito damnetur. Sit in hoc quoque aliquid fortasse momenti, quod et longis @1 €longiores et breuibus sunt breuiores syllabae: ut, quamuis €neque plus duobus temporibus neque uno minus habere €uideantur ideoque in metris omnes breues omnesque longae €inter se ipsae sint pares, lateat tamen nescio quid quod €supersit aut desit. Nam uersuum propria condicio est, ideo-que in his quaedam etiam communes; ueritas uero qui patitur €aeque breuem esse uel longam uocalem cum est sola quam €cum eam consonantes una pluresue praecedunt? Certe in di-€mensione pedum syllaba quae est breuis, insequente alia uel €breui, quae tamen duas primas consonantes habeat, fit longa, ut 'agrestem tenui musam': nam 'a' breuis, 'gres' breuis, faciet €tamen longam a priorem. Dat igitur illi aliquid ex suo tem-€pore; quo modo, nisi habet plus quam quae breuissima, qualis €ipsa esset detractis consonantibus? Nunc unum tempus €accommodat priori et unum accipit a sequente: ita duae €natura breues positione sunt temporum quattuor. @@Miror autem in hac opinione doctissimos homines fuisse, €ut alios pedes ita eligerent aliosque damnarent quasi ullus €esset quem non sit necesse in oratione deprendi. Licet igitur €paeana sequatur Ephorus, inuentum a Thrasymacho, proba-€tum ab Aristotele, dactylumque ut temperatos breuibus ac longis, fugiat * trochaeum, alterius tarditate nimia, alterius €celeritate damnata, herous, qui est idem dactylus, Aristoteli €amplior, iambus humilior uideatur, trochaeum ut nimis €currentem damnet eique cordacis nomen imponat, eadem-€que dicant Theodectes ac Theophrastus, similia post eos @1 Halicarnasseus Dionysius: inrumpent etiam ad inuitos, nec €semper illis heroo aut paeane suo, quem quia uersum raro €facit maxime laudant, uti licebit. Vt sint tamen aliis alii €crebriores non uerba facient, quae neque augeri nec minui €nec sicuti modulatione produci aut corripi possunt, sed trans-mutatio et conlocatio; plerique enim ex commissuris eorum €uel diuisione fiunt pedes. Quo fit ut isdem uerbis alii atque €alii uersus fiant, ut memini quendam [2non]2 ignobilem poe-€tam talis exarasse: €@@@@'astra tenet caelum, mare classes, area messem.' €Hic retrorsum fit sotadeus, itemque sotadeus [adiu] retro €trimetros: €@@@@'caput exeruit mobile pinus repetita.' Miscendi ergo sunt, curandumque ut sint plures qui placent €et circumfusi bonis deteriores lateant. Nec uero in litteris €syllabisque natura mutatur, sed refert quae cum quaque €optime coeat. Plurimum igitur auctoritatis, ut dixi, et pon-€deris habent longae, celeritatis breues: quae si miscentur quibusdam longis, currunt, si continuantur, exultant. Acres €quae ex breuibus ad longas insurgunt, leuiores quae a longis €in breues descendunt. Optime incipitur a longis, recte ali-€quando a breuibus, ut 'nouum crimen': leuius [2a duabus]2, €ut 'animaduerti, iudices', sed hoc pro Cluentio recte quia €initium eius partitionis simile est, quae celeritate gaudet. @1 Clausula quoque e longis firmissima est, sed uenit et in €breues, quamuis habeatur indifferens ultima. Neque enim €ego ignoro in fine pro longa accipi breuem, quia uidetur ali-€quid uacantis temporis ex eo quod insequitur accedere: aures €tamen consulens meas intellego multum referre uerene longa €sit quae cludit an pro longa. Neque enim tam plenum est þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¤˜Ý‡'dicere incipientem timere' quam illud 'ausus est confiteri': atqui si nihil refert breuis an longa sit ultima, idem pes erit, €uerum nescio quo modo sedebit hoc, illud subsistet. Quo €moti quidam longae ultimae tria tempora dederunt, ut illud €tempus quod breuis ex loco accipit huic quoque accederet. €Nec solum refert quis cluda[2t pes, sed clude]2ntem quis antecedat. Retrorsum autem neque plus tribus, iique si non €ternas syllabas habebunt, repetendi erunt (absit tam poetica €obseruatio) neque minus duobus (alioqui pes erit, non nu-€merus). Potest tamen uel unus esse, dichoreus si unus est, qui constat e duobus choreis, itemque paean, qui est ex €choreo et pyrrhichio (quem aptum initiis putant), uel contra, €qui est ex tribus breuibus et longa, cui clausulam adsignant: €de quibus fere duobus scriptores huius artis locuntur, alii €omnes %ut quocumque sint quoque% temporum quod ad rationem pertineat paeanas appellant. Est et dochmius, qui €fit ex bacchio et iambo uel iambo et cretico, stabilis in €clausulis et seuerus. Spondius quoque, quo plurimum est €Demosthenes usus, non eodem [2modo]2 semper [prae] se @1 €habet: optime praecedet eum creticus, ut in hoc: 'de qua €ego nihil dicam nisi depellendi criminis causa.' Non nihil est, €quod supra dixi multum referre, unone uerbo sint duo pedes €comprehensi an uterque liber. Sic enim fit forte 'criminis €causa', molle 'archipiratae', mollius si tribrachys praecedat, 'facilitates', 'temeritates'. Est enim quoddam ipsa diuisione €uerborum latens tempus, ut in pentametri medio spondio, €qui nisi alterius uerbi fine, alterius initio constat, uersum €non efficit. Potest, etiam si minus bene, praeponi anapaes-tos: 'muliere non solum nobili uerum etiam nota.' Cum ana-€paestos et creticus, iambus quoque, qui est utroque syllaba €minor: praecedet enim tres longas breuis. Sed [2et]2 spondius €iambo recte praeponitur: 'isdem in armis fui'. Cum spondius, €et bacchius: sic enim fiet ultimus dochmius: 'in armis fui.' Ex iis quae supra probaui apparet molosson quoque clausulae €conuenire, dum habeat ex quocumque pede ante se breuem: 'illud scimus, ubicumque sunt esse pro nobis.' Minus grauis €erit spondius, praecedentibus %et pyrrhichio,% ut 'iudicii €Iuniani', et adhuc peius priore paeane, ut 'Brute dubitaui', €nisi potius hos esse uolumus dactylum et bacchium. Duo €spondii non fere se iungi patiuntur, quae in uersu quoque €notabilis clausula est, ni cum id fieri potest ex tribus quasi €membris: 'cur de perfugis nostris copias comparat is contra nos?'_una syllaba, duabus, una. Ne dactylus quidem spondio €bene praeponitur, quia finem uersus damnamus in fine @1 €orationis. Bacchius et cludit et sibi iungitur: 'uenenum €timeres', uel choreum et spondium ante [2se]2 amat: 'ut uene-€num timeres'. Contrarius quoque qui est cludet, nisi si €ultimam syllabam longam esse uolumus, optimeque habebit €ante se molosson: 'ciuis Romanus sum', aut bacchium: 'quod hic potest nos possemus.' Sed uerius erit cludere €choreum praecedente spondio, nam hic potius est numerus: €'nos possemus' et 'Romanus sum'. Cludet et dichoreus, id €est idem pes sibi ipse iungetur, quo Asiani sunt usi pluri-€mum; cuius exemplum Cicero ponit: 'patris dictum sapiens temeritas fili comprobauit.' Accipiet ante se choreus et €pyrrhichium: 'omnis prope ciues uirtute gloria dignitate €superabat.' Cludet et dactylus, nisi eum obseruatio ulti-€mae creticum facit: 'muliercula nixus in litore.' Habebit €ante se bene creticum et iambum, spondium male, peius choreum. Cludit amphibrachys: 'Q. Ligarium in Africa €fuisse', si non eum malumus esse bacchium. Non optimus est €trochaeus, si ulla est ultima breuis, quod certe sit necesse €est: alioqui quo modo cludet, qui placet plerisque, dicho-reus? Illa obseruatione ex trochaeo fit anapaestos. Idem €trochaeus praecedente longa fit paean, quale est 'si potero' et €'dixit hoc Cicero', 'obstat inuidia'. Sed hunc initiis dederunt. €Cludet et pyrrhichius choreo praecedente, nam sic paean €est. Sed omnes hi qui in breues excidunt minus erunt stabiles €nec alibi fere satis apti quam ubi cursus orationis exigitur et clausulis non intersistitur. Creticus et initiis optimus: 'quod €precatus a dis inmortalibus sum', et clausulis: 'in conspectu €populi Romani uomere postridie.' Apparet uero quam bene @1 €eum praecedant uel anapaestos uel ille qui uidetur fini aptior €paean. Sed et se ipse sequitur: 'seruare quam plurimos'. Sic €melius quam choreo praecedente: 'quis non turpe duceret?' €(si ultima breuis pro longa sit: sed fingamus sic: 'non turpe duceres.') Sed hic est illud inane quod dixi: paulum enim €morae damus inter ultimum atque proximum uerbum, et €'turpe' illud interuallo quodam producimus: alioqui sit exul-€tantissimum et trimetri finis: 'quis non turpe duceret?' €sicut illud 'ore excipere liceret' si iungas lasciui carminis €est, sed interpunctis quibusdam et tribus quasi initiis fit plenum auctoritatis. Nec ego, cum praecedentis pedes posui, €legem dedi ne alii essent, sed quid fere accideret, quid in €praesentia uideretur optimum ostendi. Qui non optime est €sibi iunctus anapaestos, ut qui sit pentametri finis uel €rhythmos qui nomen ab eo traxit: 'nam ubi libido domi-€natur, innocentiae leue praesidium est' (nam synaliphe facit ut duae ultimae syllabae pro una sonent), melior fiet praece-€dente spondio uel bacchio, ut si idem mutes 'leue innocentiae €praesidium est'. Non me capit, ut a magnis uiris dissentiam, €paean qui est ex tribus breuibus et longa (nam est et ipse €una plus breui anapaestos): 'facilitas' et 'agilitas'. Qui quid €ita placuerit his non uideo, nisi quod illum fere probauerunt quibus loquendi magis quam orandi studium fuit. Nam et €ante se breuibus gaudet pyrrhichio uel choreo: 'mea facili-€tas', 'nostra facilitas', ac praecedente spondio tamen plane €finis est trimetri, cum sit per se quoque. Ei contrarius prin-€cipiis merito laudatur: nam et primam stabilem et tres €celeres habet. Tamen hoc quoque meliores alios puto. @1 @@Totus uero hic locus non ideo tractatur a nobis ut oratio, €quae ferri debet ac fluere, dimetiendis pedibus ac per-€pendendis syllabis consenescat: nam id cum miseri, tum in minimis occupati est: neque enim qui se totum in hac cura €consumpserit potioribus uacabit, si quidem relicto rerum €pondere ac nitore contempto 'tesserulas', ut ait Lucilius, €struet et uermiculate inter se lexis committet. Nonne ergo €refrigeretur sic calor et impetus pereat, ut equorum cursum delicati minutis passibus frangunt? Quasi uero fecerint * sint €in compositione deprensi, sicut poema nemo dubitauerit €spiritu quodam initio fusum et aurium mensura et similiter €decurrentium spatiorum obseruatione esse generatum, mox €in eo repertos pedes. Satis igitur in hoc nos componet multa €scribendi exercitatio, ut ex tempore etiam similia fundamus. Neque uero tam sunt intuendi pedes quam uniuersa com-€prensio, ut uersum facientes totum illum decursum, non €sex uel quinque partes ex quibus constat uersus, aspiciunt: €ante enim carmen ortum est quam obseruatio carminis, ideoque illud 'Fauni uatesque canebant'. Ergo quem in poe-€mate locum habet uersificatio, eum in oratione compositio. €@@Optime autem de illa iudicant aures, quae plena sentiunt €et parum expleta desiderant, et fragosis offenduntur, leuibus €mulcentur, [et] contortis excitantur, et stabilia probant, €clauda deprendunt, redundantia ac nimia fastidiunt. Ideoque €docti rationem componendi intellegunt, etiam indocti uolup-tatem. Quaedam uero tradi arte non possunt. Mutandus est €casus si durius is quo coeperamus feratur: num in quem €transeamus ex quo praecipi potest? Figura laboranti @1 €compositioni uariata saepe succurrit, quae cum orationis, €tum etiam sententiae: num praescriptum eius rei ullum est? €Occasionibus utendum et cum re praesenti deliberandum est. Iam uero spatia ipsa, quae in hac quidem parte plurimum €ualent, quod possunt nisi aurium habere iudicium? Cur alia €paucioribus uerbis satis plena uel nimium, alia pluribus €breuia et abscisa sint? Cur in circumductionibus, etiam cum €sensus finitus est, aliquid tamen loci uacare uideatur? þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¤˜÷'Neminem uestrum ignorare arbitror, iudices, hunc per hosce €dies sermonem uulgi atque hanc opinionem populi Romani €fuisse.' Cur 'hosce' potius quam 'hos'? Neque enim erat €asperum. Rationem fortasse non reddam, sentiam esse €melius. Cur non satis sit 'sermonem uulgi fuisse'? Composi-€tio enim patiebatur: ignorabo, sed ut audio hoc, animus accipit plenum sine hac geminatione non esse: ad sensus €igitur referenda sunt. %Nequis% satis forte, quid seuerum, €quid iucundum sit intellegent; facient quidem natura duce €melius quam arte, sed naturae ipsi ars inerit. @@Illud prorsus oratoris, scire ubi quoque genere composi-€tionis sit utendum. Ea duplex obseruatio est: altera quae ad €pedes refertur, altera quae ad comprensiones quae efficiun-tur e pedibus. Ac de his prius. Diximus igitur esse incisa €membra circumitus. Incisum, quantum mea fert opinio, erit €sensus non expleto numero conclusus, plerisque pars mem-€bri. Tale est enim quo Cicero utitur: 'Domus tibi deerat? At €habebas. Pecunia superabat? At egebas.' Fiunt autem etiam €singulis uerbis incisa: 'diximus, testes dare uolumus': @1 incisum est 'diximus'. Membrum autem est sensus numeris €conclusus, sed a toto corpore abruptus et per se nihil effi-€ciens. 'O callidos homines' perfectum est, sed remotum a €ceteris uim non habet, ut per se manus et pes et caput: 'o €rem excogitatam.' Quando ergo incipit corpus esse? Cum €uenit extrema conclusio: 'quem quasi nostrum fefellit id uos €ita esse facturos?' Quam Cicero breuissimam putat. Itaque €fere incisa et [in] membra mutila sunt et conclusionem utique desiderant. Perihodo plurima nomina dat Cicero: €ambitum, circumitum, comprensionem, continuationem, €circumscriptionem. Genera eius duo sunt: alterum simplex, €cum sensus unus longiore ambitu circumducitur, alterum €quod constat membris [2et]2 incisis, quod plures sensus habet: €'aderat ianitor carceris, [et] carnifex praetoris', reliqua. Habet perihodos membra minime duo; medius numerus €uidetur quattuor, sed recipit frequenter et plura. Modus eius €a Cicerone aut quattuor senariis uersibus aut ipsius spiritus €modo terminatur. Praestare debet ut sensum concludat: sit €aperta, ut intellegi possit, non inmodica, ut memoria con-€tineri. Membrum longius iusto tardum, breuius instabile est. Vbicumque acriter erit et instanter [2et]2 pugnaciter dicen-€dum, membratim caesimque dicemus: nam hoc in oratione €plurimum ualet; adeoque rebus accommodanda compositio €ut asperis asperos etiam numeros adhiberi oporteat et cum dicente aeque audientem inhorrescere. Membratim plerum-€que narrabimus, aut ipsas perihodos maioribus interuallis €et uelut laxioribus nodis resoluemus, exceptis quae non @1 €docendi gratia sed ornandi narrantur, ut in Verrem Proser-pinae raptus: hic enim lenis et fluens contextus decet. Peri-€hodos apta prohoemiis maiorum causarum, ubi sollicitudine €commendatione miseratione res eget, item communibus locis €et in omni amplificatione, sed poscitur tum austera si €accuses, tum fusa si laudes. Multum et in epilogis pollet. Totum autem hoc adhibendum est, quod sit amplius com-€positionis genus, cum iudex non solum rem tenet, sed etiam €captus est oratione et se credit actori et uoluptate iam du-€citur. Historia non tam finitos numeros quam orbem quen-€dam contextumque desiderat. Namque omnia eius membra €conexa sunt, %et quoniam lubrica est ac fluit,% ut homines, €qui manibus inuicem adprehensis gradum firmant, continent et continentur. Demonstratiuum genus omne fusiores habet €liberioresque numeros, iudiciale et contionale ut materia €uarium est, sic etiam ipsa conlocatione uerborum. €@@Vbi iam nobis pars ex duabus quas modo fecimus secunda €tractanda est. Nam quis dubitat alia lenius alia concitatius, €alia sublimius alia pugnacius, alia ornatius alia gracilius esse dicenda: grauibus, sublimibus, ornatis longas magis sylla-€bas conuenire, ita ut lenia spatium, sublimia et ornata clari-€tatem quoque uocalium poscant? his contraria magis €gaudere breuibus, argumenta partitiones iocos et quidquid est sermoni magis simile? Itaque componemus prohoemium €uarie atque ut sensus eius postulabit. Neque enim accesserim €Celso, qui unam quandam huic parti formam dedit et opti-€mam compositionem esse prohoemii ut est apud Asinium @1 €dixit: 'si, Caesar, ex omnibus mortalibus qui sunt ac fuerunt €posset huic causae disceptator legi, non quisquam te potius optandus nobis fuit': non quia negem hoc %aut% bene esse €compositum, sed quia legem hanc esse componendi in omni-€bus principiis recusem. Nam iudicis animus uarie praepara-€tur: tum miserabiles esse uolumus, tum modesti, tum acres, €tum graues, tum blandi, tum flectere, tum ad diligentiam €hortari. Haec ut sunt diuersa natura, ita dissimilem com-€ponendi quoque rationem desiderant. An similibus Cicero €usus est numeris in exordio pro Milone, pro Cluentio, pro Ligario? Narratio fere tardiores atque, ut sic dixerim, €modestiores desiderat pedes ex omnibus maxime mixtos. €Nam et uerbis, ut saepius pressa est, ita interim insurgit, sed €docere et infigere animis res semper cupit, quod minime fes-€tinantium opus est: ac mihi uideatur tota narratio constare longioribus membris, breuioribus perihodis. Argumenta €acria et citata pedibus quoque ad hanc naturam commodatis €utentur, non %dum ita ut% trochaeis (quae celeria quidem €sed sine uiribus sunt), uerum iis qui sunt breuibus longisque mixti, non tamen plures longas quam breuis habent. Iam €illa sublimia spatiosas clarasque uoces habent; amant am-€plitudinem dactyli quoque ac paeanis, etiam si maiore ex €parte syllabis breuibus, temporibus tamen satis pleni. €Aspera contra iambis maxime concitantur, non solum quod €sunt e duabus modo syllabis eoque frequentiorem quasi pul-€sum habent, quae res lenitati contraria est, sed etiam quod €omnibus pedibus insurgunt et a breuibus in longas nituntur @1 €et crescunt, ideoque meliores choreis, qui ab longis in breues cadunt. Summissa, qualia in epilogis sunt, lentas et ipsa, €sed minus exclamantis exigunt. €@@Vult esse Celsus aliquam et %superiorem% compositionem, €quam equidem si scirem non docerem: sed sit necesse est €tarda et supina; uerum nisi ex uerbis atque sententiis %per €se si% id quaeritur, satis odiosa esse non poterit. @@Denique, ut semel finiam, sic fere componendum quo €modo pronuntiandum erit. An non in prohoemiis plerumque €summissi, nisi cum in accusatione concitandus est iudex aut €aliqua indignatione complendus, in narratione pleni atque €expressi, in argumentis citati atque ipso etiam motu celeres €sumus, [ut] in locis ac descriptionibus fusi ac fluentes, in epilogis plerumque deiecti et infracti? Atqui corporis quo-€que motus sua quaedam [2habet]2 tempora, et ad signandos €pedes non minus saltationi quam modulationibus adhibetur €musica ratio numerorum. Quid? non uox et gestus accom-€modatur naturae ipsarum de quibus dicimus rerum? Quo €minus id mirere in pedibus orationis, cum debeant sublimia ingredi, lenia duci, acria currere, delicata fluere. Itaque €%tragoediae ubi recesset adfectatus etiam tumor rerum et% €spondiis atque iambis maxime continetur: €@@@@'en impero Argis, sceptra mihi liquit Pelops.' @1 €At ille comicus aeque senarius, quem trochaicum uocant, €pluribus choreis, qui trochaei ab aliis dicuntur, pyrrhichiis-que decurrit, sed quantum accipit celeritatis, tantum graui-€tatis amittit: €@@@@'quid igitur faciam? non eam ne nunc quidem?' €Aspera uero et maledica, ut dixi, etiam in carmine iambis €grassantur: €@@@@'quis hoc potest uidere, quis potest pati, €@@@@nisi inpudicus et uorax et aleo?' In uniuersum autem, si sit necesse, duram potius atque €asperam compositionem malim esse quam effeminatam et €eneruem, qualis apud multos, et cotidie magis, lasciuissimis €syntonorum modis saltat. Ac ne tam bona quidem ulla erit ut debeat esse continua et in eosdem semper pedes ire. Nam €et uersificandi genus est unam legem omnibus sermonibus €dare, et id cum manifestae adfectationis est, cuius rei €maxime cauenda suspicio est, tum etiam taedium ex simili-€tudine ac satietatem creat, quoque est dulcius, magis perdit €%atque% et fidem et adfectus motusque omnis qui est in hac þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‰¤›‡cura deprensus, nec potest ei credere aut propter eum dolere et irasci iudex cui putat hoc uacare. Ideoque interim quae-€dam quasi soluenda de industria sunt, [2et]2 quidem illa maximi €laboris, ne laborata uideantur. Sed neque longioribus quam €oportet hyperbatis compositioni seruiamus, [2ne]2 quae eius €rei gratia fecerimus propter eam fecisse uideamur, et certe @1 €nullum aptum atque idoneum uerbum permutemus gratia leuitatis. Neque enim ullum erit tam difficile quod non com-€mode inseri possit, nisi quod in euitandis eius modi uerbis €non decorem compositionis quaerimus, sed facilitatem. Non €tamen mirabor Latinos magis indulsisse compositioni quam €Atticos, quo minus in uerbis habeant uenustatis et gratiae, nec uitium duxerim si Cicero a Demosthene paulum in hac €parte desciuit. Sed quae sit differentia nostri Graecique €sermonis explicabit summus liber. €@@Compositio (nam finem imponere egresso destinatum €modum uolumini festino) debet esse honesta iucunda uaria. Eius tres partes: ordo coniunctio numerus. Ratio in adiec-€tione detractione mutatione: usus pro natura rerum quas €dicimus: cura ita magna ut sentiendi atque eloquendi prior €sit: dissimulatio curae praecipua, ut numeri sponte fluxisse €[arcessisse], non arcessiti et coacti esse uideantur. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER DECIMVS}1 ¡@@Sed haec eloquendi praecepta, sicut cogitationi sunt €necessaria, ita non satis ad uim dicendi ualent nisi illis firma €quaedam facilitas, quae apud Graecos hexis nominatur, €accesserit: ad quam scribendo plus an legendo an dicendo €conferatur, solere quaeri scio. Quod esset diligentius nobis €examinandum [citra] si qualibet earum rerum possemus una esse contenti; uerum ita sunt inter se conexa et indiscreta €omnia ut, si quid ex his defuerit, frustra sit in ceteris labora-€tum. Nam neque solida atque robusta fuerit umquam elo-€quentia nisi multo stilo uires acceperit, et citra lectionis €exemplum labor ille carens rectore fluitabit, et qui sciet €quae quoque sint modo dicenda, nisi tamen in procinctu €paratamque ad omnis casus habuerit eloquentiam, uelut clausis thesauris incubabit. Non autem ut quidquid prae-€cipue necessarium est, sic ad efficiendum oratorem maximi €protinus erit momenti. Nam certe, cum sit in eloquendo €positum oratoris officium, dicere ante omnia est, atque hinc €initium eius artis fuisse manifestum est, proximam deinde €imitationem, nouissimam scribendi quoque diligentiam. Sed ut perueniri ad summa nisi ex principiis non potest, ita €procedente iam opere [iam] minima incipiunt esse quae €prima sunt. Verum nos non quomodo sit instituendus orator @1 €hoc loco dicimus (nam id quidem aut satis aut certe uti €potuimus dictum est), sed athleta qui omnis iam perdidi-€cerit a praeceptore numeros quo genere exercitationis ad €certamina praeparandus sit. Igitur eum qui res inuenire et €disponere sciet, uerba quoque et eligendi et conlocandi €rationem perceperit, instruamus %qua in oratione% quod €didicerit facere quam optime quam facillime possit. @@Num ergo dubium est quin ei uelut opes sint quaedam €parandae, quibus uti ubicumque desideratum erit possit? Eae constant copia rerum ac uerborum. Sed res propriae €sunt cuiusque causae aut paucis communes, uerba in uni-€uersas paranda: quae si [in] rebus singulis essent singula, €minorem curam postularent: nam cuncta sese cum ipsis €protinus rebus offerrent. Sed cum sint aliis alia aut magis €propria aut magis ornata aut plus efficientia aut melius €sonantia, debent esse non solum nota omnia sed in promptu €atque [id] ut ita dicam in conspectu, ut, cum se iudicio dicen-tis ostenderint, facilis ex his optimorum sit electio. Et quae €idem significarent [2scio]2 solitos ediscere, quo facilius et oc-€curreret unum ex pluribus, et, cum essent usi aliquo, si breue €intra spatium rursus desideraretur, effugiendae repetitionis €gratia sumerent aliud quo idem intellegi posset. Quod cum €est puerile et cuiusdam infelicis operae, tum etiam utile €parum: turbam enim tantum modo congregat, ex qua sine €discrimine occupet proximum quodque. @1 @@Nobis autem copia cum iudicio paranda est, uim orandi, €non circulatoriam uolubilitatem spectantibus. Id autem €consequimur optima legendo atque audiendo: non enim €solum nomina ipsa rerum cognoscemus hac cura, sed quod quoque loco sit aptissimum. Omnibus enim fere uerbis, €praeter pauca quae sunt parum uerecunda, in oratione locus €est. Nam scriptores quidem iamborum ueterisque comoediae €etiam in illis saepe laudantur; sed nobis nostrum opus in-€tueri sat est. Omnia uerba, exceptis de quibus dixi, sunt €alicubi optima: nam et humilibus interim et uulgaribus est €opus, et quae nitidiore in parte uidentur sordida, ubi res poscit proprie dicuntur. Haec ut sciamus, atque eorum non €significationem modo sed formas etiam mensurasque nori-€mus ut ubicumque erunt posita conueniant, nisi multa lec-€tione atque auditione adsequi nullo modo possumus, cum €omnem sermonem auribus primum accipiamus. Propter €quod infantes a mutis nutricibus iussu regum in solitudine €educati, etiam si uerba quaedam emisisse traduntur, tamen loquendi facultate caruerunt. Sunt autem alia huius naturae, €ut idem pluribus uocibus declarent, ita ut nihil significa-€tionis quo potius utaris intersit, ut 'ensis' et 'gladius'. Alia, €etiam si propria rerum aliquarum sint nomina, tropicos €[quare] tamen ad eundem intellectum feruntur, ut 'ferrum' et 'mucro'; nam per abusionem sicarios etiam omnis uocamus €qui caedem telo quocumque commiserunt. Alia circumitu @1 €uerborum plurium ostendimus, quale est 'et pressi copia €lactis'. Plurima uero mutatione figurarum: 'scio' 'non ignoro' €et 'non me fugit' et 'non me praeterit' et 'quis nescit?' et 'nemini dubium est'. Sed etiam ex proximo mutuari licet. €Nam et 'intellego' et 'sentio' et 'uideo' saepe idem ualent €quod 'scio'. Quorum nobis ubertatem ac diuitias dabit lectio, €ut non solum quo modo occurrent sed etiam quo modo opor-tet utamur. Non semper enim haec inter se idem faciunt, nec €sicut de intellectu animi recte dixerim 'uideo', ita de uisu €oculorum 'intellego', nec ut 'mucro' gladium, sic mucronem 'gladius' ostendit. Sed ut copia uerborum sic paratur, ita €non uerborum tantum gratia legendum uel audiendum est. €Nam omnium quaecumque docemus hinc sunt exempla, €potentiora etiam ipsis quae traduntur artibus (cum eo qui €discit perductus est ut intellegere ea sine demonstrante et €sequi iam suis uiribus possit), quia quae doctor praecepit €orator ostendit. @@Alia uero audientis, alia legentis magis adiuuant. Excitat €qui dicit spiritu ipso, nec imagine %ambitu% rerum sed rebus €incendit. Viuunt omnia enim et mouentur, excipimusque €noua illa uelut nascentia cum fauore ac sollicitudine: nec €fortuna modo iudicii sed etiam ipsorum qui orant periculo ad-ficimur. Praeter haec uox, actio decora, commodata ut [quis] €quisque locus postulabit pronuntiandi uel potentissima €in dicendo ratio, et, ut semel dicam, pariter omnia docent. €In lectione certius iudicium, quod audienti frequenter aut @1 €suus cuique fauor aut ille laudantium clamor extorquet. Pudet enim dissentire, et uelut tacita quadam uerecundia €inhibemur plus nobis credere, cum interim et uitiosa €pluribus placent, et a conrogatis laudantur etiam quae non placent. Sed [2e]2 contrario quoque accidit ut optime dictis €gratiam praua iudicia non referant. Lectio libera est nec [2ut]2 €actionis impetus transcurrit, sed repetere saepius licet, siue €dubites siue memoriae penitus adfigere uelis. Repetamus €autem et tractemus et, ut cibos mansos ac prope liquefactos €demittimus quo facilius digerantur, ita lectio non cruda sed €multa iteratione mollita et uelut [ut] confecta memoriae €imitationique tradatur. @@Ac diu non nisi optimus quisque et qui credentem sibi €minime fallat legendus est, sed diligenter ac paene ad scri-€bendi sollicitudinem nec per partes modo scrutanda omnia, €sed perlectus liber utique ex integro resumendus, praecipue-€que oratio, cuius uirtutes frequenter ex industria quoque occultantur. Saepe enim praeparat dissimulat insidiatur €orator, eaque in prima parte actionis dicit quae sunt þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š˜•ƒin summa profutura; itaque suo loco minus placent, adhuc €nobis quare dicta sint ignorantibus, ideoque erunt cognitis omnibus repetenda. Illud uero utilissimum, nosse eas causas €quarum orationes in manus sumpserimus, et, quotiens con-€tinget, utrimque habitas legere actiones: ut Demosthenis et €Aeschinis inter se contrarias, et Serui Sulpici atque Messalae, €quorum alter pro Aufidia, contra dixit alter, et Pollionis et Cassi reo Asprenate, aliasque plurimas. Quin etiam si minus @1 €pares uidebuntur aliquae, tamen ad cognoscendam litium €quaestionem recte requirentur, ut contra Ciceronis orationes €Tuberonis in Ligarium et Hortensi pro Verre. Quin etiam €easdem causas ut quisque [2egerit utile]2 erit scire. Nam de €domo Ciceronis dixit Calidius, et pro Milone orationem €Brutus exercitationis gratia scripsit, etiam si egisse eum Cornelius Celsus falso existimat, et Pollio et Messala de-€fenderunt eosdem, et nobis pueris insignes pro Voluseno €Catulo Domiti Afri, Crispi Passieni, Decimi Laeli orationes €ferebantur. Neque id statim legenti persuasum sit, omnia €quae summi auctores dixerint utique esse perfecta. Nam et €labuntur aliquando et oneri cedunt et indulgent ingeniorum €suorum uoluptati, nec semper intendunt animum, nonnum-€quam fatigantur, cum Ciceroni dormitare interim Demo-sthenes, Horatio uero etiam Homerus ipse uideatur. Summi €enim sunt, homines tamen, acciditque iis qui quidquid apud €illos reppererunt dicendi legem putant ut deteriora imiten-€tur (id enim est facilius), ac se abunde similes putent si uitia magnorum consequantur. Modesto tamen et circumspecto €iudicio de tantis uiris pronuntiandum est, ne, quod plerisque €accidit, damnent quae non intellegunt. Ac si necesse est in €alteram errare partem, omnia eorum legentibus placere €quam multa displicere maluerim. @@Plurimum dicit oratori conferre Theophrastus lectionem €poetarum multique eius iudicium secuntur; neque inmerito: @1 €namque ab his in rebus spiritus et in uerbis sublimitas et in €adfectibus motus omnis et in personis decor petitur, prae-€cipueque uelut attrita cotidiano actu forensi ingenia optime €rerum talium %libertate% reparantur; ideoque in hac lectione Cicero requiescendum putat. Meminerimus tamen non per €omnia poetas esse oratori sequendos, nec libertate uer-€borum nec licentia figurarum: genus ostentationi compara-€tum, et, praeter id quod solam petit uoluptatem eamque €[etiam] fingendo non falsa modo sed etiam quaedam incredi-bilia sectatur, patrocinio quoque aliquo iuuari: quod alligata €ad certam pedum necessitatem non semper uti propriis €possit, sed depulsa recta uia necessario ad eloquendi quae-€dam deuerticula confugiat, nec mutare [que] modo uerba, €sed extendere corripere conuertere diuidere cogatur: nos €uero armatos stare in acie et summis de rebus decernere et ad uictoriam niti. Neque ego arma squalere situ ac robigine €uelim, sed fulgorem in iis esse qui terreat, qualis est ferri, €quo mens simul uisusque praestringitur, non qualis auri €argentique, inbellis et potius habenti periculosus. @@Historia quoque alere oratorem quodam uberi iucundoque €suco potest. Verum et ipsa sic est legenda ut sciamus pleras-€que eius uirtutes oratori esse uitandas. Est enim proxima €poetis, et quodam modo carmen solutum est, et scribitur ad €narrandum, non ad probandum, totumque opus non ad €actum rei pugnamque praesentem sed ad memoriam posteri-€tatis et ingenii famam componitur: ideoque et uerbis remo-€tioribus et liberioribus figuris narrandi taedium euitat. Itaque, ut dixi, neque illa Sallustiana breuitas, qua nihil @1 €apud aures uacuas atque eruditas potest esse perfectius, €apud occupatum uariis cogitationibus iudicem et saepius €ineruditum captanda nobis est, neque illa Liui lactea ubertas €satis docebit eum qui non speciem expositionis sed fidem quaerit. Adde quod M. Tullius ne Thucydiden quidem aut €Xenophontem utiles oratori putat, quamquam illum 'belli-€cum canere', huius ore 'Musas esse locutas' existimet. Licet €tamen nobis in digressionibus uti uel historico nonnumquam €nitore, dum in iis de quibus erit quaestio meminerimus non €athletarum toris sed militum lacertis [2opus]2 esse, nec uersi-€colorem illam qua Demetrius Phalereus dicebatur uti uestem bene ad forensem puluerem facere. Est et alius ex historiis €usus, et is quidem maximus sed non ad praesentem pertinens €locum, ex cognitione rerum exemplorumque, quibus in €primis instructus esse debet orator; nec omnia testimonia €expectet a litigatore, sed pleraque ex uetustate diligenter €sibi cognita sumat, hoc potentiora quod ea sola criminibus €odii et gratia uacant. @@A philosophorum uero lectione ut essent multa nobis €petenda uitio factum est oratorum, qui quidem illis optima €sui operis parte cesserunt. Nam et de iustis honestis utili-€bus, iisque quae sint istis contraria, et de rebus diuinis €maxime dicunt, et argumentantur acriter, et altercationi-€bus atque interrogationibus oratorem futurum optime [Socratici] praeparant. Sed his quoque adhibendum est simile €iudicium, ut etiam cum in rebus uersemur isdem, non tamen @1 €eandem esse condicionem sciamus litium ac disputationum, €fori et auditorii, praeceptorum et periculorum. @@Credo exacturos plerosque, cum tantum esse utilitatis in €legendo iudicemus, ut id quoque adiungamus operi, qui sint €[2legendi]2, quae in auctore quoque praecipua uirtus. Sed per-sequi singulos infiniti fuerit operis. Quippe cum in Bruto M. €Tullius tot milibus uersuum de Romanis tantum oratoribus €loquatur et tamen de omnibus aetatis suae, qui quidem €tum uiuebant, exceptis Caesare atque Marcello, silentium €egerit: quis erit modus si et illos et qui postea fuerunt et Graecos omnis et philosophos * ? Fuit igitur breuitas illa €tutissima quae [2est]2 apud Liuium in epistula ad filium €scripta, legendos Demosthenen atque Ciceronem, tum ita ut quisque esset Demostheni et Ciceroni simillimus. Non est €dissimulanda nostri quoque iudicii summa: paucos enim uel €potius uix ullum ex iis qui uetustatem pertulerunt existimo €posse reperiri quin iudicium adhibentibus allaturus sit €utilitatis aliquid, cum se Cicero ab illis quoque uetustissimis €auctoribus, ingeniosis quidem sed arte carentibus, plurimum fateatur adiutum. Nec multo aliud de nouis sentio: quotus €enim quisque inueniri tam demens potest qui ne minima €quidem alicuius certe fiducia partis memoriam posteritatis €sperauerit? Qui si quis est, intra primos statim uersus depre-€hendetur, et citius nos dimittet quam ut eius nobis magno @1 temporis detrimento constet experimentum. Sed non quid-€quid [2ad]2 aliquam partem scientiae pertinet, protinus ad €faciendam etiam phrasin, de qua loquimur, accommodatum. €@@Verum antequam de singulis loquar, pauca in uniuersum de uarietate opinionum dicenda sunt. Nam quidam solos €ueteres legendos putant, neque in ullis aliis esse naturalem €eloquentiam et robur uiris dignum arbitrantur; alios recens €haec lasciuia deliciaeque et omnia ad uoluptatem multi-tudinis imperitae composita delectant. Ipsorum etiam qui €rectum dicendi genus sequi uolunt alii pressa demum et €tenuia et quae minimum ab usu cotidiano recedant sana et €uere Attica putant, quosdam elatior ingenii uis et magis con-€citata et plena spiritus capit, sunt etiam lenis et nitidi et €compositi generis non pauci amatores. De qua differentia €disseram diligentius cum de genere dicendi quaerendum erit: €interim summatim quid et a qua lectione petere possint qui confirmare facultatem dicendi uolent attingam. Paucos (sunt €enim eminentissimi) excerpere in animo est: facile est autem €studiosis qui sint his simillimi iudicare, ne quisquam quera-€tur omissos forte aliquos [2quos]2 ipse ualde probet; fateor €enim pluris legendos esse quam qui nominabuntur. Sed €nunc genera ipsa lectionum, quae praecipue conuenire in-€tendentibus ut oratores fiant existimem, persequor. @@Igitur, ut Aratus ab Ioue incipiendum putat, ita nos rite @1 €coepturi ab Homero uidemur. Hic enim, quem ad modum €ex Oceano dicit ipse amnium fontiumque cursus initium €capere, omnibus eloquentiae partibus exemplum et ortum €dedit. Hunc nemo in magnis rebus sublimitate, in paruis þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š˜®†proprietate superauerit. Idem laetus ac pressus, iucundus €et grauis, tum copia tum breuitate mirabilis, nec poetica modo sed oratoria uirtute eminentissimus. Nam ut de laudi-€bus exhortationibus consolationibus taceam, nonne uel nonus €liber, quo missa ad Achillem legatio continetur, uel in primo €inter duces illa contentio uel dictae in secundo sententiae omnis litium atque consiliorum explicant artes? Adfectus €quidem uel illos mites uel hos concitatos nemo erit tam €indoctus qui non in sua potestate hunc auctorem habuisse €fateatur. Age uero, non utriusque operis ingressu in paucis-€simis uersibus legem prohoemiorum non dico seruauit €sed constituit? Nam et beniuolum auditorem inuocatione €dearum quas praesidere uatibus creditum est et intentum €proposita rerum magnitudine et docilem summa celeriter comprensa facit. Narrare uero quis breuius quam qui mortem €nuntiat Patrocli, quis significantius potest quam qui Cure-€tum Aetolorumque proelium exponit? Iam similitudines, €amplificationes, exempla, digressus, signa rerum et argu-€menta %ceteraque quae probandi ac refutandi sunt% ita €multa ut etiam qui de artibus scripserunt plurima earum rerum testimonia ab hoc poeta petant. Nam epilogus quidem €quis umquam poterit illis Priami rogantis Achillem precibus @1 €aequari? Quid? in uerbis, sententiis, figuris, dispositione €totius operis nonne humani ingenii modum excedit?_ut €magni sit uiri uirtutes eius non aemulatione, quod fieri non potest, sed intellectu sequi. Verum hic omnis sine dubio et €in omni genere eloquentiae procul a se reliquit, epicos tamen €praecipue, uidelicet quia durissima in materia simili com-paratio est. Raro adsurgit Hesiodus magnaque pars eius in €nominibus est occupata, tamen utiles circa praecepta sen-€tentiae, leuitasque uerborum et compositionis probabilis, daturque ei palma in illo medio genere dicendi. Contra in €Antimacho uis et grauitas et minime uulgare eloquendi €genus habet laudem. Sed quamuis ei secundas fere gramma-€ticorum consensus deferat, et adfectibus et iucunditate et €dispositione et omnino arte deficitur, ut plane manifesto €appareat quanto sit aliud proximum esse, aliud secundum. Panyasin, ex utroque mixtum, putant in eloquendo neutrius €aequare uirtutes, alterum tamen ab eo materia, alterum dis-€ponendi ratione superari. Apollonius in ordinem a grammati-€cis datum non uenit, quia Aristarchus atque Aristophanes, €poetarum iudices, neminem sui temporis in numerum rede-€gerunt, non tamen contemnendum edidit opus aequali quadam mediocritate. Arati materia motu caret, ut in qua €nulla uarietas, nullus adfectus, nulla persona, nulla cuius-€quam sit oratio; sufficit tamen operi cui se parem credidit. €Admirabilis in suo genere Theocritus, sed musa illa rustica €et pastoralis non forum modo uerum ipsam etiam urbem reformidat. Audire uideor undique congerentis nomina pluri-€morum poetarum. Quid? Herculis acta non bene Pisandros? €Quid? Nicandrum frustra secuti Macer atque Vergilius? @1 €Quid? Euphorionem transibimus? Quem nisi probasset Ver-€gilius idem, numquam certe conditorum Chalcidico uersu €carminum fecisset in Bucolicis mentionem. Quid? Horatius frustra Tyrtaeum Homero subiungit? Nec sane quisquam €est tam procul a cognitione eorum remotus ut non indicem €certe ex bibliotheca sumptum transferre in libros suos possit. €Nec ignoro igitur quos transeo nec utique damno, ut qui dixerim esse in omnibus utilitatis aliquid. Sed ad illos iam €perfectis constitutisque uiribus reuertemur: quod in cenis €grandibus saepe facimus, ut, cum optimis satiati sumus, €uarietas tamen nobis ex uilioribus grata sit. Tunc et elegi-€am uacabit in manus sumere, cuius princeps habetur €Callimachus, secundas confessione plurimorum Philetas occupauit. Sed dum adsequimur illam firmam, ut dixi, €facilitatem, optimis adsuescendum est et multa magis quam €multorum lectione formanda mens et ducendus color. Itaque €ex tribus receptis Aristarchi iudicio scriptoribus iamborum ad hexin maxime pertinebit unus Archilochus. Summa in €hoc uis elocutionis, cum ualidae tum breues uibrantesque €sententiae, plurimum sanguinis atque neruorum, adeo ut €uideatur quibusdam quod quoquam minor est materiae esse, non ingeni uitium. Nouem uero lyricorum longe Pin-€darus princeps spiritu, magnificentia, sententiis, figuris, €beatissima rerum uerborumque copia et uelut quodam elo-€quentiae flumine: propter quae Horatius eum merito nemini credit imitabilem. Stesichorum quam sit ingenio ualidus @1 €materiae quoque ostendunt, maxima bella et clarissimos €canentem duces et epici carminis onera lyra sustinentem. €Reddit enim personis in agendo simul loquendoque debitam €dignitatem, ac si tenuisset modum uidetur aemulari proxi-€mus Homerum potuisse, sed redundat atque effunditur, quod ut est reprehendendum, ita copiae uitium est. Alcaeus €in parte operis aureo plectro merito donatur, qua tyrannos €insectatus multum etiam moribus confert, in eloquendo €quoque breuis et magnificus et diligens et plerumque oratori €similis, sed et lusit et in amores descendit, maioribus tamen aptior. Simonides, tenuis alioqui, sermone proprio et iucun-€ditate quadam commendari potest, praecipua tamen eius €in commouenda miseratione uirtus, ut quidam in hac eum €parte omnibus eiusdem operis auctoribus praeferant. @@Antiqua comoedia cum sinceram illam sermonis Attici €gratiam prope sola retinet, tum facundissimae libertatis, et €si est [2in]2 insectandis uitiis praecipua, plurimum tamen €uirium etiam in ceteris partibus habet. Nam et grandis et €elegans et uenusta, et nescio an ulla, post Homerum tamen, €quem ut Achillem semper excipi par est, aut similior sit oratoribus aut ad oratores faciendos aptior. Plures eius €auctores, Aristophanes tamen et Eupolis Cratinusque prae-€cipui. Tragoedias primus in lucem Aeschylus protulit, subli-€mis et grauis et grandilocus saepe usque ad uitium, sed rudis €in plerisque et incompositus: propter quod correctas eius €fabulas in certamen deferre posterioribus poetis Athenienses @1 permisere: suntque eo modo multi coronati. Sed longe €clarius inlustrauerunt hoc opus Sophocles atque Euripides, €quorum in dispari dicendi uia uter sit poeta melior inter €plurimos quaeritur. Idque ego sane, quoniam ad praesentem €materiam nihil pertinet, iniudicatum relinquo. Illud quidem €nemo non fateatur necesse est, iis qui se ad agendum com-parant utiliorem longe fore Euripiden. Namque is et sermone €(quod ipsum reprehendunt quibus grauitas et coturnus et €sonus Sophocli uidetur esse sublimior) magis accedit oratorio €generi, et sententiis densus, et in iis quae a sapientibus €tradita sunt paene ipsis par, et in dicendo ac respondendo €cuilibet eorum qui fuerunt in foro diserti comparandus, in €adfectibus uero cum omnibus mirus, tum in iis qui misera-tione constant facile praecipuus. Hunc et admiratus maxime €est, ut saepe testatur, et secutus, quamquam in opere diuer-€so, Menander, qui uel unus meo quidem iudicio diligenter €lectus ad cuncta quae praecipimus effingenda sufficiat: ita €omnem uitae imaginem expressit, tanta in eo inueniendi €copia et eloquendi facultas, ita est omnibus rebus personis adfectibus accommodatus. Nec nihil profecto uiderunt qui €orationes quae Charisi nomine eduntur a Menandro scriptas €putant. Sed mihi longe magis orator probari in opere suo €uidetur, nisi forte aut illa iudicia quae Epitrepontes, Epi-€cleros, Locroe habent, aut meditationes in Psophodee, Nomo-€thete, Hypobolimaeo non omnibus oratoris numeris sunt @1 absolutae. Ego tamen plus adhuc quiddam conlaturum eum €declamatoribus puto, quoniam his necesse est secundum €condicionem controuersiarum plures subire personas, patrum €filiorum, [2caelibum]2 maritorum, militum rusticorum, diui-€tum pauperum, irascentium deprecantium, mitium asperor-€um. In quibus omnibus mire custoditur ab hoc poeta decor. Atque ille quidem omnibus eiusdem operis auctoribus ab-€stulit nomen, et fulgore quodam suae claritatis tenebras €obduxit. Habent tamen alii quoque comici, si cum uenia €legantur, quaedam quae possis decerpere, et praecipue €Philemon, qui ut prauis sui temporis iudiciis Menandro þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š˜È†saepe praelatus est, ita consensu tamen omnium meruit €credi secundus. @@Historiam multi scripsere praeclare, sed nemo dubitat €longe duos ceteris praeferendos, quorum diuersa uirtus €laudem paene est parem consecuta. Densus et breuis et €semper instans sibi Thucydides, dulcis et candidus et fusus €Herodotus: ille concitatis, hic remissis adfectibus melior, ille contionibus, hic sermonibus, ille ui, hic uoluptate. Theo-€pompus his proximus ut in historia praedictis minor, ita €oratori magis similis, ut qui, antequam est ad hoc opus solli-€citatus, diu fuerit orator. Philistus quoque meretur qui €turbae quamuis bonorum post eos auctorum eximatur, imi-€tator Thucydidi et ut multo infirmior, ita aliquatenus luci-€dior. Ephorus, ut Isocrati uisum, calcaribus eget. Clitarchi probatur ingenium, fides infamatur. Longo post interuallo €temporis natus Timagenes uel hoc est ipso probabilis, quod €intermissam historias scribendi industriam noua laude re-€parauit. Xenophon non excidit mihi, sed inter philosophos €reddendus est. @1 @@Sequitur oratorum ingens manus, ut cum decem simul €Athenis aetas una tulerit. Quorum longe princeps Demo-€sthenes ac paene lex orandi fuit: tanta uis in eo, tam densa €omnia, ita quibusdam neruis intenta sunt, tam nihil otiosum, €is dicendi modus, ut nec quod desit in eo nec quod redundet inuenias. Plenior Aeschines et magis fusus et grandiori €similis quo minus strictus est, carnis tamen plus habet, minus €lacertorum. Dulcis in primis et acutus Hyperides, sed minori-bus causis, ut non dixerim uilioribus, magis par. His aetate €Lysias maior, subtilis atque elegans et quo nihil, si oratori €satis sit docere, quaeras perfectius: nihil enim est inane, €nihil arcessitum, puro tamen fonti quam magno flumini propior. Isocrates in diuerso genere dicendi nitidus et comp-€tus et palaestrae quam pugnae magis accommodatus omnes €dicendi ueneres sectatus est, nec inmerito: auditoriis enim €se, non iudiciis compararat: in inuentione facilis, honesti €studiosus, in compositione adeo diligens ut cura eius repre-hendatur. Neque ego in his, de quibus sum locutus, has solas €uirtutes, sed has praecipuas puto, nec ceteros parum fuisse €magnos. Quin etiam Phalerea illum Demetrium, quamquam €is primus inclinasse eloquentiam dicitur, multum ingenii €habuisse et facundiae fateor, uel ob hoc memoria dignum, €quod ultimus est fere ex Atticis qui dici possit orator, quem €tamen in illo medio genere dicendi praefert omnibus Cicero. @@Philosophorum, ex quibus plurimum se traxisse eloquen-€tiae M. Tullius confitetur, quis dubitet Platonem esse prae-€cipuum siue acumine disserendi siue eloquendi facultate €diuina quadam et Homerica? Multum enim supra prorsam @1 €orationem et quam pedestrem Graeci uocant surgit, ut mihi €non hominis ingenio sed quodam Delphico uideatur oraculo instinctus. Quid ego commemorem Xenophontis illam iucun-€ditatem inadfectatam, sed quam nulla consequi adfectatio €possit?_ut ipsae sermonem finxisse Gratiae uideantur, et €quod de Pericle ueteris comoediae testimonium est in hunc €transferri iustissime possit, in labris eius sedisse quandam persuadendi deam. Quid reliquorum Socraticorum elegan-€tiam? Quid Aristotelen? Quem dubito scientia rerum an scrip-€torum copia an eloquendi [usu] suauitate an inuentionum €acumine an uarietate operum clariorem putem. Nam in €Theophrasto tam est loquendi nitor ille diuinus ut ex eo nomen quoque traxisse dicatur. Minus indulsere eloquentiae €Stoici ueteres, sed cum honesta suaserunt, tum in colligendo €probandoque [2quae]2 instituerant plurimum ualuerunt, rebus €tamen acuti magis quam, id quod sane non adfectarunt, €oratione magnifici. @@Idem nobis per Romanos quoque auctores ordo ducendus €est. Itaque ut apud illos Homerus, sic apud nos Vergilius €auspicatissimum dederit exordium, omnium eius generis €poetarum Graecorum nostrorumque haud dubie proximus. Vtar enim uerbis isdem quae ex Afro Domitio iuuenis ex-€cepi, qui mihi interroganti quem Homero crederet maxime €accedere 'secundus' inquit 'est Vergilius, propior tamen €primo quam tertio'. Et hercule ut illi naturae caelesti atque @1 €inmortali cesserimus, ita curae et diligentiae uel ideo in hoc €plus est, quod ei fuit magis laborandum, et quantum eminen-€tibus uincimur, fortasse aequalitate pensamus. Ceteri omnes longe sequentur. Nam Macer et Lucretius legendi quidem, €sed non ut phrasin, id est corpus eloquentiae, faciant, ele-€gantes in sua quisque materia, sed alter humilis, alter diffi-€cilis. Atacinus Varro in iis per quae nomen est adsecutus €interpres operis alieni, non spernendus quidem, uerum ad augendam facultatem dicendi parum locuples. Ennium sicut €sacros uetustate lucos adoremus, in quibus grandia et anti-€qua robora iam non tantam habent speciem quantam reli-€gionem. Propiores alii atque ad hoc de quo loquimur magis €utiles. Lasciuus quidem in herois quoque Ouidius et nimium amator ingenii sui, laudandus tamen partibus. Cornelius €autem Seuerus, etiam si est uersificator quam poeta melior, €si tamen (ut est dictum) ad exemplar primi libri bellum €Siculum perscripsisset, uindicaret sibi iure secundum locum. €Serranum consummari mors inmatura non passa est, puerilia €tamen eius opera et maximam indolem ostendunt et ad-€mirabilem praecipue in aetate illa recti generis uoluntatem. Multum in Valerio Flacco nuper amisimus. Vehemens et €poeticum ingenium Salei Bassi fuit, nec ipsum senectute €maturuit. Rabirius ac Pedo non indigni cognitione, si uacet. €Lucanus ardens et concitatus et sententiis clarissimus et, ut €dicam quod sentio, magis oratoribus quam poetis imitandus. Hos nominamus quia Germanicum Augustum ab institutis €studiis deflexit cura terrarum, parumque dis uisum est esse @1 €eum maximum poetarum. Quid tamen his ipsis eius operibus €in quae donato imperio iuuenis secesserat sublimius, doctius, €omnibus denique numeris praestantius? Quis enim caneret €bella melius quam qui sic gerit? Quem praesidentes studiis €deae propius audirent? Cui magis suas artis aperiret fami-liare numen Minerua? Dicent haec plenius futura saecula, €nunc enim ceterarum fulgore uirtutum laus ista praestringi-€tur. Nos tamen sacra litterarum colentis feres, Caesar, si non €tacitum hoc praeterimus et Vergiliano certe uersu testamur €@@@@'inter uictrices hederam tibi serpere laurus.' @@Elegia quoque Graecos prouocamus, cuius mihi tersus €atque elegans maxime uidetur auctor Tibullus. Sunt qui €Propertium malint. Ouidius utroque lasciuior, sicut durior €Gallus. Satura quidem tota nostra est, in qua primus in-€signem laudem adeptus Lucilius quosdam ita deditos sibi €adhuc habet amatores ut eum non eiusdem modo operis auctoribus sed omnibus poetis praeferre non dubitent. Ego €quantum ab illis, tantum ab Horatio dissentio, qui Lucilium €'fluere lutulentum' et esse aliquid quod tollere possis putat. €Nam et eruditio in eo mira et libertas atque inde acerbitas €et abunde salis. Multum est tersior ac purus magis Horatius €et, nisi labor eius amore, praecipuus. Multum et uerae gloriae €quamuis uno libro Persius meruit. Sunt clari hodieque et qui olim nominabuntur. Alterum illud etiam prius saturae genus, €sed non sola carminum uarietate mixtum condidit Terentius €Varro, uir Romanorum eruditissimus. Plurimos hic libros et €doctissimos composuit, peritissimus linguae Latinae et omnis €antiquitatis et rerum Graecarum nostrarumque, plus tamen scientiae conlaturus quam eloquentiae. Iambus non sane a @1 €Romanis celebratus est ut proprium opus, %quibusdam inter-€positus%: cuius acerbitas in Catullo, Bibaculo, Horatio €(quamquam illi epodos interuenit) reperiatur. At lyricorum €idem Horatius fere solus legi dignus: nam et insurgit ali-€quando et plenus est iucunditatis et gratiae et uarius figuris €et uerbis felicissime audax. Si quem adicere uelis, is erit €Caesius Bassus, quem nuper uidimus; sed eum longe prae-€cedunt ingenia uiuentium. @@Tragoediae scriptores ueterum Accius atque Pacuuius €clarissimi grauitate sententiarum, uerborum pondere, auc-€toritate personarum. Ceterum nitor et summa in excolendis €operibus manus magis uideri potest temporibus quam ipsis þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š˜á…defuisse: uirium tamen Accio plus tribuitur, Pacuuium uideri doctiorem qui esse docti adfectant uolunt. Iam Vari €Thyestes cuilibet Graecarum comparari potest. Ouidi Medea €uidetur mihi ostendere quantum ille uir praestare potuerit €si ingenio suo imperare quam indulgere maluisset. Eorum €quos uiderim longe princeps Pomponius Secundus, quem €senes [quem] parum tragicum putabant, eruditione ac nitore praestare confitebantur. In comoedia maxime claudicamus. €Licet Varro Musas, Aeli Stilonis sententia, Plautino dicat €sermone locuturas fuisse si Latine loqui uellent, licet Cae-€cilium ueteres laudibus ferant, licet Terenti scripta ad €Scipionem Africanum referantur (quae tamen sunt in hoc €genere elegantissima, et plus adhuc habitura gratiae si intra uersus trimetros stetissent): uix leuem consequimur €umbram, adeo ut mihi sermo ipse Romanus non recipere @1 €uideatur illam solis concessam Atticis uenerem, cum eam ne €Graeci quidem in alio genere linguae optinuerint. Togatis €excellit Afranius: utinam non inquinasset argumenta puer-€orum foedis amoribus, mores suos fassus. @@At non historia cesserit Graecis. Nec opponere Thucydidi €Sallustium uerear, nec indignetur sibi Herodotus aequari €Titum Liuium, cum in narrando mirae iucunditatis clarissi-€mique candoris, tum in contionibus supra quam enarrari €potest eloquentem, ita quae dicuntur omnia cum rebus tum €personis accommodata sunt: adfectus quidem, praecipueque €eos qui sunt dulciores, ut parcissime dicam, nemo histori-corum commendauit magis. Ideoque illam inmortalem Sal-€lusti uelocitatem diuersis uirtutibus consecutus est. Nam €mihi egregie dixisse uidetur Seruilius Nonianus pares eos €magis quam similes: qui et ipse a nobis auditus est, clari uir €ingenii et sententiis creber, sed minus pressus quam his-toriae auctoritas postulat. Quam paulum aetate praecedens €eum Bassus Aufidius egregie, utique in libris belli Germanici, €praestitit genere ipso, probabilis in omnibus, sed in quibus-dam suis ipse uiribus minor. Superest adhuc et exornat €aetatis nostrae gloriam uir saeculorum memoria dignus, qui €olim nominabitur, nunc intellegitur. Habet amatores_nec €inmerito_Cremuti libertas, quamquam circumcisis quae €dixisse ei nocuerat: sed elatum abunde spiritum et audaces €sententias deprehendas etiam in iis quae manent. Sunt et €alii scriptores boni, sed nos genera degustamus, non biblio-€thecas excutimus. @1 @@Oratores uero uel praecipue Latinam eloquentiam parem €facere Graecae possunt: nam Ciceronem cuicumque eorum €fortiter opposuerim. Nec ignoro quantam mihi concitem €pugnam, cum praesertim non id sit propositi, ut eum Demo-€stheni comparem hoc tempore: neque enim attinet, cum €Demosthenen in primis legendum uel ediscendum potius putem. Quorum ego uirtutes plerasque arbitror similes, con-€silium, ordinem, diuidendi praeparandi probandi rationem, €omnia denique quae sunt inuentionis. In eloquendo est aliqua €diuersitas: densior ille, hic copiosior, ille concludit adstrict-€ius, hic latius, pugnat ille acumine semper, hic frequenter et €pondere, illic nihil detrahi potest, hic nihil adici, curae plus in illo, in hoc naturae. Salibus certe et commiseratione, quae €duo plurimum [2in]2 adfectibus ualent, uincimus. Et fortasse €epilogos illi mos ciuitatis abstulerit, sed et nobis illa quae €Attici mirantur diuersa Latini sermonis ratio minus per-€miserit. In epistulis quidem, quamquam sunt utriusque, dialogisue, quibus nihil ille, nulla contentio est. Cedendum €uero in hoc, quod et prior fuit et ex magna parte Ciceronem €quantus est fecit. Nam mihi uidetur M. Tullius, cum se totum €ad imitationem Graecorum contulisset, effinxisse uim Demo-sthenis, copiam Platonis, iucunditatem Isocratis. Nec uero €quod in quoque optimum fuit studio consecutus est tantum, €sed plurimas uel potius omnes ex se ipso uirtutes extulit €inmortalis ingenii beatissima ubertas. Non enim pluuias, €ut ait Pindarus, aquas colligit, sed uiuo gurgite exundat, €dono quodam prouidentiae genitus in quo totas uires @1 suas eloquentia experiretur. Nam quis docere diligentius, €mouere uehementius potest, cui tanta umquam iucunditas €adfuit?_ut ipsa illa quae extorquet impetrare eum credas, €et cum transuersum ui sua iudicem ferat, tamen ille non rapi uideatur sed sequi. Iam in omnibus quae dicit tanta auctori-€tas inest ut dissentire pudeat, nec aduocati studium sed €testis aut iudicis adferat fidem, cum interim haec omnia, €quae uix singula quisquam intentissima cura consequi posset, €fluunt inlaborata, et illa qua nihil pulchrius auditum est oratio prae se fert tamen felicissimam facilitatem. Quare non €inmerito ab hominibus aetatis suae regnare in iudiciis dictus €est, apud posteros uero id consecutus ut Cicero iam non €hominis nomen sed eloquentiae habeatur. Hunc igitur spect-€emus, hoc propositum nobis sit exemplum, ille se profecisse sciat cui Cicero ualde placebit. Multa in Asinio Pollione €inuentio, summa diligentia, adeo ut quibusdam etiam nimia €uideatur, et consilii et animi satis: a nitore et iucunditate €Ciceronis ita longe abest ut uideri possit saeculo prior. At €Messala nitidus et candidus et quodam modo praeferens in dicendo nobilitatem suam, uiribus minor. C. uero Caesar si €foro tantum uacasset, non alius ex nostris contra Ciceronem €nominaretur: tanta in eo uis est, id acumen, ea concitatio, €ut illum eodem animo dixisse quo bellauit appareat; exornat €tamen haec omnia mira sermonis, cuius proprie studiosus fuit, elegantia. Multum ingenii in Caelio et praecipue in accu-€sando multa urbanitas, dignusque uir cui et mens melior €et uita longior contigisset. Inueni qui Caluum praeferrent €omnibus, inueni qui Ciceroni crederent eum nimia contra se @1 €calumnia uerum sanguinem perdidisse; sed est et sancta et €grauis oratio et castigata et frequenter uehemens quoque. €Imitator autem est Atticorum, fecitque illi properata mors €iniuriam si quid adiecturus sibi, non si quid detracturus, fuit. Et Seruius Sulpicius insignem non inmerito famam €tribus orationibus meruit. Multa si cum iudicio legatur dabit €imitatione digna Cassius Seuerus, qui, si ceteris uirtutibus €colorem et grauitatem orationis adiecisset, ponendus inter praecipuos foret. Nam et ingenii plurimum est in eo et acer-€bitas mira et urbanitas %et sermo%, sed plus stomacho quam €consilio dedit: praeterea ut amari sales, ita frequenter amari-tudo ipsa ridicula est. Sunt alii multi diserti, quos persequi €longum est. Eorum quos uiderim Domitius Afer et Iulius €Africanus longe praestantissimi. Verborum arte ille et toto €genere dicendi praeferendus et quem in numero ueterum €habere non timeas: hic concitatior, sed in cura uerborum €nimius et compositione nonnumquam longior et tralationi-bus parum modicus. Erant clara et nuper ingenia. Nam et €Trachalus plerumque sublimis et satis apertus fuit et quem €uelle optima crederes, auditus tamen maior: nam et uocis €quantam in nullo cognoui felicitas, et pronuntiatio uel scaenis €suffectura, et decor, omnia denique ei quae sunt extra super-€fuerunt: et Vibius Crispus compositus et iucundus et delect-€ationi natus, priuatis tamen causis quam publicis melior. Iulio Secundo si longior contigisset aetas, clarissimum pro-€fecto nomen oratoris apud posteros foret: adiecisset enim €atque adiciebat ceteris uirtutibus suis quod desiderari potest, €id est autem, ut esset multo magis pugnax et saepius ad curam rerum ab elocutione respiceret. Ceterum interceptus @1 €quoque magnum sibi uindicat locum, ea est facundia, tanta €in explicando quod uelit gratia, tam candidum et leue et €speciosum dicendi genus, tanta uerborum etiam quae ad-€sumpta sunt proprietas, tanta in quibusdam ex periculo petitis significantia. Habebunt qui post nos de oratoribus €scribent magnam eos qui nunc uigent materiam uere lau-€dandi: sunt enim summa hodie quibus inlustratur forum €ingenia. Namque et consummati iam patroni ueteribus €aemulantur et eos iuuenum ad optima tendentium imitatur €ac sequitur industria. @@Supersunt qui de philosophia scripserint: quo in genere €paucissimos adhuc eloquentes litterae Romanae tulerunt. €Idem igitur M. Tullius, qui ubique, etiam in hoc opere Platonis þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š˜û„aemulus extitit. Egregius uero multoque quam in orationi-€bus praestantior Brutus suffecit ponderi rerum: scias eum sentire quae dicit. Scripsit non parum multa Cornelius Celsus, €Sextios secutus, non sine cultu ac nitore. Plautus in Stoicis €rerum cognitioni utilis; in Epicuriis leuis quidem sed non iniucundus tamen auctor est Catius. Ex industria Senecam €in omni genere eloquentiae distuli, propter uulgatam falso €de me opinionem qua damnare eum et inuisum quoque €habere sum creditus. Quod accidit mihi dum corruptum et €omnibus uitiis fractum dicendi genus reuocare ad seueriora €iudicia contendo: tum autem solus hic fere in manibus adulescentium fuit. Quem non equidem omnino conabar €excutere, sed potioribus praeferri non sinebam, quos ille non €destiterat incessere, cum diuersi sibi conscius generis placere €se in dicendo posse quibus illi placerent diffideret. Amabant €autem eum magis quam imitabantur, tantumque ab illo @1 defluebant quantum ille ab antiquis descenderat. Foret enim €optandum pares ac saltem proximos illi uiro fieri. Sed place-€bat propter sola uitia, et ad ea se quisque dirigebat effingenda €quae poterat: deinde cum se iactaret eodem modo dicere, Senecam infamabat. Cuius et multae alioqui et magnae uir-€tutes fuerunt, ingenium facile et copiosum, plurimum studii, €multa rerum cognitio, in qua tamen aliquando ab iis quibus €inquirenda quaedam mandabat deceptus est. Tractauit etiam omnem fere studiorum materiam: nam et orationes €eius et poemata et epistulae et dialogi feruntur. In philo-€sophia parum diligens, egregius tamen uitiorum insectator €fuit. Multae in eo claraeque sententiae, multa etiam morum €gratia legenda, sed in eloquendo corrupta pleraque, atque eo perniciosissima quod abundant dulcibus uitiis. Velles eum €suo ingenio dixisse, alieno iudicio: nam si aliqua contempsis-€set, si %parum% non concupisset, si non omnia sua amasset, €si rerum pondera minutissimis sententiis non fregisset, €consensu potius eruditorum quam puerorum amore com-probaretur. Verum sic quoque iam robustis et seueriore €genere satis firmatis legendus, uel ideo quod exercere potest €utrimque iudicium. Multa enim, ut dixi, probanda in eo, €multa etiam admiranda sunt, eligere modo curae sit; quod €utinam ipse fecisset: digna enim fuit illa natura quae meliora €uellet; quod uoluit effecit.  @@Ex his ceterisque lectione dignis auctoribus et uerborum €sumenda copia est et uarietas figurarum et componendi ratio, €tum ad exemplum uirtutum omnium mens derigenda. Neque @1 €enim dubitari potest quin artis pars magna contineatur imi-€tatione. Nam ut inuenire primum fuit estque praecipuum, sic ea quae bene inuenta sunt utile sequi. Atque omnis uitae €ratio sic constat, ut quae probamus in aliis facere ipsi ueli-€mus. Sic litterarum ductus, ut scribendi fiat usus, pueri €secuntur, sic musici uocem docentium, pictores opera pri-€orum, rustici probatam experimento culturam in exemplum €intuentur, omnis denique disciplinae initia ad propositum sibi praescriptum formari uidemus. Et hercule necesse est €aut similes aut dissimiles bonis simus. Similem raro natura €praestat, frequenter imitatio. Sed hoc ipsum, quod tanto €faciliorem nobis rationem rerum omnium facit quam fuit €iis qui nihil quod sequerentur habuerunt, nisi caute et cum €iudicio adprehenditur nocet. @@Ante omnia igitur imitatio per se ipsa non sufficit, uel quia €pigri est ingenii contentum esse iis quae sint ab aliis inuenta. €Quid enim futurum erat temporibus illis quae sine exemplo €fuerunt si homines nihil nisi quod iam cognouissent facien-€dum sibi aut cogitandum putassent? Nempe nihil fuisset inuentum. Cur igitur nefas est reperiri aliquid a nobis quod €ante non fuerit? An illi rudes sola mentis natura ducti sunt €in hoc, ut tam multa generarent: nos ad quaerendum non eo €ipso concitemur, quod certe scimus inuenisse eos qui quae-sierunt? Et cum illi, qui nullum cuiusquam rei habuerunt €magistrum, plurima in posteros tradiderint, nobis usus €aliarum rerum ad eruendas alias non proderit, sed nihil €habebimus nisi beneficii alieni? Quem ad modum quidam €pictores in id solum student, ut describere tabulas mensuris ac lineis sciant. Turpe etiam illud est, contentum esse id €consequi quod imiteris. Nam rursus quid erat futurum si €nemo plus effecisset eo quem sequebatur? Nihil in poetis @1 €supra Liuium Andronicum, nihil in historiis supra pontifi-€cum annales haberemus; ratibus adhuc nauigaremus, non €esset pictura nisi quae lineas modo extremas umbrae quam corpora in sole fecissent circumscriberet. Ac si omnia per-€censeas, nulla sit ars qualis inuenta est, nec intra initium €stetit: nisi forte nostra potissimum tempora damnamus huius €infelicitatis, ut nunc demum nihil crescat: nihil autem crescit sola imitatione. Quod si prioribus adicere fas non est, quo €modo sperare possumus illum oratorem perfectum: cum in €iis quos maximos adhuc nouimus nemo sit inuentus in quo €nihil aut desideretur aut reprehendatur. Sed etiam qui €summa non adpetent, contendere potius quam sequi debent. Nam qui hoc agit, ut prior sit, forsitan, etiam si non trans-€ierit, aequabit. Eum uero nemo potest aequare cuius uesti-€giis sibi utique insistendum putat: necesse est enim semper €sit posterior qui sequitur. Adde quod plerumque facilius est €plus facere quam idem: tantam enim difficultatem habet €similitudo ut ne ipsa quidem natura in hoc ita eualuerit, ut €non res quae simillimae quaeque pares maxime uideantur utique discrimine aliquo discernantur. Adde quod quidquid €alteri simile est necesse est minus sit eo quod imitatur, ut €umbra corpore et imago facie et actus histrionum ueris ad-€fectibus. Quod in orationibus quoque euenit. Namque iis €quae in exemplum adsumimus subest natura et uera uis, €contra omnis imitatio facta est et ad alienum propositum commodatur. Quo fit ut minus sanguinis ac uirium declama-€tiones habeant quam orationes, quod in illis uera, in his €adsimulata materia est. Adde quod ea quae in oratore maxima €sunt imitabilia non sunt, ingenium, inuentio, uis, facilitas et quidquid arte non traditur. Ideoque plerique, cum uerba @1 €quaedam ex orationibus excerpserunt aut aliquos composi-€tionis certos pedes, mire a se quae legerunt effingi arbitran-€tur, cum et uerba intercidant inualescantque temporibus, €ut quorum certissima sit regula in consuetudine, eaque non €sua natura sint bona aut mala (nam per se soni tantum sunt), €sed prout oportune proprieque aut secus conlocata sunt, et €compositio cum rebus accommodata sit, tum ipsa uarietate €gratissima. @@Quapropter exactissimo iudicio circa hanc partem stu-€diorum examinanda sunt omnia. Primum, quos imitemur: €nam sunt plurimi qui similitudinem pessimi cuiusque et €corruptissimi concupierint: tum in ipsis quos elegerimus quid sit [2ad]2 quod nos efficiendum comparemus. Nam in €magnis quoque auctoribus incidunt aliqua uitiosa et a doctis, €inter ipsos etiam mutuo reprehensa: atque utinam tam bona €imitantes dicerent melius quam mala peius dicunt. Nec uero €saltem iis quibus ad euitanda uitia iudicii satis fuit sufficiat €imaginem uirtutis effingere et solam, ut [2ita]2 dixerim, cutem €uel potius illas Epicuri figuras, quas e summis corporibus dicit effluere. Hoc autem iis accidit qui non introspectis €penitus uirtutibus ad primum se uelut aspectum orationis €aptarunt: et cum iis felicissime cessit imitatio, uerbis atque €numeris sunt non multum differentes, uim dicendi atque in-€uentionis non adsecuntur, sed plerumque declinant in peius €et proxima uirtutibus uitia comprehendunt fiuntque pro €grandibus tumidi, pressis exiles, fortibus temerarii, laetis €corrupti, compositis exultantes, simplicibus neglegentes. Ideoque qui horride atque incomposite quidlibet illud frigidum @1 €et inane extulerunt, antiquis se pares credunt, qui carent €cultu atque sententiis, Atticis; scilicet [qui] praecisis con-€clusionibus obscuri Sallustium atque Thucydiden superant, €tristes ac ieiuni Pollionem aemulantur; otiosi et supini, si €quid modo longius circumduxerunt, iurant ita Ciceronem locuturum fuisse. Noueram quosdam qui se pulchre express-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š¢˜’‚isse genus illud caelestis huius in dicendo uiri sibi uiderentur €si in clausula posuissent 'esse uideatur'. Ergo primum est ut €quod imitaturus est quisque intellegat, et quare bonum sit €sciat. @@Tum in suscipiendo onere consulat suas uires. Nam quae-€dam sunt imitabilia quibus aut infirmitas naturae non suffi-€ciat aut diuersitas repugnet: ne cui tenue ingenium erit sola €uelit fortia et abrupta, cui forte quidem sed indomitum €amore subtilitatis et uim suam perdat et elegantiam quam €cupit non persequatur: nihil est enim tam indecens quam cum mollia dure fiunt. Atque ego illi praeceptori quem in-€stitueram in libro secundo credidi non ea sola docenda esse €ad quae quemque discipulorum natura compositum uideret: €nam is et adiuuare debet quae in quoque eorum inuenit bona €et quantum fieri potest adicere quae desunt et emendare €quaedam et mutare. Rector enim est alienorum ingeniorum atque formator; difficilius est naturam suam fingere. Sed ne €ille quidem doctor, quamquam omnia quae recta sunt uelit €esse in suis auditoribus quam plenissima, in eo tamen cui €naturam obstare uiderit laborabit. €@@Id quoque uitandum, in quo magna pars errat, ne in ora-€tione poetas nobis et historicos, in illis operibus oratores aut declamatores imitandos putemus. Sua cuique proposito lex, @1 €suus decor est: nec comoedia in coturnos adsurgit, nec contra €tragoedia socco ingreditur. Habet tamen omnis eloquentia €aliquid commune: id imitemur quod commune est. @@Etiam hoc solet incommodi accidere iis qui se uni alicui €generi dediderunt, ut, si asperitas iis placuit alicuius, hanc €etiam in leni ac remisso causarum genere non exuant: si €tenuitas aut iucunditas, in asperis grauibusque causis pon-€deri rerum parum respondeant: cum sit diuersa non causarum €modo inter ipsas condicio, sed in singulis etiam causis par-€tium, sintque alia leniter alia aspere, alia concitate alia re-€misse, alia docendi alia mouendi gratia dicenda, quorum omnium dissimilis atque diuersa inter se ratio est. Itaque ne €hoc quidem suaserim, uni se alicui proprie quem per omnia €sequatur addicere. Longe perfectissimus Graecorum Demo-€sthenes, aliquid tamen aliquo in loco melius alii (plurima ille). Sed non qui maxime imitandus, et solus imitandus est. Quid €ergo? non est satis omnia sic dicere quo modo M. Tullius €dixit? Mihi quidem satis esset si omnia consequi possem. €Quid tamen noceret uim Caesaris, asperitatem Caeli, dili-€gentiam Pollionis, iudicium Calui quibusdam in locis ad-sumere? Nam praeter id quod prudentis est quod in quoque €optimum est, si possit, suum facere, tum in tanta rei diffi-€cultate unum intuentis uix aliqua pars sequitur; ideoque cum €totum exprimere quem elegeris paene sit homini incon-€cessum, plurium bona ponamus ante oculos, ut aliud ex alio €haereat, et quo quidque loco conueniat aptemus. @@Imitatio autem (nam saepius idem dicam) non sit tantum €in uerbis. Illuc intendenda mens, quantum fuerit illis uiris @1 €decoris in rebus atque personis, quod consilium, quae dis-€positio, quam omnia, etiam quae delectationi uideantur €data, ad uictoriam spectent: quid agatur prohoemio, quae €ratio et quam uaria narrandi, quae uis probandi ac refellendi, €quanta in adfectibus omnis generis mouendis scientia, quam-€que laus ipsa popularis utilitatis gratia adsumpta, quae tum €est pulcherrima cum sequitur, non cum arcessitur. Haec si peruiderimus, tum uere imitabimur. Qui uero etiam propria €his bona adiecerit, ut suppleat quae deerant, circumcidat €si quid redundabit, is erit quem quaerimus perfectus orator: €quem nunc consummari potissimum oporteat, cum tanto €plura exempla bene dicendi supersunt quam illis qui adhuc €summi sunt contigerunt. Nam erit haec quoque laus eorum, €ut priores superasse, posteros docuisse dicantur.  @@Et haec quidem auxilia extrinsecus adhibentur: in iis €autem quae nobis ipsis paranda sunt, ut laboris, sic utilitatis €etiam longe plurimum adfert stilus. Nec inmerito M. Tullius €hunc 'optimum effectorem ac magistrum dicendi' uocat, cui €sententiae personam L. Crassi in disputationibus quae sunt €de Oratore adsignando iudicium suum cum illius auctoritate coniunxit. Scribendum ergo quam diligentissime et quam €plurimum. Nam ut terra alte refossa generandis alendisque €seminibus fecundior, sic profectus non a summo petitus €studiorum fructus et fundit uberius et fidelius continet. Nam €sine hac quidem constantia ipsa illa ex tempore dicendi €facultas inanem modo loquacitatem dabit et uerba in labris nascentia. Illic radices, illic fundamenta sunt, illic opes uelut @1 €sanctiore quodam aerario conditae, unde ad subitos quoque €casus cum res exiget proferantur. Vires faciamus ante omnia €quae sufficiant labori certaminum et usu non exhauriantur. Nihil enim rerum ipsa natura uoluit magnum effici cito, prae-€posuitque pulcherrimo cuique operi difficultatem: quae €nascendi quoque hanc fecerit legem, ut maiora animalia €diutius uisceribus parentis continerentur. €@@Sed cum sit duplex quaestio, quo modo et quae maxime scribi oporteat, iam hinc ordinem sequar. Sit primo uel €tardus dum diligens stilus, quaeramus optima nec protinus €offerentibus se gaudeamus, adhibeatur iudicium inuentis, €dispositio probatis: dilectus enim rerum uerborumque agen-€dus est et pondera singulorum examinanda. Post subeat €ratio conlocandi uersenturque omni modo numeri, non ut quodque se proferet uerbum occupet locum. Quae quidem €ut diligentius exequamur, repetenda saepius erunt script-€orum proxima. Nam praeter id quod sic melius iunguntur €prioribus sequentia, calor quoque ille cogitationis, qui €scribendi mora refrixit, recipit ex integro uires, et uelut €repetito spatio sumit impetum: quod in certamine saliendi €fieri uidemus, ut conatum longius petant, et ad illud quo €contenditur spatium cursu ferantur, utque in iaculando €bracchia reducimus et expulsuri tela neruos retro tendimus. Interim tamen, si feret flatus, danda sunt uela, dum nos €indulgentia illa non fallat; omnia enim nostra dum nascun-€tur placent: alioqui nec scriberentur. Sed redeamus ad iudicium et retractemus suspectam facilitatem. Sic scrips-€isse Sallustium accepimus, et sane manifestus est etiam €ex opere ipso labor. Vergilium quoque paucissimos die @1 €composuisse uersus auctor est Varius. Oratoris quidem alia €condicio est: itaque hanc moram et sollicitudinem initiis im-pero. Nam primum hoc constituendum, hoc optinendum est, €ut quam optime scribamus: celeritatem dabit consuetudo. €Paulatim res facilius se ostendent, uerba respondebunt, com-€positio sequetur, cuncta denique ut in familia bene instituta in officio erunt. Summa haec est rei: cito scribendo non fit €ut bene scribatur, bene scribendo fit ut cito. Sed tum maxime €cum facultas illa contigerit resistamus, ut prouideamus et €ferentis equos frenis quibusdam coerceamus, quod non tam €moram faciet quam nouos impetus dabit. Neque enim rursus €eos qui robur aliquod in stilo fecerint ad infelicem calum-niandi se poenam alligandos puto. Nam quo modo sufficere €officiis ciuilibus possit qui singulis actionum partibus insenes-€cat? Sunt autem quibus nihil sit satis: omnia mutare, omnia €aliter dicere quam occurrit uelint, increduli quidam et de €ingenio suo pessime meriti, qui diligentiam putant facere sibi scribendi difficultatem. Nec promptum est dicere utros €peccare ualidius putem, quibus omnia sua placent an quibus €nihil. Accidit enim etiam ingeniosis adulescentibus fre-€quenter ut labore consumantur et in silentium usque €descendant nimia bene dicendi cupiditate. Qua de re memini €narrasse mihi Iulium Secundum illum, aequalem meum €atque a me, ut notum est, familiariter amatum, mirae facun-€diae uirum, infinitae tamen curae, quid esset sibi a patruo suo dictum. Is fuit Iulius Florus, in eloquentia Galliarum, €quoniam ibi demum exercuit eam, princeps, alioqui inter €paucos disertus et dignus illa propinquitate. Is cum €Secundum, scholae adhuc operatum, tristem forte uidisset, @1 interrogauit quae causa frontis tam adductae. Nec dissimu-€lauit adulescens tertium iam diem esse quod omni labore €materiae ad scribendum destinatae non inueniret exordium: þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š£˜Ž„quo sibi non praesens tantum dolor sed etiam desperatio in €posterum fieret. Tum Florus adridens 'numquid tu' inquit 'melius dicere uis quam potes?' Ita se res habet: curandum €est ut quam optime dicamus, dicendum tamen pro facultate: €ad profectum enim opus est studio, non indignatione. Vt pos-€simus autem scribere etiam plura et celerius, non exercitatio €modo praestabit, in qua sine dubio multum est, sed etiam €ratio: si non resupini spectantesque tectum et cogitationem €murmure agitantes expectauerimus quid obueniat, [2sed]2 €quid res poscat, quid personam deceat, quod sit tempus, €qui iudicis animus intuiti humano quodam modo ad scriben-€dum accesserimus. Sic nobis et initia et quae secuntur natura ipsa praescribit. Certa sunt enim pleraque, et nisi coniueamus €in oculos incurrunt: ideoque nec indocti nec rustici diu €quaerunt unde incipiant: quo pudendum est magis si difficul-€tatem facit doctrina. Non ergo semper putemus optimum €esse quod latet: inmutescamus alioqui, si nihil dicendum uideatur nisi quod non inuenimus. Diuersum est huic eorum €uitium qui primo decurrere per materiam stilo quam €uelocissimo uolunt, et sequentes calorem atque impetum ex €tempore scribunt: hanc siluam uocant. Repetunt deinde et €componunt quae effuderant: sed uerba emendantur et nu-meri, manet in rebus temere congestis quae fuit leuitas. Pro-€tinus ergo adhibere curam rectius erit, atque ab initio sic €opus ducere ut caelandum, non ex integro fabricandum sit. @1 €Aliquando tamen adfectus sequemur, in quibus fere plus €calor quam diligentia ualet. €@@Satis apparet ex eo quod hanc scribentium neglegentiam damno, quid de illis dictandi deliciis sentiam. Nam in stilo €quidem quamlibet properato dat aliquam cogitationi moram €non consequens celeritatem eius manus: ille cui dictamus €urget, atque interim pudet etiam dubitare aut resistere aut mutare quasi conscium infirmitatis nostrae timentis. Quo €fit ut non rudia tantum et fortuita, sed inpropria interim, €dum sola est conectendi sermonis cupiditas, effluant, quae €nec scribentium curam nec dicentium impetum consequan-€tur. At idem ille qui excipit, si tardior in scribendo aut in-€certior in legendo uelut offensator fuerit, inhibetur cursus, €atque omnis quae erat concepta mentis intentio mora et interdum iracundia excutitur. Tum illa quae altiorem animi €motum secuntur quaeque ipsa animum quodam modo con-€citant, quorum est iactare manum, torquere uultum, %simul €et% interim obiurgare, quaeque Persius notat cum leuiter €dicendi genus significat ('nec pluteum' inquit 'caedit nec €demorsos sapit unguis') etiam ridicula sunt, nisi cum soli sumus. Denique, ut semel quod est potentissimum dicam, €secretum, quod dictando perit, atque liberum arbitris locum €et quam altissimum silentium scribentibus maxime con-€uenire nemo dubitauerit. Non tamen protinus audiendi €qui credunt aptissima in hoc nemora siluasque, quod illa €caeli libertas locorumque amoenitas sublimem animum et @1 beatiorem spiritum parent. Mihi certe iucundus hic magis €quam studiorum hortator uidetur esse secessus. Namque illa €quae ipsa delectant necesse est auocent ab intentione operis €destinati. Neque enim se bona fide in multa simul intendere €animus totum potest, et quocumque respexit desinit intueri quod propositum erat. Quare siluarum amoenitas et praeter-€labentia flumina et inspirantes ramis arborum aurae uolu-€crumque cantus et ipsa late circumspiciendi libertas ad se €trahunt, ut mihi remittere potius uoluptas ista uideatur cogitationem quam intendere. Demosthenes melius, qui se €in locum ex quo nulla exaudiri uox et ex quo nihil prospici €posset recondebat, ne aliud agere mentem cogerent oculi. €Ideoque lucubrantes silentium noctis et clusum cubiculum et lumen unum uelut %rectos% maxime teneat. Sed cum in €omni studiorum genere, tum in hoc praecipue bona ualetudo €quaeque eam maxime praestat frugalitas necessaria est, cum €tempora ab ipsa rerum natura ad quietem refectionemque €nobis data in acerrimum laborem conuertimus. Cui tamen €non plus inrogandum est quam quod somno supererit aut [2non]2 deerit. Obstat enim diligentiae scribendi etiam fati-€gatio, et abunde si uacet lucis spatia sufficiunt: occupatos in €noctem necessitas agit. Est tamen lucubratio, quotiens ad €eam integri ac refecti uenimus, optimum secreti genus. @@Sed silentium et secessus et undique liber animus ut sunt €maxime optanda, ita non semper possunt contingere, ideoque €non statim si quid obstrepet abiciendi codices erunt et €deplorandus dies, uerum incommodis repugnandum, et hic €faciendus usus, ut omnia quae impedient uincat intentio: €quam si tota mente in opus ipsum derexeris, nihil eorum quae oculis uel auribus incursant ad animum perueniet. An €uero frequenter etiam fortuita hoc cogitatio praestat, ut @1 €obuios non uideamus et itinere deerremus: non consequemur €idem si et uoluerimus? Non est indulgendum causis desidiae. €Nam si non nisi refecti, non nisi hilares, non nisi omnibus €aliis curis uacantes studendum existimarimus, semper erit propter quod nobis ignoscamus. Quare in turba, itinere, con-€uiuiis etiam faciat sibi cogitatio ipsa secretum. Quid alioqui €fiet cum in medio foro, tot circumstantibus iudiciis, iurgiis, €fortuitis etiam clamoribus, erit subito continua oratione €dicendum, si particulas quas ceris mandamus nisi in solitu-€dine reperire non possumus? Propter quae idem ille tantus €amator secreti Demosthenes in litore, in quo se maximo cum €sono fluctus inlideret, meditans consuescebat contionum €fremitus non expauescere. @@Illa quoque minora (sed nihil in studiis paruum est) non €sunt transeunda: scribi optime ceris, in quibus facillima est €ratio delendi, nisi forte uisus infirmior membranarum potius €usum exiget, quae ut iuuant aciem, ita crebra relatione, €quoad intinguntur calami, morantur manum et cogitationis impetum frangunt. Relinquendae autem in utrolibet genere €contra erunt uacuae tabellae, in quibus libera adiciendi sit €excursio. Nam interim pigritiam emendandi angustiae fa-€ciunt, aut certe nouorum interpositione priora confundant. €Ne latas quidem ultra modum esse ceras uelim, expertus €iuuenem studiosum alioqui praelongos habuisse sermones €quia illos numero uersuum metiebatur, idque uitium, quod €frequenti admonitione corrigi non potuerat, mutatis codici-bus esse sublatum. Debet uacare etiam locus in quo noten-€tur quae scribentibus solent extra ordinem, id est ex aliis €quam qui sunt in manibus loci, occurrere. Inrumpunt enim @1 €optimi nonnumquam sensus, quos neque inserere oportet €neque differre tutum est, quia interim elabuntur, interim €memoriae sui intentos ab alia inuentione declinant: ideoque €optime sunt in deposito.  @@Sequitur emendatio, pars studiorum longe utilissima: €neque enim sine causa creditum est stilum non minus agere €cum delet. Huius autem operis est adicere detrahere mutare. €Sed facilius in iis simpliciusque iudicium quae replenda uel €deicienda sunt: premere uero tumentia, humilia extollere, €luxuriantia adstringere, inordinata digerere, soluta com-€ponere, exultantia coercere duplicis operae: nam et dam-€nanda sunt quae placuerant et inuenienda quae fugerant. Nec dubium est optimum esse emendandi genus si scripta €in aliquod tempus reponantur, ut ad ea post interuallum €uelut noua atque aliena redeamus, ne nobis scripta nostra tamquam recentes fetus blandiantur. Sed neque hoc con-€tingere semper potest, praesertim oratori, cui saepius scribere €ad praesentis usus necesse est, et ipsa emendatio finem habet. €Sunt enim qui ad omnia scripta tamquam uitiosa redeant, €et, quasi nihil fas sit rectum esse quod primum est, melius €existiment quidquid est aliud, idque faciant quotiens librum €in manus resumpserunt, similes medicis etiam integra secan-€tibus. Accidit itaque ut cicatricosa sint et exsanguia et cura peiora. Sit ergo aliquando quod placeat aut certe quod suffi-€ciat, ut opus poliat lima, non exterat. Temporis quoque esse €debet modus. Nam quod Cinnae Zmyrnam nouem annis €accepimus scriptam, et panegyricum Isocratis qui parcis-€sime decem annis dicunt elaboratum, ad oratorem nihil þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š¤”†pertinet, cuius nullum erit si tam tardum fuerit auxilium. @1  @@Proximum est ut dicamus quae praecipue scribenda €sint hexin parantibus. [2Non est huius]2 quidem operis ut ex-€plicemus quae sint materiae, quae prima aut secunda aut €deinceps tractanda sint (nam id factum est iam primo libro, €quo puerorum, et secundo, quo iam robustorum studiis €ordinem dedimus), sed de quo nunc agitur, unde copia ac €facilitas maxime ueniat. @@Vertere Graeca in Latinum ueteres nostri oratores opti-€mum iudicabant. Id se L. Crassus in illis Ciceronis de €Oratore libris dicit factitasse: id Cicero sua ipse persona €frequentissime praecipit, quin etiam libros Platonis atque €Xenophontis edidit hoc genere tralatos: id Messalae placuit, €multaeque sunt ab eo scriptae ad hunc modum orationes, €adeo ut etiam cum illa Hyperidis pro Phryne difficillima Romanis subtilitate contenderet. Et manifesta est exercita-€tionis huiusce ratio. Nam et rerum copia Graeci auctores €abundant et plurimum artis in eloquentiam intulerunt et €hos transferentibus uerbis uti optimis licet: omnibus enim €utimur nostris. Figuras uero, quibus maxime ornatur oratio, €multas ac uarias excogitandi etiam necessitas quaedam est, €quia plerumque a Graecis Romana dissentiunt. @@Sed et illa ex Latinis conuersio multum et ipsa contulerit. €Ac de carminibus quidem neminem credo dubitare, quo solo €genere exercitationis dicitur usus esse Sulpicius. Nam et €sublimis spiritus attollere orationem potest, et uerba poetica €libertate audaciora non praesumunt eadem proprie dicendi @1 €facultatem. Sed et ipsis sententiis adicere licet oratorium robur, et omissa supplere, effusa substringere. Neque ego €paraphrasin esse interpretationem tantum uolo, sed circa €eosdem sensus certamen atque aemulationem. Ideoque ab €illis dissentio qui uertere orationes Latinas uetant quia opti-€mis occupatis quidquid aliter dixerimus necesse sit esse €deterius. Nam neque semper est desperandum aliquid illis €quae dicta sunt melius posse reperiri, neque adeo ieiunam €ac pauperem natura eloquentiam fecit ut una de re bene dici nisi semel non possit. Nisi forte histrionum multa circa uoces €easdem uariare gestus potest, orandi minor uis, ut dicatur €aliquid, post quod in eadem materia nihil dicendum sit. Sed €esto neque melius quod inuenimus esse neque par, est certe proximis locus. An uero ipsi non bis ac saepius de eadem re €dicimus et quidem continuas nonnumquam sententias?_nisi €forte contendere nobiscum possumus, cum aliis non possu-€mus. Nam si uno genere bene diceretur, fas erat existimari €praeclusam nobis a prioribus uiam: nunc uero innumerabiles sunt modi, plurimaeque eodem uiae ducunt. Sua breuitati €gratia, sua copiae, alia tralatis uirtus, alia propriis, hoc oratio €recta, illud figura declinata commendat. Ipsa denique utilis-€sima est exercitationi difficultas. Quid quod auctores maximi €sic diligentius cognoscuntur? Non enim scripta lectione €secura transcurrimus, sed tractamus singula et necessario €introspicimus et quantum uirtutis habeant uel hoc ipso €cognoscimus, quod imitari non possumus. @@Nec aliena tantum transferre, sed etiam nostra pluribus €modis tractare proderit, ut ex industria sumamus sententias €quasdam easque uersemus quam numerosissime, uelut @1 eadem cera aliae aliaeque formae duci solent. Plurimum €autem parari facultatis existimo ex simplicissima qua-€que materia. Nam illa multiplici personarum causarum €temporum locorum dictorum factorum diuersitate facile €delitescet infirmitas, tot se undique rebus ex quibus aliquam adprehendas offerentibus. Illud uirtutis indicium est, fun-€dere quae natura contracta sunt, augere parua, uarietatem €similibus uoluptatem expositis dare, et bene dicere multa de €paucis. €@@In hoc optime facient infinitae quaestiones, quas uocari €thesis diximus, quibus Cicero iam princeps in re publica exerceri solebat. His confinis est destructio et confirmatio €sententiarum. Nam cum sit sententia decretum quoddam €atque praeceptum, quod de re, idem de iudicio rei quaeri €potest. Tum loci communes, quos etiam scriptos ab oratori-€bus scimus. Nam qui haec recta tantum et in nullos flexus €recedentia copiose tractauerit, utique in illis plures excursus €recipientibus magis abundabit eritque in omnis causas gratus: omnes enim generalibus quaestionibus constant. Nam quid €interest Cornelius tribunus plebis quod codicem legerit reus €sit, an quaeramus 'uioleturne maiestas si magistratus roga-€tionem suam populo ipse recitarit'? 'Milo Clodium rectene €occiderit' ueniat in iudicium, an 'oporteatne insidiatorem €interfici uel perniciosum rei publicae ciuem, etiam si non €insidietur'? 'Cato Marciam honestene tradiderit Hortensio' @1 €an 'conueniatne res talis bono uiro'? De personis iudicatur, sed de rebus contenditur. Declamationes uero, quales in €scholis rhetorum dicuntur, si modo sunt ad ueritatem €accommodatae et orationibus similes, non tantum dum ado-€lescit profectus sunt utilissimae, quae inuentionem disposi-€tionem pariter exercent, sed etiam cum est consummatus ac €iam in foro clarus: alitur enim atque enitescit uelut pabulo €laetiore facundia et adsidua contentionum asperitate fati-gata renouatur. Quapropter historiae nonnumquam ubertas €in aliqua exercendi stili parte ponenda et dialogorum liber-€tate gestiendum. Ne carmine quidem ludere contrarium €fuerit, sicut athletae, remissa quibusdam temporibus cibo-€rum atque exercitationum certa necessitate, otio et iucun-dioribus epulis reficiuntur. Ideoque mihi uidetur M. Tullius €tantum intulisse eloquentiae lumen quod in hos quoque €studiorum secessus excurrit. Nam si nobis sola materia fuerit €ex litibus, necesse est deteratur fulgor et durescat articulus €et ipse ille mucro ingenii cotidiana pugna retundatur. @@Sed quem ad modum forensibus certaminibus exercitatos €et quasi militantis reficit ac reparat haec uelut sagina dicendi, €sic adulescentes non debent nimium in falsa rerum imagine €detineri et inanibus simulacris usque adeo ut difficilis ab €his digressus sit adsuefacere, ne ab illa in qua prope conse-€nuerunt umbra uera discrimina uelut quendam solem refor-mident. Quod accidisse etiam M. Porcio Latroni, qui primus €clari nominis professor fuit, traditur, ut, cum ei summam €in scholis opinionem optinenti causa in foro esset oranda, €inpense petierit uti subsellia in basilicam transferrentur: ita @1 €illi caelum nouum fuit ut omnis eius eloquentia contineri tecto ac parietibus uideretur. Quare iuuenis qui rationem €inueniendi eloquendique a praeceptoribus diligenter acce-€perit (quod non est infiniti operis si docere sciant et uelint), €exercitationem quoque modicam fuerit consecutus, ora-€torem sibi aliquem, quod apud maiores fieri solebat, deligat €quem sequatur, quem imitetur: iudiciis intersit quam pluri-mis et sit certaminis cui destinatur frequens spectator. Tum €causas uel easdem quas agi audierit stilo et ipse componat, €uel etiam alias, ueras modo, et utrimque tractet et, quod in €gladiatoribus fieri uidemus, decretoriis exerceatur, ut fecisse €Brutum diximus pro Milone. Melius hoc quam rescribere €ueteribus orationibus, ut fecit Cestius contra Ciceronis €actionem habitam pro eodem, cum alteram partem satis €nosse non posset ex sola defensione. @@Citius autem idoneus erit iuuenis quem praeceptor coegerit €in declamando quam simillimum esse ueritati et per totas ire €materias quarum nunc facillima et maxime fauorabilia de-€cerpunt. Obstant huic, quod secundo loco posui, fere turba €discipulorum et consuetudo classium certis diebus audien-€darum, nonnihil etiam persuasio patrum numerantium potius declamationes quam aestimantium. Sed, quod dixi €primo, ut arbitror, libro, nec ille se bonus praeceptor maiore €numero quam sustinere possit onerabit, et nimiam loquacita-€tem recidet, ut omnia quae sunt in controuersia, non, ut €quidam uolunt, quae in rerum natura, dicantur, et uel lon-€giore potius dierum spatio laxabit dicendi necessitatem uel materias diuidere permittet. Diligenter effecta plus proderit €quam plures inchoatae et quasi degustatae. Propter quod @1 €accidit ut nec suo loco quidque ponatur, nec illa quae prima þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š¥˜—„sunt seruent suam legem, iuuenibus flosculos omnium par-€tium in ea quae sunt dicturi congerentibus: quo fit ut, €timentes ne sequentia perdant, priora confundant.  @@Proxima stilo cogitatio est, quae et ipsa uires ab hoc €accipit et est inter scribendi laborem extemporalemque for-€tunam media quaedam et nescio an usus frequentissimi. €Nam scribere non ubique nec semper possumus, cogitationi €temporis ac loci plurimum est. Haec paucis admodum horis €magnas etiam causas complectitur: haec, quotiens inter-€missus est somnus, ipsis noctis tenebris adiuuatur: haec inter €medios rerum actus aliquid inuenit uacui nec otium patitur. Neque uero rerum ordinem modo, quod ipsum satis erat, €intra se ipsa disponit, sed uerba etiam copulat, totamque €ita contexit orationem ut ei nihil praeter manum desit: nam €memoriae quoque plerumque inhaerent fidelius quae nulla €scribendi securitate laxantur. €@@Sed ne ad hanc quidem uim cogitandi perueniri potest aut subito aut cito. Nam primum facienda multo stilo forma €est quae nos etiam cogitantis sequatur: tum adsumendus €usus paulatim, ut pauca primum complectamur animo quae €reddi fideliter possint, mox per incrementa, tam modica ut €onerari se labor ille non sentiat, augenda uis et exercitatione €multa continenda est; quae quidem maxima ex parte me-€moria constat, ideoque aliqua mihi in illum locum differenda sunt: eo tamen peruenit ut is cui non refragetur ingenium, €acri studio adiutus, tantum consequatur ut ei tam quae @1 €cogitarit quam quae scripserit atque edidicerit in dicendo €fidem seruent. Cicero certe Graecorum Metrodorum €Scepsium et Empylum Rhodium nostrorumque Hortensium €tradidit quae cogitauerant ad uerbum in agendo rettulisse. @@Sed si forte aliqui inter dicendum offulserit extemporalis €color, non superstitiose cogitatis demum est inhaerendum. €Neque enim tantum habent curae ut non sit dandus et for-€tunae locus, cum saepe etiam scriptis ea quae subito nata €sunt inserantur. Ideoque totum hoc exercitationis genus ita €instituendum ut et digredi ex eo et redire in id facile possi-mus. Nam ut primum est domo adferre paratam dicendi €copiam et certam, ita refutare temporis munera longe stul-€tissimum est. Quare cogitatio in hoc praeparetur, ut nos €fortuna decipere non possit, adiuuare possit. Id autem fiet €memoriae uiribus, ut illa quae complexi animo sumus fluant €secura, non sollicitos et respicientes et una spe suspensos re-€cordationis non sinant prouidere: alioqui uel extemporalem €temeritatem malo quam male cohaerentem cogitationem. Peius enim quaeritur retrorsus, quia dum illa desideramus €ab aliis auertimur, et ex memoria potius res petimus quam €ex materia. Plura sunt autem, si utrimque quaerendum €est, quae inueniri possunt quam quae inuenta sunt.  @@Maximus uero studiorum fructus est et uelut %primus €quidam plius% longi laboris ex tempore dicendi facultas; @1 €quam qui non erit consecutus, mea quidem sententia ciuili-€bus officiis renuntiabit et solam scribendi facultatem potius €ad alia opera conuertet. Vix enim bonae fidei uiro conuenit €auxilium in publicum polliceri quod praesentissimis quibus-€que periculis desit, * intrare portum ad quem nauis accedere nisi lenibus uentis uecta non possit: siquidem innumerabiles €accidunt subitae necessitates uel apud magistratus uel re-€praesentatis iudiciis continuo agendi. Quarum si qua, non €dico cuicumque innocentium ciuium, sed amicorum ac pro-€pinquorum alicui euenerit, stabitne mutus et salutarem €petentibus uocem, statimque si non succurratur perituris, €moras et secessum et silentium quaeret, dum illa uerba fabri-€centur et memoriae insidant et uox ac latus praeparetur? Quae uero patitur hoc ratio, ut quisquam sit orator ali-€quando? Mitto casus: quid cum aduersario respondendum €erit fiet? Nam saepe ea quae opinati sumus et contra quae €scripsimus fallunt, ac tota subito causa mutatur, atque ut €gubernatori ad incursus tempestatium, sic agenti ad uarie-tatem causarum ratio mutanda est. Quid porro multus stilus €et adsidua lectio et longa studiorum aetas facit, si manet €eadem quae fuit incipientibus difficultas? Perisse profecto €confitendum est praeteritum laborem cui semper idem labo-€randum est. Neque ego hoc ago, ut ex tempore dicere malit, €sed ut possit. Id autem maxime hoc modo consequemur. @@Nota sit primum dicendi uia: neque enim prius contingere €cursus potest quam scierimus quo sit et qua perueniendum. €Nec satis est non ignorare quae sint causarum iudicialium @1 €partes, aut quaestionum ordinem recte disponere, quam-€quam ista sunt praecipua, sed quid quoque loco primum sit €ac secundum et deinceps: quae ita sunt natura copulata ut mutari aut interuelli sine confusione non possint. Quisquis €autem uia dicet, utetur ante omnia rerum ipsa serie uelut €duce, propter quod homines etiam modice exercitati facil-€lime tenorem in narrationibus seruant. Deinde quid quoque €loco quaerant scient, nec circumspectabunt nec offerentibus €se aliunde sensibus turbabuntur, nec confundent ex diuersis €orationem uelut salientes huc illuc nec usquam insistentes. €Postremo habebunt modum et finem, qui esse citra diui-sionem nullus potest, [2et]2 expletis pro facultate omnibus €quae proposuerint peruenisse se ad ultimum sentient. €@@Et haec quidem ex arte; illa uero ex studio, ut copiam ser-€monis optimi, quem ad modum praeceptum est, compare-€mus, multo ac fideli stilo sic formetur oratio ut scriptorum €colorem etiam quae subito effusa sint reddant, ut, cum multa scripserimus, etiam multa dicamus. Nam consuetudo €[2et]2 exercitatio facilitates maxime parit: quae si paulum €intermissa fuerit, non uelocitas illa modo tardatur, sed €ipsum [2os]2 coit atque concurrit. Quamquam enim opus est €naturali quadam mobilitate animi, ut, dum proxima dicimus, €struere ulteriora possimus, semperque nostram uocem pro-uisa et formata cogitatio excipiat: uix tamen aut natura aut €ratio in tam multiplex officium diducere animum queat ut €inuentioni, dispositioni, elocutioni, ordini rerum uerborum-€que, tum iis quae dicit, quae subiuncturus est, quae ultra @1 €spectanda sunt, adhibita uocis pronuntiationis gestus obser-uatione una sufficiat. Longe enim praecedat oportet intentio €ac prae se res agat, quantumque dicendo consumitur, tantum €ex ultimo prorogetur, ut, donec perueniamus ad finem, €non minus prospectu procedamus quam gradu, si non inter-€sistentes offensantesque breuia illa atque concisa singultan-€tium modo eiecturi sumus. @@Est igitur usus quidam inrationalis, quam Graeci $A)/LOGON €$TRIBH/N& uocant, qua manus in scribendo decurrit, qua oculi €totos simul in lectione uersus flexusque eorum et transitus €intuentur, et ante sequentia uident quam priora dixerunt. €Quo constant miracula illa in scaenis pilariorum ac uentila-€torum, ut ea quae emiserint ultro uenire in manus credas et qua iubentur decurrere. Sed hic usus ita proderit si ea de qua €locuti sumus ars antecesserit, ut ipsum illud quod in se €rationem non habet in ratione uersetur. Nam mihi ne dicere €quidem uidetur nisi qui disposite ornate copiose dicit, sed tumultuari. Nec fortuiti sermonis contextum mirabor um-€quam, quem iurgantibus etiam mulierculis uideamus super-€fluere: cum eo quod, si calor ac spiritus tulit, frequenter €accidit ut successum extemporalem consequi cura non pos-sit. Deum tunc adfuisse cum id euenisset ueteres oratores, ut €Cicero dicit, aiebant, sed ratio manifesta est. Nam bene con-€cepti adfectus et recentes rerum imagines continuo impetu @1 €feruntur, quae nonnumquam mora stili refrigescunt et dilatae €non reuertuntur. Vtique uero, cum infelix illa uerborum €cauillatio accessit et cursus ad singula uestigia restitit, non €potest ferri contorta uis, sed, ut optime uocum singularum €cedat electio, non continua sed composita est. @@Quare capiendae sunt illae de quibus dixi rerum imagines, €quas uocari $FANTASI/AS& indicauimus, omniaque de quibus €dicturi erimus, personae, quaestiones, spes, metus, habenda €in oculis, in adfectus recipienda: pectus est enim quod diser-€tos facit, et uis mentis. Ideoque imperitis quoque, si modo sunt aliquo adfectu concitati, uerba non desunt. Tum in-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Š§˜‚tendendus animus non in aliquam rem unam sed in plures €simul continuas, ut, si per aliquam rectam uiam mittamus €oculos, simul omnia quae sunt in ea circaque intuemur, non €ultimum tantum uidemus, sed usque ad ultimum. Addit ad €dicendum etiam pudor stimulos, mirumque uideri potest €quod, cum stilus secreto gaudeat atque omnis arbitros €reformidet, extemporalis actio auditorum frequentia, ut miles congestu signorum, excitatur. Namque et difficiliorem €cogitationem exprimit et expellit dicendi necessitas, et secun-€dos impetus auget placendi cupido: adeo pretium omnia spec-€tant, ut eloquentia quoque, quamquam plurimum habeat €in se uoluptatis, maxime tamen praesenti fructu laudis opinionisque ducatur. Nec quisquam tantum fidat ingenio €ut id sibi speret incipienti statim posse contingere, sed, sicut €in cogitatione praecipimus, ita facilitatem quoque extem-€poralem a paruis initiis paulatim perducemus ad summam; quae neque perfici neque contineri nisi usu potest: ceterum €peruenire eo debet ut cogitatio non utique melior sit ea, sed @1 €tutior, cum hanc facilitatem non in prorsa modo multi sint €consecuti, sed etiam in carmine, ut Antipater Sidonius et €Licinius Archias: credendum enim Ciceroni est, non quia €nostris quoque temporibus non et fecerint quidam hoc et €faciant. Quod tamen non ipsum tam probabile puto (neque €enim habet aut usum res aut necessitatem) quam exhortan-€dis in hanc spem qui foro praeparantur utile exemplum. Neque uero tanta sit umquam fiducia facilitatis ut non breue €saltem tempus, quod nusquam fere deerit, ad ea quae dicturi €sumus dispicienda sumamus; quod quidem in iudiciis ac €foro datur semper: neque enim quisquam est qui causam quam non didicerit agat. Declamatores quosdam peruersa €ducit ambitio ut exposita controuersia protinus dicere uelint, €quin etiam, quod est in primis friuolum ac scaenicum, uer-€bum petant quo incipiant. Sed tam contumeliosos in se ridet €inuicem eloquentia, et qui stultis uideri eruditi uolunt, stulti eruditis uidentur. Si qua tamen fortuna tam subitam fecerit €agendi necessitatem, mobiliore quodam opus erit ingenio, €et uis omnis intendenda rebus, et in praesentia remittendum €aliquid ex cura uerborum, si consequi utrumque non dabitur. €Tum et tardior pronuntiatio moras habet et suspensa ac €uelut dubitans oratio, ut tamen deliberare, non haesitare uideamur. Hoc dum egredimur e portu, si nos nondum apta-€tis satis armamentis aget uentus, deinde paulatim simul @1 €euntes aptabimus uela et disponemus rudentes et impleri €sinus optabimus. Id potius quam se inani uerborum torrenti €dare quasi tempestatibus quo uolent auferendum. @@Sed non minore studio continetur haec facultas quam €paratur; ars enim semel percepta non carpitur, stilus quo-€que intermissione paulum admodum de celeritate deperdit: €promptum hoc et in expedito positum exercitatione sola €continetur. Hac uti sic optimum est, ut cotidie dicamus €audientibus pluribus, maxime de quorum simus iudicio €atque opinione solliciti (rarum est enim ut satis se quisque €uereatur): uel soli tamen dicamus potius quam non omnino dicamus. Est [2et]2 illa exercitatio cogitandi totasque materias €uel silentio (dum tamen quasi dicat intra ipsum) persequendi, €quae nullo non et tempore et loco, quando non aliud agimus, €explicari potest, et est in parte [2maioris]2 utilitatis quam haec proxima: diligentius enim componitur quam illa, in qua con-€textum dicendi intermittere ueremur. Rursus in alia plus €prior confert, uocis firmitatem, oris facilitatem, motum cor-€poris, qui et ipse, ut dixi, excitat oratorem et iactatione €manus, pedis supplosione, sicut cauda leones facere dicun-tur, hortatur. Studendum uero semper et ubique. Neque €enim fere tam est ullus dies occupatus ut nihil lucratiuae, €ut Cicero Brutum facere tradit, operae ad scribendum aut €legendum aut dicendum rapi aliquo momento temporis @1 €possit: siquidem C. Carbo etiam in tabernaculo solebat hac uti exercitatione dicendi. Ne id quidem tacendum est, quod €eidem Ciceroni placet, nullum nostrum usquam neglegentem €esse sermonem: quidquid loquemur ubicumque sit pro sua €scilicet portione perfectum. Scribendum certe numquam est €magis quam cum multa dicemus ex tempore. Ita enim ser-€uabitur pondus et innatans illa uerborum facilitas in altum €reducetur, sicut rustici proximas uitis radices amputant, €quae illam in summum solum ducunt, ut inferiores penitus descendendo firmentur. Ac nescio an, si utrumque cum cura €et studio fecerimus, inuicem prosit, ut scribendo dicamus €diligentius, dicendo scribamus facilius. Scribendum ergo €quotiens licebit, si id non dabitur cogitandum: ab utroque €exclusi debent tamen ita dicere ut neque deprensus orator €neque litigator destitutus esse uideatur. @@Plerumque autem multa agentibus accidit ut maxime €necessaria et utique initia scribant, cetera, quae domo €adferunt, cogitatione complectantur, subitis ex tempore €occurrant: quod fecisse M. Tullium commentariis ipsius €apparet. Sed feruntur aliorum quoque et inuenti forte, ut eos €dicturus quisque composuerat, et in libros digesti, ut causa-€rum quae sunt actae a Seruio Sulpicio, cuius tres orationes €extant: sed hi de quibus loquor commentarii ita sunt exacti €ut ab ipso mihi in memoriam posteritatis uideantur esse compositi. Nam Ciceronis ad praesens modo tempus aptatos €libertus Tiro contraxit: quos non ideo excuso quia non pro-€bem, sed ut sint magis admirabiles. In hoc genere prorsus @1 €recipio hanc breuem adnotationem, libellosque qui uel manu teneantur et ad quos interim respicere fas sit. Illud quod €Laenas praecipit displicet mihi, uel in iis quae scripserimus €[uel in] summas in commentarium et capita conferre. Facit €enim ediscendi neglegentiam haec ipsa fiducia et lacerat ac €deformat orationem. Ego autem ne scribendum quidem puto €quod non simus memoria persecuturi: nam hic quoque acci-€dit ut reuocet nos cogitatio ad illa elaborata, nec sinat prae-sentem fortunam experiri. Sic anceps inter utrumque animus €aestuat, cum et scripta perdidit et non quaerit noua. Sed de €memoria destinatus est libro proximo locus nec huic parti €subiungendus, quia sunt alia prius nobis dicenda [de is quia €sunt]. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER VNDECIMVS}1 ¡@@Parata, sicut superiore libro continetur, facultate scri-€bendi cogitandique et ex tempore etiam, cum res poscet, €orandi, proxima est cura ut dicamus apte, quam uirtutem €quartam elocutionis Cicero demonstrat, quaeque est meo quidem iudicio maxime necessaria. Nam cum sit ornatus €orationis uarius et multiplex conueniatque alius alii, nisi €fuerit accommodatus rebus atque personis non modo non €inlustrabit eam, sed etiam destruet et uim rerum in con-€trarium uertet. Quid enim prodest esse uerba et Latina et €significantia et nitida, figuris etiam numerisque elaborata, €nisi cum iis in quae iudicem duci formarique uolumus con-sentiant: si genus sublime dicendi paruis in causis, pressum €limatumque grandibus, laetum tristibus, lene asperis, minax €supplicibus, summissum concitatis, trux atque uiolentum €iucundis adhibeamus?_ut monilibus et margaritis ac ueste €longa, quae sunt ornamenta feminarum, deformentur uiri, €nec habitus triumphalis, quo nihil excogitari potest august-ius, feminas deceat. Hunc locum Cicero breuiter in tertio €de Oratore libro perstringit, neque tamen uideri potest quic-€quam omisisse dicendo 'non omni causae neque auditori €neque personae neque tempori congruere orationis unum €genus': nec fere pluribus in Oratore eadem. Sed illic L. Cras-€sus, cum apud summos oratores hominesque eruditissimos €dicat, satis habet partem hanc uelut notare inter agnoscen-tis, et hic Cicero adloquens Brutum testatur esse haec ei @1 €nota ideoque breuius a se dici, quamquam sit fusus locus €tracteturque a philosophis latius. Nos institutionem professi €non solum scientibus ista sed etiam discentibus tradimus, €ideoque paulo pluribus uerbis debet haberi uenia. @@Quare notum sit nobis ante omnia quid conciliando do-€cendo mouendo iudici conueniat, quid quaque parte ora-€tionis petamus. Ita nec uetera aut tralata aut ficta uerba in €incipiendo, narrando, argumentando tractabimus, neque þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹–…decurrentis contexto nitore circumitus ubi diuidenda erit €causa et in partis suas digerenda, neque humile atque coti-€dianum sermonis genus et compositione ipsa dissolutum €epilogis dabimus, nec iocis lacrimas, ubi opus erit misera-tione, siccabimus. Nam ornatus omnis non tam sua quam €rei cui adhibetur condicione constat, nec plus refert quid €dicas quam quo loco. Sed totum hoc apte dicere non elocu-€tionis tantum genere constat, sed est cum inuentione com-€mune. Nam si tantum habent etiam uerba momentum, €quanto res ipsae magis? Quarum quae esset obseruatio suis €locis subinde subiecimus. @@Illud est diligentius docendum, eum demum dicere apte €qui non solum quid expediat sed etiam quid deceat in-€spexerit. Nec me fugit plerumque haec esse coniuncta: nam €quod decet fere prodest, neque alio magis animi iudicum conciliari aut, si res in contrarium tulit, alienari solent. Ali-€quando tamen et haec dissentiunt: quotiens autem pugna-€bunt, ipsam utilitatem uincet quod decet. Nam quis nescit €nihil magis profuturum ad absolutionem Socrati fuisse quam €si esset usus illo iudiciali genere defensionis et oratione sum-€missa conciliasset iudicum animos sibi crimenque ipsum sollicite redarguisset? Verum id eum minime decebat, @1 €ideoque sic egit ut qui poenam suam honoribus summis esset €aestimaturus. Maluit enim uir sapientissimus quod superesset €ex uita sibi perire quam quod praeterisset. Et quando ab €hominibus sui temporis parum intellegebatur, posterorum €se iudiciis reseruauit, breui detrimento iam ultimae senec-tutis aeuum saeculorum omnium consecutus. Itaque quam-€uis Lysias, qui tum in dicendo praestantissimus habebatur, €defensionem illi scriptam optulisset, uti ea noluit, cum €bonam quidem sed parum sibi conuenientem iudicauisset. €Quo uel solo patet non persuadendi sed bene dicendi finem €in oratore seruandum, cum interim persuadere deforme sit. €Non fuit hoc utile absolutioni, sed, quod est maius, homini fuit. Et nos secundum communem potius loquendi consue-€tudinem quam ipsam ueritatis regulam diuisione hac utimur, €ut ab eo quod deceat utilitatem separemus: nisi forte prior €ille Africanus, qui patria cedere quam cum tribuno plebis €humillimo contendere de innocentia sua maluit, inutiliter sibi uidetur consuluisse, aut P. Rutilius, uel cum illo paene €Socratico genere defensionis est usus, uel cum reuocante €eum %P.% Sulla manere in exilio maluit, quid sibi maxime €conduceret nesciebat. Hi uero parua illa quae abiectissimus €quisque animus utilia credit, si cum uirtute conferantur, €despicienda iudicauerunt, ideoque perpetua saeculorum €admiratione celebrantur. Neque nos simus tam humiles ut quae laudamus inutilia credamus. Sed hoc qualecumque €discrimen raro admodum eueniet: ceterum idem fere, ut dixi, €in omni genere causarum et proderit et decebit. Est autem €quod omnes et semper et ubique deceat, facere ac dicere €honeste, contraque neminem umquam ullo in loco tur-€piter. Minora uero quaeque sunt ex mediis plerumque sunt @1 €talia ut aliis sint concedenda, aliis non sint, aut pro persona €tempore loco causa magis ac minus uel excusata debeant uideri uel reprehendenda. Cum dicamus autem de rebus aut €alienis aut nostris, diuidenda ratio est eorum, dum sciamus €pleraque neutro loco conuenire. €@@In primis igitur omnis sui uitiosa iactatio est, eloquentiae €tamen in oratore praecipue, adfertque audientibus non fast-idium modo sed plerumque etiam odium. Habet enim mens €nostra natura sublime quiddam et erectum et inpatiens €superioris: ideoque abiectos aut summittentes se libenter €adleuamus, quia hoc facere tamquam maiores uidemur, et €quotiens discessit aemulatio, succedit humanitas. At qui se €supra modum extollit, premere ac despicere creditur nec tam se maiorem quam minores ceteros facere. Inde inuident €humiliores (hoc uitium est eorum qui nec cedere uolunt €nec possunt contendere), rident superiores, improbant boni. €Plerumque uero deprendas adrogantium falsam de se opi-€nionem, sed in ueris quoque sufficit conscientia. €@@Reprehensus est in hac parte non mediocriter Cicero, €quamquam is quidem rerum a se gestarum maior quam elo-quentiae fuit in orationibus utique iactator. Et plerumque €illud quoque non sine aliqua ratione fecit: aut enim tuebatur €eos quibus erat adiutoribus usus in opprimenda coniuratione, €aut respondebat inuidiae, cui tamen non fuit par, seruatae €patriae poenam passus exilium: ut illorum quae egerat in €consulatu frequens commemoratio possit uideri non gloriae magis quam defensioni data. Eloquentiam quidem, cum plen-€issimam diuersae partis aduocatis concederet, sibi numquam @1 €in agendo inmodice adrogauit. Illius sunt enim: 'si, iudices, €ingeni mei, quod sentio quam sit exiguum', et: 'quod in-€genio minus possum, subsidium mihi diligentia comparaui.' Quin etiam contra Q. Caecilium de accusatore in Verrem €constituendo, quamuis multum esset in hoc quoque momenti, €uter ad agendum magis idoneus ueniret, dicendi tamen €facultatem magis illi detraxit quam adrogauit sibi, seque €non consecutum sed omnia fecisse ut posset eam consequi dixit. In epistulis aliquando familiariter apud amicos, non-€numquam in dialogis, aliena tamen persona uerum de elo-€quentia sua dicit. Et aperte tamen gloriari nescio an sit magis €tolerabile uel ipsa uitii huius simplicitate quam illa iactatione €peruersa, si abundans opibus pauperem se et nobilis ob-€scurum et potens infirmum et disertus imperitum plane et in-fantem uocet. Ambitiosissimum gloriandi genus est etiam €deridere. Ab aliis ergo laudemur: nam ipsos, ut Demosthe-€nes ait, erubescere etiam cum ab aliis laudabimur decet. €Neque hoc dico, non aliquando de rebus a se gestis oratori €esse dicendum, sicut eidem Demostheni pro Ctesiphonte: €quod tamen ita emendauit ut necessitatem id faciendi osten-€deret, inuidiamque omnem in eum regereret qui hoc se co-egisset. Et M. Tullius saepe dicit de oppressa coniuratione €Catilinae, sed modo id uirtuti senatus, modo prouidentiae €deorum inmortalium adsignat. Plerumque contra inimicos €atque obtrectatores plus uindicat sibi: erant enim illa tuenda @1 cum obicerentur. In carminibus utinam pepercisset, quae €non desierunt carpere maligni: €@@@@'cedant arma togae, concedat laurea linguae' €et €@@@@'o fortunatam natam me consule Romam!' €et Iouem illum a quo in concilium deorum aduocatur, et €Mineruam quae artes eum edocuit: quae sibi ille secutus €quaedam Graecorum exempla permiserat. @@Verum eloquentiae ut indecora iactatio, ita nonnumquam €concedenda fiducia est. Nam quis reprendat haec: 'Quid €putem? Contemptumne me? Non uideo nec in uita nec in €gratia nec in rebus gestis nec in hac mea mediocritate ingenii quid despicere possit Antonius': et paulo post apertius: 'An €decertare mecum uoluit contentione dicendi? Hoc quidem €est beneficium. Quid enim plenius, quid uberius quam mihi €et pro me et contra Antonium dicere?' @@Adrogantes et illi qui se iudicasse de causa nec aliter ad-€futuros fuisse proponunt. Nam et inuiti iudices audiunt €praesumentem partes suas, nec hoc oratori contingere inter €aduersarios quod Pythagorae inter discipulos contigit potest: €'ipse dixit.' Sed istud magis minusue uitiosum est pro per-sonis dicentium: defenditur enim aliquatenus aetate digni-€tate auctoritate: quae tamen uix in ullo tanta fuerint ut non €hoc adfirmationis genus temperandum sit aliqua modera-€tione, sicut omnia in quibus patronus argumentum ex se €ipso petet. Quid fuisset tumidius si accipiendum criminis @1 €loco negasset Cicero equitis Romani esse filium se defen-€dente? At ille fecit hoc etiam fauorabile coniungendo cum €iudicibus dignitatem suam: 'equitis Romani autem esse €filium criminis loco poni ab accusatoribus neque his iudi-€cantibus oportuit nec defendentibus nobis.' @@Impudens, tumultuosa, iracunda actio omnibus indecora, €sed, ut quisque aetate dignitate usu praecedit, magis in ea €reprendendus. Videas autem rixatores quosdam neque €iudicum reuerentia neque agendi more ac modo contineri, €quo ipso mentis habitu manifestum sit tam in suscipiendis quam in agendis causis nihil pensi habere. Profert enim €mores plerumque oratio et animi secreta detegit: nec þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹˜žƒsine causa Graeci prodiderunt ut uiuat quemque etiam €dicere. Humiliora illa uitia: summissa adulatio, adfectata €scurrilitas, in rebus ac uerbis parum modestis ac pudicis €uilis pudor, in omni negotio neglecta auctoritas. Quae €fere accidunt eis qui nimium aut blandi esse aut ridiculi €uolunt. @@Ipsum etiam eloquentiae genus alios aliud decet; nam €neque tam plenum et erectum et audax et praecultum seni-€bus conuenerit quam pressum et mite et limatum et quale €intellegi uult Cicero cum dicit orationem suam coepisse €canescere, sicut uestibus quoque non purpura coccoque ful-gentibus illa aetas satis apta sit: in iuuenibus etiam uberiora €paulo et paene periclitantia feruntur, at in isdem siccum et €sollicitum et contractum dicendi propositum plerumque €adfectatione ipsa seueritatis inuisum est, quando etiam mo-€rum senilis auctoritas inmatura in adulescentibus creditur. @1 Simpliciora militaris decent. Philosophiam ex professo, ut €quidam faciunt, ostentantibus parum decori sunt plerique €orationis ornatus maximeque ex adfectibus, quos illi uitia €dicunt. Verba quoque exquisitiora et compositio numerosa tali proposito diuersa. Non enim solum illa laetiora, qualia €a Cicerone dicuntur 'saxa atque solitudines uoci respondent', €sed etiam illa, quamquam plena sanguinis, 'uos enim iam, €Albani tumuli atque luci, uos, inquam, inploro atque testor, €uosque Albanorum obrutae arae, sacrorum populi Romani €sociae et aequales' non conueniant barbae illi atque tristitiae. At uir ciuilis uereque sapiens, qui se non otiosis disputa-€tionibus sed administrationi rei publicae dederit, a qua lon-€gissime isti qui philosophi uocantur recesserunt, omnia quae €ad efficiendum oratione quod proposuerit ualent libenter €adhibebit, cum prius quid honestum sit efficere in animo suo constituerit. Est quod principes deceat, aliis non concesseris. €Imperatorum ac triumphalium separata est aliqua ex parte €ratio eloquentiae, sicut Pompeius abunde disertus rerum €suarum narrator, et hic qui bello ciuili se interfecit Cato eloquens senator fuit. Idem dictum saepe in alio liberum, in €alio furiosum, in alio superbum est. Verba aduersus Aga-€memnonem a Thersite habita ridentur: da illa Diomedi €aliiue cui pari, magnum animum ferre prae se uidebuntur. €'Ego te' inquit 'consulem putem' L. Crassus Philippo 'cum €tu me non putes senatorem?': uox honestissimae libertatis, non tamen ferres quemcumque dicentem. Negat se magni €facere aliquis poetarum utrum Caesar ater an albus homo €sit: insania; uerte, ut idem Caesar de illo dixerit, adrogantia @1 €est. Maior in personis obseruatio est apud tragicos comicos-€que: multis enim utuntur et uariis. Eadem et eorum qui €orationes aliis scribebant fuit ratio et declamantium est: €non enim semper ut aduocati, sed plerumque ut litigatores €dicimus. @@Verum etiam in iis causis quibus aduocamur eadem €differentia diligenter est custodienda. Vtimur enim fictione €personarum et uelut ore alieno loquimur, dandique sunt €iis quibus uocem accommodamus sui mores. Aliter enim €P. Clodius, aliter Appius Caecus, aliter Caecilianus ille, aliter Terentianus pater fingitur. Quid asperius lictore Verris: 'ut €adeas, tantum dabis'? quid fortius illo cuius inter ipsa uer-€berum supplicia una uox audiebatur: 'ciuis Romanus sum'? €Quam dignae Milonis in peroratione ipsa uoces eo uiro qui €pro re publica seditiosum ciuem totiens compescuisset qui-que insidias uirtute superasset! Denique non modo quot in €causa totidem in prosopopoeia sunt uarietates, sed hoc €etiam plures, quod in his puerorum, feminarum, populorum, €mutarum etiam rerum adsimulamus adfectus, quibus omni-bus debetur suus decor. Eadem in iis pro quibus agemus ob-€seruanda sunt: aliter enim pro alio saepe dicendum est, ut €quisque honestus humilis inuidiosus fauorabilis erit, adiecta €propositorum quoque et ante actae uitae differentia. Iucun-€dissima uero in oratore humanitas facilitas moderatio beni-€uolentia. Sed illa quoque diuersa bonum uirum decent: €malos odisse, publica uice commoueri, ultum ire scelera et €iniurias, et omnia, ut initio dixi, honesta. @@Nec tantum quis et pro quo sed etiam apud quem dicas @1 €interest: facit enim et fortuna discrimen et potestas, nec €eadem apud principem, magistratum, senatorem, priuatum, €tantum liberum ratio est, nec eodem sono publica iudicia et arbitrorum disceptationes aguntur. Nam ut orantem pro €capite sollicitudo deceat et cura et omnes ad amplificandam €orationem quasi machinae, ita in paruis rebus iudiciisque €uana sint eadem, rideaturque merito qui apud disceptatorem €de re leuissima sedens dicturus utatur illa Ciceronis confes-€sione, non modo se animo commoueri, sed etiam corpore ipso perhorrescere. Quis uero nesciat quanto aliud dicendi €genus poscat grauitas senatoria, aliud aura popularis? cum €etiam singulis iudicantibus non idem apud grauis uiros quod €leuiores, non idem apud eruditum quod militarem ac €rusticum deceat, sitque nonnumquam summittenda et con-€trahenda oratio, ne iudex eam uel intellegere uel capere €non possit. @@Tempus quoque ac locus egent obseruatione propria: nam €et tempus tum triste tum laetum, tum liberum tum angust-um est, atque ad haec omnia componendus orator: et loco €publico priuatone, celebri an secreto, aliena ciuitate an tua, €in castris denique an foro dicas interest plurimum, ac suam €quidque formam et proprium quendam modum eloquentiae €poscit: cum etiam in ceteris actibus uitae non idem in foro, €curia, campo, theatro, domi facere conueniat, et pleraque, €quae natura non sunt reprendenda atque adeo interim sunt €necessaria, alibi quam mos permiserit turpia habeantur. Illud iam diximus, quanto plus nitoris et cultus demonstra-€tiuae materiae, ut ad delectationem audientium compositae, @1 €quam quae sunt in actu et contentione suasoriae iudiciales-€que permittant. €@@Hoc adhuc adiciendum, aliquas etiam quae sunt egregiae €dicendi uirtutes quo minus deceant effici condicione causa-rum. An quisquam tulerit reum in discrimine capitis, prae-€cipueque si apud uictorem et principem pro se ipse dicat, €frequenti tralatione, fictis aut repetitis ex uetustate uerbis, €compositione quae sit maxime a uulgari usu remota, decur-€rentibus perihodis, quam laetissimis locis sententiisque €dicentem? Non perdant haec omnia necessarium periclitanti €sollicitudinis colorem petendumque etiam innocentibus misericordiae auxilium? Moueaturne quisquam eius fortuna €quem tumidum ac sui iactantem et ambitiosum institorem €eloquentiae in ancipiti sorte uideat? Non immo oderit reum €uerba aucupantem et anxium de fama ingenii et cui esse diserto uacet? Quod mire M. Caelius in defensione causae, €qua reus de ui fuit, comprendisse uidetur mihi: 'ne cui €uestrum atque etiam omnium qui ad rem agendam adsunt €meus aut uultus molestior aut uox inmoderatior aliqua aut €denique, quod minimum est, iactantior gestus fuisse uidea-tur'. Atqui sunt quaedam actiones in satisfactione, depreca-€tione, confessione positae: sententiolisne flendum erit? €epiphonemata aut enthymemata exorabunt? non quidquid €meris adicietur adfectibus omnis eorum diluet uiris, et miserationem securitate laxabit? Age, si de morte filii sui €uel iniuria, quae morte sit grauior, dicendum patri fuerit, aut €in narrando gratiam illam expositionis quae continget ex ser-€mone puro atque dilucido quaeret, breuiter ac significanter @1 €ordinem rei protulisse contentus, aut argumenta diducet €in digitos et propositionum ac partitionum captabit leporem €et, ut plerumque in hoc genere moris est, intentione omni remissa loquetur? Quo fugerit interim dolor ille? Vbi lacri-€mae substiterint? Vnde se in medium tam secura obser-€uatio artium miserit? Non ab exordio usque ad ultimam €uocem continuus quidam gemitus et idem tristitiae uultus €seruabitur, si quidem uolet dolorem suum etiam in audientis €transfundere? Quem si usquam remiserit, in animum iudi-cantium non reducet. Quod praecipue declamantibus (neque €enim me paenitet ad hoc quoque opus meum et curam sus-€ceptorum semel adulescentium respicere) custodiendum est, €quo plures in schola finguntur adfectus, quos non ut ad-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹˜¸uocati sed ut passi subimus: cum etiam hoc genus simulari €litium soleat, cum ius mortis a senatu quidam uel ob aliquam €magnam infelicitatem uel etiam paenitentiam petunt: in €quibus non solum cantare, quod uitium peruasit, aut lasci-€uire, sed ne argumentari quidem nisi mixtis, et quidem ita €ut in ipsa probatione magis emineant, adfectibus decet. €Nam qui intermittere in agendo dolorem potest, uidetur €posse etiam deponere. @@Nescio tamen an huius de quo loquimur decoris custodia €maxime circa eos contra quos dicimus examinanda sit. Nam €sine dubio in omnibus statim accusationibus hoc agendum €est, ne ad eas libenter descendisse uideamur. Ideoque mihi €illud Cassi Seueri non mediocriter displicet: 'di boni, uiuo, €et, quo me uiuere iuuet, Asprenatem reum uideo'. Non enim €iusta ex causa uel necessaria uideri potest postulasse eum, @1 sed quadam accusandi uoluptate. Praeter hoc tamen, quod €est commune, propriam moderationem quaedam causae €desiderant. Quapropter et qui curationem bonorum patris €postulabit doleat eius ualetudine, et quamlibet grauia filio €pater obiecturus miserrimam sibi ostendat esse hanc ipsam €necessitatem, nec hoc paucis modo uerbis sed toto colore €actionis, ut id eum non dicere modo sed etiam uere dicere appareat. Nec causanti pupillo sic tutor irascatur umquam €ut non remaneant amoris uestigia et sacra quaedam patris €eius memoria. Iam quo modo contra abdicantem patrem, €querentem uxorem agi causam oporteret in libro, ut arbitror, €septimo dixi. Quando etiam ipsos loqui, quando etiam aduo-€cati uoce uti deceat quartus liber, in quo prohoemii praecepta €sunt, continet. @@Esse et in uerbis quod deceat aut turpe sit nemini du-€bium est. Vnum iam igitur huic loco, quod est sane summae €difficultatis, adiciendum uidetur, quibus modis ea quae sunt €natura parum speciosa, quaeque non dicere si utrumlibet €esset liberum maluissemus, non tamen sint indecora dicenti-bus. Quid asperiorem habere frontem potest aut quid aures €hominum magis respuunt quam cum est filio filiiue aduocatis €in matrem perorandum? Aliquando tamen necesse est, ut €in causa Cluenti Habiti, sed non semper illa uia qua contra €Sasiam Cicero usus est, non quia non ille optime, sed quia plurimum refert qua in re et quo modo laedat. Itaque illa, €cum filii caput palam inpugnaret, fortiter fuit repellenda: €duo tamen, quae sola supererant, diuine Cicero seruauit, €primum ne obliuisceretur reuerentiae quae parentibus debe-€tur, deinde ut repetitis altius causis diligentissime ostenderet €quam id quod erat in matrem dicturus non oporteret modo @1 fieri sed etiam necesse esset. Primaque haec expositio fuit, €quamquam ad praesentem quaestionem nihil pertinebat: €adeo in causa difficili atque perplexa nihil prius intuendum €credidit quam quid deceret. Fecit itaque nomen parentis non filio inuidiosum sed ipsi in quam dicebatur. Potest €tamen aliquando mater et in re leuiore aut minus infeste €contra filium stare: tum lenior atque summissior decebit €oratio. Nam et satisfaciendo aut nostram minuemus in-€uidiam aut etiam in diuersum eam transferemus, et, si graui-€ter dolere filium palam fuerit, credetur abesse ab eo culpam fietque ultro miserabilis. Auertere quoque in alios crimen €decet, ut fraude aliquorum concita credatur, et omnia nos €passuros, nihil aspere dicturos testandum, ut, etiam si non €possumus conuiciari, nolle uideamur. Etiam, si quid obicien-€dum erit, officium est patroni ut id filio inuito sed fide cogente facere credatur: ita poterit uterque laudari. Quod €de matre dixi, de utroque parente accipiendum est: nam €inter patres etiam filiosque, cum interuenisset emancupatio, €litigatum scio. In aliis quoque propinquitatibus custodien-€dum est ut inuiti et necessario et parce iudicemur dixisse, €magis autem aut minus ut cuique personae debetur reueren-€tia. Eadem pro libertis aduersus patronos obseruantia. Et ut €semel plura complectar, numquam decebit sic aduersus tales €agere personas quo modo contra nos agi ab hominibus con-dicionis eiusdem iniquo animo tulissemus. Praestatur hoc €aliquando etiam dignationibus, ut libertatis nostrae ratio €reddatur, ne quis nos aut petulantes in laedendis eis aut €etiam ambitiosos putet. Itaque Cicero, quamquam erat in €Cottam grauissime dicturus neque aliter agi P. Oppi causa @1 €poterat, longa tamen praefatione excusauit officii sui neces-sitatem. Aliquando etiam inferioribus praecipueque adule-€scentulis parcere aut uideri decet. Vtitur hac moderatione €Cicero pro Caelio contra Atratinum, ut eum non inimice cor-€ripere sed paene patrie monere uideatur: nam et nobilis et €iuuenis et non iniusto dolore uenerat ad accusandum. €@@Sed in his quidem, in quibus uel iudici uel etiam adsisten-€tibus ratio nostrae moderationis probari debet, minor est €labor: illic plus difficultatis ubi ipsos contra quos dicimus ueremur offendere. Duae simul huius modi personae Ciceroni €pro Murena dicenti obstiterunt, M. Catonis Seruique Sulpici. €Quam decenter tamen Sulpicio, cum omnes concessisset uir-€tutes, scientiam petendi consulatus ademit! Quid enim aliud €esset quo se uictum homo nobilis et iuris antistes magis €ferret? Vt uero rationem defensionis suae reddidit, cum se €studuisse petitioni Sulpici contra honorem Murenae, non idem debere accusationi contra caput diceret! Quam molli €autem articulo tractauit Catonem! Cuius naturam summe €admiratus non ipsius uitio sed Stoicae sectae quibusdam in €rebus factam duriorem uideri uolebat, ut inter eos non foren-€sem contentionem sed studiosam disputationem crederes incidisse. Haec est profecto ratio et certissimum praecepto-€rum genus illius uiri obseruatio, ut, cum aliquid detrahere €salua gratia uelis, concedas alia omnia: in hoc solo uel minus €peritum quam in ceteris (adiecta, si potuerit fieri, etiam causa €cur id ita sit) uel paulo pertinaciorem uel credulum uel ira-tum uel inpulsum ab aliis. Hoc enim commune remedium est, €si tota actione aequaliter appareat non honor modo eius sed €etiam caritas. Praeterea causa sit nobis iusta [sit] dicendi, @1 €neque id moderate tantum faciamus sed etiam neces-€sario. @@Diuersum ab hoc, sed facilius, cum hominum aut alioqui €turpium aut nobis inuisorum quaedam facta laudanda sunt: €decet enim rem ipsam probare in qualicumque persona. €Dixit Cicero pro Gabinio et P. Vatinio, inimicissimis antea €sibi hominibus et in quos orationes etiam scripserat, uerum €et iusta sic faciendi * non se de ingenii fama sed de fide esse sollicitum. Difficilior ei ratio in iudicio Cluentiano fuit, cum €Scamandrum necesse haberet dicere nocentem, cuius egerat €causam. Verum id elegantissime cum eorum a quibus ad se €perductus esset precibus, tum etiam adulescentia sua excusat, €detracturus alioqui plurimum auctoritatis sibi, in causa prae-€sertim suspecta, si eum se esse qui temere nocentis reos €susciperet fateretur. @@Apud iudicem uero qui aut erit inimicus alioqui aut prop-€ter aliquod commodum a causa quam nos susceperimus auer-€sus, ut persuadendi ardua est ratio, ita dicendi expeditissima: €fiducia enim iustitiae eius et nostrae causae nihil nos timere €simulabimus. Ipse erit gloria inflandus, ut tanto clarior eius €futura sit fides ac religio in pronuntiando quanto minus uel offensae uel utilitati suae indulserit. Hoc et apud eos [2a]2 €quibus appellatum erit, si forte ad eosdem remittemur: €adicienda ratio uel necessitatis alicuius, si id causa concedit, €uel erroris uel suspicionis. Tutissimum ergo paenitentiae €confessio et satisfactio culpae, perducendusque omni modo @1 iudex ad irae pudorem. Accidit etiam nonnumquam [2ut]2 ea €de causa de qua pronuntiauit cognoscat iterum. Tum illud €quidem commune: apud alium nos iudicem disputaturos de €illius sententia non fuisse, neque enim emendari ab alio quam €ipso fas esse: ceterum ex causa, ut quaeque permittet, aut €ignorata quaedam aut defuisse testes aut, quod timidissime €et si nihil aliud plane fuerit dicendum est, patronos non suffecisse succurret. Etiam si apud alios iudices agetur, ut in €secunda adsertione aut in centumuiralibus iudiciis duplici-€bus, parte uicta decentius erit, quotiens contigerit, seruare þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹˜Î„iudicum pudorem: de qua re latius probationum loco dic-€tum est. €@@Potest euenire ut in aliis reprehendenda sint quae ipsi €fecerimus, ut obicit Tubero Ligario quod in Africa fuerit et ambitus quidam damnati recuperandae dignitatis gratia €reos eiusdem criminis detulerunt, ut in scholis luxuriantem €patrem luxuriosus ipse iuuenis accusat. Id quo modo decen-€ter fieri possit equidem non inuenio nisi aliquid reperitur €quod intersit, persona aetas tempus causa locus animus. Tubero iuuenem se patri haesisse, illum a senatu missum non €ad bellum sed ad frumentum coemendum ait, ut primum €licuerit a partibus recessisse: Ligarium et perseuerasse et non €pro Cn. Pompeio, inter quem [2et]2 Caesarem dignitatis fuerit €contentio, cum saluam uterque rem publicam uellet, sed pro €Iuba atque Afris inimicissimis populo Romano stetisse. Ceterum uel facillimum est ibi alienam culpam incusare ubi @1 €fateris tuam: uerum id iam indicis est, non actoris. Quod si €nulla contingit excusatio, sola colorem habet paenitentia. €Potest enim uideri satis emendatus qui in odium eorum in quibus errauerat ipse conuersus est. Sunt enim casus quidam €qui hoc natura ipsa rei non indecens faciant, ut cum pater €ex [2meretrice natum, quod duxerit]2 meretricem in matri-€monium, abdicat: scholastica materia, sed non [2quae in foro €non]2 possit accidere. Hic igitur multa non deformiter dicet: €uel quod omnium sit uotum parentum ut honestiores quam €sint ipsi liberos habeant (nam et, si filia nata, meretrix eam €mater pudicam esse uoluisset), uel quod humilior ipse fuerit €(licet enim huic ducere), uel quod non habuerit patrem qui moneret: quin eo minus id faciendum filio fuisse, ne reno-€uaret domus pudorem et exprobraret patri nuptias, matri €prioris uitae necessitatem, ne denique legem quandam suis €quoque [sum] liberis daret. Credibilis erit etiam propria €quaedam in illa meretrice turpitudo, quam nunc hic pater €ferre non possit. Alia praetereo: neque enim nunc decla-€mamus, sed ostendimus nonnumquam posse dicentem ipsis €incommodis bene uti. @@Illic maior aestus ubi quis pudenda queritur, ut stuprum, €praecipue in maribus, aut os profanatum. Non dico si loqua-€tur ipse: nam quid aliud ei quam gemitus aut fletus [2et]2 ex-€secratio uitae conueniat, ut iudex intellegat potius dolorem €illum quam audiat? Sed patrono quoque per similes adfectus €eundum erit, quia hoc iniuriae genus uerecundius est [2fateri]2 passis quam ausis. Mollienda est in plerisque aliquo colore @1 €asperitas orationis, ut Cicero de proscriptorum liberis fecit. €Quid enim crudelius quam homines honestis parentibus ac €maioribus natos a re publica summoueri? Itaque durum id €esse summus ille tractandorum animorum artifex confitetur, €sed ita legibus Sullae cohaerere statum ciuitatis adfirmat ut €iis solutis stare ipsa non possit. Consecutus itaque est ut €aliquid eorum quoque causa uideretur facere contra quos diceret. Illud etiam in iocis monui, quam turpis esset for-€tunae insectatio, et ne in totos ordines aut gentes aut populos €petulantia incurreret. Sed interim fides patrocinii cogit quae-€dam de uniuerso genere aliquorum hominum dicere, liber-€tinorum uel militum uel publicanorum uel similiter aliorum. In quibus omnibus commune remedium est ut ea quae lae-€dunt non libenter tractare uidearis, nec in omnia impetum €facias sed in id quod expugnandum est, et reprehensa [alia] laude compenses: sic cupidos [2milites]2 dicas: sed non mirum, €quod periculorum ac sanguinis maiora sibi deberi praemia €putent; eosdem petulantes: sed hoc fieri quod bellis magis €quam paci consuerint. Libertinis detrahenda est auctoritas: €licet iis testimonium reddere industriae per quam exierint de seruitute. Quod ad nationes exteras pertinet, Cicero uarie: €detracturus Graecis testibus fidem doctrinam his concedit €ac litteras, seque eius gentis amatorem esse profitetur, Sar-€dos contemnit, Allobrogas ut hostis insectatur: quorum €nihil tunc cum diceretur parum aptum aut remotum [2a]2 cura decoris fuit. Verborum etiam moderatione detrahi solet @1 €si qua est rei inuidia: si asperum dicas nimium seuerum, €iniustum persuasione labi, pertinacem ultra modum tenacem €esse propositi: plerumque uelut ipsos coneris ratione uincere, €quod est mollissimum. @@Indecorum est super haec omne nimium, ideoque etiam €quod natura rei satis aptum est, nisi modo quoque tempera-€tur, gratiam perdit. Cuius rei obseruatio iudicio magis quo-€dam [seruiri] sentiri quam praeceptis tradi potest: quantum €satis sit et quantum recipiant aures non habet certam €mensuram et quasi pondus, quia [2ut]2 in cibis [his] alia aliis €magis complent. @@Adiciendum etiam breuiter uidetur quo fiat [2ut]2 dicendi €uirtutes diuersissimae non solum suos amatores habeant €sed ab eisdem saepe laudentur. Nam Cicero quodam loco €scribit id esse optimum quod [non] facile credideris consequi €imitatione, non possis, alio uero non id egisse, ut ita diceret €quo modo se quilibet posse confideret, sed quo modo nemo. Quod potest pugnare inter se uideri, uerum utrumque, ac €merito, laudatur: causarum enim modo distat, quia sim-€plicitas illa et uelut securitas inadfectatae orationis mire €tenuis causas decet, maioribus illud admirabile dicendi genus €magis conuenit. In utroque eminet Cicero: ex quibus €alterum imperiti se posse consequi credent, neutrum qui €intellegunt. @1  @@Memoriam quidam naturae modo esse munus existi-€mauerunt, estque in ea non dubie plurimum, sed ipsa exco-€lendo sicut alia omnia augetur: et totus de quo diximus €adhuc inanis est labor nisi ceterae partes hoc uelut spiritu €continentur. Nam et omnis disciplina memoria constat, €frustraque docemur si quidquid audimus praeterfluat, et €exemplorum, legum, responsorum, dictorum denique fac-€torumque uelut quasdam copias, quibus abundare quasque €in promptu semper habere debet orator, eadem illa uis praesentat: neque inmerito thesaurus hic eloquentiae dicitur. €Sed non firme tantum continere uerum etiam cito per-€cipere multa acturos oportet, nec quae scripseris modo iterata €lectione complecti, sed in cogitatis quoque rerum ac uerb-€orum contextum sequi, et quae sint ab aduersa parte dicta €meminisse, nec utique eo quo dicta sunt ordine refutare sed oportunis locis ponere. Quin extemporalis oratio non alio €mihi uidetur mentis uigore constare. Nam dum alia dicimus, €quae dicturi sumus intuenda sunt: ita cum semper cogitatio €ultra eat, id quod est longius quaerit, quidquid autem rep-€perit quodam modo apud memoriam deponit, quod illa quasi €media quaedam manus acceptum ab inuentione tradit elo-cutioni. Non arbitror autem mihi in hoc inmorandum, quid €sit quod memoriam faciat, quamquam plerique inprimi €quaedam uestigia animo, uelut in ceris anulorum signa ser-€uentur, existimant. Neque ero tam credulus ut %quam abitu @1 €tardiorem firmioremque memoriam fieri et actem quoque ad animum pertire.% Magis admirari naturam subit, tot res ue-€tustas tanto ex interuallo repetitas reddere se et offerre, nec €tantum requirentibus sed [in] sponte interim, nec uigilanti-bus sed etiam quiete compositis: eo magis quod illa quoque €animalia quae carere intellectu uidentur meminerunt et €agnoscunt et quamlibet longo itinere deducta ad adsuetas €sibi sedes reuertuntur. Quid? non haec uarietas mira est, ex-€cidere proxima, uetera inhaerere? hesternorum inmemores acta pueritiae recordari? Quid quod quaedam requisita se €occultant et eadem forte succurrunt? nec manet semper €memoria, sed aliquando etiam redit? Nesciretur tamen €quanta uis esset eius, quanta diuinitas illa, nisi in hoc lumen orandi extulisset. Non enim rerum modo sed etiam €uerborum ordinem praestat, nec ea pauca contexit sed durat €prope in infinitum, et in longissimis actionibus prius audiendi patientia quam memoriae fides deficit. Quod et ipsum argu-€mentum est subesse artem aliquam iuuarique ratione natu-€ram, cum idem [indocti] facere illud indocti inexercitati non €possimus. Quamquam inuenio apud Platonem obstare me-€moriae usum litterarum, uidelicet quoniam illa quae scriptis €reposuimus uelut custodire desinimus et ipsa securitate di-mittimus. Nec dubium est quin plurimum in hac parte ualeat þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹¢˜Š‚mentis intentio et uelut acies luminum a prospectu rerum €quas intuetur non auersa; unde accidit ut quae per plures €dies scribimus ediscenda sint, cogitatio se ipsa contineat. @1 @@Artem autem memoriae primus ostendisse dicitur Simo-€nides, cuius uulgata fabula est: cum pugili coronato carmen, €quale componi uictoribus solet, mercede pacta scripsisset, €abnegatam ei pecuniae partem quod more poetis frequentis-€simo degressus in laudes Castoris ac Pollucis exierat: qua-€propter partem ab iis petere quorum facta celebrasset iubebatur. Et persoluerunt, ut traditum est: nam cum esset €grande conuiuium in honorem eiusdem uictoriae atque ad-€hibitus ei cenae Simonides, nuntio est excitus, quod eum €duo iuuenes equis aduecti desiderare maiorem in modum €dicebantur. Et illos quidem non inuenit, fuisse tamen gratos erga se deos exitu comperit. Nam uix eo ultra limen egresso €triclinium illud supra conuiuas corruit, atque ita confudit €ut non ora modo oppressorum sed membra etiam omnia €requirentes ad sepulturam propinqui nulla nota possent €discernere. Tum Simonides dicitur memor ordinis quo quis-que discubuerat corpora suis reddidisse. Est autem magna €inter auctores dissensio Glaucone Carystio an Leocrati an €Agatharcho an Scopae scriptum sit id carmen, et Pharsali €fuerit haec domus, ut ipse quodam loco significare Simonides €uidetur utque Apollodorus et Eratosthenes et Euphorion et €Larissaeus Eurypylus tradiderunt, an Crannone, ut Apollas €%Calimachus%, quem secutus Cicero hanc famam latius fudit. Scopam nobilem Thessalum perisse in eo conuiuio constat, @1 €adicitur sororis eius filius, putant et ortos plerosque ab alio Scopa qui maior aetate fuerit. Quamquam mihi totum de €Tyndaridis fabulosum uidetur, neque omnino huius rei €meminit umquam poeta ipse, profecto non taciturus de tanta €sua gloria. @@Ex hoc Simonidis facto notatum uidetur iuuari memoriam €signatis animo sedibus, idque credet suo quisque experi-€mento. Nam cum in loca aliqua post tempus reuersi sumus, €non ipsa agnoscimus tantum sed etiam quae in iis fecerimus €reminiscimur, personaeque subeunt, nonnumquam tacitae €quoque cogitationes in mentem reuertuntur. Nata est igitur, ut in plerisque, ars ab experimento. Loca discunt quam €maxime spatiosa, multa uarietate signata, domum forte €magnam et in multos diductam recessus. In ea quidquid €notabile est animo diligenter adfigunt, ut sine cunctatione €ac mora partis eius omnis cogitatio possit percurrere. Et €primus hic labor est, non haerere in occursu: plus enim quam €firma debet esse memoria quae aliam memoriam adiuuet. Tum quae scripserunt uel cogitatione complectuntur [et] €aliquo signo quo moneantur notant, quod esse uel ex re tota €potest, ut de nauigatione, militia, uel ex uerbo aliquo: nam €etiam excidentes unius admonitione uerbi in memoriam €reponuntur. Sit autem signum nauigationis ut ancora, mili-tiae ut aliquid ex armis. Haec ita digerunt: primum sensum €[bello cum] uestibulo quasi adsignant, secundum (puta) @1 €atrio, tum inpluuia circumeunt, nec cubiculis modo aut €exhedris, sed statuis etiam similibusque per ordinem com-€mittunt. Hoc facto, cum est repetenda memoria, incipiunt €ab initio loca haec recensere, et quod cuique crediderunt €reposcunt, ut eorum imagine admonentur. Ita, quamlibet €multa sint quorum meminisse oporteat, fiunt singula conexa €quodam choro, [2nec]2 onerant coniungentes prioribus con-sequentia solo ediscendi labore. Quod de domo dixi, et in €operibus publicis et in itinere longo et urbium ambitu et €picturis fieri [spieri] potest. Etiam fingere sibi has %imagines% €licet. Opus est ergo locis quae uel finguntur uel sumuntur, €[2et]2 imaginibus uel simulacris, quae utique fingenda sunt. €Imagines uoco quibus ea quae ediscenda sunt notamus, ut, €quo modo Cicero dicit, locis pro cera, simulacris pro litteris utamur. Illud quoque ad uerbum ponere optimum fuerit: €'locis est utendum multis, inlustribus, explicatis, modicis €interuallis: imaginibus autem agentibus, acribus, insignitis, €quae occurrere celeriterque percutere animum possint.' Quo €magis miror quo modo Metrodorus in XII signis per quae €sol meat trecenos et sexagenos inuenerit locos. Vanitas €nimirum fuit atque iactatio circa memoriam suam potius €arte quam natura gloriantis. @@Equidem haec ad quaedam prodesse non negauerim, ut €si rerum nomina multa per ordinem audita reddenda sint. €Namque in iis quae didicerunt locis ponunt res illas: men-€sam, ut hoc utar, in uestibulo et pulpitum in atrio et sic @1 cetera, deinde relegentes inueniunt ubi posuerunt. Et for-€sitan hoc sunt adiuti qui auctione dimissa quid cuique uendi-€dissent testibus argentariorum tabulis reddiderunt, quod €praestitisse Q. Hortensium dicunt. Minus idem proderit in €ediscendis quae orationis perpetuae erunt: nam et sensus €non eandem imaginem quam res habent, cum alterum fin-€gendum sit; et horum tamen utcumque commonet locus, €sicut sermonis alicuius habiti: uerborum contextus eadem arte quo modo comprehendetur? Mitto quod quaedam €nullis simulacris significari possunt, ut certe coniunctiones. €Habeamus enim sane, ut qui notis scribunt, certas imagines €omnium et loca scilicet infinita, per quae uerba quot sunt in €quinque contra Verrem secundae actionis libris explicentur, €[ne] meminerimus etiam omnium quasi depositorum: nonne €impediri quoque dicendi cursum necesse est duplici memoriae cura? Nam quo modo poterunt copulata fluere si propter €singula uerba ad singulas formas respiciendum erit? Qua €re et Charmadas et Scepsius de quo modo dixi Metrodorus, €quos Cicero dicit usos hac exercitatione, sibi habeant sua: €nos simpliciora tradamus. @@Si longior complectenda memoria fuerit oratio, proderit €per partes ediscere (laborat enim maxime onere); sed hae €partes non sint perexiguae, alioqui rursus multae erunt et €eam distringent atque concident. Nec utique certum im-€perauerim modum, sed maxime ut quisque finietur locus, @1 ni forte tam numerosus ut ipse quoque diuidi debeat. Dandi €sunt certi quidam termini, ut contextum uerborum, qui est €difficillimus, continua et crebra meditatio, partis deinceps €ipsas repetitus ordo coniungat. Non est inutile iis quae diffi-€cilius haereant aliquas adponere notas, quarum recordatio commoneat et quasi excitet memoriam: nemo enim fere tam €infelix ut quod cuique loco signum destinauerit nesciat. At si €erit tardus ad hoc, eo quoque adhuc remedio utatur, ut ipsae €notae (hoc enim est ex illa arte non inutile) aptentur ad eos €qui excidunt sensus, ancora, ut supra proposui, si de naue dicendum est, spiculum si de proelio. Multum enim signa €faciunt, et ex alia memoria uenit alia, ut cum tralatus anulus €uel alligatus commoneat nos cur id fecerimus. Haec magis €adhuc adstringunt qui memoriam ab aliquo simili trans-€ferunt ad id quod continendum est: ut in nominibus, si €Fabius forte sit tenendus, referamus ad illum Cunctatorem, €qui excidere non potest, aut ad aliquem amicum qui idem uocetur. Quod est facilius in Apris et in Vrsis et Nasone aut €Crispo, ut id memoriae adfigatur unde sunt nomina. Origo €quoque aliquando declinatorum tenendi magis causa est, ut €in Cicerone, Verrio, Aurelio. Sed hoc miseri. @@Illud neminem non iuuabit, isdem quibus scripserit ceris €ediscere. Sequitur enim uestigiis quibusdam memoriam, et @1 €uelut oculis intuetur non paginas modo sed uersus prope €ipsos, estque cum dicit similis legenti. Iam uero si litura aut €adiectio aliqua atque mutatio interueniat, signa sunt quae-dam quae intuentes deerrare non possumus. Ista ratio, ut €est illi de qua primum locutus sum arti non dissimilis, ita, si €quid me experimenta docuerunt, et expeditior et potentior. €@@Ediscere tacite (nam id quoque est quaesitum) erat opti-€mum [2si]2 non subirent uelut otiosum animum plerumque €aliae cogitationes, propter quas excitandus est uoce, ut €duplici motu iuuetur memoria dicendi et audiendi. Sed haec uox sit modica et magis murmur. Qui autem legente alio €ediscit in parte tardatur, quod acrior est oculorum quam €aurium sensus, in parte iuuari potest, quod, cum semel aut €bis audierit, continuo illi memoriam suam experiri licet et þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹¢˜¢…cum legente contendere. Nam et alioqui id maxime facien-€dum est, ut nos subinde temptemus, quia continua lectio et quae magis et quae minus haerent aequaliter transit. In ex-€periendo teneasne et maior intentio est et nihil superuacui €temporis perit quo etiam quae tenemus repeti solent: ita €sola quae exciderunt retractantur, ut crebra iteratione fir-€mentur, quamquam solent hoc ipso maxime haerere, quod €exciderunt. Illud ediscendo scribendoque commune est, €utrique plurimum conferre bonam ualetudinem, digestum cibum, animum cogitationibus aliis liberum. Verum et in iis €quae scripsimus complectendis multum ualent et in iis quae €cogitamus continendis prope solae, excepta quae potentissima @1 €est [et] exercitatione, diuisio et compositio. Nam qui recte diuiserit, numquam poterit in rerum ordine errare: certa €sunt enim non solum in digerendis quaestionibus sed etiam €in exequendis, si modo recte dicimus, prima ac secunda et €deinceps, cohaeretque omnis rerum copulatio, ut ei nihil €neque subtrahi sine manifesto intellectu neque inseri possit. An uero Scaeuola in lusu duodecim scriptorum, cum prior €calculum promouisset essetque uictus, dum rus tendit repe-€tito totius certaminis ordine, quo dato errasset recordatus, €rediit ad eum quocum luserat, isque ita factum esse confessus €est: minus idem ordo ualebit in oratione, praesertim totus €nostro arbitrio constitutus, cum tantum ille ualeat alternus? Etiam quae bene composita erunt memoriam serie sua €ducent: nam sicut facilius uersus ediscimus quam prorsam €orationem, ita prorsae uincta quam dissoluta. Sic contigit €ut etiam quae ex tempore uidebantur effusa ad uerbum €repetita reddantur. Quod meae quoque memoriae medio-€critatem sequebatur, si quando interuentus aliquorum qui €hunc honorem mererentur iterare declamationis partem €coegisset. Nec est mendacio locus, saluis qui interfuerunt. @@Si quis tamen unam maximamque a me artem memoriae €quaerat, exercitatio est et labor: multa ediscere, multa cogi-€tare, et si fieri potest cotidie, potentissimum est: nihil aeque uel augetur cura uel neglegentia intercidit. Quare et pueri €statim, ut praecepi, quam plurima ediscant, et quaecumque €aetas operam iuuandae studio memoriae dabit deuoret initio €taedium illud et scripta et lecta saepius reuoluendi et quasi €eundem cibum remandendi. Quod ipsum hoc fieri potest @1 €leuius si pauca primum et quae odium non adferant coeperi-€mus ediscere, tum cotidie adicere singulos uersus, quorum €accessio labori sensum incrementi non adferat, in summam €ad infinitum usque perueniat, et poetica prius, tum ora-€torum, nouissime etiam solutiora numeris et magis ab usu dicendi remota, qualia sunt iuris consultorum. Difficiliora €enim debent esse quae exercent quo sit leuius ipsum illud in €quod exercent, ut athletae ponderibus plumbeis adsuefa-€ciunt manus, quibus uacuis et nudis in certamine utendum €est. Non omittam etiam, quod cotidianis experimentis de-€prenditur, minime fidelem esse paulo tardioribus ingeniis recentem memoriam. Mirum dictu est, nec in promptu ratio, €quantum nox interposita adferat firmitatis, siue requiescit €labor ille, cuius sibi ipsa fatigatio obstabat, siue maturatur €atque concoquitur, quae firmissima eius pars est, recordatio; €quae statim referri non poterant, contexuntur postera die, €confirmatque memoriam idem illud tempus quod esse in causa solet obliuionis. Etiam illa praeuelox fere cito effluit, €et, uelut praesenti officio functa nihil in posterum debeat, €tamquam dimissa discedit. Nec est mirum magis haerere €animo quae diutius adfixa sint. €@@Ex hac ingeniorum diuersitate nata dubitatio est, ad uer-€bum sit ediscendum dicturis, an uim modo rerum atque €ordinem complecti satis sit: de quo sine dubio non potest in uniuersum pronuntiari. Nam si memoria suffragatur, tempus €non defuit, nulla me uelim syllaba effugiat (alioqui etiam €scribere sit superuacuum): idque praecipue a pueris optinen-€dum atque in hanc consuetudinem memoria exercitatione @1 €redigenda, ne nobis discamus ignoscere. Ideoque et admoneri €et ad libellum respicere uitiosum, quod libertatem negle-€gentiae facit; nec quisquam se parum tenere iudicat quod ne sibi excidat non timet. Inde interruptus actionis impetus €et resistens ac salebrosa oratio: et qui dicit ediscenti similis €etiam omnem bene scriptorum gratiam perdit, uel hoc ipso €quod scripsisse se confitetur. Memoria autem facit etiam €prompti ingeni famam, ut illa quae dicimus non domo attu-€lisse sed ibi protinus sumpsisse uideamur, quod et oratori et ipsi causae plurimum confert: nam et magis miratur et minus €timet iudex quae non putat aduersus se praeparata. Idque €in actionibus inter praecipua seruandum est, ut quaedam €etiam quae optime uinximus uelut soluta enuntiemus, et €cogitantibus nonnumquam et dubitantibus similes quaerere uideamur quae attulimus. Ergo quid sit optimum neminem €fugit. Si uero aut memoria natura durior erit aut non suffra-€gabitur tempus, etiam inutile erit ad omnia se uerba alligare, €cum obliuio unius eorum cuiuslibet aut deformem haesita-€tionem aut etiam silentium indicat, tutiusque multo compre-€hensis animo rebus ipsis libertatem sibi eloquendi relinquere. Nam et inuitus perdit quisque id quod elegerat uerbum, nec €facile reponit aliud dum id quod scripserat quaerit. Sed ne €hoc quidem infirmae memoriae remedium est nisi in iis qui €sibi facultatem aliquam dicendi ex tempore parauerunt. €Quod si cui utrumque defuerit, huic omittere omnino totum €actionum laborem, ac si quid in litteris ualet ad scribendum €potius suadebo conuertere: sed haec rara infelicitas erit. @@Ceterum quantum natura studioque ualeat memoria uel €Themistocles testis, quem unum intra annum optime locu-€tum esse Persice constat, uel Mithridates, cui duas et uiginti @1 €linguas, quot nationibus imperabat, traditur notas fuisse, €uel Crassus ille diues, qui cum Asiae praeesset quinque Graeci €sermonis differentias sic tenuit ut qua quisque apud eum €lingua postulasset eadem ius sibi redditum ferret, uel Cyrus, quem omnium militum tenuisse creditum est nomina: quin €semel auditos quamlibet multos uersus protinus dicitur €reddidisse Theodectes. Dicebantur etiam nunc esse qui €facerent, sed mihi numquam ut ipse interessem contigit: €habenda tamen fides est uel in hoc, ut qui crediderit et speret.  @@Pronuntiatio a plerisque actio dicitur, sed prius nomen €a uoce, sequens a gestu uidetur accipere. Namque actionem €Cicero alias 'quasi sermonem', alias 'eloquentiam quandam €corporis' dicit. Idem tamen duas eius partis facit, quae sunt €eaedem pronuntiationis, uocem atque motum: quapropter utraque appellatione indifferenter uti licet. Habet autem res €ipsa miram quandam in orationibus uim ac potestatem: €neque enim tam refert qualia sint quae intra nosmet ipsos €composuimus quam quo modo efferantur: nam ita quisque €ut audit mouetur. Quare neque probatio ulla, quae modo €uenit ab oratore, tam firma est ut non perdat uires suas nisi €adiuuatur adseueratione dicentis: adfectus omnes langues-€cant necesse est, nisi uoce, uultu, totius prope habitu cor-poris inardescunt. Nam cum haec omnia fecerimus, felices @1 €tamen si nostrum illum ignem iudex conceperit, nedum eum €supini securique moueamus ac non et ipse nostra oscitatione soluatur. Documento sunt uel scaenici actores, qui et optimis €poetarum tantum adiciunt gratiae ut nos infinite magis €eadem illa audita quam lecta delectent, et uilissimis etiam €quibusdam impetrant aures, ut quibus nullus est in biblio-thecis locus sit etiam frequens in theatris. Quod si in rebus €quas fictas esse scimus et inanes tantum pronuntiatio potest €ut iram lacrimas sollicitudinem adferat, quanto plus ualeat €necesse est ubi et credimus? Equidem uel mediocrem ora-€tionem commendatam uiribus actionis adfirmarim plus habi-€turam esse momenti quam optimam eadem illa destitutam: si quidem et Demosthenes, quid esset in toto dicendi opere €primum interrogatus, pronuntiationi palmam dedit, eidem-€que secundum ac tertium locum, donec ab eo quaeri desine-€ret, ut eam uideri posset non praecipuam sed solam iudicasse (ideoque ipse tam diligenter apud Andronicum hypocriten þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£—‚studuit ut admirantibus eius orationem Rhodiis non in-€merito Aeschines dixisse uideatur: 'quid si ipsum audisse-€tis?') et M. Cicero unam in dicendo actionem dominari putat. Hac Cn. Lentulum plus opinionis consecutum quam elo-€quentia tradit, eadem C. Gracchum in deflenda fratris nece €totius populi Romani lacrimas concitasse, Antonium et €Crassum multum ualuisse, plurimum uero Q. Hortensium. €Cuius rei fides est, quod eius scripta tantum infra famam €sunt, qua diu princeps orator, aliquando aemulus Ciceronis €existimatus est, nouissime, quoad uixit, secundus, ut appare-€at placuisse aliquid eo dicente quod legentes non inuenimus. @1 Et hercule cum ualeant multum uerba per se et uox pro-€priam uim adiciat rebus et gestus motusque significet ali-€quid, profecto perfectum quiddam fieri cum omnia coierunt €necesse est. @@Sunt tamen qui rudem illam et qualem impetus cuiusque €animi tulit actionem iudicent fortiorem et solam uiris dig-€nam, sed non alii fere quam qui etiam in dicendo curam et €artem et nitorem et quidquid studio paratur ut adfectata et €parum naturalia solent improbare, uel qui uerborum atque €ipsius etiam soni rusticitate, ut L. Cottam dicit Cicero fecisse, imitationem antiquitatis adfectant. Verum illi persuasione €sua fruantur, qui hominibus ut sint oratores satis putant €nasci: nostro labori dent ueniam, qui nihil credimus esse €perfectum nisi ubi natura cura iuuetur. In hoc igitur non contumaciter consentio, primas partis esse naturae. Nam €certe bene pronuntiare non poterit cui aut in scriptis me-€moria aut in iis quae subito dicenda erunt facilitas prompta €defuerit, nec si inemendabilia oris incommoda obstabunt. €Corporis etiam potest esse aliqua tanta deformitas ut nulla arte uincatur. Sed ne uox quidem nisi libera uitiis actionem €habere optimam potest. Bona enim firmaque ut uolumus uti €licet: mala uel inbecilla et inhibet multa, ut insurgere ex-€clamare, et aliqua cogit, ut intermittere et deflectere et rasas €fauces ac latus fatigatum deformi cantico reficere. Sed nos €de eo nunc loquamur cui non frustra praecipitur. @@Cum sit autem omnis actio, ut dixi, in duas diuisa partis, €uocem gestumque, quorum alter oculos, altera aures mouet, €per quos duos sensus omnis ad animum penetrat adfectus, €prius est de uoce dicere, cui etiam gestus accommodatur. @1 €@@In ea prima obseruatio est qualem habeas, secunda quo €modo utaris. Natura uocis spectatur quantitate et qualitate. Quantitas simplicior: in summam enim grandis aut exigua €est, sed inter has extremitates mediae sunt species et ab ima €ad summam ac retro sunt multi gradus. Qualitas magis €uaria. Nam est et candida et fusca, et plena et exilis, et leuis €et aspera, et contracta et fusa, et dura et flexibilis, et clara et optusa. Spiritus etiam longior breuiorque. Nec causas cur €quidque eorum accidat persequi proposito operi necessarium €est_eorumne sit differentia in quibus aura illa concipitur, €an eorum per quae uelut organa meat: [an] ipsi propria €natura, an prout mouetur: lateris pectorisue firmitas an €capitis etiam plus adiuuet. Nam opus est omnibus, sicut non €oris modo suauitate sed narium quoque, per quas quod €superest uocis egeritur, dulcis esse %tamen% non exprobrans €sonus. @@Vtendi uoce multiplex ratio. Nam praeter illam differen-€tiam quae est tripertita, acutae grauis flexae, tum intentis €tum remissis, tum elatis tum inferioribus modis opus est, spatiis quoque lentioribus aut citatioribus. Sed his ipsis €media interiacent multa, et ut facies, quamquam ex paucis-€simis constat, infinitam habet differentiam, ita uox, etsi €paucas quae nominari possint continet species, propria €cuique est, et non haec minus auribus quam oculis illa dino-€scitur. @@Augentur autem sicut omnium, ita uocis quoque bona €cura, [et] neglegentia uel inscitia minuuntur. Sed cura non €eadem oratoribus quae phonascis conuenit, tamen multa @1 €sunt utrisque communia, firmitas corporis, ne ad spadonum €et mulierum et aegrorum exilitatem uox nostra tenuetur, €quod ambulatio, unctio, ueneris abstinentia, facilis ci-borum digestio, id est frugalitas, praestat: praeterea ut €sint fauces integrae, id est molles ac leues, quarum uitio et €frangitur et obscuratur et exasperatur et scinditur uox. Nam €ut tibiae eodem spiritu accepto alium clusis alium apertis €foraminibus, alium non satis purgatae alium quassae sonum €reddunt, item fauces tumentes strangulant uocem, optusae €obscurant, rasae exasperant, conuulsae fractis sunt organis similes. Finditur etiam spiritus obiectu aliquo, sicut lapillo €tenues aquae, quarum impetus etiam si ultra paulum coit, €aliquid tamen caui relinquit post id ipsum quod offenderat. €Vmor quoque uocem ut nimius impedit, ita consumptus €destituit. Nam fatigatio, ut corpora, non ad praesens modo tempus sed etiam in futurum adficit. Sed ut commu-€niter et phonascis et oratoribus necessaria est exercitatio, €qua omnia conualescunt, ita curae non idem genus est. Nam €neque certa tempora ad spatiandum dari possunt tot ciuili-€bus officiis occupato, nec praeparare ab imis sonis uocem ad €summos nec semper a contentione condere licet, cum pluri-bus iudiciis saepe dicendum sit. Ne ciborum quidem est €eadem obseruatio: non enim tam molli teneraque uoce quam €forti ac durabili opus est, cum illi omnes etiam altissimos €sonos leniant cantu oris, nobis pleraque aspere sint concitate-€que dicenda et uigilandae noctes et fuligo lucubrationum bibenda et in sudata ueste durandum. Quare uocem deliciis €non molliamus, nec inbuatur ea consuetudine quam desidera-€tura sit, sed exercitatio eius talis sit qualis usus, nec silentio @1 €subsidat, sed firmetur consuetudine, qua difficultas omnis leuatur. Ediscere autem quo exercearis erit optimum (nam €ex tempore dicentis auocat a cura uocis ille qui ex rebus ipsis €concipitur adfectus), et ediscere quam maxime uaria, quae €et clamorem et disputationem et sermonem et flexus habeant, ut simul in omnia paremur. Hoc satis est. Alioqui nitida illa €et curata uox insolitum laborem recusabit, ut adsueta gym-€nasiis et oleo corpora, quamlibet sint in suis certaminibus €speciosa atque robusta, si militare iter fascemque et uigilias €imperes, deficiant et quaerant unctores suos nudumque sudorem. Illa quidem in hoc opere praecipi quis ferat, uitan-€dos soles atque uentos et nubila etiam ac siccitates? Ita, si €dicendum in sole aut uentoso umido calido die fuerit, reos €deseremus? Nam crudum quidem aut saturum aut ebrium €aut eiecto modo uomitu, quae cauenda quidam monent, de-clamare neminem qui sit mentis compos puto. Illud non sine €causa est ab omnibus praeceptum, ut parcatur maxime uoci €in illo a pueritia in adulescentiam transitu, quia naturaliter €impeditur, non, ut arbitror, propter calorem, quod quidam €putauerunt (nam est maior alias), sed propter umorem potius: nam hoc aetas illa turgescit. Itaque nares etiam ac €pectus eo tempore tument, atque omnia uelut germinant €eoque sunt tenera et iniuriae obnoxia. Sed, ut ad propositum €redeam, iam confirmatae constitutaeque uoci genus exercita-€tionis optimum duco quod est operi simillimum, dicere €cotidie sicut agimus. Namque hoc modo non uox tantum @1 €confirmatur et latus, sed etiam corporis decens et accommo-€datus orationi motus componitur. @@Non alia est autem ratio pronuntiationis quam ipsius ora-€tionis. Nam ut illa emendata dilucida ornata apta esse debet, €ita haec quoque. Emendata erit, id est uitio carebit, si fuerit €os facile explanatum iucundum urbanum, id est in quo nulla neque rusticitas neque peregrinitas resonet. Non enim sine €causa dicitur 'barbarum Graecumue': nam sonis homines ut €aera tinnitu dinoscimus. Ita fiet illud quod Ennius probat €cum dicit 'suauiloquenti ore' Cethegum fuisse, non quod €Cicero in iis reprehendit quos ait latrare, non agere. Sunt €enim multa uitia, de quibus dixi cum in quadam primi libri €parte puerorum ora formarem, oportunius ratus in ea aetate facere illorum mentionem in qua emendari possunt. Item-€que si ipsa uox primum fuerit, ut sic dicam, sana, id est €nullum eorum de quibus modo retuli patietur incommodum, €deinde non subsurda rudis inmanis dura rigida raua prae-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£˜ …pinguis, aut tenuis inanis acerba pusilla mollis effeminata, €spiritus nec breuis nec parum durabilis nec in receptu diffi-€cilis. @@Dilucida uero erit pronuntiatio primum si uerba tota €exierint, quorum pars deuorari, pars destitui solet, plerisque €extremas syllabas non perferentibus dum priorum sono in-€dulgent. Vt est autem necessaria uerborum explanatio, ita €omnis inputare et uelut adnumerare litteras molestum et odiosum: nam et uocales frequentissime coeunt et consonan-€tium quaedam insequente uocali dissimulantur. Vtriusque exemplum posuimus: 'multum ille et terris'. Vitatur etiam @1 €duriorum inter se congressus, unde 'pellexit' et 'collegit' et €quae alio loco dicta sunt. Ideoque laudatur in Catulo suauis €appellatio litterarum. Secundum est ut sit oratio distincta, €id est, qui dicit et incipiat ubi oportet et desinat. Obseruan-€dum etiam quo loco sustinendus et quasi suspendendus €sermo sit, quod Graeci $U(PODIASTOLH/N& uel $U(POSTIGMH/N& uocant, quo deponendus. Suspenditur 'arma uirumque cano', quia €illud 'uirum' ad sequentia pertinet, ut sit 'uirum Troiae qui €primus ab oris', et hic iterum. Nam etiam si aliud est unde €uenit quam quo uenit, non distinguendum tamen, quia utrumque eodem uerbo continetur 'uenit'. Tertio 'Italiam', €quia interiectio est 'fato profugus' et continuum sermonem, €qui faciebat 'Italiam Lauinaque', diuidit. Ob eandemque €causam quarto 'profugus', deinde 'Lauinaque uenit litora', €ubi iam erit distinctio, quia inde alius incipit sensus. Sed in €ipsis etiam distinctionibus tempus alias breuius, alias lon-€gius dabimus: interest enim sermonem finiant an sensum. Itaque illam distinctionem 'litora' protinus altero spiritus €initio insequar; cum illuc uenero: 'atque altae moenia €Romae', deponam et morabor et nouum rursus exordium faciam. Sunt aliquando et sine respiratione quaedam morae €etiam in perihodis. Vt enim illa 'in coetu uero populi Romani €negotium publicum gerens magister equitum' et cetera €multa membra habent (sensus enim sunt alii atque alii) sed €unam circumductionem: ita paulum morandum in his inter-€uallis, non interrumpendus est contextus. Et e contrario €spiritum interim recipere sine intellectu morae necesse est, €quo loco quasi surripiendus est: alioqui si inscite recipiatur, €non minus adferat obscuritatis quam uitiosa distinctio. @1 €Virtus autem distinguendi fortasse sit parua, sine qua tamen €esse nulla alia in agendo potest. @@Ornata est pronuntiatio cui suffragatur uox facilis magna €beata flexibilis firma dulcis durabilis clara pura, secans ae+ra et €auribus sedens (est enim quaedam ad auditum accommodata €non magnitudine sed proprietate), ad hoc uelut tractabilis, €utique habens omnes in se qui desiderantur sinus inten-€tionesque et toto, ut aiunt, organo instructa, cui aderit €lateris firmitas, spiritus cum spatio pertinax, tum labori non facile cessurus. Neque grauissimus autem in musica sonus €nec acutissimus orationibus conuenit: nam et hic parum €clarus nimiumque plenus nullum adferre animis motum €potest, et ille praetenuis et inmodicae claritatis cum est ultra €uerum, tum neque pronuntiatione flecti neque diutius ferre intentionem potest. Nam uox, ut nerui, quo remissior hoc €grauior et plenior, quo tensior hoc tenuis et acuta magis est. €Sic ima uim non habet, summa rumpi periclitatur. Mediis €ergo utendum sonis, hique tum augenda intentione excitandi, €tum summittenda sunt temperandi. @@Nam prima est obseruatio recte pronuntiandi aequalitas, €ne sermo subsultet inparibus spatiis ac sonis, miscens longa €breuibus, grauia acutis, elata summissis, et inaequalitate €horum omnium sicut pedum claudicet. Secunda uarietas: quod solum est pronuntiatio. Ac ne quis pugnare inter se €putet aequalitatem et uarietatem, cum illi uirtuti contrarium €uitium sit inaequalitas, huic quae dicitur $MONOEI/DEIA&, quasi €quidam unus aspectus. Ars porro uariandi cum gratiam @1 €praebet ac renouat aures, tum dicentem ipsa laboris muta-€tione reficit, ut standi ambulandi sedendi iacendi uices sunt nihilque eorum pati unum diu possumus. Illud uero maxi-€mum (sed id paulo post tractabimus), quod secundum €rationem rerum de quibus dicimus animorumque habitus con-€formanda uox est, ne ab oratione discordet. Vitemus igitur €illam quae Graece $MONOTONI/A& uocatur, una quaedam spiritus ac €soni intentio, non solum ne dicamus omnia clamose, quod in-€sanum est, aut intra loquendi modum, quod motu caret, aut €summisso murmure, quo etiam debilitatur omnis intentio, sed ut in isdem partibus isdemque adfectibus sint tamen quae-€dam non ita magnae uocis declinationes, prout aut uerborum €dignitas aut sententiarum natura aut depositio aut inceptio €aut transitus postulabit: ut qui singulis pinxerunt coloribus, €alia tamen eminentiora alia reductiora fecerunt, sine quo ne membris quidem suas lineas dedissent. Proponamus enim €nobis illud Ciceronis in oratione nobilissima pro Milone prin-€cipium: nonne ad singulas paene distinctiones quamuis in €eadem facie tamen quasi uultus mutandus est? 'Etsi uereor, €iudices, ne turpe sit pro fortissimo uiro dicere incipientem timere': etiam si est toto proposito contractum atque sum-€missum, quia et exordium est et solliciti exordium, tamen €fuerit necesse est aliquid plenius et erectius dum dicit 'pro €fortissimo uiro' quam cum 'etsi uereor' et 'turpe sit' et 'timere'. Iam secunda respiratio increscat oportet et naturali €quodam conatu, quo minus pauide dicimus quae secuntur, €et quod magnitudo animi Milonis ostenditur: 'minimeque €deceat, cum Titus Annius ipse magis de rei publicae salute @1 €quam de sua perturbetur.' Deinde quasi obiurgatio sui est: €'me ad eius causam parem animi magnitudinem adferre non posse.' Tum inuidiosiora: 'tamen haec noui iudicii noua €forma terret oculos.' Illa uero iam paene apertis, ut aiunt, €tibiis: 'qui, quocumque inciderunt, consuetudinem fori et €pristinum morem iudiciorum requirunt.' Nam sequens latum €etiam atque fusum est: 'non enim corona consessus uester cinctus est, ut solebat.' Quod notaui ut appareret non solum €in membris causae sed etiam in articulis esse aliquam pro-€nuntiandi uarietatem, sine qua nihil neque maius neque €minus est. €@@Vox autem ultra uires urgenda non est: nam et suffocata €saepe et maiore nisu minus clara est et interim elisa in illum €sonum erumpit cui Graeci nomen a gallorum inmaturo cantu dederunt. Nec uolubilitate nimia confundenda quae dicimus, €qua et distinctio perit et adfectus, et nonnumquam etiam €uerba aliqua sui parte fraudantur. Cui contrarium est uitium €nimiae tarditatis: nam et difficultatem inueniendi fatetur €et segnitia soluit animos, et, in quo est aliquid, temporibus €praefinitis aquam perdit. Promptum sit os, non praeceps, moderatum, non lentum. Spiritus quoque nec crebro recep-€tus concidat sententiam nec eo usque trahatur donec defi-€ciat. Nam et deformis est consumpti illius sonus et respiratio €sub aqua diu pressi similis et receptus longior et non opor-€tunus, ut qui fiat non ubi uolumus sed ubi necesse est. Quare €longiorem dicturis perihodon colligendus est spiritus, ita €tamen ut id neque diu neque cum sono faciamus, neque €omnino ut manifestum sit: reliquis partibus optime inter iuncturas sermonis reuocabitur. Exercendus autem est ut sit €quam longissimus: quod Demosthenes ut efficeret scandens €in aduersum continuabat quam posset plurimos uersus. Idem @1 €quo facilius uerba ore libero exprimeret, calculos lingua uol-uens dicere domi solebat. Est interim et longus et plenus et €clarus satis spiritus, non tamen firmae intentionis ideoque €tremulus, ut corpora quae aspectu integra neruis parum €sustinentur. Id $BRASMO/N& Graeci uocant. Sunt qui spiritum €cum stridore per raritatem dentium non recipiunt sed resor-€bent. Sunt qui crebro anhelitu et introrsum etiam clare sonante imitentur iumenta onere et iugo laborantia: quod €adfectant quoque, tamquam inuentionis copia urgeantur €maiorque uis eloquentiae ingruat quam quae emitti faucibus €possit. Est aliis concursus oris et cum uerbis suis conlucta-€tio. Iam tussire et expuere crebro et ab imo pulmone pitui-€tam trochleis adducere et oris umore proximos spargere et þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£˜¸‡maiorem partem spiritus in loquendo per nares effundere, €etiam si non utique uocis sunt uitia, quia tamen propter uocem accidunt potissimum huic loco subiciantur. Sed quod-€cumque ex his uitium magis tulerim quam, quo nunc maxime €laboratur in causis omnibus scholisque, cantandi, quod €inutilius sit an foedius nescio. Quid enim minus oratori con-€uenit quam modulatio scaenica et nonnumquam ebriorum aut comisantium licentiae similis? Quid uero mouendis ad-€fectibus contrarium magis quam, cum dolendum irascen-€dum indignandum commiserandum sit, non solum ab his €adfectibus, in quos inducendus est iudex, recedere, sed ipsam €fori sanctitatem ludorum talarium licentia soluere? Nam €Cicero illos ex Lycia et Caria rhetoras paene cantare in epi-€logis dixit: nos etiam cantandi seueriorem paulo modum @1 excessimus. Quisquamne, non dico de homicidio sacrilegio €parricidio, sed de calculis certe atque rationibus, quis-€quam denique, ut semel finiam, in lite cantat? Quod si omnino €recipiendum est, nihil causae est cur non illam uocis modula-€tionem fidibus ac tibiis, immo mehercule, quod est huic deformitati propius, cymbalis adiuuemus. Facimus tamen €hoc libenter: nam nec cuiquam sunt iniucunda quae cantant €ipsi, et laboris in hoc quam in agendo minus est. Et sunt €quidam qui secundum alia uitae uitia etiam hac ubique €audiendi quod aures mulceat uoluptate ducantur. Quid ergo? €non et Cicero dicit esse aliquem in oratione 'cantum ob-€scuriorem' et hoc quodam naturali initio uenit? Ostendam €non multo post ubi et quatenus recipiendus sit hic flexus et €cantus quidem, sed, quod plerique intellegere nolunt, ob-€scurior. @@Iam enim tempus est dicendi quae sit apta pronuntiatio: €quae certe ea est quae iis de quibus dicimus accommodatur. €Quod quidem maxima ex parte praestant ipsi motus anim-€orum, sonatque uox ut feritur: sed cum sint alii ueri adfectus, €alii ficti et imitati, ueri naturaliter erumpunt, ut dolentium €irascentium indignantium, sed carent arte ideoque sunt disciplina et ratione formandi. Contra qui effinguntur imita-€tione, artem habent; sed hi carent natura, ideoque in iis pri-€mum est bene adfici et concipere imagines rerum et tamquam €ueris moueri. Sic uelut media uox, quem habitum a nostris €acceperit, hunc iudicum animis dabit: est enim mentis index ac totidem quot illa mutationes habet. Itaque laetis in rebus @1 €plena et simplex et ipsa quodam modo hilaris fluit; at in €certamine erecta totis uiribus et uelut omnibus neruis inten-€ditur. Atrox in ira et aspera ac densa et respiratione crebra: €neque enim potest esse longus spiritus cum immoderate €effunditur. Paulum [2in]2 inuidia facienda lentior, quia non €fere ad hanc nisi inferiores confugiunt; at in blandiendo fatendo satisfaciendo rogando lenis et summissa. Suaden-€tium et monentium et pollicentium et consolantium grauis: €in metu et uerecundia contracta, adhortationibus fortis, €disputationibus teres, miseratione flexa et flebilis et consulto €quasi obscurior; at in egressionibus fusa et securae claritatis, €in expositione ac sermonibus recta et inter acutum sonum et grauem media. Attollitur autem concitatis adfectibus, com-€positis descendit, pro utriusque rei modo altius uel inferius. €@@Quid autem quisque in dicendo postulet locus paulum €differam, ut de gestu prius dicam, qui et ipse uoci consentit €et animo cum ea simul paret. Is quantum habeat in oratore €momenti satis uel ex eo patet, quod pleraque etiam citra uerba significat. Quippe non manus solum sed nutus etiam €declarant nostram uoluntatem, et in mutis pro sermone sunt, €et saltatio frequenter sine uoce intellegitur atque adficit, et €ex uultu ingressuque perspicitur habitus animorum, et ani-€malium quoque sermone carentium ira, laetitia, adulatio et oculis et quibusdam aliis corporis signis deprenditur. Nec €mirum si ista, quae tamen in aliquo posita sunt motu, tan-€tum in animis ualent, cum pictura, tacens opus et habitus €semper eiusdem, sic in intimos penetret adfectus ut ipsam €uim dicendi nonnumquam superare uideatur. Contra si €gestus ac uultus ab oratione dissentiat, tristia dicamus €hilares, adfirmemus aliqua renuentes, non auctoritas modo @1 €uerbis sed etiam fides desit. Decor quoque a gestu atque motu uenit. Ideoque Demosthenes grande quoddam intuens €speculum componere actionem solebat: adeo, quamuis ful-€gor ille sinistras imagines reddat, suis demum oculis credidit €quod efficeret. €@@Praecipuum uero in actione sicut in corpore ipso caput est, €cum ad illum de quo dixi decorem, tum etiam ad significa-tionem. Decoris illa sunt, ut sit primo rectum et secundum €naturam: nam et deiecto humilitas et supino adrogantia et €in latus inclinato languor et praeduro ac rigente barbaria €quaedam mentis ostenditur. Tum accipiat aptos ex ipsa €actione motus, ut cum gestu concordet et manibus ac lateri-bus obsequatur: aspectus enim semper eodem uertitur quo €gestus, exceptis quae aut damnare aut concedere aut a nobis €remouere oportebit, ut idem illud uultu uideamur auersari, €manu repellere: €@@@@'di talem auertite pestem': €@@@@'haud equidem tali me dignor honore.' Significat uero plurimis modis. Nam praeter adnuendi €renuendi confirmandique motus sunt et uerecundiae et dubi-€tationis et admirationis et indignationis noti et communes €omnibus. Solo tamen eo facere gestum scaenici quoque doc-€tores uitiosum putauerunt. Etiam frequens eius nutus non €caret uitio: adeo iactare id et comas excutientem rotare €fanaticum est. @@Dominatur autem maxime uultus. Hoc supplices, hoc €minaces, hoc blandi, hoc tristes, hoc hilares, hoc erecti, hoc @1 €summissi sumus: hoc pendent homines, hunc intuentur, hic €spectatur etiam antequam dicimus: hoc quosdam amamus, €hoc odimus, hoc plurima intellegimus, hic est saepe pro omnibus uerbis. Itaque in iis quae ad scaenam componuntur €fabulis artifices pronuntiandi a personis quoque adfectus €mutuantur, ut sit Ae+rope in tragoedia tristis, atrox Medea, attonitus Aiax, truculentus Hercules. In comoediis uero €praeter aliam obseruationem, qua serui lenones parasiti €rustici milites meretriculae ancillae, senes austeri ac mites, €iuuenes seueri ac luxuriosi, matronae puellae inter se discer-€nuntur, pater ille, cuius praecipuae partes sunt, quia interim €concitatus interim lenis est, altero erecto altero composito €est supercilio, atque id ostendere maxime latus actoribus moris est quod cum iis quas agunt partibus congruat. Sed €in ipso uultu plurimum ualent oculi, per quos maxime ani-€mus emanat, ut citra motum quoque et hilaritate enitescant €et tristitiae quoddam nubilum ducant. Quin etiam lacrimas €iis natura mentis indices dedit, quae aut erumpunt dolore €aut laetitia manant. Motu uero intenti, remissi, superbi, torui, mites, asperi fiunt: quae ut actus poposcerit fingentur. Rigidi €uero et extenti aut languidi et torpentes aut stupentes aut €lasciui et mobiles et natantes et quadam uoluptate suffusi €aut limi et, ut sic dicam, uenerii aut poscentes aliquid polli-€centesue numquam esse debebunt. Nam opertos compres-€sosue eos in dicendo quis nisi plane rudis aut stultus habeat? Et ad haec omnia exprimenda in palpebris etiam et in genis est quoddam deseruiens iis ministerium. Multum et super-€ciliis agitur; nam et oculos formant aliquatenus et fronti @1 €imperant: his contrahitur attollitur remittitur, ut una res in €ea plus ualeat, sanguis ille qui mentis habitu mouetur, et, cum €infirmam uerecundia cutem accipit, effunditur in ruborem: €cum metu refugit, abit omnis et pallore frigescit: temperatus medium quoddam serenum efficit. Vitium in superciliis €si aut inmota sunt omnino aut nimium mobilia aut €inaequalitate, ut modo de persona comica dixeram, dissident €aut contra id quod dicimus finguntur: ira enim contractis, €tristitia deductis, hilaritas remissis ostenditur. Adnuendi €quoque et renuendi ratione demittuntur aut adleuantur. Naribus labrisque non fere quicquam decenter ostendimus, €tametsi derisus contemptus fastidium significari solet. Nam €et 'corrugare nares', ut Horatius ait, et inflare et mouere et €digito inquietare et inpulso subito spiritu excutere et didu-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£˜Ð…cere saepius et plana manu resupinare indecorum est, cum €emunctio etiam frequentior non sine causa reprendatur. Labra et porriguntur male et scinduntur et adstringuntur et €diducuntur et dentes nudant et in latus ac paene ad aurem €trahuntur et uelut quodam fastidio replicantur et pendent €et uocem tantum altera parte dimittunt. Lambere quoque €ea et mordere deforme est, cum etiam in efficiendis uerbis €modicus eorum esse debeat motus: ore enim magis quam €labris loquendum est. @@Ceruicem rectam oportet esse, non rigidam aut supinam. €Collum diuersa quidem sed pari deformitate et contrahitur @1 €et tenditur, sed tenso subest et labor tenuaturque uox ac €fatigatur, adfixum pectori mentum minus claram et quasi latiorem presso gutture facit. Vmerorum raro decens adle-€uatio atque contractio est: breuiatur enim ceruix et gestum €quendam humilem atque seruilem et quasi fraudulentum €facit cum se in habitum adulationis admirationis metus fin-gunt. Bracchii moderata proiectio, remissis umeris atque €explicantibus se in proferenda manu digitis, continuos et €decurrentis locos maxime decet. At cum speciosius quid €uberiusque dicendum est, ut illud 'saxa atque solitudines €uoci respondent', expatiatur in latus et ipsa quodam modo se cum gestu fundit oratio. Manus uero, sine quibus trunca €esset actio ac debilis, uix dici potest quot motus habeant, €cum paene ipsam uerborum copiam persequantur. Nam €ceterae partes loquentem adiuuant, hae, prope est ut dicam, ipsae locuntur. An non his poscimus pollicemur, uocamus €dimittimus, minamur supplicamus, abominamur timemus, €interrogamus negamus, gaudium tristitiam dubitationem €confessionem paenitentiam modum copiam numerum tempus ostendimus? non eaedem concitant inhibent €[supplicant] probant admirantur uerecundantur? non in €demonstrandis locis atque personis aduerbiorum atque €pronominum optinent uicem?_ut in tanta per omnis gentes €nationesque linguae diuersitate hic mihi omnium hominum €communis sermo uideatur. @1 @@Et hi quidem de quibus sum locutus cum ipsis uocibus €naturaliter exeunt gestus: alii sunt qui res imitatione sig-€nificant, ut si aegrum temptantis uenas medici similitudine €aut citharoedum formatis ad modum percutientis neruos €manibus ostendas, quod est genus quam longissime in actione fugiendum. Abesse enim plurimum a saltatore debet orator, €ut sit gestus ad sensus magis quam ad uerba accommodatus, €quod etiam histrionibus paulo grauioribus facere moris fuit. €Ergo ut ad se manum referre cum de se ipso loquatur et in €eum quem demonstret intendere et aliqua his similia per-€miserim, ita non effingere status quosdam et quidquid dicet ostendere. Neque id in manibus solum sed in omni gestu ac €uoce seruandum est. Non enim aut in illa perihodo 'stetit €soleatus praetor populi Romani' inclinatio incumbentis in €mulierculam Verris effingenda est, aut in illa 'caedebatur in €medio foro Messanae' motus laterum qualis esse ad uerbera €solet torquendus aut uox qualis dolori exprimitur eruenda, cum mihi comoedi quoque pessime facere uideantur quod, €etiam si iuuenem agant, cum tamen in expositione aut senis €sermo, ut in Hydriae prologo, aut mulieris, ut in Georgo, €incidit, tremula uel effeminata uoce pronuntiant: adeo in €illis quoque est aliqua uitiosa imitatio quorum ars omnis €constat imitatione. @@Est autem gestus ille maxime communis, quo medius digi-€tus in pollicem contrahitur explicitis tribus, et principiis €utilis cum leni in utramque partem motu modice prolatus, €simul capite atque umeris sensim ad id quo manus feratur €obsecundantibus, et in narrando certus, sed tum paulo pro-€ductior, et in exprobrando et coarguendo acer atque instans: @1 longius enim partibus iis et liberius exeritur. Vitiose uero €idem sinistrum quasi umerum petens in latus agi solet, quam-€quam adhuc peius aliqui transuersum bracchium proferunt €et cubito pronuntiant. Duo quoque medii sub pollicem €ueniunt, et est hic adhuc priore gestus instantior, principio et narrationi non commodatus. At cum tres contracti pollice €premuntur, tum digitus ille quo usum optime Crassum Cicero €dicit explicari solet. Is in exprobrando et indicando (unde ei €nomen est) ualet, et adleuata ac spectante umerum manu €paulum inclinatus adfirmat, uersus in terram et quasi pronus urget, et aliquando pro numero est. Idem summo articulo €utrimque leuiter adprenso, duobus modice curuatis, minus €tamen minimo, aptus ad disputandum est. Acrius tamen €argumentari uidentur qui medium articulum potius tenent, €tanto contractioribus ultimis digitis quanto priores descen-derunt. Est et ille uerecundae orationi aptissimus, quo, €quattuor primis leuiter in summum coeuntibus digitis, non €procul ab ore aut pectore fertur ad nos manus et deinde prona ac paulum prolata laxatur. Hoc modo coepisse Demo-€sthenen credo in illo pro Ctesiphonte timido summissoque €principio, sic formatam Ciceronis manum cum diceret: 'si, €iudices, ingeni mei, quod sentio quam sit exiguum.' Eadem €aliquatenus liberius deorsum spectantibus digitis colligitur €in nos et fusius paulo in diuersum resoluitur, ut quodam modo sermonem ipsum proferre uideatur. Binos interim €digitos distinguimus, sed non inserto pollice, paulum tamen €inferioribus intra spectantibus, sed ne illis quidem tensis qui supra sunt. Interim extremi palmam circa ima pollicis pre-€munt, ipse prioribus ad medios articulos iungitur, interim @1 €quartus oblique reponitur, interim quattuor remissis magis €quam tensis, pollice intus inclinato, habilem demonstrando €in latus aut distinguendis quae dicimus manum facimus, €cum supina in sinistrum latus, prona in alterum fertur. Sunt et illi breues gestus, cum manus leuiter pandata, €qualis uouentium est, paruis interuallis et subadsentientibus €umeris mouetur, maxime apta parce et quasi timide loquen-€tibus. Est admirationi conueniens ille gestus, quo manus €modice supinata ac per singulos a minimo collecta digitos redeunte flexu simul explicatur atque conuertitur. Nec uno €modo interrogantes gestum componimus, plerumque tamen €uertentes manum, utcumque composita est. Pollici proximus €digitus medium qua dexter est unguem pollicis summo suo €iungens, remissis ceteris, est et adprobantibus et narrantibus et distinguentibus decorus. Cui non dissimilis, sed complicitis €tribus digitis, quo nunc Graeci plurimum utuntur, etiam €utraque manu, quotiens enthymemata sua gestu corrutun-€dant uelut caesim. Manus lentior promittit et adsentatur, €citatior hortatur, interim laudat. Est et ille urgentis ora-€tionem gestus, uulgaris magis quam ex arte, qui contrahit alterno celerique motu et explicat manum. Est et illa caua €et rara et supra umeri altitudinem elata cum quodam motu €uelut hortatrix manus; a peregrinis scholis tamen prope €recepta tremula scaenica est. Digitos cum summi coierunt €ad os referre cur quibusdam displicuerit nescio: nam id et €leniter admirantes et interim subita indignatione uelut paues-centes et deprecantes facimus. Quin compressam etiam €manum in paenitentia uel ira pectori admouemus, ubi uox @1 €uel inter dentes expressa non dedecet: 'Quid nunc agam? €Quid facias?' Auerso pollice demonstrare aliquid receptum magis puto quam oratori decorum. Sed cum omnis motus €sex partes habeat, septimus sit ille qui in se redit orbis, uitiosa €est una circumuersio: reliqui ante nos et dextra laeuaque et €sursum et deorsum aliquid ostendunt. In posteriora gestus non derigitur: interim tamen uelut reici solet. Optime autem €manus a sinistra parte incipit, in dextra deponitur, sed ut €ponere, non ut ferire uideatur: quamquam et [in fine] interim €cadit, ut cito tamen redeat, et nonnumquam resilit uel €negantibus nobis uel admirantibus. €@@Hic ueteres artifices illud recte adiecerunt, ut manus cum €sensu et inciperet et deponeretur: alioqui enim aut ante €uocem erit gestus aut post uocem, quod est utrumque de-forme. In illo lapsi nimia subtilitate sunt, quod interuallum €motus tria uerba esse uoluerunt, quod neque obseruatur nec €fieri potest; sed illi quasi mensuram tarditatis celeritatisque €aliquam esse uoluerunt_neque inmerito_ne aut diu otiosa þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£˜ë…esset manus aut, quod multi faciunt, actionem continuo motu concideret. Aliud est quod et fit frequentius et magis €fallit. Sunt quaedam latentes sermonis percussiones et quasi €aliqui pedes ad quos plurimorum gestus cadit, ut sit unus €motus 'nouum crimen', alter 'C. Caesar', tertius 'et ante hanc €diem', quartus 'non auditum', deinde 'propinquus meus' et 'ad te' et 'Q. Tubero' et 'detulit'. Vnde id quoque fluit €uitium, ut iuuenes cum scribunt, gestu praemodulati cogi-€tationem, sic componant quo modo casura manus est. Inde @1 €et illud uitium, ut gestus, qui in fine dexter esse debet, in sinistrum frequenter desinat. Melius illud, cum sint in ser-€mone omni breuia quaedam membra ad quae, si necesse sit, €recipere spiritum liceat, ad haec gestum disponere. Vt puta: €'nouum crimen C. Caesar' habet per se finem quendam €suum, quia sequitur coniunctio: deinde 'et ante hanc diem €non auditum' satis circumscriptum est: ad haec commo-€danda manus est. Idque dum erit prima et composita actio: at ubi eam calor concitauerit, etiam gestus cum ipsa ora-€tionis celeritate crebrescet. Aliis locis citata, aliis pressa €conueniet pronuntiatio: illa transcurrimus congerimus €[abundamus] festinamus, hac instamus inculcamus infigi-€mus. Plus autem adfectus habent lentiora, ideoque Roscius €citatior, Aesopus grauior fuit quod ille comoedias, hic tra-goedias egit. Eadem motus quoque obseruatio est. Itaque in €fabulis iuuenum senum militum matronarum grauior ingres-€sus est, serui ancillulae parasiti piscatores citatius mouentur. €Tolli autem manum artifices supra oculos, demitti infra €pectus uetant: adeo a capite eam petere aut ad imum uen-trem deducere uitiosum habetur. In sinistrum intra umerum €promouetur, ultra non decet. Sed cum auersantes in laeuam €partem uelut propellemus manum, sinister umerus proferen-dus, ut cum capite ad dextram ferente consentiat. Manus €sinistra numquam sola gestum recte facit: dextrae se fre-€quenter accommodat, siue in digitos argumenta digerimus €siue auersis in sinistrum palmis abominamur siue obicimus @1 aduersas siue in latus utramque distendimus siue satis-€facientes aut supplicantes (diuersi autem sunt hi gestus) €summittimus siue adorantes attollimus siue aliqua demon-€stratione aut inuocatione protendimus: 'uos Albani tumuli €atque luci', aut Gracchanum illud: 'Quo me miser conferam? In Capitolium? Ad fratris sanguinem? An domum?' Plus €enim adfectus in his iunctae exhibent manus, in rebus paruis €mitibus tristibus breues, magnis laetis atrocibus exertiores. @@Vitia quoque earum subicienda sunt, quae quidem acci-€dere etiam exercitatis actoribus solent. Nam gestum poculum €poscentis aut uerbera minantis aut numerum quingentorum €flexo pollice efficientis, quae sunt a quibusdam scriptoribus notata, ne in rusticis quidem uidi. At ut bracchio exerto in-€trospiciatur latus, ut manum alius ultra sinum proferre non €audeat, alius in quantum patet longitudo protendat, aut ad €tectum erigat, aut repetito ultra laeuum umerum gestu ita €in tergum flagellet ut consistere post eum parum tutum sit, €aut sinistrum ducat orbem, aut temere sparsa manu in €proximos offendat, aut cubitum utrumque in diuersum latus uentilet, saepe scio euenire. Solet esse et pigra et trepida et €secanti similis %interim etiam uncis digitis aut a capite €deiciatur aut eadem manu supinata in superiora iactetur%. €Fit et ille [2gestus]2, qui, inclinato in umerum dextrum capite, €bracchio ab aure protenso, manum infesto pollice extendit: @1 €qui quidem maxime placet iis qui se dicere sublata manu iactant. Adicias licet eos qui sententias uibrantis digitis €iaculantur aut manu sublata denuntiant aut, quod per se €interim recipiendum est, quotiens aliquid ipsis placuit in €unguis eriguntur, sed uitiosum id faciunt aut digito quan-€tum plurimum possunt erecto aut etiam duobus, aut utraque manu ad modum aliquid portantium composita. His €accedunt uitia non naturae sed trepidationis: cum ore con-€currente rixari; si memoria fefellerit aut cogitatio non suffra-€getur, quasi faucibus aliquid obstiterit insonare; in aduersum €tergere nares, obambulare sermone inperfecto, resistere €subito et laudem silentio poscere. Quae omnia persequi prope infinitum est: sua enim cuique sunt uitia. Pectus ac uenter €ne proiciantur obseruandum: pandant enim posteriora et €est odiosa omnis supinitas. Latera cum gestu consentiant: €facit enim aliquid et totius corporis motus, adeo ut Cicero €plus illo agi quam manibus ipsis putet. Ita enim dicit in €Oratore: 'nullae argutiae digitorum, non ad numerum arti-€culus cadens, trunco magis toto se ipse moderans et uirili laterum flexione.' Femur ferire, quod Athenis primus fecisse €creditur Cleon, et usitatum est et indignantes decet et excitat €auditorem. Idque in Calidio Cicero desiderat: 'non frons' €inquit 'percussa, non femur.' Quamquam, si licet, de fronte €dissentio: nam etiam complodere manus scaenicum est [2et]2 pectus caedere. Illud quoque raro decebit, caua manu sum-€mis digitis pectus adpetere si quando nosmet ipsos adloque-€mur cohortantes obiurgantes miserantes: quod si quando €fiet, togam quoque inde remoueri non dedecebit. @1 €@@In pedibus obseruantur status et incessus. Prolato dextro stare et eandem manum ac pedem proferre deforme est. In €dextrum incumbere interim datur, sed aequo pectore, qui €tamen comicus magis quam oratorius gestus est. Male etiam €in sinistrum pedem insistentium dexter aut tollitur aut sum-€mis digitis suspenditur. Varicare supra modum et in stando €deforme est et accedente motu prope obscenum. Procursio oportuna breuis moderata rara conueniet: iam et ambulatio €quaedam propter inmodicas laudationum moras, quamquam €Cicero rarum incessum neque ita longum probat. Discursare €uero et, quod Domitius Afer de Sura Manlio dixit, 'satagere' €ineptissimum: urbaneque Flauus Verginius interrogauit de €quodam suo antisophiste quot milia passum declamasset. Praecipi et illud scio, ne ambulantes auertamur a iudicibus, €sed sint obliqui pedes ad consilium nobis respicientibus. Id €fieri iudiciis priuatis non potest, uerum et breuiora sunt €spatia nec auersi diu sumus. Interim tamen recedere sensim datur. Quidam et resiliunt, quod est plane ridiculum. Pedis €supplosio ut loco est oportuna, ut ait Cicero, in contentioni-€bus aut incipiendis aut finiendis, ita crebra et inepti est €hominis et desinit iudicem in se conuertere. Est et illa in-€decora in dextrum ac laeuum latus uacillatio alternis pedibus €insistentium. Longissime fugienda mollis actio, qualem in €Titio Cicero dicit fuisse, unde etiam saltationis quoddam genus Titius sit appellatum. Reprehendenda et illa frequens €et concitata in utramque partem nutatio, quam in Curione €patre inrisit et Iulius, quaerens quis in luntre loqueretur, et @1 €Sicinius: nam cum adsidente collega, qui erat propter uale-€tudinem et deligatus et plurimis medicamentis delibutus, €multum se Curio ex more iactasset, 'numquam', inquit, €'Octaui, collegae tuo gratiam referes, qui nisi fuisset, hodie te istic muscae comedissent'. Iactantur et umeri, quod €uitium Demosthenes ita dicitur emendasse ut, cum in an-€gusto quodam pulpito stans diceret, hasta umero dependens €immineret, ut, si calore dicendi uitare id excidisset, offensa-€tione illa commoneretur. Ambulantem loqui ita demum €oportet si in causis publicis, in quibus multi sunt iudices, €quod dicimus quasi singulis inculcare peculiariter uelimus. Illud non ferendum, quod quidam reiecta in umerum toga, €cum dextra sinum usque lumbos reduxerunt, sinistra gestum €facientes spatiantur et fabulantur, cum etiam laeuam restrin-€gere prolata longius dextra sit odiosum. Vnde moneor ut ne €id quidem transeam, ineptissime fieri cum inter moras lauda-€tionum aut in aurem alicuius locuntur aut cum sodalibus €iocantur aut nonnumquam ad librarios suos ita respiciunt ut sportulam dictare uideantur. Inclinari ad iudicem cum €doceas, utique si id de quo loquaris sit obscurius, decet. In-€cumbere aduocato aduersis subselliis sedenti iam contumelio-€sum. Reclinari etiam ad suos et manibus sustineri, nisi plane €iusta fatigatio est, delicatum: sicut palam moneri excidentis þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£›…aut legere: namque in his omnibus et uis illa dicendi soluitur €et frigescit adfectus et iudex parum sibi praestari reueren-€tiae credit. Transire in diuersa subsellia parum uerecundum @1 €est: nam et Cassius Seuerus urbane aduersus hoc facientem €lineas poposcit, et si aliquando concitate itur, numquam non frigide reditur. Multum ex iis quae praecepimus mutari €necesse est ab iis qui dicunt apud tribunalia: nam et uultus €erectior, ut eum apud quem dicitur spectet, et gestus ut ad €eundem tendens elatior sit necesse est, et alia quae occurrere €etiam me tacente omnibus possunt. Itemque ab iis qui €sedentes agent: nam et fere fit hoc in rebus minoribus, et €idem impetus actionis esse non possunt, et quaedam uitia fiunt necessaria. Nam et dexter pes a laeua iudicis sedenti €proferendus est, et ex altera parte multi gestus necesse €est in sinistrum eant, ut ad iudicem spectent. Equidem €plerosque et ad singulas clausulas sententiarum uideo ad-€surgentis et nonnullos subinde aliquid etiam spatiantis, €quod an deceat ipsi uiderint: cum id faciunt, non sedentes agunt. Bibere aut etiam esse inter agendum, quod multis €moris fuit et est quibusdam, ab oratore meo procul absit. €Nam si quis aliter dicendi onera perferre non possit, non ita €miserum est non agere potiusque multo quam et operis et €hominum contemptum fateri. @@Cultus non est proprius oratoris aliquis, sed magis in €oratore conspicitur. Quare sit, ut in omnibus honestis debet €esse, splendidus et uirilis: nam et toga et calceus et capillus €tam nimia cura quam neglegentia sunt reprendenda. Est €aliquid in amictu quod ipsum aliquatenus temporum condi-€cione mutatum est: nam ueteribus nulli sinus, perquam breues post illos fuerunt. Itaque etiam gestu necesse est usos €esse in principiis eos alio quorum bracchium, sicut Graeco-€rum, ueste continebatur: sed nos de praesentibus loquimur. @1 €Cui lati claui ius non erit, ita cingatur ut tunicae priori-€bus oris infra genua paulum, posterioribus ad medios poplites €usque perueniant: nam infra mulierum est, supra centurio-num. Vt purpurae recte descendant leuis cura est, notatur €interim neglegentia. Latum habentium clauum modus est €ut sit paulum cinctis summissior. Ipsam togam rutundam €esse et apte caesam uelim, aliter enim multis modis fiet enor-€mis. Pars eius prior mediis cruribus optime terminatur, posterior eadem portione altius qua cinctura. Sinus decentis-€simus si aliquo supra imam tunicam fuerit, numquam certe €sit inferior. Ille qui sub umero dextro ad sinistrum oblique €ducitur uelut balteus nec strangulet nec fluat. Pars togae €quae postea imponitur sit inferior: nam ita et sedet melius €et continetur. Subducenda etiam pars aliqua tunicae, ne ad €lacertum in actu redeat: tum sinus iniciendus umero, cuius extremam oram reiecisse non dedecet. Operiri autem ume-€rum cum toto iugulo non oportet, alioqui amictus fiet angus-€tus et dignitatem quae est in latitudine pectoris perdet. €Sinistrum bracchium eo usque adleuandum est ut quasi nor-€malem illum angulum faciat, super quod ora ex toga duplex aequaliter sedeat. Manus non impleatur anulis, praecipue €medios articulos non transeuntibus: cuius erit habitus opti-€mus adleuato pollice et digitis leuiter inflexis, nisi si libel-€lum tenebit_quod non utique captandum est: uidetur enim €fateri memoriae diffidentiam et ad multos gestus est impedi-mento. Togam ueteres ad calceos usque demittebant, ut €Graeci pallium: idque ut fiat, qui de gestu scripserunt circa €tempora illa, Plotius Nigidiusque, praecipiunt. Quo magis €miror Plini Secundi docti hominis et in hoc utique libro €paene etiam nimium curiosi persuasionem, qui solitum id @1 €facere Ciceronem uelandorum uaricum gratia tradit, cum €hoc amictus genus in statuis eorum quoque qui post Cicero-nem fuerunt appareat. Palliolum, sicut fascias quibus crura €uestiuntur et focalia et aurium ligamenta, sola excusare €potest ualetudo. €@@Sed haec amictus obseruatio dum incipimus: procedente €uero actu, iam paene ab initio narrationis, sinus ab umero €recte uelut sponte delabitur, et cum ad argumenta ac locos €uentum est reicere a sinistro togam, deicere etiam, si haereat, sinum conueniet. Laeua a faucibus ac summo pectore ab-€ducere licet: ardent enim iam omnia. Et ut uox uehementior €ac magis uaria est, sic amictus quoque habet actum quen-dam uelut proeliantem. Itaque ut laeuam inuoluere toga et €incingi paene furiosum est, sinum uero in dextrum umerum €ab imo reicere solutum ac delicatum (fiuntque adhuc €peius aliqua), ita cur laxiorem sinum sinistro bracchio non €subiciamus? Habet enim acre quiddam atque expeditum et calori concitationique non inhabile. Cum uero magna pars €est exhausta orationis, utique adflante fortuna, paene omnia €decent, sudor ipse et fatigatio et neglegentior amictus et soluta ac uelut labens undique toga. Quo magis miror hanc €quoque succurrisse Plinio curam, ut ita sudario frontem €siccari iuberet ne comae turbarentur, quas componi post €paulum, sicuti dignum erat, grauiter et seuere uetuit. Mihi €uero illae quoque turbatae prae se ferre aliquid adfectus et ipsa obliuione curae huius commendari uidentur. At si €incipientibus aut paulum progressis decidat toga, non re-€ponere eam prorsus neglegentis aut pigri aut quo modo €debeat amiciri nescientis est. @1 €@@Haec sunt uel inlustramenta pronuntiationis uel uitia, quibus propositis multa cogitare debet orator. Primum quis, €apud quos, quibus praesentibus sit acturus (nam ut dicere €alia aliis et apud alios magis concessum est, sic [et] etiam €facere; neque eadem in uoce gestu incessu apud principem €senatum populum magistratus, priuato publico iudicio, €postulatione actione similiter decent: quam differentiam €subicere sibi quisque qui animum intenderit potest): tunc qua de re dicat et efficere quid uelit. Rei quadruplex obser-€uatio est: una in tota causa (sunt enim tristes hilares, solli-€citae securae, grandes pusillae, ut uix umquam ita sollicitari €partibus earum debeamus ut non et summae meminerimus): altera quae est in differentia partium, ut in prohoemio narra-€tione argumentatione epilogo: tertia in sententiis ipsis, in €quibus secundum res et adfectus uariantur omnia: quarta €in uerbis, quorum ut est uitiosa si effingere omnia uelimus €imitatio, ita quibusdam nisi sua natura redditur uis omnis aufertur. Igitur in laudationibus, nisi si funebres erunt, gra-€tiarum actione, exhortatione, similibus laeta et magnifica et €sublimis est actio. Funebres contiones, consolationes, plerum-€que causae reorum tristes atque summissae. In senatu con-€seruanda auctoritas, apud populum dignitas, in priuatis €modus. De partibus causae et sententiis uerbisque, quae sunt €multiplicia, pluribus dicendum. @@Tria autem praestare debet pronuntiatio, [2ut]2 conciliet €persuadeat moueat, quibus natura cohaeret ut etiam delec-€tet. Conciliatio fere aut commendatione morum, qui nescio €quo modo ex uoce etiam atque actione perlucent, aut ora-€tionis suauitate constat, persuadendi uis adfirmatione, quae @1 interim plus ipsis probationibus ualet. 'An ista', inquit €Calidio Cicero, 'si uera essent, sic a te dicerentur?' et: 'tan-€tum abest ut inflammares nostros animos: somnum isto loco €uix tenebamus.' Fiducia igitur appareat et constantia, utique si auctoritas subest. Mouendi autem ratio aut in repraesen-€tandis est aut imitandis adfectibus. Ergo cum iudex in pri-€uatis aut praeco in publicis dicere de causa iusserit, leniter €est consurgendum: tum in componenda toga uel, si necesse €erit, etiam ex integro inicienda dumtaxat in iudiciis (apud €principem enim et magistratus et tribunalia non licebit) €paulum est commorandum, ut et amictus sit decentior et protinus aliquid spatii ad cogitandum. Etiam cum ad €iudicem nos conuerterimus et consultus praetor permiserit €dicere, non protinus est erumpendum, sed danda breuis €cogitationi mora: mire enim auditurum dicturi cura delectat et iudex se ipse componit. Hoc praecipit Homerus Vlixis €exemplo, quem stetisse oculis in terram defixis inmotoque €sceptro priusquam illam eloquentiae procellam effunderet €dicit. In hac cunctatione sunt quaedam non indecentes, ut þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£›ž…appellant scaenici, morae: caput mulcere, manum intueri, €infringere articulos, simulare conatum, suspiratione sollici-€tudinem fateri, aut quod quemque magis decet, [2et]2 ea diutius si iudex nondum intendet animum. Status sit rectus, €aequi et diducti paulum pedes, uel procedens minimo mo-€mento sinister: genua recta, sic tamen ut non extendantur: €umeri remissi, uultus seuerus, non maestus nec stupens nec €languidus: bracchia a latere modice remota, manus sinistra €qualem supra demonstraui, dextra, cum iam incipiendum @1 €erit, paulum prolata ultra sinum gestu quam modestissimo, uelut spectans quando incipiendum sit. Vitiosa enim sunt €illa, intueri lacunaria, perfricare faciem et quasi improbam €facere, tendere confidentia uultum aut quo sit magis toruus €superciliis adstringere, capillos a fronte contra naturam retro €agere, ut sit horror ille terribilis: tum, id quod Graeci fre-€quentissime faciunt, crebro digitorum labrorumque motu €commentari, clare excreare, pedem alterum longe proferre, €partem togae sinistra tenere, stare diductum uel rigidum uel €supinum uel incuruum uel umeris, ut luctaturi solent, ad €occipitium ductis. @@Prohoemio frequentissime lenis conuenit pronuntiatio: €nihil enim est ad conciliandum gratius uerecundia, non €tamen semper: neque enim uno modo dicuntur exordia, ut €docui. Plerumque tamen et uox temperata et gestus modes-€tus et sedens umero toga et laterum lenis in utramque partem motus, eodem spectantibus oculis, decebit. Narratio €magis prolatam manum, amictum recidentem, gestum €distinctum, uocem sermoni proximam et tantum acriorem, €sonum simplicem frequentissime postulabit_in his dum-€taxat: 'Q. enim Ligarius, cum esset in Africa nulla belli €suspicio', et 'A. Cluentius Habitus pater huiusce.' Aliud in €eadem poscent adfectus, uel concitati: 'nubit genero socrus', €uel flebiles: 'constituitur in foro Laodiceae spectaculum acerbum et miserum toti Asiae prouinciae'. Maxime uaria €et multiplex actio est probationum: nam et proponere par-€tiri interrogare sermoni sunt proxima, et contradictionem €sumere: nam ea quoque diuersa propositio est. Sed haec @1 €tamen aliquando inridentes, aliquando imitantes pronun-tiamus. Argumentatio plerumque agilior et acrior et instan-€tior consentientem orationi postulat etiam gestum, id est €fortem celeritatem. Instandum quibusdam in partibus et €densanda oratio. Egressiones fere lenes et dulces et remissae, €raptus Proserpinae, Siciliae descriptio, Cn. Pompei laus: €neque est mirum minus habere contentionis ea quae sunt extra quaestionem. Mollior nonnumquam cum reprensione €diuersae partis imitatio: 'uidebar uidere alios intrantis, alios €autem exeuntis, quosdam ex uino uacillantis', ubi non dissi-€dens a uoce permittitur gestus quoque, in utramque partem €tenera quaedam, sed intra manus tamen et sine motu laterum tralatio. Accendendi iudicis plures sunt gradus. Summus ille €et quo nullus est in oratore acutior: 'suscepto bello, Caesar, €gesto iam etiam ex parte magna' (praedixit enim: 'quantum €potero uoce contendam ut populus hoc Romanus exaudiat'). €Paulum inferior et habens aliquid iam iucunditatis: 'quid €enim tuus ille, Tubero, in acie Pharsalica gladius agebat?' Plenius adhuc et lentius ideoque dulcius: 'in coetu uero €populi Romani, negotium publicum gerens': producenda €omnia trahendaeque tum uocales aperiendaeque sunt fauces. €Pleniore tamen haec canali fluunt: 'uos, Albani tumuli atque €luci'. Iam cantici quiddam habent sensimque resupina sunt: 'saxa atque solitudines uoci respondent'. Tales sunt illae in-€clinationes uocis quas inuicem Demosthenes atque Aeschines €exprobrant, non ideo improbandae: cum enim uterque @1 €alteri obiciat, palam est utrumque fecisse. Nam neque ille €per Marathonis et Plataearum et Salaminis propugnatores recto sono iurauit, nec ille Thebas sermone defleuit. Est his €diuersa uox et paene extra organum, cui Graeci nomen €amaritudinis dederunt, super modum ac paene naturam €uocis humanae acerba: 'quin compescitis uocem istam, €indicem stultitiae, testem paucitatis?' Sed id quod excedere €modum dixi in illa parte prima est: 'quin compescitis.' Epilogus, si enumerationem rerum habet, desiderat quandam €concisorum continuationem: si ad concitandos iudices est €accommodatus, aliquid ex iis quae supra dixi: si placandos, €inclinatam quandam lenitatem: si misericordia commo-€uendos, flexum uocis et flebilem suauitatem, qua praecipue €franguntur animi quaeque est maxime naturalis: nam etiam €orbos uiduasque uideas in ipsis funeribus canoro quodam modo proclamantis. Hic etiam fusca illa uox, qualem Cicero €fuisse in Antonio dicit, mire faciet: habet enim in se quod €imitamur. Duplex est tamen miseratio, altera cum inuidia, €qualis modo dicta de damnatione Philodami, altera cum deprecatione demissior. Quare, etiam si est in illis quoque €cantus obscurior: 'in coetu uero populi Romani' (non enim €haec rixantis modo dixit) et 'uos Albani tumuli' (neque enim €quasi inclamaret aut testaretur locutus est), tamen infinito €magis illa flexa et circumducta sunt: 'me miserum, me infeli-€cem', et 'quid respondebo liberis meis?' et 'reuocare tu me €in patriam potuisti, Milo, per hos: ego te in eadem patria per @1 €eosdem retinere non potero?' et cum bona C. Rabiri nummo €sestertio addicit: 'o meum miserum acerbumque praeco-nium.' Illa quoque mire facit in peroratione uelut deficientis €dolore et fatigatione confessio, ut pro eodem Milone: 'sed €finis sit, neque enim prae lacrimis iam loqui possum': quae similem uerbis habere debent etiam pronuntiationem. Pos-€sunt uideri alia quoque huius partis atque officii, reos exci-€tare, pueros attollere, propinquos producere, uestes laniare: €sed suo loco dicta sunt. €@@Et quia in partibus causae talis est uarietas, satis apparet €accommodandam sententiis ipsis pronuntiationem, sicut €ostendimus, sed uerbis quoque, quod nouissime dixeram, non semper, sed aliquando. An non %haec% 'misellus' et €'pauperculus' summissa atque contracta, 'fortis' et 'uehe-€mens' et 'latro' erecta et concitata uoce dicendum est? €Accedit enim uis et proprietas rebus tali adstipulatione, quae nisi adsit aliud uox, aliud animus ostendat. Quid quod eadem €uerba mutata pronuntiatione indicant adfirmant exprobrant €negant mirantur indignantur interrogant inrident eleuant? €Aliter enim dicitur: €@@@@'tu mihi quodcumque hoc regni' €et 'cantando tu illum?' €et 'tune ille Aeneas?' €et 'meque timoris €@@@@argue tu, Drance,' €et ne morer, intra se quisque uel hoc uel aliud quod uolet per €omnis adfectus uerset: uerum esse quod dicimus sciet. @@Vnum iam his adiciendum est: cum praecipue in actione @1 €spectetur decorum, saepe aliud alios decere. Est enim latens €quaedam in hoc ratio et inenarrabilis, et ut uere hoc dictum €est, caput esse artis decere quod facias, ita id neque sine arte esse neque totum arte tradi potest. In quibusdam uirtutes €non habent gratiam, in quibusdam uitia ipsa delectant. €Maximos actores comoediarum, Demetrium et Stratoclea, €placere diuersis uirtutibus uidimus. Sed illud minus mirum, €quod alter deos et iuuenes et bonos patres seruosque et €matronas et graues anus optime, alter acres senes, callidos €seruos, parasitos, lenones et omnia agitatiora melius_fuit €enim natura diuersa: nam uox quoque Demetri iucundior, illius acrior erat; adnotandae magis proprietates, quae trans-€ferri non poterant. Manus iactare et dulces exclamationes €theatri causa producere et ingrediendo uentum concipere €ueste et nonnumquam dextro latere facere gestus, quod ne-€minem alium Demetrium decuit (namque in haec omnia statura et mira specie adiuuabatur): illum cursus et agilitas €et uel parum conueniens personae risus, quem non ignarus €rationis populo dabat, et contracta etiam ceruicula. Quid-€quid horum alter fecisset, foedissimum uideretur. Quare €norit se quisque, nec tantum ex communibus praeceptis sed €etiam ex natura sua capiat consilium formandae actionis. Neque illud tamen est nefas, ut aliquem uel omnia uel plura €deceant. Huius quoque loci clausula sit eadem necesse est €quae ceterorum est, regnare maxime modum: non enim þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸‹£›µ„comoedum esse, sed oratorem uolo. Quare neque in gestu €persequemur omnis argutias nec in loquendo distinctionibus @1 temporibus adfectionibus moleste utemur. Vt si sit in scaena €dicendum: €@@@@'quid igitur faciam? non eam ne nunc quidem, €@@@@cum arcessor ultro? an potius ita me comparem, €@@@@non perpeti meretricum contumelias?' €Hic enim dubitationis moras, uocis flexus, uarias manus, €diuersos nutus actor adhibebit. Aliud oratio sapit nec uult €nimium esse condita: actione enim constat, non imitatione. Quare non inmerito reprenditur pronuntiatio uultuosa et €gesticulationibus molesta et uocis mutationibus resultans. €Nec inutiliter ex Graecis ueteres transtulerunt, quod ab iis €sumptum Laenas Popilius posuit, esse hanc %mocosam% actionem. Optime igitur idem qui omnia Cicero praeceperat €quae supra ex Oratore posui: quibus similia in Bruto de €M. Antonio dicit. Sed iam recepta est actio paulo agitatior et €exigitur et quibusdam partibus conuenit, ita tamen tem-€peranda ne, dum actoris captamus elegantiam, perdamus €uiri boni et grauis auctoritatem. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER DVODECIMVS}1 ¯ðòÿŸôÿ@@@@{1[2PROHOEMIVM]2}1 ‘@@Ventum est ad partem operis destinati longe grauissimam: €cuius equidem onus [sit] si tantum opinione prima concipere €potuissem quanto me premi ferens sentio, maturius con-€suluissem uires meas. Sed initio pudor omittendi quae pro-€miseram tenuit, mox, quamquam per singulas prope partis €labor cresceret, ne perderem quae iam effecta erant per omnes difficultates animo me sustentaui. Quare nunc quo-€que, licet maior quam umquam moles premat, tamen pro-€spicienti finem mihi constitutum est uel deficere potius quam €desperare. Fefellit autem quod initium a paruis ceperamus: €mox uelut aura sollicitante prouecti longius, dum tamen €nota illa et plerisque artium scriptoribus tractata praecipi-€mus nec adhuc a litore procul uidebamur et multos circa uelut isdem se uentis credere ausos habebamus: iam cum €eloquendi rationem nouissime repertam paucissimisque €temptatam ingressi sumus, rarus qui tam procul a portu €recessisset reperiebatur; postquam uero nobis ille quem €instituebamus orator, a dicendi magistris dimissus, aut suo €iam impetu fertur aut maiora sibi auxilia ex ipsis sapientiae €penetralibus petit, quam in altum simus ablati sentire coe-pimus. Nunc 'caelum undique et undique pontus'. Vnum €modo in illa inmensa uastitate cernere uidemur M. Tullium, €qui tamen ipse, quamuis tanta atque ita instructa naue hoc €mare ingressus, contrahit uela inhibetque remos et de ipso @1 €demum genere dicendi quo sit usurus perfectus orator satis €habet dicere. At nostra temeritas etiam mores ei conabitur €dare et adsignabit officia. Ita nec antecedentem consequi €possumus et longius eundum est ut res feret. Probabilis €tamen cupiditas honestorum, et uelut tutioris audentiae est €temptare quibus paratior uenia est. ¡@@Sit ergo nobis orator quem constituimus is qui a M. €Catone finitur uir bonus dicendi peritus, uerum, id quod et €ille posuit prius et ipsa natura potius ac maius est, utique uir €bonus: id non eo tantum quod, si uis illa dicendi malitiam €instruxerit, nihil sit publicis priuatisque rebus perniciosius €eloquentia, nosque ipsi, qui pro uirili parte conferre aliquid €ad facultatem dicendi conati sumus, pessime mereamur de €rebus humanis si latroni comparamus haec arma, non militi. Quid de nobis loquor? Rerum ipsa natura, in eo quod prae-€cipue indulsisse homini uidetur quoque nos a ceteris animali-€bus separasse, non parens sed nouerca fuerit si facultatem €dicendi sociam scelerum, aduersam innocentiae, hostem ueri-€tatis inuenit. Mutos enim nasci et egere omni ratione satius €fuisset quam prouidentiae munera in mutuam perniciem conuertere. Longius tendit hoc iudicium meum. Neque enim €tantum id dico, eum qui sit orator uirum bonum esse opor-€tere, sed ne futurum quidem oratorem nisi uirum bonum. €Nam certe neque intellegentiam concesseris iis qui proposita €honestorum ac turpium uia peiorem sequi malent, neque €prudentiam, cum in grauissimas frequenter legum, semper €uero malae conscientiae poenas a semet ipsis inprouiso rerum exitu induantur. Quod si neminem malum esse nisi stultum €eundem non modo a sapientibus dicitur sed uulgo quoque @1 €semper est creditum, certe non fiet umquam stultus orator. €Adde quod ne studio quidem operis pulcherrimi uacare mens €nisi omnibus uitiis libera potest: primum quod in eodem €pectore nullum est honestorum turpiumque consortium, et €cogitare optima simul ac deterrima non magis est unius animi quam eiusdem hominis bonum esse ac malum: tum €illa quoque ex causa, quod mentem tantae rei intentam €uacare omnibus aliis, etiam culpa carentibus, curis oportet. €Ita demum enim libera ac tota, nulla distringente atque alio ducente causa, spectabit id solum ad quod accingitur. Quod €si agrorum nimia cura et sollicitior rei familiaris diligentia €et uenandi uoluptas et dati spectaculis dies multum studiis €auferunt (huic enim rei perit tempus quodcumque alteri €datur), quid putamus facturas cupiditatem auaritiam inui-€diam, quarum inpotentissimae cogitationes somnos etiam ipsos et illa per quietem uisa perturbent? Nihil est enim tam €occupatum, tam multiforme, tot ac tam uariis adfectibus €concisum atque laceratum quam mala mens. Nam et cum €insidiatur, spe curis labore distringitur, et, etiam cum sceleris €compos fuit, sollicitudine, paenitentia, poenarum omnium €expectatione torquetur. Quis inter haec litteris aut ulli bonae €arti locus? Non hercule magis quam frugibus in terra senti-bus ac rubis occupata. Age, non ad perferendos studiorum €labores necessaria frugalitas? Quid ergo ex libidine ac luxuria €spei? Non praecipue acuit ad cupiditatem litterarum amor €laudis? Num igitur malis esse laudem curae putamus? Iam €hoc quis non uidet, maximam partem orationis in tractatu €aequi bonique consistere? Dicetne de his secundum debitam @1 rerum dignitatem malus atque iniquus? Denique, ut maxi-€mam partem quaestionis eximam, demus, id quod nullo €modo fieri potest, idem ingenii studii doctrinae pessimo €atque optimo uiro: uter melior dicetur orator? Nimirum €qui homo quoque melior. Non igitur umquam malus idem homo et perfectus orator. Non enim perfectum est quicquam €quo melius est aliud. Sed, ne more Socraticorum nobismet €ipsi responsum finxisse uideamur, sit aliquis adeo contra €ueritatem opstinatus ut audeat dicere eodem ingenio studio €doctrina praeditum nihilo deteriorem futurum oratorem €malum uirum quam bonum: conuincamus huius quoque amentiam. Nam hoc certe nemo dubitabit, omnem orationem €id agere ut iudici quae proposita fuerint uera et honesta €uideantur. Vtrum igitur hoc facilius bonus uir persuadebit €an malus? Bonus quidem et dicet saepius uera atque honesta. Sed etiam si quando aliquo ductus officio (quod accidere, ut €mox docebimus, potest) falso haec adfirmare conabitur, €maiore cum fide necesse est audiatur. At malis hominibus ex €contemptu opinionis et ignorantia recti nonnumquam ex-€cidit ipsa simulatio: inde inmodeste proponunt, sine pudore adfirmant. Sequitur in iis quae certum est effici non posse €deformis pertinacia et inritus labor: nam sicut in uita, ita in €causis quoque spes improbas habent; frequenter autem €accidit ut iis etiam uera dicentibus fides desit uideaturque €talis aduocatus malae causae argumentum. @@Nunc de iis dicendum est quae mihi quasi conspiratione €quadam uulgi reclamari uidentur: 'Orator ergo Demosthenes €non fuit? atqui malum uirum accepimus. Non Cicero? atqui €huius quoque mores multi reprenderunt.' Quid agam? €Magna responsi inuidia subeunda est: mitigandae sunt prius @1 aures. Mihi enim nec Demosthenes tam graui morum dignus €uidetur inuidia ut omnia quae in eum ab inimicis congesta €sunt credam, cum et pulcherrima eius in re publica consilia et finem uitae clarum legam, nec M. Tullio defuisse uideo in €ulla parte ciuis optimi uoluntatem. Testimonio est actus €nobilissime consulatus, integerrime prouincia administrata €et repudiatus uigintiuiratus, et ciuilibus bellis, quae in aeta-€tem eius grauissima inciderunt, neque spe neque metu de-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ˜†clinatus animus quo minus optimis se partibus, id est rei publicae, iungeret. Parum fortis uidetur quibusdam, quibus €optime respondit ipse non se timidum in suscipiendis sed in €prouidendis periculis: quod probauit morte quoque ipsa, quam praestantissimo suscepit animo. Quod si defuit his €uiris summa uirtus, sic quaerentibus an oratores fuerint €respondebo quo modo Stoici, si interrogentur an sapiens €Zenon, an Cleanthes, an Chrysippus ipse, respondeant, €magnos quidem illos ac uenerabiles, non tamen id quod na-tura hominis summum habet consecutos. Nam et Pythagoras €non sapientem se, ut qui ante eum fuerunt, sed studiosum €sapientiae uocari uoluit. Ego tamen secundum communem €loquendi consuetudinem saepe dixi dicamque perfectum €oratorem esse Ciceronem, ut amicos et bonos uiros et pru-€dentissimos dicimus uulgo, quorum nihil nisi perfecte €sapienti datur: sed cum proprie et ad legem ipsam ueritatis €loquendum erit, eum quaeram oratorem quem et ille quaere-bat. Quamquam enim stetisse ipsum in fastigio eloquentiae €fateor, ac uix quid adici potuerit inuenio, fortasse inuenturus €quid adhuc abscisurum putem fuisse (nam et fere sic docti @1 €iudicauerunt plurimum in eo uirtutum, nonnihil fuisse uitio-€rum, et se ipse multa ex illa iuuenili abundantia coercuisse €testatur): tamen, quando nec sapientis sibi nomen minime €sui contemptor adseruit et melius dicere certe data longiore €uita et tempore ad componendum securiore potuisset, non €maligne crediderim defuisse ei summam illam ad quam nemo propius accessit. Et licebat, si aliter sentirem, fortius id €liberiusque defendere. An uero M. Antonius neminem a se €uisum eloquentem, quod tanto minus erat, professus est, €ipse etiam M. Tullius quaerit adhuc eum et tantum imagina-€tur ac fingit: ego non audeam dicere aliquid in hac quae €superest aeternitate inueniri posse eo quod fuerit perfectius? Transeo illos qui Ciceroni ac Demostheni ne in eloquentia €quidem satis tribuunt: quamquam neque ipsi Ciceroni €Demosthenes uideatur satis esse perfectus, quem dormitare €interim dicit, nec Cicero Bruto Caluoque, qui certe composi-€tionem illius etiam apud ipsum reprendunt, nec Asinio €utrique, qui uitia orationis eius etiam inimice pluribus locis €insecuntur. @@Concedamus sane, quod minime natura patitur, repertum €esse aliquem malum uirum summe disertum, nihilo tamen €minus oratorem eum negabo. Nam nec omnibus qui fuerint €manu prompti uiri fortis nomen concesserim, quia sine uir-tute intellegi non potest fortitudo. An ei qui ad defendendas €causas aduocatur non est opus fide quam neque cupiditas €corrumpat nec gratia auertat nec metus frangat: sed prodi-€torem transfugam praeuaricatorem donabimus oratoris illo €sacro nomine? Quod si mediocribus etiam patronis conuenit @1 €haec quae uulgo dicitur bonitas, cur non orator ille, qui non-€dum fuit sed potest esse, tam sit moribus quam dicendi uir-tute perfectus? Non enim forensem quandam instituimus €operam nec mercennariam uocem neque, ut asperioribus €uerbis parcamus, non inutilem sane litium aduocatum, quem €denique causidicum uulgo uocant, sed uirum cum ingenii €natura praestantem, tum uero tot pulcherrimas artis penitus €mente complexum, datum tandem rebus humanis, qualem €nulla antea uetustas cognouerit, singularem perfectumque undique, optima sentientem optimeque dicentem. In hoc €quota pars erit quod aut innocentis tuebitur aut improborum €scelera compescet aut in pecuniariis quaestionibus ueritati €contra calumniam aderit? Summus ille quidem in his quoque €operibus fuerit, sed maioribus clarius elucebit, cum regenda senatus consilia et popularis error ad meliora ducendus. An €non talem quendam uidetur finxisse Vergilius, quem in sedi-€tione uulgi iam faces et saxa iaculantis moderatorem dedit: €@@@@'tum pietate grauem ac meritis si forte uirum quem €@@@@conspexere, silent arrectisque auribus adstant'? €Habemus igitur ante omnia uirum bonum: post hoc adiciet €dicendi peritum: €@@@@'ille regit dictis animos et pectora mulcet'. Quid? non in bellis quoque idem ille uir quem instituimus, €si sit ad proelium miles cohortandus, ex mediis sapientiae €praeceptis orationem trahet? Nam quo modo pugnam ineun-€tibus tot simul metus laboris, dolorum, postremo mortis €ipsius exciderint nisi in eorum locum pietas et fortitudo et honesti praesens imago successerit? Quae certe melius @1 €persuadebit aliis qui prius persuaserit sibi. Prodit enim se, €quamlibet custodiatur, simulatio, nec umquam tanta fuerit €loquendi facultas [2ut]2 non titubet %ad% haereat quotiens ab animo uerba dissentiunt. Vir autem malus aliud dicat necesse €est quam sentit: bonos numquam honestus sermo deficiet, €numquam rerum optimarum (nam idem etiam prudentes €erunt) inuentio: quae etiam si lenociniis destituta sit, satis €tamen natura sua ornatur, nec quicquam non diserte quod honeste dicitur. Quare, iuuentus, immo omnis aetas (neque €enim rectae uoluntati serum est tempus ullum) totis mentibus €huc tendamus, in haec elaboremus: forsan et consummare €contingat. Nam si natura non prohibet et esse uirum bonum €et esse dicendi peritum, cur non aliquis etiam unus utrum-€que consequi possit? Cur autem non se quisque speret fore illum aliquem? Ad quod si uires ingenii non suffecerint, €tamen ad quem usque modum processerimus meliores erimus €ex utroque. Hoc certe procul eximatur animo, rem pulcherri-€mam eloquentiam cum uitiis mentis posse misceri. Facultas €dicendi, si in malos incidit, et ipsa iudicanda est malum: €peiores enim illos facit quibus contingit. @@Videor mihi audire quosdam (neque enim deerunt um-€quam qui diserti esse quam boni malint) illa dicentis: 'Quid €ergo tantum est artis in eloquentia? Cur tu de coloribus et €difficilium causarum defensione, nonnihil etiam de confes-€sione locutus es, nisi aliquando uis ac facultas dicendi expug-€nat ipsam ueritatem? Bonus enim uir non agit nisi bonas €causas, eas porro etiam sine doctrina satis per se tuetur ueri-tas ipsa.' Quibus ego, cum de meo primum opere respondero, €etiam pro boni uiri officio, si quando eum ad defensionem €nocentium ratio duxerit, satisfaciam. Pertractare enim quo @1 €modo aut pro falsis aut etiam pro iniustis aliquando dicatur €non est inutile, uel propter hoc solum, ut ea facilius et de-€prendamus et refellamus, quem ad modum remedia melius adhibebit cui nota quae nocent fuerint. Neque enim Aca-€demici, cum in utramque disserunt partem, non secundum €alteram uiuunt, nec Carneades ille, qui Romae audiente €Censorio Catone non minoribus uiribus contra iustitiam €dicitur disseruisse quam pridie pro iustitia dixerat, iniustus €ipse uir fuit. Verum et uirtus quid sit aduersa ei malitia €detegit, et aequitas fit ex iniqui contemplatione manifestior, €et plurima contrariis probantur: debent ergo oratori sic €esse aduersariorum nota consilia ut hostium imperatori. Verum et illud, quod prima propositione durum uidetur, €potest adferre ratio, ut uir bonus in defensione causae uelit €auferre aliquando iudici ueritatem. Quod si quis a me pro-€poni mirabitur (quamquam non est haec mea proprie sen-€tentia, sed eorum quos grauissimos sapientiae magistros €aetas uetus credidit), sic iudicet, pleraque esse quae non €tam factis quam causis eorum uel honesta fiant uel turpia. Nam si hominem occidere saepe uirtus, liberos necare non €numquam pulcherrimum est, asperiora quaedam adhuc €dictu si communis utilitas exegerit facere conceditur: ne hoc €quidem nudum est intuendum, qualem causam uir bonus, sed etiam quare et qua mente defendat. Ac primum €concedant mihi omnes oportet, quod Stoicorum quoque €asperrimi confitentur, facturum aliquando bonum uirum ut €mendacium dicat, et quidem nonnumquam leuioribus causis, €ut in pueris aegrotantibus utilitatis eorum gratia multa fingimus, multa non facturi promittimus, nedum si ab €homine occidendo grassator auertendus sit aut hostis pro @1 €salute patriae fallendus: ut hoc, quod alias in seruis quoque €reprendendum est, sit alias in ipso sapiente laudandum. Id €si constiterit, multa iam uideo posse euenire propter quae €orator bene suscipiat tale causae genus quale remota ratione þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ˜¨honesta non recepisset. Nec hoc dico (quia seueriores sequi €placet leges) pro patre, fratre, amico periclitantibus, tametsi €non mediocris haesitatio est hinc iustitiae proposita imagine, €inde pietatis. Nihil dubii relinquamus. Sit aliquis insidiatus €tyranno atque ob id reus: utrumne saluum eum nolet is qui €a nobis finitur orator? An, si tuendum susceperit, non tam €falsis defendet quam qui apud iudices malam causam tuetur? Quid si quaedam bene facta damnaturus est iudex nisi ea €non esse facta conuicerimus: non uel hoc modo seruabit €orator non innocentem modo sed etiam laudabilem ciuem? €Quid si quaedam iusta natura, sed condicione temporum €inutilia ciuitati sciemus: nonne utemur arte dicendi bona quidem, sed malis artibus simili? Ad hoc nemo dubitabit €quin, si nocentes mutari in bonam mentem aliquo modo €possint, sicut posse conceditur, saluos esse eos magis e re pub-€lica sit quam puniri. Si liqueat igitur oratori futurum bonum uirum cui uera obicientur, non id aget ut saluus sit? Da €nunc ut crimine manifesto prematur dux bonus et sine quo €uincere hostem ciuitas non possit: nonne ei communis utilitas €oratorem aduocabit? Certe Fabricius Cornelium Rufinum, €et alioqui malum ciuem et sibi inimicum, tamen, quia €utilem sciebat ducem, imminente bello palam consulem @1 €suffragio suo fecit, atque id mirantibus quibusdam respondit, €a ciue se spoliari malle quam ab hoste uenire. Ita hic si fuisset €orator, non defendisset eundem Rufinum uel manifesti pecu-latus reum? Multa dici possunt similia, sed uel unum ex iis €quodlibet sufficit. Non enim hoc agimus, ut istud illi quem €formamus uiro saepe sit faciendum, sed ut, si talis coegerit €ratio, sit tamen uera finitio oratorem esse uirum bonum dicendi peritum. Praecipere uero ac discere quo modo etiam €probatione difficilia tractentur necessarium est. Nam fre-€quenter etiam optimae causae similes sunt malis, et innocens €reus multis ueri similibus premitur, quo fit ut eadem actionis €ratione defendendus sit qua si nocens esset. Iam innumera-€bilia sunt bonis causis malisque communia, testes litterae €suspiciones opiniones. Non aliter autem ueri similia quam €uera et confirmantur et refelluntur. Quapropter ut res feret €flectetur oratio, manente honesta uoluntate.  @@Quando igitur orator est uir bonus, is autem citra uir-€tutem intellegi non potest, uirtus, etiam si quosdam impetus €ex natura sumit, tamen perficienda doctrina est: mores ante €omnia oratori studiis erunt excolendi atque omnis honesti €iustique disciplina pertractanda, sine qua nemo nec uir bonus esse nec dicendi peritus potest_nisi forte accedemus €iis qui natura constare mores et nihil adiuuari disciplina €putant, scilicet ut ea quidem quae manu fiunt atque eorum €etiam contemptissima confiteantur egere doctoribus, uirtu-€tem uero, qua nihil homini quo ad deos inmortalis propius €accederet datum est, obuiam inlaboratam tantum quia €nati simus habeamus. Abstinens erit qui id ipsum quid sit @1 abstinentia ignoret? Et fortis, qui metus doloris mortis €superstitionis nulla ratione purgauerit? Et iustus qui aequi €bonique tractatum, qui leges quaeque natura sunt omnibus €datae quaeque propriae populis et gentibus constitutae, €numquam eruditiore aliquo sermone tractarit? O quam istud paruum putant quibus tam facile uidetur! Sed hoc €transeo, de quo neminem qui litteras uel primis, ut aiunt, €labris degustarit dubitaturum puto. Ad illud sequens prae-€uertar, ne dicendi quidem satis peritum fore qui non et €naturae uim omnem penitus perspexerit et mores praeceptis ac ratione formarit. Neque enim frustra in tertio de Oratore €libro L. Crassus cuncta quae de aequo iusto uero bono deque €iis quae sunt contra posita dicantur propria esse oratoris €adfirmat, ac philosophos, cum ea dicendi uiribus tuentur, €uti rhetorum armis, non suis. Idem tamen confitetur ea iam €esse a philosophia petenda, uidelicet quia magis haec illi uidetur in possessione earum rerum fuisse. Hinc etiam illud €est quod Cicero pluribus et libris et epistulis testatur, dicendi €facultatem ex intimis sapientiae fontibus fluere, ideoque ali-€quamdiu praeceptores eosdem fuisse morum atque dicendi. €Quapropter haec exhortatio mea non eo pertinet, ut esse €oratorem philosophum uelim, quando non alia uitae secta €longius a ciuilibus officiis atque ab omni munere oratoris re-cessit. Nam quis philosophorum aut in iudiciis frequens aut €clarus in contionibus fuit? Quis denique in ipsa quam max-€ime plerique praecipiunt rei publicae administratione uer-€satus est? Atqui ego illum quem instituo Romanum quendam @1 €uelim esse sapientem, qui non secretis disputationibus sed €rerum experimentis atque operibus uere ciuilem uirum ex-hibeat. Sed quia deserta ab iis qui se ad eloquentiam con-€tulerunt studia sapientiae non iam in actu suo atque in hac €fori luce uersantur, sed in porticus et gymnasia primum, €mox in conuentus scholarum recesserunt, id quod est oratori €necessarium nec a dicendi praeceptoribus traditur ab iis €petere nimirum necesse est apud quos remansit: euoluendi €penitus auctores qui de uirtute praecipiunt, ut oratoris uita €cum scientia diuinarum rerum sit humanarumque coniuncta. Quae ipsae quanto maiores ac pulchriores uiderentur si illas €ii docerent qui etiam eloqui praestantissime possent? Vti-€namque sit tempus umquam quo perfectus aliquis qualem €optamus orator hanc artem superbo nomine et uitiis quorun-€dam bona eius corrumpentium inuisam uindicet sibi ac uelut rebus repetitis in corpus eloquentiae adducat. Quae quidem €cum sit in tris diuisa partis, naturalem moralem rationalem, €qua tandem non est cum oratoris opere coniuncta? €@@Nam ut ordinem retro agamus, de ultima illa, quae tota €uersatur in uerbis, nemo dubitauerit, si et proprietates uocis €cuiusque nosse et ambigua aperire et perplexa discernere et €de falsis iudicare et colligere ac resoluere quae uelis oratorum est: quamquam ea non tam est minute atque concise in €actionibus utendum quam in disputationibus, quia non €docere modo sed mouere etiam ac delectare audientis debet €orator, ad quod impetu quoque ac uiribus et decore est opus, €ut uis amnium maior est altis ripis multoque gurgitis tractu €fluentium quam tenuis aquae et obiectu lapillorum resul-tantis. Et ut palaestrici doctores illos quos numeros uocant @1 €non idcirco discentibus tradunt ut iis omnibus ii qui didi-€cerint in ipso luctandi certamine utantur (plus enim pon-€dere et firmitate et spiritu agitur), sed ut subsit copia illa, ex qua unum aut alterum cuius se occasio dederit efficiant: ita €haec pars dialectica, siue illam dicere malumus disputatri-€cem, ut est utilis saepe et finitionibus et comprehensionibus €et separandis quae sunt differentia et resoluenda ambigui-€tate, distinguendo diuidendo inliciendo inplicando, ita, si €totum sibi uindicauerit in foro certamen, obstabit melioribus €et sectas ad tenuitatem suam uires ipsa subtilitate consumet. Itaque reperias quosdam in disputando mire callidos, cum €ab illa cauillatione discesserint, non magis sufficere in aliquo €grauiore actu quam parua quaedam animalia quae in angus-€tis mobilia campo deprehenduntur. @@Iam quidem pars illa moralis, quae dicitur ethice, certe €tota oratori est accommodata. Nam in tanta causarum, sicut €superioribus libris diximus, uarietate, cum alia coniectura €quaerantur, alia finitionibus concludantur, alia iure summo-€ueantur uel transferantur, alia colligantur uel ipsa inter se €concurrant uel in diuersum ambiguitate ducantur, nulla fere €dici potest cuius non parte in aliqua tractatus aequi ac boni €reperiatur, plerasque uero esse quis nescit quae totae in sola qualitate consistant? In consiliis uero quae ratio suadendi €est ab honesti quaestione seposita? Quin illa etiam pars ter-€tia, quae laudandi ac uituperandi officiis continetur, nempe in tractatu recti prauique uersatur. An de iustitia fortitudine €abstinentia temperantia pietate non plurima dicet orator? €Sed ille uir bonus, qui haec non uocibus tantum sibi nota at-€que nominibus aurium tenus in usum linguae perceperit, sed @1 €qui uirtutes ipsas mente complexus ita sentiet, nec in cogi-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ¢˜’tando laborabit sed quod sciet uere dicet. Cum sit autem €omnis generalis quaestio speciali potentior, quia uniuerso €pars utique continetur, non utique accedit parti quod uni-€uersum est, profecto nemo dubitabit generales quaestiones in illo maxime studiorum more uersatas. Iam uero cum sint €multa propriis breuibusque comprensionibus finienda, unde €etiam status causarum dicitur finitiuus, nonne ad id quo-€que instrui ab his, qui plus in hoc studii dederunt, oportet? €Quid? non quaestio iuris omnis aut uerborum proprietate €aut aequi disputatione aut uoluntatis coniectura continetur? €Quorum pars ad rationalem, pars ad moralem tractatum re-dundat. Ergo natura permixta est omnibus istis oratio, quae €quidem oratio est uere. Nam ignara quidem huiusce doc-€trinae loquacitas erret necesse est, ut quae uel nullos uel €falsos duces habeat. €@@Pars uero naturalis, cum est ad exercitationem dicendi €tanto ceteris uberior quanto maiore spiritu [2de]2 diuinis rebus €quam humanis eloquendum est, tum illam etiam moralem, €sine qua nulla esse, ut docuimus, oratio potest, totam com-plectitur. Nam si regitur prouidentia mundus, administranda €certe bonis uiris erit res publica: si diuina nostris animis €origo, tendendum ad uirtutem nec uoluptatibus terreni cor-€poris seruiendum. An haec non frequenter tractabit orator? €Iam de auguriis, responsis, religione denique omni, de quibus €maxima saepe in senatu consilia uersata sunt, non erit ei €disserendum, si quidem, ut nobis placet, futurus est uir ciui-€lis idem? Quae denique intellegi saltem potest eloquentia hominis optima nescientis? Haec si rationi manifesta non €essent, exemplis tamen crederemus, si quidem et Periclem, @1 €cuius eloquentiae, etiam si nulla ad nos monumenta uene-€runt, uim tamen quandam incredibilem cum historici tum €etiam liberrimum hominum genus, comici ueteres tradunt, €Anaxagorae physici constat auditorem fuisse, et Demo-€sthenen, principem omnium Graeciae oratorum, dedisse operam Platoni. Nam M. Tullius non tantum se debere €scholis rhetorum quantum Academiae spatiis frequenter €ipse testatus est: neque se tanta umquam in eo fudisset €ubertas si ingenium suum consaepto fori, non ipsius rerum €naturae finibus terminasset. €@@Verum ex hoc alia mihi quaestio exoritur, quae secta con-€ferre plurimum eloquentiae possit_quamquam ea non inter multas potest esse contentio; nam in primis nos Epicurus a €se ipse dimittit, qui fugere omnem disciplinam nauigatione €quam uelocissima iubet: neque uero Aristippus, summum €in uoluptate corporis bonum ponens, ad hunc nos laborem €adhortetur. Pyrrhon quidem quas in hoc opere habere partis €potest, cui iudices esse apud quos uerba faciat, et reum pro €quo loquatur, et senatum in quo sit dicenda sententia non liquebit? Academiam quidam utilissimam credunt, quod €mos in utramque partem disserendi ad exercitationem foren-€sium causarum proxime accedat. Adiciunt loco probationis €quod ea praestantissimos in eloquentia uiros ediderit. Peri-€patetici studio quoque se quodam oratorio iactant: nam €thesis dicere exercitationis gratia fere est ab iis institutum. €Stoici, sicut copiam nitoremque eloquentiae fere praecep-€toribus suis defuisse concedant necesse est, ita nullos aut probare acrius aut concludere subtilius contendunt. Sed haec €inter ipsos, qui uelut sacramento rogati uel etiam super-€stitione constricti nefas ducunt a suscepta semel persuasione @1 €discedere: oratori uero nihil est necesse in cuiusquam iurare leges. Maius enim opus atque praestantius ad quod ipse €tendit et cuius est uelut candidatus, si quidem est futurus €cum uitae tum etiam eloquentiae laude perfectus. Quare in €exemplum bene dicendi facundissimum quemque proponet €sibi ad imitandum, moribus uero formandis quam honestis-€sima praecepta rectissimamque ad uirtutem uiam deliget. €Exercitatione quidem utetur omni, sed tamen erit plurimus in maximis quibusque ac natura pulcherrimis. Nam quae €potest materia reperiri ad grauiter copioseque dicendum €magis abundans quam de uirtute, de re publica, de proui-€dentia, de origine animorum, de amicitia? Haec sunt quibus €mens pariter atque oratio insurgant: quae uere bona, quid €mitiget metus, coerceat cupiditates, eximat nos opinionibus €uulgi animumque caelestem [2cognatis sideribus admoueat.]2 @@Neque ea solum quae talibus disciplinis continentur, sed €magis etiam quae sunt tradita antiquitus dicta ac facta prae-€clare et nosse et animo semper agitare conueniet. Quae pro-€fecto nusquam plura maioraque quam in nostrae ciuitatis monumentis reperientur. An fortitudinem, iustitiam, fidem, €continentiam, frugalitatem, contemptum doloris ac mortis €melius alii docebunt quam Fabricii, Curii, Reguli, Decii, €Mucii aliique innumerabiles? Quantum enim Graeci prae-€ceptis ualent, tantum Romani, quod est maius, exemplis. [tantum quod non cognatis ide rebus admoueri] %Qui non €modo proximum tempus lucemque praesentem intueri satis €credat,% sed omnem posteritatis memoriam spatium uitae @1 €honestae et curriculum laudis existimet, [2hinc]2 mihi ille €iustitiae haustus bibat, hinc sumptam libertatem in causis €atque consiliis praestet. Neque erit perfectus orator nisi qui €honeste dicere et sciet et audebit.  @@Iuris quoque ciuilis necessaria huic uiro scientia est et €morum ac religionum eius rei publicae quam capesset. Nam €qualis esse suasor in consiliis publicis priuatisue poterit tot €rerum quibus praecipue ciuitas continetur ignarus? Quo au-€tem modo patronum se causarum non falso dixerit qui quod €est in causis potentissimum sit ab altero petiturus, paene non dissimilis iis qui poetarum scripta pronuntiant? Nam quo-€dam modo mandata perferet, et ea quae sibi a iudice credi €postulaturus est aliena fide dicet, et ipse litigantium auxilia-€tor egebit auxilio. Quod ut fieri nonnumquam minore incom-€modo possit cum domi praecepta et composita et sicut cetera €quae in causa sunt in discendo cognita ad iudicem perfert: €quid fiet in iis quaestionibus quae subito inter ipsas actiones €nasci solent? Non deformiter respectet et inter subsellia minores aduocatos interroget? Potest autem satis diligenter €accipere quae tum audiet cum dicenda sunt, aut fortiter €adfirmare aut ingenue pro suis dicere? Possit in actionibus: €quid fiet in altercatione, ubi occurrendum continuo nec €libera ad discendum mora est? Quid si forte peritus iuris ille €non aderit? Quid si quis non satis in ea re doctus falsum €aliquid subiecerit? Hoc enim est maximum ignorantiae malum, quod credit eum scire qui moneat. Neque ego sum €nostri moris ignarus oblitusue eorum qui uelut ad arculas €sedent et tela agentibus subministrant, neque idem Graecos €quoque nescio factitasse, unde nomen his pragmaticorum @1 €datum est: sed loquor de oratore, qui non clamorem modo suum causis, sed omnia quae profutura sunt debet. Itaque €eum nec inutilem si ad horam forte constiterit neque in testa-€tionibus faciendis esse imperitum uelim. Quis enim potius €praeparabit ea quae, cum aget, esse in causa uelit? Nisi forte €imperatorem quis idoneum credit in proeliis quidem stre-€nuum et fortem et omnium quae pugna poscit artificem, sed €neque dilectus agere nec copias contrahere atque instruere €nec prospicere commeatus nec locum capere castris scientem: prius est enim certe parare bella quam gerere. Atqui similli-€mus huic sit aduocatus si plura quae ad uincendum ualent €aliis reliquerit, cum praesertim hoc quod est maxime neces-€sarium nec tam sit arduum quam procul intuentibus fortasse €uideatur. Namque omne ius, quod est certum, aut scripto €aut moribus constat, dubium aequitatis regula examinan-dum est. Quae scripta sunt aut posita in more ciuitatis €nullam habent difficultatem_cognitionis sunt enim, non €inuentionis: at quae consultorum responsis explicantur aut €in uerborum interpretatione sunt posita aut in recti praui-€que discrimine. Vim cuiusque uocis intellegere aut commune €prudentium est aut proprium oratoris, aequitas optimo cuique notissima. Nos porro et bonum uirum et prudentem €in primis oratorem putamus, qui, cum se ad id quod est €optimum natura derexerit, non magnopere commouebitur þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ£˜ˆ„si quis ab eo consultus dissentiet, cum ipsis illis diuersas inter €se opiniones tueri concessum sit. Sed etiam si nosse quid €quisque senserit uolet, lectionis opus est, qua nihil est in studiis minus laboriosum. Quod si plerique desperata facul-€tate agendi ad discendum ius declinauerunt, quam id scire €facile est oratori quod discunt qui sua quoque confessione €oratores esse non possunt! Verum et M. Cato cum in di-€cendo praestantissimus, tum iuris idem fuit peritissimus, et @1 €Scaeuolae Seruioque Sulpicio concessa est etiam facundiae uirtus, et M. Tullius non modo inter agendum numquam €est destitutus scientia iuris, sed etiam componere aliqua de eo €coeperat, ut appareat posse oratorem non discendo tantum €iuri uacare sed etiam docendo. @@Verum ea quae de moribus excolendis studioque iuris €praecipimus ne quis eo credat reprendenda quod multos €cognouimus qui, taedio laboris quem ferre tendentibus ad €eloquentiam necesse est, confugerint ad haec deuerticula €desidiae: quorum alii se ad album ac rubricas transtulerunt €et formularii uel, ut Cicero ait, legulei quidam esse maluerunt, €tamquam utiliora eligentes ea quorum solam facilitatem sequebantur: alii pigritiae adrogantioris, qui, subito fronte €conficta inmissaque barba, ueluti despexissent oratoria prae-€cepta paulum aliquid sederunt in scholis philosophorum ut €deinde in publico tristes, domi dissoluti captarent auctori-€tatem contemptu ceterorum: philosophia enim simulari €potest, eloquentia non potest.  @@In primis uero abundare debet orator exemplorum copia €cum ueterum tum etiam nouorum, adeo ut non ea modo quae €conscripta sunt historiis aut sermonibus uelut per manus €tradita quaeque cotidie aguntur debeat nosse, uerum ne ea quidem quae sunt a clarioribus poetis ficta neglegere. Nam €illa quidem priora aut testimoniorum aut etiam iudicatorum €optinent locum, sed haec quoque aut uetustatis fide tuta €sunt aut ab hominibus magnis praeceptorum loco ficta cre-€duntur. Sciat ergo quam plurima: unde etiam senibus auct-€oritas maior est, quod plura nosse et uidisse creduntur @1 €(quod Homerus frequentissime testatur). Sed non est expect-€anda ultima aetas, cum studia praestent ut, quantum ad €cognitionem pertinet rerum, etiam praeteritis saeculis uixisse €uideamur.  @@Haec sunt quae me redditurum promiseram instru-€menta, non artis, ut quidam putauerunt, sed ipsius oratoris: €haec arma habere ad manum, horum scientia debet esse €succinctus, accedente uerborum figurarumque facili copia €et inuentionis ratione et disponendi usu et memoriae firmi-€tate et actionis gratia. Sed plurimum ex his ualet animi prae-€stantia quam nec metus frangat nec adclamatio terreat nec €audientium auctoritas ultra debitam reuerentiam tardet. Nam ut abominanda sunt contraria his uitia confidentiae €temeritatis inprobitatis adrogantiae, ita citra constantiam €fiduciam fortitudinem nihil artes, nihil studium, nihil pro-€fectus ipse profuerit, ut si des arma timidis et inbellibus. €Inuitus mehercules dico, quoniam et aliter accipi potest, €ipsam uerecundiam, uitium quidem sed amabile et quae uir-€tutes facillime generet, esse inter aduersa, multisque in causa €fuisse ut bona ingenii studiique in lucem non prolata situ quodam secreti consumerentur. Sciat autem, si quis haec €forte minus adhuc peritus distinguendi uim cuiusque uerbi €leget, non probitatem a me reprendi, sed uerecundiam, quae €est timor quidam reducens animum ab iis quae facienda €sunt: inde confusio et coepti paenitentia et subitum silen-€tium. Quis porro dubitet uitiis adscribere adfectum propter quem facere honeste pudet? Neque ego rursus nolo eum €qui sit dicturus et sollicitum surgere et colore mutari et @1 €periculum intellegere, quae si non acciderent, etiam simul-€anda erant; sed intellectus hic sit operis, non metus, €moueamurque, non concidamus. Optima est autem emen-€datio uerecundiae fiducia et quamlibet inbecilla frons magna €conscientia sustinetur. @@Sunt et naturalia, ut supra dixi, quae tamen et cura iuuan-€tur instrumenta, uox latus decor: quae quidem tantum €ualent ut frequenter famam ingeni faciant. Habuit oratores €aetas nostra copiosiores, sed cum diceret eminere inter €aequalis Trachalus uidebatur: ea corporis sublimitas erat, €is ardor oculorum, frontis auctoritas, gestus praestantia, uox €quidem non, ut Cicero desiderat, paene tragoedorum, sed super omnis quos ego quidem audierim tragoedos. Certe cum €in basilica Iulia diceret primo tribunali, quattuor autem €iudicia, ut moris est, cogerentur atque omnia clamoribus €fremerent, et auditum eum et intellectum et, quod agentibus €ceteris contumeliosissimum fuit, laudatum quoque ex quat-€tuor tribunalibus memini. Sed hoc uotum est et rara felicitas: €quae si non adsit, sane sufficiat ab iis quibus quis dicit €audiri. Talis esse debet orator, haec scire.  @@Agendi autem initium sine dubio secundum uires cuius-€que sumendum est. Neque ego annos definiam, cum Demo-€sthenen puerum admodum actiones pupillares habuisse €manifestum sit, Caluus Caesar Pollio multum ante quaestor-€iam omnes aetatem grauissima iudicia susceperint, praetexta-€tos egisse quosdam sit traditum, Caesar Augustus duodecim natus annos auiam pro rostris laudauerit. Modus mihi uide-€tur quidam tenendus, ut neque praepropere destringatur @1 €inmatura frons et quidquid est illud adhuc acerbum pro-€feratur (nam inde et contemptus operis innascitur et €fundamenta iaciuntur impudentiae et, quod est ubique per-niciossimum, praeuenit uires fiducia), nec rursus differen-€dum est tirocinium in senectutem: nam cotidie metus crescit €maiusque fit semper quod ausuri sumus, et dum deliberamus €quando incipiendum sit incipere iam serum est. Quare fruct-€um studiorum uiridem et adhuc dulcem promi decet, dum €et uenia et spes est et paratus fauor et audere non dedecet, €et si quid desit operi supplet aetas, et si qua sunt dicta iuueniliter pro indole accipiuntur, ut totus ille Ciceronis pro €Sexto Roscio locus: 'quid enim tam commune quam spiritus €uiuis, terra mortuis, mare fluctuantibus, litus eiectis?' Quae €cum sex et uiginti natus annos summis audientium clamori-€bus dixerit, deferuisse tempore et annis liquata iam senior €idem fatetur. Et hercule quantumlibet secreta studia con-€tulerint, est tamen proprius quidam fori profectus, alia lux, €alia ueri discriminis facies, plusque, si separes, usus sine doc-trina quam citra usum doctrina ualeat. Ideoque nonnulli €senes in schola facti stupent nouitate cum in iudicia uene-€runt, et omnia suis exercitationibus similia desiderant. At illic €et iudex tacet et aduersarius obstrepit et nihil temere dictum €perit, et si quid tibi ipse sumas probandum est, et laboratam €congestamque dierum ac noctium studio actionem aqua €deficit, et omisso magna semper flandi tumore in quibusdam causis loquendum est, quod illi diserti minime sciunt. Itaque €nonnullos reperias qui sibi eloquentiores uideantur quam ut €causas agant. Ceterum illum quem iuuenem tenerisque adhuc @1 €uiribus nitentem in forum deduximus et incipere quam €maxime facili ac fauorabili causa uelim, ferarum ut catuli €molliore praeda saginantur, et non utique ab hoc initio con-€tinuare operam et ingenio adhuc alendo callum inducere, €sed iam scientem quid sit pugna et in quam rem studendum sit refici atque renouari. Sic et tirocinii metum dum facilius €est audere transierit, nec audendi facilitatem usque ad con-€temptum operis adduxerit. Vsus est hac ratione M. Tullius, €et, cum iam clarum meruisset inter patronos qui tum erant €nomen, in Asiam nauigauit seque et aliis sine dubio eloquen-€tiae ac sapientiae magistris, sed praecipue tamen Apollonio €Moloni, quem Romae quoque audierat, Rhodi rursus for-€mandum ac uelut recoquendum dedit. Tum dignum operae €pretium uenit cum inter se congruunt praecepta et experi-€menta.  @@Cum satis in omne certamen uirium fecerit, prima ei €cura in suscipiendis causis erit: in quibus defendere quidem €reos profecto quam facere uir bonus malet, non tamen ita €nomen ipsum accusatoris horrebit ut nullo neque publico €neque priuato duci possit officio ut aliquem ad reddendam €rationem uitae uocet. Nam et leges ipsae nihil ualeant nisi þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ§‡actoris idonea uoce munitae, et si poenas scelerum expetere €fas non est prope est ut scelera ipsa permissa sint, et licen-tiam malis dari certe contra bonos est. Quare neque socio-€rum querelas nec amici uel propinqui necem nec erupturas in €rem publicam conspirationes inultas patietur orator, non €poenae nocentium cupidus sed emendandi uitia corrigen-€dique mores (nam qui ratione traduci ad meliora non pos-sunt, solo metu continentur; itaque ut accusatoriam uitam €uiuere et ad deferendos reos praemio duci proximum @1 €latrocinio est, ita pestem intestinam propulsare cum pro-€pugnatoribus patriae comparandum; ideoque principes in €re publica uiri non detrectauerunt hanc officii partem, credi-€tique sunt etiam clari iuuenes opsidem rei publicae dare €malorum ciuium accusationem, quia nec odisse improbos €nec simultates prouocare nisi ex fiducia bonae mentis uide-bantur: idque cum ab Hortensio, Lucullis, Sulpicio, Cice-€rone, Caesare, plurimis aliis, tum ab utroque Catone factum €est: quorum alter appellatus est sapiens, alter nisi creditur €fuisse uix scio cui reliquerit huius nominis locum): neque €defendet omnis orator idem, portumque illum eloquentiae €suae salutarem non etiam piratis patefaciet, duceturque in aduocationem maxime causa. Quoniam tamen omnis qui €non improbe litigabunt, quorum certe pars est, sustinere €non potest unus, aliquid et commendantium personis dabit €et ipsorum qui iudicio decernent, ut optimi cuiusque uolun-€tate moueatur: namque hos et amicissimos habebit uir bonus. Summouendum uero est utrumque ambitus genus €uel potentibus contra humiles uenditandi operam suam uel €illud etiam iactantius minores utique contra dignitatem €attollendi: non enim fortuna causas uel iustas uel improbas €facit. Neque uero pudor obstet quo minus susceptam cum €melior uideretur litem, cognita inter discendum iniquitate, dimittat, cum prius litigatori dixerit uerum. Nam et in hoc €maximum, si aequi iudices sumus, beneficium est, ut non €fallamus uana spe litigantem (neque est dignus opera patroni €qui non utitur consilio) et certe non conuenit ei quem ora-€torem esse uolumus iniusta tueri scientem. Nam si ex illis €quas supra diximus causis falsum tuebitur, erit tamen hon-€estum quod ipse faciet. @1 @@Gratisne ei semper agendum sit tractari potest. Quod ex €prima statim fronte diiudicare inprudentium est. Nam quis €ignorat quin id longe sit honestissimum ac liberalibus disci-€plinis et illo quem exigimus animo dignissimum non uendere €operam nec eleuare tanti beneficii auctoritatem, cum plera-€que hoc ipso possint uideri uilia, quod pretium habent? Caecis hoc, ut aiunt, satis clarum est, nec quisquam qui suffi-€cientia sibi (modica autem haec sunt) possidebit hunc €quaestum sine crimine sordium fecerit. At si res familiaris €amplius aliquid ad usus necessarios exiget, secundum omnium €sapientium leges patietur sibi gratiam referri, cum et Socrati €conlatum sit ad uictum et Zenon Cleanthes Chrysippus mer-cedes a discipulis acceptauerint. Neque enim uideo quae €iustior adquirendi ratio quam ex honestissimo labore et ab €iis de quibus optime meruerint quique, si nihil inuicem prae-€stent, indigni fuerint defensione. Quod quidem non iustum €modo sed necessarium etiam est, cum haec ipsa opera tem-€pusque omne alienis negotiis datum facultatem aliter ad-quirendi recidant. Sed tum quoque tenendus est modus, ac €plurimum refert et a quo accipiat et quantum et quo usque. €Paciscendi quidem ille piraticus mos et imponentium €periculis pretia procul abominanda negotiatio etiam a €mediocriter improbis aberit, cum praesertim bonos homines €bonasque causas tuenti non sit metuendus ingratus. Quid si futurus? Malo tamen ille peccet. Nihil ergo adquirere uolet €orator ultra quam satis erit, ac ne pauper quidem tamquam €mercedem accipiet, sed mutua beniuolentia utetur, cum €sciet se tanto plus praestitisse: non enim, quia uenire hoc @1 €beneficium non oportet, [2oportet]2 perire; denique ut gratus €sit ad eum magis pertinet qui debet.  @@Proxima discendae causae ratio, quod est orationis fun-€damentum. Neque enim quisquam tam ingenio tenui reperie-€tur qui, cum omnia quae sunt in causa diligenter cognouerit, ad docendum certe iudicem non sufficiat. Sed eius rei paucis-€simis cura est. Nam ut taceam de neglegentibus, quorum €nihil refert ubi litium cardo uertatur dum sint quae uel extra €causam ex personis aut communi tractatu locorum occa-€sionem clamandi largiantur: aliquos et ambitio peruertit, €qui partim tamquam occupati semperque aliud habentes €quod ante agendum sit pridie ad se uenire litigatorem aut €eodem matutino iubent, nonnumquam etiam inter ipsa sub-sellia didicisse se gloriantur, partim iactantia ingenii, ut res €cito accepisse uideantur, tenere se et intellegere prius paene €quam audiant mentiti, cum multa et diserte summisque €clamoribus quae neque ad iudicem neque ad litigatorem per-€tineant decantauerunt, bene sudantes beneque comitati per forum reducuntur. Ne illas quidem tulerim delicias eorum €qui doceri amicos suos iubent, quamquam minus mali est si €illi saltem recte discant recteque doceant. Sed quis discet €tam bene quam patronus? Quo modo autem sequester ille €et media litium manus et quidam interpres inpendet aequo €animo laborem in alienas actiones, cum dicturis tanti suae non sint? Pessimae uero consuetudinis libellis esse conten-€tum, quos componit aut litigator, qui confugit ad patronum €quia liti ipse non sufficit, aut aliquis ex eo genere aduoca-€torum qui se non posse agere confitentur, deinde faciunt id €quod est in agendo difficillimum. Nam qui iudicare quid €dicendum, quid dissimulandum, quid declinandum mutan-€dum fingendum etiam sit potest cur non sit orator, quando, @1 quod difficilius est, oratorem facit? Hi porro non tantum €nocerent si omnia scriberent uti gesta sunt; nunc consilium €et colores adiciunt et aliqua peiora ueris, quae plerique cum €acceperunt inmutare nefas habent, et uelut themata in €scholis posita custodiunt: deinde deprenduntur, et causam €quam discere ex suis litigatoribus noluerunt ex aduersariis discunt. Liberum igitur demus ante omnia iis quorum nego-€tium erit tempus ac locum, exhortemurque ultro ut omnia €quamlibet uerbose et unde uolent %repetito tempore% ex-€ponant: non enim tam obest audire superuacua quam igno-rare necessaria. Frequenter autem et uulnus et remedium in €iis orator inueniet quae litigatori in neutram partem habere €momentum uidebantur. Nec tanta sit acturo memoriae €fiducia ut subscribere audita pigeat. Nec semel audisse sit €satis: cogendus eadem iterum ac saepius dicere litigator, non €solum quia effugere aliqua prima expositione potuerunt, prae-€sertim hominem, quod saepe euenit, imperitum, sed etiam ut sciamus an eadem dicat. Plurimi enim mentiuntur, €et tamquam non doceant causam sed agant non ut cum €patrono sed ut cum iudice locuntur. Quapropter numquam €satis credendum est, sed agitandus omnibus modis et tur-bandus et euocandus. Nam ut medicis non apparentia modo €uitia curanda sunt, sed etiam inuenienda quae latent, saepe €ipsis ea qui sanandi sunt occulentibus, ita aduocatus plura €quam ostenduntur aspiciat. Nam cum satis in audiendo €patientiae inpenderit, in aliam rursus ei personam transeun-€dum est, agendusque aduersarius, proponendum quidquid @1 €omnino excogitari contra potest, quidquid recipit in eius modi disceptatione natura. Interrogandus quam infestissime €ac premendus: nam dum omnia quaerimus, aliquando ad €uerum ubi minime expectauimus peruenimus. €@@In summa optimus est in discendo patronus incredulus: €promittit enim litigator omnia, testem populum, paratissi-€mas consignationes, ipsum denique aduersarium quaedam non negaturum. Ideoque opus est intueri omne litis instru-€mentum: quod uidere non est satis, perlegendum erit. Nam €frequentissime aut non sunt omnino quae promittebantur, €aut minus continent, aut cum alio aliquo nocituro permixta €sunt, aut nimia sunt et fidem hoc ipso detractura, quod non habent modum. Denique linum ruptum aut turbatam ceram €aut sine agnitore signa frequenter inuenies: quae nisi domi €excusseris, in foro inopinata decipient, plusque nocebunt þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ¨ˆ˜„destituta quam non promissa nocuissent. Multa etiam quae €litigator nihil ad causam pertinere crediderit patronus eruet, €modo per omnis quos tradimus argumentorum locos eat. Quos ut circumspectare in agendo et adtemptare singulos €minime conuenit propter quas diximus causas, ita in discen-€do rimari necessarium est quae personae, quae tempora loca €instituta instrumenta cetera, ex quibus non tantum illud €quod est artificiale probationis genus colligi possit, sed qui €metuendi testes, quo modo sint refellendi. Nam plurimum €refert inuidia reus an odio an contemptu laboret, quorum €fere pars prima superiores, proxima pares, tertia humiliores premit. Sic causam perscrutatus, propositis ante oculos €omnibus quae prosint noceantue, tertiam deinceps perso-€nam induat iudicis, fingatque apud se agi causam, et quod @1 €ipsum mouisset de eadem re pronuntiaturum id potentis-€simum apud quemcumque agetur existimet. Sic eum raro €fallet euentus, aut culpa iudicis erit.  @@Quae sint in agendo seruanda toto fere opere executi €sumus, pauca tamen propria huius loci, quae non tam dicendi €arte quam officiis agentis continentur, attingam. Ante omnia €ne, quod plerisque accidit, ab utilitate eum causae praesentis cupido laudis abducat. Nam ut gerentibus bella non semper €exercitus per plana et amoena ducendus est, sed adeundi €plerumque asperi colles, expugnandae ciuitates quamlibet €praecisis impositae rupibus aut operum mole difficiles, ita €oratio gaudebit quidem occasione laetius decurrendi et aequo congressa campo totas uires populariter explicabit: at si €iuris anfractus aut eruendae ueritatis latebras adire cogetur, €non obequitabit nec illis uibrantibus concitatisque sententiis €uelut missilibus utetur, sed operibus et cuniculis et insidiis et occultis artibus rem geret. Quae omnia non dum fiunt €laudantur, sed cum facta sunt, unde etiam cupidissimis €opinionis plus fructus uenit. Nam cum illa dicendi uitiosa €iactatio inter plausores suos detonuit, resurgit uerae uirtutis €fortior fama, nec iudices a quo sint moti dissimulant, et doc-€tis creditur, nec est orationis uera laus nisi cum finita est. Veteribus quidem etiam dissimulare eloquentiam fuit moris, €idque M. Antonius praecipit, quo plus dicentibus fidei minus-€que suspectae aduocatorum insidiae forent. Sed illa dissimu-€lari quae tum erat potuit: nondum enim tantum dicendi €lumen accesserat ut etiam per obstantia erumperet. Quare €artes quidem et consilia lateant et quidquid si deprenditur per-it. Hactenus eloquentia secretum habet. Verborum quidem @1 €dilectus, grauitas sententiarum, figurarum elegantia aut €non sunt aut apparent: sed uel propter hoc ipsum ostentanda €non sunt, quod apparent, ac, si unum sit ex duobus eligen-€dum, causa potius laudetur quam patronus. Finem tamen €hunc praestabit orator, ut uideatur optimam causam optime €egisse: illud certum erit, neminem peius agere quam qui €displicente causa placet: necesse est enim extra causam sit quod placet. Nec illo fastidio laborabit orator non agendi €causas minores, tamquam infra eum sint aut detractura sit €opinioni minus liberalis materia. Nam et suscipiendi ratio €iustissima est officium, et optandum etiam ut amici quam €minimas lites habeant, et abunde dixit bene quisquis rei €satisfecit. @@At quidam, etiam si forte susceperunt negotia paulo ad €dicendum tenuiora, extrinsecus adductis ea rebus circum-€linunt, ac si defecerunt alia conuiciis implent uacua causarum, €si contingit, ueris, si minus, fictis, modo sit materia ingenii €mereaturque clamorem dum dicitur. Quod ego adeo longe €puto ab oratore perfecto ut eum ne uera quidem obiecturum nisi id causa exiget credam. Ea est enim prorsus 'canina', €ut ait Appius, 'eloquentia', cognituram male dicendi sub-€ire: quod facientibus etiam male audiendi praesumenda €patientia est. Nam et in ipsos fit impetus frequenter qui €egerunt, et certe petulantiam patroni litigator luit. Sed haec €minora sunt ipso illo uitio animi quod maledicus a malefico non distat nisi occasione. Turpis uoluptas et inhumana et €nulli audientium bono grata a litigatoribus quidem frequenter @1 €exigitur, qui ultionem malunt quam defensionem; sed neque €alia multa ad arbitrium eorum facienda sunt: hoc quidem €quis hominum liberi modo sanguinis sustineat, petulans esse ad alterius arbitrium? Atqui etiam in aduocatos partis aduer-€sae libenter nonnulli inuehuntur: quod, nisi si forte merue-€runt, et inhumanum est respectu communium officiorum, et €cum ipsi qui dicit inutile (nam idem iuris responsuris datur) €tum causae contrarium, quia plane aduersarii fiunt et ini-€mici, et quantulumcumque eis uirium est contumelia augetur. Super omnia perit illa quae plurimum oratori et auctori-€tatis et fidei adfert modestia si a uiro bono in rabulam latra-€toremque conuertitur, compositus non ad animum iudicis sed ad stomachum litigatoris. Frequenter etiam species €libertatis deducere ad temeritatem solet, non causis modo €sed ipsis quoque qui dixerunt periculosam; nec inmerito €Pericles solebat optare ne quod sibi uerbum in mentem €ueniret quo populus offenderetur. Sed quod ille de populo, €id ego de omnibus sentio qui tantundem possunt nocere. €Nam quae fortia dum dicuntur uidebantur, stulta cum laese-€runt uocantur. @@Nunc, quia uarium fere propositum agentium fuit et €quorundam cura tarditatis, quorundam facilitas temeritatis €crimine laborauit, quem credam fore in hoc oratoris modum tradere non alienum uidetur. Adferet ad dicendum curae €semper quantum plurimum poterit: neque enim hoc solum €neglegentis sed mali et in suscepta causa perfidi ac proditoris €est, peius agere quam possit. Ideoque ne suscipiendae qui-€dem sunt causae plures quam quibus suffecturum se sciat. Dicet scripta quam res patietur plurima, et, ut Demosthenes €ait, si continget, et sculpta. Sed hoc aut primae actiones €aut quae in publicis iudiciis post interiectos dies dantur @1 €permiserint: at cum protinus respondendum est, omnia parari €non possunt, adeo ut paulo minus promptis etiam noceat €scripsisse, si alia ex diuerso quam opinati fuerint occurrerint. Inuiti enim recedunt a praeparatis et tota actione respiciunt €requiruntque num aliquid ex illis interuelli atque ex tem-€pore dicendis inseri possit: quod si fiat non cohaeret, nec €commissuris modo, ut in opere male iuncto, hiantibus sed ipsa coloris inaequalitate detegitur. Ita nec liber est impetus €nec cura contexta, et utrumque alteri obstat: illa enim quae €scripta sunt retinent animum, non secuntur. Itaque in iis actionibus omni, ut agricolae dicunt, pede standum est. Nam €cum in propositione ac refutatione causa consistat, quae €nostrae partis sunt scripta esse possunt: quae etiam respon-€surum aduersarium certum est (est enim aliquando certum) €pari cura refelluntur. Ad alia unum paratum adferre pos-€sumus, ut causam bene nouerimus, alterum ibi sumere, ut dicentem aduersarium diligenter audiamus. Licet tamen €praecogitare plura et animum ad omnis casus componere, €idque est tutius stilo, quo facilius et omittitur cogitatio et €transfertur. Sed siue in respondendo fuerit subito dicendum, €siue quae alia ita exegerit ratio, non oppressum se ac depren-€sum credet orator cui disciplina et studium et exercitatio dederit uires etiam facilitatis: quem armatum semper ac €uelut in procinctu stantem non magis umquam in causis €oratio quam in rebus cotidianis ac domesticis sermo deficiet, €nec se umquam propter hoc oneri subtrahet, modo sit causae €discendae tempus: nam cetera semper sciet.  @@Superest ut dicam de genere orationis. Hic erat pro-€positus a nobis in diuisione prima locus tertius: nam ita @1 €promiseram, me de arte, de artifice, de opere dicturum. Cum €sit autem rhetorices atque oratoris opus oratio pluresque eius €formae, sicut ostendam, in omnibus iis et ars est et artifex, €plurimum tamen inuicem differunt: nec solum specie, ut €signum signo et tabula tabulae et actio actioni, sed genere €ipso, ut Graecis Tuscanicae statuae, ut Asianus eloquens Attico. Suos autem haec operum genera quae dico ut auct-€ores sic etiam amatores habent, atque ideo nondum est per-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ¨Š’ƒfectus orator ac nescio an ars ulla, non solum quia aliud in €alio magis eminet, sed quod non una omnibus forma placuit, €partim condicione uel temporum uel locorum, partim iudicio €cuiusque atque proposito. @@Primi quorum quidem opera non uetustatis modo gratia €uisenda sint clari pictores fuisse dicuntur Polygnotus atque €Aglaophon, quorum simplex color tam sui studiosos adhuc €habet ut illa prope rudia ac uelut futurae mox artis primor-€dia maximis qui post eos extiterunt auctoribus praeferant, proprio quodam intellegendi, ut mea opinio est, ambitu. Post €Zeuxis atque Parrhasius non multum aetate distantes circa €Peloponnesia ambo tempora (nam cum Parrhasio sermo €Socratis apud Xenophontem inuenitur) plurimum arti addi-€derunt. Quorum prior luminum umbrarumque inuenisse €rationem, secundus examinasse subtilius lineas traditur. Nam Zeuxis plus membris corporis dedit, id amplius aut €augustius ratus atque, ut existimant, Homerum secutus, cui €ualidissima quaeque forma etiam in feminis placet. Ille uero €ita circumscripsit omnia ut eum legum latorem uocent, quia €deorum atque heroum effigies, quales ab eo sunt traditae, ceteri tamquam ita necesse sit secuntur. Floruit autem circa €Philippum et usque ad successores Alexandri pictura prae-€cipue, sed diuersis uirtutibus. Nam cura Protogenes, ratione @1 €Pamphilus ac Melanthius, facilitate Antiphilus, concipiendis €uisionibus quas $FANTASI/AS& uocant Theon Samius, ingenio et €gratia, quam in se ipse maxime iactat, Apelles est praestan-€tissimus. Euphranorem admirandum facit quod et ceteris €optimis studiis inter praecipuos et pingendi fingendique €idem mirus artifex fuit. @@Similis in statuis differentia. Nam duriora et Tuscanicis €proxima Callon atque Hegesias, iam minus rigida Calamis, €molliora adhuc supra dictis Myron fecit. Diligentia ac decor €in Polyclito supra ceteros, cui quamquam a plerisque tribui-€tur palma, tamen, ne nihil detrahatur, deesse pondus putant. Nam ut humanae formae decorem addiderit supra uerum, €ita non expleuisse deorum auctoritatem uidetur. Quin aeta-€tem quoque grauiorem dicitur refugisse, nihil ausus ultra €leuis genas. At quae Polyclito defuerunt, Phidiae atque Alcameni dantur. Phidias tamen dis quam hominibus €efficiendis melior artifex creditur, in ebore uero longe citra €aemulum uel si nihil nisi Mineruam Athenis aut Olympium €in Elide Iouem fecisset, cuius pulchritudo adiecisse aliquid €etiam receptae religioni uidetur, adeo maiestas operis deum €aequauit. Ad ueritatem Lysippum ac Praxitelen accessisse €optime adfirmant: nam Demetrius tamquam nimius in ea €reprehenditur, et fuit similitudinis quam pulchritudinis €amantior. @@In oratione uero si species intueri uelis, totidem paene €reperias ingeniorum quot corporum formas. Sed fuere quae-€dam genera dicendi condicione temporum horridiora, alio-€qui magnam iam ingenii uim prae se ferentia. Hinc sint €Laelii, Africani, Catones etiam Gracchique, quos tu licet Polygnotos uel Callonas appelles. Mediam illam formam @1 €teneant L. Crassus, Q. Hortensius. Tum deinde efflorescat €non multum inter se distantium tempore oratorum ingens €prouentus. Hic uim Caesaris, indolem Caeli, subtilitatem €Calidi, diligentiam Pollionis, dignitatem Messalae, sanctita-€tem Calui, grauitatem Bruti, acumen Sulpici, acerbitatem €Cassi reperiemus: in iis etiam quos ipsi uidimus copiam €Senecae, uires Africani, maturitatem Afri, iucunditatem Crispi, sonum Trachali, elegantiam Secundi. At M. Tullium €non illum habemus Euphranorem circa pluris artium species €praestantem, sed in omnibus quae in quoque laudantur emi-€nentissimum. Quem tamen et suorum homines temporum €incessere audebant ut tumidiorem et Asianum et redundan-€tem et in repetitionibus nimium et in salibus aliquando frigi-€dum et in compositione fractum, exultantem ac paene, quod procul absit, uiro molliorem: postea uero quam triumuirali €proscriptione consumptus est, passim qui oderant, qui inui-€debant, qui aemulabantur, adulatores etiam praesentis po-€tentiae non responsurum inuaserunt. Ille tamen qui ieiunus €a quibusdam et aridus habetur non aliter ab ipsis inimicis €male audire quam nimiis floribus et ingenii adfluentia potuit. €Falsum utrumque: sit tamen illa mentiendi propior occasio. Praecipue uero presserunt eum qui uideri Atticorum imita-€tores concupierant. Haec manus quasi quibusdam sacris €initiata ut alienigenam et parum superstitiosum deuinctum-€que illis legibus insequebatur: unde nunc quoque aridi et exsuci et exsangues. Hi sunt enim qui suae inbecillitati sani-€tatis appellationem, quae est maxime contraria, optendant: €qui quia clariorem uim eloquentiae uelut solem ferre non €possunt, umbra magni nominis delitescunt. Quibus quia @1 €multa et pluribus locis Cicero ipse respondit, tutior mihi de €hoc disserendi breuitas erit. @@Et antiqua quidem illa diuisio inter Atticos atque Asianos €fuit, cum hi pressi et integri, contra inflati illi et inanes €haberentur, in his nihil superflueret, illis iudicium maxime €ac modus deesset. Quod quidam, quorum et Santra est, hoc €putant accidisse, quod paulatim sermone Graeco in proxi-€mas Asiae ciuitates influente nondum satis periti loquendi €facundiam concupierint, ideoque ea quae proprie signari €poterant circumitu coeperint enuntiare ac deinde in eo per-seuerarint. Mihi autem orationis differentiam fecisse et dicen-€tium et audientium naturae uidentur, quod Attici limati €quidam et emuncti nihil inane aut redundans ferebant, €Asiana gens tumidior alioqui atque iactantior uaniore etiam dicendi gloria inflata est. Tertium mox qui haec diuidebant €adiecerunt genus Rhodium, quod uelut medium esse atque €ex utroque mixtum uolunt: neque enim Attice pressi neque €Asiane sunt abundantes, ut aliquid habere uideantur gentis, aliquid auctoris. Aeschines enim, qui hunc exilio delegerat €locum, intulit eo studia Athenarum, quae, uelut sata quae-€dam caelo terraque degenerant, saporem illum Atticum pere-€grino miscuerunt. Lenti ergo quidam ac remissi, non sine €pondere tamen, neque fontibus puris neque torrentibus €turbidis sed lenibus stagnis similes habentur. @@Nemo igitur dubitauerit longe esse optimum genus Atti-€corum. In quo ut est aliquid inter ipsos commune, id est €iudicium acre tersumque, ita ingeniorum plurimae formae. Quapropter mihi falli multum uidentur qui solos esse Atticos €credunt tenuis et lucidos et significantis sed quadam elo-€quentiae frugalitate contentos ac semper manum intra pal-€lium continentis. Nam quis erit hic Atticus? Sit Lysias; hunc @1 €enim amplectuntur amatores istius nominis modum: non igitur iam usque ad Coccum et Andociden remittemur. Inter-€rogare tamen uelim an Isocrates Attice dixerit: nihil enim €tam est Lysiae diuersum. Negabunt: at eius schola principes €oratorum dedit. Quaeratur similius aliquid: Hyperides Atti-€cus? 'Certe'. At plus indulsit uoluptati. Transeo plurimos, €Lycurgum, Aristogitona et his priores Isaeum, Antiphonta: €quos ut homines inter se genere similes, differentis dixeris specie. Quid ille cuius modo fecimus mentionem Aeschines? €nonne his latior et audentior et excelsior? Quid denique €Demosthenes? non cunctos illos tenues et circumspectos ui €sublimitate impetu cultu compositione superauit? non in-€surgit locis? non figuris gaudet? non tralationibus nitet? non oratione ficta dat tacentibus uocem? non illud ius €iurandum per caesos in Marathone ac Salamine propugna-€tores rei publicae satis manifesto docet praeceptorem eius €Platonem fuisse? Quem ipsum num Asianum appellabimus €plerumque instinctis diuino spiritu uatibus comparandum? €Quid Periclea? similemne credemus Lysiacae gracilitati €quem fulminibus et caelesti fragori comparant comici dum illi conuiciantur? Quid est igitur cur in iis demum qui tenui €uenula per calculos fluunt Atticum saporem putent, ibi €demum thymum redolere dicant? Quos ego existimo si quod €in iis finibus uberius inuenerint solum fertilioremue segetem €negaturos Atticam esse quod plus quam acceperit seminis reddat (quia hanc eius terrae fidem Menander eludit). Ita €nunc si quis ad eas Demosthenis uirtutes quas ille summus þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ¨Š˜šƒorator habuit %tamen% quae defuisse ei siue ipsius natura seu @1 €lege ciuitatis uidentur adiecerit, ut adfectus concitatius mo-€ueat, audiam dicentem 'non fecit hoc Demosthenes'? Et €si quid numeris exierit aptius (fortasse non possit, sed tamen €si quid exierit), non erit Atticum? Melius de hoc nomine sen-€tiant, credantque Attice dicere esse optime dicere. @@Atque in hac tamen opinione perseuerantis Graecos magis €tulerim: Latina mihi facundia, ut inuentione dispositione €consilio, ceteris huius generis artibus, similis Graecae ac €prorsus discipula eius uidetur, ita circa rationem eloquendi €uix habere imitationis locum. Namque est ipsis statim sonis €durior, quando et iucundissimas ex Graecis litteras non habe-€mus (uocalem alteram, alteram consonantem, quibus nullae €apud eos dulcius spirant: quas mutuari solemus quotiens illorum nominibus utimur; quod cum contingit, nescio quo €modo uelut hilarior protinus renidet oratio, ut in 'zephyris' €et 'zopyris': quae si nostris litteris scribantur, surdum quid-€dam et barbarum efficient) et uelut in locum earum succe-dunt tristes et horridae, quibus Graecia caret. Nam et illa €quae est sexta nostrarum paene non humana uoce, uel €omnino non uoce potius, inter discrimina dentium efflanda €est: quae etiam cum uocalem proxima accipit quassa quo-€dam modo, utique quotiens aliquam consonantium frangit, €ut in hoc ipso 'frangit', multo fit horridior; Aeolicae quoque €litterae, qua 'seruum' 'ceruum'que dicimus, etiam si forma a nobis repudiata est, uis tamen nos ipsa persequitur. Duras €et illa syllabas facit quae ad coniungendas demum subiectas €sibi uocalis est utilis, alias superuacua: 'equos' hac et 'ae-€quum' scribimus, cum etiam ipsae hae uocales duae efficiant €sonum qualis apud Graecos nullus est ideoque scribi illo-rum litteris non potest. Quid quod pleraque nos illa quasi @1 €mugiente littera cludimus, in quam nullum Graece uerbum €cadit? At illi ny iucundam et in fine praecipue quasi tinnien-€tem illius loco ponunt, quae est apud nos rarissima in clausulis. Quid quod syllabae nostrae in b litteram et d in-€nituntur adeo aspere ut plerique non antiquissimorum quidem €sed tamen ueterum mollire temptauerint, non solum 'auersa' €pro 'abuersis' dicendo, sed et in praepositione b litterae ab-sonam et ipsam s subiciendo? Sed accentus quoque cum €rigore quodam, tum similitudine ipsa minus suaues habemus, €quia ultima syllaba nec acuta umquam excitatur nec flexa €circumducitur, sed in grauem uel duas grauis cadit semper. €Itaque tanto est sermo Graecus Latino iucundior ut nostri €poetae, quotiens dulce carmen esse uoluerunt, illorum id nominibus exornent. His illa potentiora, quod res plurimae €carent appellationibus, ut eas necesse sit transferre aut cir-€cumire: etiam in iis quae denominata sunt summa paupertas €in eadem nos frequentissime reuoluit: at illis non uerborum €modo sed linguarum etiam inter se differentium copia est. @@Quare qui a Latinis exiget illam gratiam sermonis Attici, €det mihi in loquendo eandem iucunditatem et parem copiam. €Quod si negatum est, sententias aptabimus iis uocibus quas €habemus, nec rerum nimiam tenuitatem, ut non dicam pin-€guioribus, fortioribus certe uerbis miscebimus, ne uirtus utraque pereat ipsa confusione: nam quo minus adiuuat €sermo, rerum inuentione pugnandum est. Sensus sublimes €uariique eruantur: permouendi omnes adfectus erunt, oratio €tralationum nitore inluminanda. Non possumus esse tam €graciles, simus fortiores: subtilitate uincimur, ualeamus @1 €pondere: proprietas penes illos est certior, copia uincamus. Ingenia Graecorum etiam minora suos portus habent, nos €plerumque maioribus uelis mouemur: ualidior spiritus nos-€tros sinus tendat. Non tamen alto semper feremur: nam et €litora interim sequenda sunt. Illis facilis per quaelibet uada €accessus, ego aliquid, non multo tamen, altius in quo mea cumba non sidat inueniam. Neque enim, si tenuiora haec ac €pressiora Graeci melius, in eoque uincimur solo et ideo in €comoediis non contendimus, prorsus tamen omittenda pars €haec orationis, sed exigenda ut optime possumus: possumus €autem rerum et modo et iudicio esse similes, uerborum €gratia, quam in ipsis non habemus, extrinsecus condienda est. An non in priuatis et acutus et distinctus et non super €modum elatus M. Tullius? non in M. Calidio insignis haec €uirtus? non Scipio, Laelius, Cato in loquendo uelut Attici €Romanorum fuerunt? Cui porro non satis est quo nihil esse €melius potest? @@Adhuc quidam nullam esse naturalem putant eloquentiam €nisi quae sit cotidiano sermoni simillima, quo cum amicis €coniugibus liberis seruis loquamur, contento promere animi €uoluntatem nihilque arcessiti et elaborati requirente: quid-€quid huc sit adiectum, id esse adfectationis et ambitiosae in €loquendo iactantiae, remotum a ueritate fictumque ipsorum €gratia uerborum, quibus solum natura sit officium attri-butum seruire sensibus: sicut athletarum corpora, etiam si €ualidiora fiant exercitatione et lege quadam ciborum, non €tamen esse naturalia atque ab illa specie quae sit concessa €hominibus abhorrere. Quid enim, inquiunt, attinet circumitu €res ostendere et tralationibus, id est aut pluribus aut alienis @1 uerbis, cum sua cuique sint adsignata nomina? Denique €antiquissimum quemque maxime secundum naturam dixisse €contendunt: mox poetis similiores extitisse, etiam si parcius, €simili tamen ratione falsa et inpropria [2pro]2 uirtute ducentis. €Qua in disputatione nonnihil ueri est, ideoque non tam pro-€cul quam fit a quibusdam recedendum a propriis atque com-munibus. Si quis tamen, ut in loco dixi compositionis, ad €necessaria, quibus nihil minus est, aliquid melius adiecerit, €non erit hac calumnia reprendendus. Nam mihi aliam quan-€dam uidetur habere naturam sermo uulgaris, aliam uiri elo-€quentis oratio: cui si res modo indicare satis esset, nihil ultra €uerborum proprietatem elaboraret: sed cum debeat delect-€are, mouere, in plurimas animum audientis species inpellere, €utetur his quoque adiutoriis quae sunt ab eadem nobis con-cessa natura: nam et lacertos exercitatione constringere et €augere uires et colorem trahere naturale est. Ideoque in €omnibus gentibus alius alio facundior habetur et loquendo €dulcis magis (quod si non eueniret, omnes pares essent), et €idem homines aliter de re alia locuntur et seruant persona-€rum discrimina. Ita, quo quisque plus efficit dicendo, hoc magis secundum naturam eloquentiae dicit. Quapropter ne €illis quidem nimium repugno qui dandum putant nonnihil €esse temporibus atque auribus nitidius aliquid atque adfect-€ius postulantibus. Itaque non solum ad priores Catone €Gracchisque, sed ne ad hos quidem ipsos oratorem alligan-€dum puto. Atque id fecisse M. Tullium uideo, ut cum omnia @1 €utilitati, tum partem quandam delectationi daret, cum et €suam se rem agere diceret, ageret autem maxime litigatoris: nam hoc ipso proderat, quod placebat. Ad cuius uoluptates €nihil equidem quod addi possit inuenio, nisi ut sensus nos €quidem dicamus pluris: nempe enim fieri potest salua tracta-€tione causae et dicendi auctoritate, si non crebra haec lumina et continua fuerint et inuicem offecerint. Sed me hactenus €cedentem nemo insequatur ultra; do tempori, ne hirta toga €sit, non ut serica, ne intonsum caput, non [2ut]2 in gradus €atque anulos comptum: cum eo quod, si non ad luxuriam €ac libidinem referas, eadem speciosiora quoque sint quae honestiora. Ceterum hoc, quod uulgo sententias uocamus, €quod ueteribus praecipueque Graecis in usu non fuit (apud €Ciceronem enim inuenio), dum rem contineant et copia non €redundent et ad uictoriam spectent quis utile neget? Feriunt €animum et uno ictu frequenter inpellunt et ipsa breuitate €magis haerent et delectatione persuadent. @@At sunt qui haec excitatiora lumina, etiam si dicere €permittant, a componendis tamen orationibus excludenda €arbitrentur. Quocirca mihi ne hic quidem locus intactus est €omittendus: nam plurimi eruditorum aliam esse dicendi €rationem, aliam scribendi putauerunt, ideoque in agendo €clarissimos quosdam nihil posteritati mansurisque mox €litteris reliquisse, ut Periclem, ut Demaden: rursus alios ad þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ¨Š˜±ˆˆcomponendum optimos actionibus idoneos non fuisse, ut Isocraten; praeterea in agendo plus impetus plerumque et €petitas uel paulo licentius uoluptates (commouendos enim €esse ducendosque animos imperitorum): at quod libris @1 €dedicatum in exemplum edatur et tersum ac limatum et ad €legem ac regulam compositum esse oportere, quia ueniat in manus doctorum et iudices artis habeat artifices. Quin illi €subtiles, ut sibi ac multis persuaserunt, magistri $PARA/DEIGMA €dicendo, $E)NQU/MHMA& scribendo esse aptius tradiderunt. Mihi €unum atque idem uidetur bene dicere ac bene scribere, neque €aliud esse oratio scripta quam monumentum actionis habitae; €itaque non illas modo, ut opinor, debet habere uirtutes * dico, €non uitia: nam imperitis placere aliquando quae uitiosa sint scio. Quo different igitur? Quod si mihi des consilium iudicum €sapientium, perquam multa recidam ex orationibus non €Ciceronis modo sed etiam eius qui est strictior multo, Demo-€sthenis. Neque enim adfectus omnino mouendi erunt nec aures €delectatione mulcendae, cum etiam prohoemia superuacua €esse apud talis Aristoteles existimet; non enim trahentur his €illi sapientes: proprie et significanter rem indicare, proba-tiones colligere satis est. Cum uero iudex detur aut populus aut €ex populo laturique sententiam indocti saepius atque interim €rustici, omnia quae ad optinendum quod intendimus prodesse €credemus adhibenda sunt, eaque et cum dicimus promenda €et cum scribimus ostendenda sunt, si modo ideo scribimus ut doceamus quo modo dici oporteat. An Demosthenes male €sic egisset ut scripsit, aut Cicero? Aut eos praestantissimos €oratores alia re quam scriptis cognoscimus? Melius egerunt €igitur an peius? Nam si peius, sic potius oportuit dici ut €scripserunt, si melius, sic potius oportuit scribi ut dixerunt. Quid ergo? semper sic aget orator ut scribet? Si licebit, €semper. Sed erunt quae impediant breuitate tempora a iudice @1 €data: multum ex eo quod potuit dici recidetur, editio habe-€bit omnia. Quaedam secundum naturam iudicantium dicta €sunt: non ita posteris tradentur, ne uideantur propositi fuisse, non temporis. Nam id quoque plurimum refert, quo €modo audire iudex uelit, atque 'eius uultus saepe ipse rector €est dicentis', ut Cicero praecipit. Ideoque instandum iis quae €placere intellexeris, resiliendum ab iis quae non recipientur. €Sermo ipse qui facillime iudicem doceat aptandus; nec id €mirum sit, cum etiam testium personis aliqua mutentur. Prudenter enim qui, cum interrogasset rusticum testem an €Amphionem [2nosset]2, negante eo detraxit adspirationem €breuiauitque secundam eius nominis syllabam, et ille eum sic €optime norat. Huius modi casus efficient ut aliquando dica-€tur aliter quam scribitur, cum dicere quo modo scribendum €est non licet. @@Altera est diuisio, quae in tris partis et ipsa discedit, qua €discerni posse etiam recta dicendi genera inter se uidentur. €Namque unum subtile, quod $I)SXNO/N& uocant, alterum grande €atque robustum, quod $A(DRO/N& dicunt, constituunt, tertium €alii medium ex duobus, alii floridum (namque id $A)NQHRO/N appellant) addiderunt. Quorum tamen ea fere ratio est, ut pri-€mum docendi, secundum mouendi, tertium illud, utrocumque €est nomine, delectandi siue, ut alii dicunt, conciliandi prae-€stare uideatur officium, in docendo autem acumen, in concili-€ando lenitas, in mouendo uis exigi uideatur. Itaque illo subtili €praecipue ratio narrandi [2probandique]2 consistet, estque @1 €id etiam detractis ceteris uirtutibus suo genere plenum. Medius hic modus et tralationibus crebrior et figuris erit €iucundior, egressionibus amoenus, compositione aptus, sen-€tentiis dulcis, lenior tamquam amnis et lucidus quidem sed uirentibus utrimque ripis inumbratus. At ille qui saxa de-€uoluat et 'pontem indignetur' et ripas sibi faciat multus et €torrens iudicem uel nitentem contra feret, cogetque ire qua €rapiet. Hic orator et defunctos excitabit ut Appium Caecum, €apud hunc et patria ipsa exclamabit, aliquandoque * %Cicero-€nem in oratione contra Catilinam in senatu% adloquetur. Hic et amplificationibus extollet orationem et in supra-€lationem quoque erigetur: 'quae Charybdis tam uorax?' et €'Oceanus medius fidius ipse': nota sunt enim etiam studiosis €haec lumina. Hic deos ipsos in congressum prope suum ser-€monemque deducet: 'uos enim Albani tumuli atque luci, uos, €inquam, Albanorum obrutae arae, sacrorum populi Romani €sociae et aequales.' Hic iram, hic misericordiam inspirabit: €hoc dicente iudex pallebit et flebit et per omnis adfectus €tractus huc atque illuc sequetur nec doceri desiderabit. Quare si ex tribus his generibus necessario sit eligendum €unum, quis dubitet hoc praeferre omnibus, et ualidissimum €alioqui et maximis quibusque causis accommodatissimum? @1 Nam et Homerus breuem quidem cum iucunditate et pro-€priam (id enim est non deerrare uerbis) et carentem super-€uacuis eloquentiam Menelao dedit, quae sunt uirtutes generis €illius primi, et ex ore Nestoris dixit dulciorem melle profluere €sermonem, qua certe delectatione nihil fingi maius potest: €sed summam expressurus [est] in Vlixe facundiam et magni-€tudinem illi uocis et uim orationis niuibus [et] copia uer-borum atque impetu parem tribuit. Cum hoc igitur nemo €mortalium contendet, hunc ut deum homines intuebuntur. €Hanc uim et celeritatem in Pericle miratur Eupolis, hanc €fulminibus Aristophanes comparat, haec est uere dicendi €facultas. @@Sed neque his tribus quasi formis inclusa eloquentia est. €Nam ut inter gracile ualidumque tertium aliquid constitu-€tum est, ita horum interualla sunt atque inter haec ipsa mix-tum quiddam ex duobus medium est, quoniam et subtili €plenius aliquid atque subtilius et uehementi remissius atque €uehementius inuenitur, ut illud lene aut ascendit ad fortiora €aut [2ad]2 tenuiora summittitur. Ac sic prope innumerabiles €species reperiuntur, quae utique aliquo momento inter se €differant: sicut quattuor uentos generaliter [2a]2 totidem €mundi cardinibus accepimus flare, cum interim plurimi €medii et eorum uaria nomina et quidam etiam regionum ac fluminum proprii deprehenduntur. Eademque musicis ratio €est, qui cum in cithara quinque constituerunt sonos, plurima @1 €deinde uarietate complent spatia illa neruorum, atque his €[atque huc] quos interposuerant inserunt alios, ut pauci illi €transitus multos gradus habeant. @@Plures igitur etiam eloquentiae facies, sed stultissimum €quaerere ad quam se recturus sit orator, cum omnis species, €quae modo recta est, habeat usum, atque id ipsum non sit €oratoris quod uulgo genus dicendi uocant: utetur enim, ut €res exiget, omnibus, nec pro causa modo sed pro partibus causae. Nam ut non eodem modo pro reo capitis et in certa-€mine hereditatis et de interdictis ac sponsionibus et de certa €credita dicet, sententiarum quoque in senatu et contionum €et priuatorum consiliorum seruabit discrimina, multa ex €differentia personarum locorum temporumque mutabit: ita €in eadem oratione [2aliter concitabit]2, aliter conciliabit, non €ex isdem haustibus iram et misericordiam petet, alias ad docendum, alias ad mouendum adhibebit artis. Non unus €color prohoemii narrationis argumentorum egressionis €perorationis seruabitur. Dicet idem grauiter seuere acriter €uehementer concitate copiose amare, idem comiter remisse €subtiliter blande leniter dulciter breuiter urbane, non ubique similis sed ubique par sibi. Sic fiet cum id propter quod €maxime repertus est usus orationis, ut dicat utiliter et ad €efficiendum quod intendit potenter, tum laudem quoque, €nec doctorum modo sed etiam uulgi, consequatur. @@Falluntur enim plurimum qui uitiosum et corruptum €dicendi genus, quod aut uerborum licentia exultat aut €puerilibus sententiolis lasciuit aut inmodico tumore tur-€gescit aut inanibus locis bacchatur aut casuris si leuiter ex-€cutiantur flosculis nitet aut praecipitia pro sublimibus habet €aut specie libertatis insanit, magis existimant populare atque @1 plausibile. Quod quidem placere multis nec infitior nec €miror: est enim iucunda res ac fauorabilis qualiscumque elo-€quentia, et ducit animos naturali uoluptate uox omnis, þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ¨Š˜Ê„neque aliunde illi per fora atque aggerem circuli. Quo minus €mirum est quod nulli non agentium parata uulgi corona est. Vbi uero quid exquisitius dictum accidit auribus imperito-€rum, qualecumque id est, quod modo se ipsi posse desperent, €habet admirationem, neque inmerito: nam ne illud quidem €facile est. Sed euanescunt haec atque emoriuntur compara-€tione meliorum, ut lana tincta fuco citra purpuras placet, €'at si contuleris eam Lacaenae, conspectu melioris obruatur', ut Ouidius ait. Si uero iudicium his corruptis acrius adhibeas €ut fucinis sulphura, iam illum quo fefellerant exuant men-€titum colorem et quadam uix enarrabili foeditate pallescant. €Lucent igitur haec citra solem et ut quaedam exigua animalia €igniculi uidentur in tenebris. Denique mala multi probant, €nemo improbat bona. @@Neque uero omnia ista de quibus locuti sumus orator €optime tantum sed etiam facillime faciet. Neque enim uim €summam dicendi et os admiratione dignum infelix usque ad €ultimum sollicitudo persequitur nec oratorem macerat et €coquit aegre uerba uertentem et perpendendis coagmen-tandisque eis intabescentem. Nitidus ille et sublimis et €locuples circumfluentibus undique eloquentiae copiis im-€perat: desinit enim [2in]2 aduersa niti qui peruenit in sum-€mum. Scandenti circa ima labor est, ceterum quantum @1 processeris, mollior cliuus ac laetius solum. Et si haec quoque €iam lenius supina perseuerantibus studiis euaseris, inde fruc-€tus inlaborati offerunt sese et omnia sponte proueniunt: €quae tamen cotidie nisi decerpantur arescunt. Sed et copia €habeat modum, sine quo nihil nec laudabile nec salutare est, et nitor ille cultum uirilem et inuentio iudicium. Sic erunt €magna non nimia, sublimia non abrupta, fortia non teme-€raria, seuera non tristia, grauia non tarda, laeta non luxu-€riosa, iucunda non [lux] dissoluta, grandia non tumida. €Similis in ceteris ratio est ac tutissima fere per medium uia, €quia utriusque ultimum uitium est.  @@His dicendi uirtutibus usus orator in iudiciis consiliis €contionibus senatu, in omni denique officio boni ciuis, finem €quoque dignum et optimo uiro et opere sanctissimo faciet, €non quia prodesse umquam satis sit et illa mente atque illa €facultate praedito non optandum operis pulcherrimi quam €longissimum tempus, sed quia decet hoc quoque prospicere, ne quid peius quam fecerit faciat. Neque enim scientia modo €constat orator, quae augetur annis, sed uoce latere firmitate: €quibus fractis aut inminutis aetate seu ualetudine cauendum €ne quid in oratore summo desideretur, ne intersistat fatiga-€tus, ne quae dicet parum audiri sentiat, ne se quaerat prio-rem. Vidi ego longe omnium quos mihi cognoscere contigit €summum oratorem Domitium Afrum ualde senem cotidie €aliquid ex ea quam meruerat auctoritate perdentem, cum €agente illo quem principem fuisse quondam fori non erat €dubium alii, quod indignum uideatur, riderent, alii erubesc-€erent: quae occasio %illo% fuit dicendi malle eum deficere @1 quam desinere. Neque erant illa qualiacumque mala, sed €minora. Quare antequam in has aetatis ueniat insidias, €receptui canet et in portum integra naue perueniet. Neque €enim minores eum cum id fecerit studiorum fructus prose-€quentur: aut ille monumenta rerum posteris aut, ut L. €Crassus [aut] in libris Ciceronis destinat, iura quaerentibus €reddet aut eloquentiae componet artem aut pulcherrimis uitae praeceptis dignum os dabit. Frequentabunt uero eius €domum optimi iuuenes more ueterum et uere dicendi uiam €uelut ex oraculo petent. Hos ille formabit quasi eloquentiae €parens, et ut uetus gubernator litora et portus et quae tem-€pestatium signa, quid secundis flatibus quid aduersis ratio €poscat docebit, non humanitatis solum communi ductus officio, sed amore quodam operis: nemo enim minui uelit id €in quo maximus fuit. Quid porro est honestius quam docere €quod optime scias? Sic ad se Caelium deductum a patre €Cicero profitetur, sic Pansam, Hirtium, Dolabellam [2ad]2 morem praeceptoris exercuit cotidie dicens audiensque. Ac €nescio an eum tum beatissimum credi oporteat fore cum iam €secretus et consecratus, liber inuidia, procul contentionibus €famam in tuto conlocarit et sentiet uiuus eam quae post fata €praestari magis solet [et] uenerationem et quid apud posteros €futurus sit uidebit. @@Conscius sum mihi, quantum mediocritate ualui, quaeque €antea scierim quaeque operis huiusce gratia potuerim inqui-€rere candide me atque simpliciter in notitiam eorum, si qui €forte cognoscere uoluissent, protulisse. Atque id uiro bono @1 satis est, docuisse quod scierit. Vereor tamen ne aut magna €nimium uidear exigere, qui eundem uirum bonum esse et €dicendi peritum uelim, aut multa, qui tot artibus in pueritia €discendis morum quoque praecepta et scientiam iuris €ciuilis praeter ea quae de eloquentia tradebantur adiecerim, €quique haec operi nostro necessaria esse crediderint uelut €moram rei perhorrescant et desperent ante experimentum. [tu] Qui primum renuntient sibi quanta sit humani ingenii €uis, quam potens efficiendi quae uelit, cum maria transire, €siderum cursus numerosque cognoscere, mundum ipsum €paene dimetiri minores sed difficiliores artes potuerint. Tum €cogitent quantam rem petant quamque nullus sit hoc pro-posito praemio labor recusandus. Quod si mente conceperint, €huic quoque parti facilius accedent, ut ipsum iter neque €inperuium neque saltem durum putent. Nam id quod prius €quodque maius est, ut boni uiri simus, uoluntate maxime €constat: quam qui uera fide induerit, facile eas idem quae uirtutem docent artis accipiet. Neque enim aut tam perplexa €aut tam numerosa sunt quae %praemuntur% ut non pau-€corum admodum annorum intentione discantur. Longam €[in] eam facit operam quod repugnamus: breuis est institutio €uitae honestae beataeque, si credas; natura enim nos ad €mentem optimam genuit, adeoque discere meliora uolenti-€bus promptum est ut uere intuenti mirum sit illud magis, malos esse tam multos. Nam ut aqua piscibus, ut sicca €terrenis, circumfusus nobis spiritus uolucribus conuenit, ita €certe facilius esse oportebat secundum naturam quam contra €eam uiuere. Cetera uero, etiam si aetatem nostram non spatio @1 €senectutis sed tempore adulescentiae metiamur, abunde mul-€tos ad discendum annos habent: omnia enim breuiora reddet ordo et ratio et modus. Sed culpa est in praeceptoribus €prima, qui libenter detinent [2quos]2 occupauerunt, partim €cupiditate diutius exigendi mercedulas, partim ambitione, €quo difficilius [2uideatur esse]2 quod pollicentur, partim etiam €inscientia tradendi uel neglegentia: proxima in nobis, qui €morari in eo quod nouimus [2quam]2 discere quae nondum scimus melius putamus. Nam ut de nostris potissimum €studiis dicam, quid attinet tam multis annis quam in more €est plurimorum, ut de iis a quibus magna in hoc pars aetatis €absumitur taceam, declamitare in schola et tantum laboris €in rebus falsis consumere, cum satis sit modico tempore imaginem ueri discriminis et dicendi leges comperisse? Quod €non eo dico quia sit umquam omittenda dicendi exercitatio, €sed quia non in una sit eius specie consenescendum. * cognosc-€ere et praecepta uiuendi perdiscere et in foro nos experiri €potuimus dum scholastici sumus. Discendi ratio talis ut non €multos [2poscat]2 annos: quaelibet enim ex iis partibus quarum €habui mentionem in paucos libros contrahi solet, adeo non €est infinito spatio ad traditionem opus. Reliqua est [2exerci-tatio]2, quae uires cito facit, cum fecit tuetur. Rerum cognitio €cotidie crescit; et tamen quam multorum ad eam librorum €necessaria lectio est, quibus aut rerum exempla ab historicis €aut dicendi ab oratoribus petuntur, philosophorum quoque @1 €consultorumque opiniones, si utilia uelimus legere, non, quod [2ne fieri]2 quidem potest, omnia. Sed breue nobis tempus €nos fecimus: quantulum enim studiis partimur? Alias horas €uanus salutandi labor, alias datum fabulis otium, alias €spectacula, alias conuiuia trahunt. Adice tot genera ludendi €et insanam corporis curam, peregrinationes, rura, calculorum €anxiam sollicitudinem, inuitamenta libidinum et uinum et €fractis omni genere uoluptatum animis ne ea quidem tem-þ°°²ÿï°°±ÿï‚ÉîóôÿïƒÑõéîôÿ¸Œ¨‹˜“pora idonea quae supersunt. Quae si omnia studiis inpen-€derentur, iam nobis longa aetas et abunde satis ad discendum €spatii uideretur uel diurna tantum computantibus tempora, €ut nihil noctes, quarum bona pars omni somno longior est, €adiuuarent. Nunc computamus annos non quibus studuimus sed quibus uiximus. Nec uero si geometrae [2et musici]2 et €grammatici ceterarumque artium professores omnem suam €uitam, quamlibet longa fuerit, in singulis artibus con-€sumpserunt, sequitur ut pluris quasdam uitas ad plura €discenda desideremus. Neque enim illi didicerunt haec €usque in senectutem, sed ea sola didicisse contenti fuerunt €ac tot annos non in percipiendo exhauserunt [2sed in prae-€cipiendo]2. @@Ceterum, ut de Homero taceam, in quo nullius non artis €aut opera perfecta aut certe non dubia uestigia reperiuntur, €ut Elium Hippian transeam, [2qui non]2 liberalium modo dis-€ciplinarum prae se scientiam tulit, sed uestem et anulum €crepidasque quae omnia manu sua fecerat in usu habuit, @1 €atque ita se praeparauit ne cuius alterius ope egeret: inlusisse €tot [2malis]2 quot summa senectus habet uniuersae Graeciae €credimus Gorgian, qui quaerere auditores de quo quisque uellet iubebat. Quae tandem ars digna litteris Platoni defuit? €Quot saeculis Aristoteles didicit ut non solum quae ad philo-€sophos atque oratores pertinent scientia complecteretur, sed €animalium satorumque naturas omnis perquireret? Illis haec €inuenienda fuerunt, nobis cognoscenda sunt. Tot nos prae-€ceptoribus, tot exemplis instruxit antiquitas, ut possit uideri €nulla sorte nascendi aetas felicior quam nostra, cui docendae priores elaborarunt. M. igitur Cato, idem summus imperator, €idem sapiens, idem orator, idem historiae conditor, idem €iuris, idem rerum rusticarum peritissimus fuit; inter tot €operas militiae, tantas domi contentiones rudi saeculo litteras €[2Graecas]2 aetate iam declinata didicit, ut esset homini-€bus documento ea quoque percipi posse quae senes concu-pissent. Quam multa, paene omnia tradidit Varro! Quod €instrumentum dicendi M. Tullio defuit? Quid plura? cum €etiam Cornelius Celsus, mediocri uir ingenio, non solum de €his omnibus conscripserit artibus, sed amplius rei militaris €et rusticae et medicinae praecepta reliquerit, dignus uel ipso €proposito ut eum scisse omnia illa credamus. @@At perficere tantum opus arduum, et nemo perfecit. Ante €omnia sufficit ad exhortationem studiorum capere id rerum €naturam, nec quidquid non est factum ne fieri quidem €posse, cum omnia quae magna sunt atque admirabilia tem-pus aliquod quo primum efficerentur habuissent: nam et €poesis ab Homero et Vergilio tantum fastigium accepit et @1 €eloquentia a Demosthene atque Cicerone, denique quidquid €est optimum ante non fuerat. Verum etiam si qui summa €desperet (quod cur faciat cui ingenium ualetudo facultas €praeceptores non deerunt?), tamen est, ut Cicero ait, pul-chrum in secundis tertiisque consistere. Neque enim si quis €Achillis gloriam in rebus bellicis consequi non potest, Aiacis €aut Diomedis laudem aspernabitur, nec qui Homeri non €fuerunt * Quin immo si hanc cogitationem homines habuis-€sent, ut nemo se meliorem fore eo qui optimus fuisset €arbitraretur, ii ipsi qui sunt optimi non fuissent, nec post €Lucretium ac Macrum Vergilius nec post Crassum et Horten-sium Cicero, sed nec illi qui post eos fuerunt. Verum ut trans-€eundi spes non sit, magna tamen est dignitas subsequendi. €An Pollio et Messala, qui iam Cicerone arcem tenente €eloquentiae agere coeperunt, parum in uita dignitatis €habuerunt, parum ad posteros gloriae tradiderunt? Alioqui €pessime de rebus humanis perductae in summum artes €mererentur, si quod optimum, [2idem ultimum]2 fuisset. Adde quod magnos modica quoque eloquentia parit fructus, €ac si quis haec studia utilitate sola metiatur, paene illi per-€fectae par est. Neque erat difficile uel ueteribus uel nouis €exemplis palam facere non aliunde maiores opes honores €amicitias, laudem praesentem futuram hominibus contigisse, €nisi indignum litteris esset ab opere pulcherrimo, cuius trac-€tatus atque ipsa possessio plenissimam studiis gratiam refert, €hanc minorem exigere mercedem, more eorum qui a se non €uirtutes sed uoluptatem quae fit ex uirtutibus peti dicunt. Ipsam igitur orandi maiestatem, qua nihil di inmortales @1 €melius homini dederunt et qua remota muta sunt omnia et €luce praesenti ac memoria posteritatis carent, toto animo €petamus, nitamurque semper ad optima, quod facientes aut €euademus in summum aut certe multos infra nos uidebimus. @@Haec erant, Marcelle Vitori, quibus praecepta dicendi pro €uirili parte adiuuari posse per nos uidebantur, quorum cog-€nitio studiosis iuuenibus si non magnam utilitatem adferet, €at certe, quod magis petimus, bonam uoluntatem. @1 ï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«ô@@. . . manifestum est, et in hac tamen civitate extra controversiam prae-€cipue . . . positum . . . eos qui a se homines occisos esse fateantur €teneri lege. Qui distingues igit . . . sa . . . ere. 'Occidisti adulteros.' Quis €igitur dubitat hoc in [2hac]2 civitate a legibus permissum? 'Adulterum' €inquit 'cum adultera liceat occidere': quid aliud feci? 'Sed non licuit €occidere tibi': et in hoc omnem calumniam suam contrahit, [2ut]2 neget €mihi licuisse occidere: primum quod ius civis non habuerim eo tempore quo exul eram; nec ad me iura pertinuisse quod exulo. Si in perpetuum €exilium missus essem, forsitan posset de hoc quaeri, an ad leges per-€tinuerim, cum illud ex lege fieret quod exularem. Quinquennale vero €exilium dubium est quin . . . processerit absente me, €neque erat causa propter quam vis inferretur ei qui inprudens occidisset. Non damnabatur animus, aut sceleris ea poena erat. 'Sed ut pertinuerit' €inquit 'ad te lex, [2occidere]2 tamen tibi non licuit, cum ad occidendum €venire non licuerit. Lex enim quinquennio te iubet exulare.' Puta me €contra ius redisse [2et]2 sic [2mecum]2 in praesentia [2age]2 tamquam contra €ius redissem. Non tamen mihi obicere debes quod occiderim, sed quod [2reversus sim]2 . . . tingente fecisse contra leges . . . contra illam tamen €legem feci . . . ad iudicium pertinet . . . sic etiam redire mihi licu-€isse . . . hoc rerum . . . occidere licere. Ergo lex qu . . . €significat omnia . . . quae adversus adulteros scripta est ut contra €alias leges . . . ab exilio, nec homines occidere licuit. Sed quemad-€modum homine . . . erant ita rever . . ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Locus potens, [quomodo] quantum liceat adversus adulteros. Sed in €hac controversia facere oportet quod in omnibus fere, ut quotiens com-€munem dixerimus locum ad proprium revertamur. Communis est locus €adversus adulteros omnes, proprius adversum hos adulteros. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Itane mulier inpune peccarit quae calamitatem viri sui pro occasione €habuit . . . bus erat, cui quinquennium breve videbatur. Aequale enim €illud fuit adult . . . narrabatur cuius opinio . . . dum frequens; €sed paene continuum ac perpetuum fuit. Ne quis autem existimet nunc €adulterium unius tantum vindicandum: [2pertinet]2 ad exemplum totius €civitatis.  Ÿôÿ@@@@{1[2Depositi infitiator]2}1 Ÿðòÿ&7Qui depositum infitiatus fuerit, quadruplum solvat&. Qui filium €luxuriosum relinquebat, pecuniam apud amicum deposuit et mandavit €ut redderet emendato. Peti=t adulescens pecuniam * * * Ille quadruplum €petit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@. . . videtur hic adulescens . . . tamen asper exactor . . . quoniam €persona nobis proponitur amici, et amici hoc ipso de quo agitur pro-€bati. Nam ita facilius ostendemus omnia eum fecisse adulescentis ipsius €causa, si ne reus quidem usquam ad odium compellitur. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Depositum qui infitiatus fuerit, quadruplum solvat.' Infitiari est de-€positum nolle solvere. Itaque ne actio quidem haec dari potest nisi €adversus eum qui damnatus fuerit. Eo enim tempore quaeratur necesse €est an habeat pecuniam et an infitietur; neque omnino quadruplum €solvere debet nisi simplam [2debere]2 convictus. Quare si hanc tantum €negasset aliquando et postea obtulisset, non tamen poterat videri qua-€druplo obligatus, cum hoc ipsum quadruplum cum ea summa %habuerit þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«õ’ˆˆquae negatur%. Quid si et absolutus est hoc iudicio, cum in quadruplum @1 damnari poterat? Neque enim ideo debet quadruplum solvere quia €potuit ne simplum quidem solvere. Si ipsam pecuniam quae a patre tuo €apud amicum [2deposita est repetere]2 velles, non liceret tamen tibi rem €iudicatam retractare. Hoc ergo fieri potest, ut rem non potueris repetere, €poenam rei petas? ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec circa ius, illa circa aequitatem. Qui quadruplum ab infitiatore €petit, illa dicere solet: 'Oportet poenam esse avaritiae et adfici supplicio €cupiditates; neque enim aliter fides constare potuerit apud homines nisi €metu contineantur. Depositum [hoc] eo magis vindicandum est quod €fere secreta sunt citra probationem.' Non potest omnino in hoc arguere €avaritiam. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Depositum quo tempore petisti? Luxuriosus adhuc. Si voluisset con-€fiteri habere se pecuniam, nondum tamen debebat. Non est in depositis €simplex condicio. Deponitur aliquid quod quandocumque repetitur red-€dendum est; deponitur aliquid in tempus. Hoc quomodo depositum €erat? Ut acciperes cum luxuriari desisses. Quo tempore repetebas adhuc €luxuriabaris. Non debebatur ergo, nec potest videri infitiatum quod eo tempore negavit quo illi extorqueri non posset vel confitenti. 'Quare €tamen negare maluit quam hoc iure uti?' Quoniam te luxuriosum spes €adhuc pecuniae faciebat. An non hoc est quod te fecerit frugi? Didicisti €tibi pecuniam [2frugalitate]2 et labore servandam. @@At mehercule vereor ne cito obtulerit. Sine dubio tu discussam luxu-€riam vis probare avaritia; at haec ipsa accipiendae pecuniae fames alias €videtur prodere cupiditates. Satis erat homini frugi quod accepisti. Ita-€que et alias quoque condiciones frugalitati tuae ponit amicus paternus: €si vixeris quomodo videris fecisse, si tenendi potius patrimonii quam €auferendi habueris curam, est adhuc quod tibi possit tribuere patri-€monium paternum; sed adhuc habet suum. @1  Ÿôÿ@@@@{1Soporatus fortis privignus}1 ŸðòÿQui fortiter fecerat, bello imminente, soporem ab noverca subiectum €bibit. Causam dixit tamquam desertor. Absolutus accusat novercam €veneficii. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Etiamsi, iudices, eventus proximae causae satis videri potest etiam in €hanc quoque pronuntiasse, primum tamen doloris mei professionem €dissimulare non possum, quod novercam ante accusare non potui. Debeo €quidem sententiis iudicum omnia; homo tamen gravissimam iniuriam €passus adhuc tantum absolutus sum. Verum me quamvis praecipue in €hoc iudicium agat ultio %talis illud quidem periculum fallit% hodie con-€stituetis an merito absolutus sim. Inter summa discrimina rei publicae %non fuit venenum% * * * ego deserui. Si quid autem ad hanc praeteritorum €indignationem adicere etiam forma ipsa iudicii potest, illud certe est €quod nulla possit tolerare patientia, quod se mihi contendit noverca €beneficium dedisse. Vos aestimabitis quid de persona hac sentiatis: non €fecisset hoc mater; certe, quod mihi satis est, pater non fecit. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Quotiens finiendum erit, primum intueri debebitis quid utraque pars €velit, deinde id quod vult quam brevissime complecti. Quare negat €venenum esse qui pro rea dicit? Quia non occiderit neque sit morti-€ferum. Quare dicit venenum esse qui accusat? Quoniam medicamentum €sit et efficiat aliquid contra naturam. Ergo non est satis id modo videri €venenum quod occidat, sed haec omnia venena sunt [2quae * * * ]2. 'Ad €tuam quidem finitionem etiam mortiferum istud erit: nam cum id ageres €ut desererem, desertorem poena sequatur, etiam id quod deesse huic €medicamento videbatur adieceras.' @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Veneficii accuso. Veneficam dico quae soporem dedit. Unde tibi [2in]2 €hos usus venena? Notiora sunt quaedam pernicie et experimento de-€prehenduntur, adeo ut aliqua publice dentur. Hoc quid est? quid tu vis €vocari? In tempus venenum, quo mens aufertur, quo corpus gravatur, €quo membra solvuntur. Saepe in scelere virtutis est nosse veneni modum, €eo magis quod videmus copia constare, quod temperamento quodam, €ut stetur citra mortem. Si quis accusare te veneficii voluisset illo tem-€pore quo sane non vacabat, si protulisset corpus meum, quod non €solum motu %corporis%, familiae conclamatione excitari non potuit sed €belli tumultu et fragore signorum et trepidatione totius civitatis, victu-rum promitteres? Veneficium scientia docui, veneficium periculo docui; €volo dicere et de animo. Potionem istam cui dedisti? Quo tempore €dedisti? Privigno dedisti. Si alio tempore dedisses, deceptam te putarem; €nunc excogitasti potionem quae me lege occideret. @@Equidem, si me interroges, vixisse me illo tempore non arbitror. Quid €enim [2eram]2, pro di inmortales? aut in qua parte naturae locavit me €noverca? Bellum mihi nuntiatum est, et hominem quem non peregrinatio €detinuit, non absentia ulla a periculo civitatis relegavit, [2somnus vinxit]2. Quid acti sit manente me intra muros commilitones mei narraverunt; €dicitur ingens fuisse proelium, commissa utrimque acies, dubia saepe €victoria et huc atque illuc spes inclinata, cum interim miles in quo plu-€rimum fiduciae, in quo maximum momentum videbatur, in nulla parte €visus auditur. Quid plus contingere potuit hosti si perissem? Non alio modo audivi bella quam avorum proavorumque temporibus. At si mihi €detur emendatio praeteritorum, utinam noverca illud statim venenum €dedisset quo vita auferretur! Illa potione consumptum tota civitas ad €rogum tulisset, celebrasset laudes; etiam temporis discrimen multum €attulisset admirationis_illa dicerent homines: 'non tulissemus haec si vixisset.' 'Ego' inquit 'tamen animo bono feci. Erubescite, matres, quae €amplexae armatos iam liberos impiae tamen iam estis mei exemplo. €Inventa est tota civitate [2una quae]2 magis amaret, una quae parceret: €noverca.' Non dico de his adhuc quae secuta sunt, non illam iudicii €contumeliam; interim tamen, quid mihi potuit gravius accidere? Quam €ego, dii deaeque, perdidi occasionem! Obtulerat deus tempus merita €geminandi; venerat dies adprobandi quod fortiter feceram, id non for-tunam fuisse. Felices commilitones mei: hostium terga vidistis, calcastis €cadavera, victoriam publicam clamore laeti retulistis; at ego 'quando @1 €pugnandum est?' interrogavi, longamque illam novercae noctem tandem €emensus non mente, non gradu constiti, ac mihi vicisse cives meos €accusator indicavit. @@Videor ex magna parte iam adprobasse causam proximo iudicio. Quo €enim modo absolutus sum nisi illa accusatori dicerem: 'vis tenuit et €devincta mens'?  Ÿôÿ@@@@{1Raptoris divitis bona}1 Ÿðòÿ&7Mariti bona uxor accipiat&. Adulescens locuples rapuit; priusquam €optaret puella, misit ad eam propinquos rogatum ut nuptias haberet. €Auditis illa precibus tacuit et flevit. Percussit se adulescens. Priusquam €expiraret, optavit illa nuptias. Petunt bona propinqui et uxor. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Demonstranda vobis est via: videte quid utraque pars velit, quid utra-€que pars dicat, et illud quam fieri potest brevissime et significantissime €comprehendite. Ut puta, dicit haec puella: 'Uxor sum: nuptias enim €optavi. Optando statim maritum habere illum coepi: necesse enim erat €illi marito esse si viveret; nec tempore fit matrimonium sed iure.' [Haec erto hec conprehendenda sunt finitionibus.] Dicit pars diversa: 'Non €fuisti uxor. Non %subsisti% cum illo. Optione tradita es quidem illi, sed €statim discessit post vocem.' Hoc finitione comprehendendum est: 'uxor €est quae femina viro nuptiis conlocata in societatem vitae venit.' [Tum €non est tradita.] Illa quid dicit? 'Uxor est cuius cum viro matrimonium €factum est.' %Pars diversa hoc dicit.% @@Finitio interim dicitur falsa, interim parum plena. Nos neque falsam €possumus dicere partis adversae finitionem neque parum plenam, nec €tam in subvertenda ea morari debemus quam in confirmanda nostra. Sit €ergo, ut non infirmanda [finitionis genus], ita [ad] convincenda nimis plena esse. Possumus enim dicere: 'ea quae viro per nuptias tradita in €societatem vitae venit', sed non tantum haec uxor (sicut non negaremus @1 €uxorem si ita finiretur: 'uxor est quae per nuptias a parentibus in matri-þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«÷”„monium tradita in societate multis annis fuit', [2cum tamen]2 illud 'a parentibus tradita' non necessarium in finitione uxoris sit). Ista falsa €quidem non sunt, sed plerisque detractis erit adhuc uxor. 'Fingamus €enim factas esse nuptias, consecutam statim alterius mortem: erit pro-€fecto uxor, etiam te confitente, tradita si in societate vitae non fuerit.' €Quomodo ergo ista societas vitae adiecta non quidem mentitur sed €adicit [2non]2 necessarium, ita illud quoque 'nuptiis conlocata' efficit uxorem, sed non hoc solummodo [erit]. 'Fingamus enim nuptias qui-€dem fecisse nullas, coisse autem liberorum creandorum gratia: non €tamen uxor non erit, quamvis nuptiis non sit conlocata.' Videamus igi-€tur, si ista supervacua et circumfusa sunt, [2qualis]2 finitio huic nomini €sufficiat. Neque enim hoc intueri debetis, quid desit, sed quid satis sit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Dixi uxorem esse cuius cum viro matrimonium factum est. Quid €amplius? Nam sicut coitus atque congressus citra ius non efficeret €uxorem, ita uxor etiam citra haec manet. Id ex cotidianis et in frontem €incurrentibus adprobari potest. Nam, ut ab %ipsis incipiam, compre-€hendo uxorem duxisse dici%: hoc ante noctem, hoc ante congressum, €hoc primo statim iure. Et fortasse in aliis possit videri necessarium ex-€pectare: hic de nuptiis convicimus. 'Est quidem ius matrimonii exple-€tum, tamen expecto et coitum et (id quod peto) matrimonium iungen-€dum.' Haec in eiusmodi condicione non sunt expectanda, quia ante-cesserint. Raptor si non occiditur, iam maritus est. Id sic quoque accipi-€tur: qui maritus erit, non est caelebs; quae uxor, non vidua aut virgo. €De utraque vos persona ergo volo interrogare. Putemus statim optione €finita quaeri de adulescente. Diceresne illum esse caelibem? Ac si diceres, €illa occurreret: 'Dic igitur caelibem. Uxorem potest aliam ducere?' Vir-€ginem hanc aut viduam non diceres. Ac de altera quaeri supervacuum €est. Si viduam: interrogo an esset aliquis cuius nuptiarum habitura esset €ius puella. Crederem igitur neque illam virginem [2aut viduam]2 esse €constare et illum non esse caelibem. Si haec uxor et ille maritus, nunc @1 quaero cuius ille maritus, cuius haec uxor. Nuptias tamen in domo €[2desideras]2. Nuptiae in aliis sint sane necessariae (quamquam ne id qui-€dem utique ius exigit, causam tamen [in domo] hanc habent, osten-€dendae voluntatis filiam tibi aut eam ipsam coniungi quae sui habet potestatem): hic quod nuptiae efficiunt, optio fecit. Videamus an etiam €fortius atque vehementius: quippe illic voluntas, hic etiam necessitas €quaeritur. Ausim dicere utique in hoc genere litis nullas esse digniores €quae retineant maritorum hereditates quam eas quae uxores ex raptu €esse coeperunt, quoniam post raptum nulla uxor est nisi beneficio suo. €Ac forsitan inde etiam lex ista descendit. @@Ad illa libet pervenire ad quae pars diversa vocat: an haec digna sit €quae uxoris nomen accipiat. Si hoc tantum dicerem: meruit hereditatem €pro iniuria, posset tamen videri hereditas ista genus quoddam satisfac-€tionis. Amata est ab adulescente: debet hoc quoque valere in portione €litis huiusce; nihil ille maluit quam ista bona, etiamsi viveret, esse com-€munia. Ille fecit his bonis hanc legem. Speravit de ea adulescens: ideo rogare ausus est. Nuptias petiit puella (non dico nunc de iure): cogitate €quantum beneficium dare voluerit, immo, quod ad ipsam pertinet, de-€derit: remisit iniuriam raptae virginitatis ea cui lex et morte vindicare €permisit. @@'Sed sero hoc dedit.' Etiamsi huius tarditate factum esset, non illius €festinatione, noli tamen mirari pudicam si castitas non statim irae suae imperare potuit. Satis praestat rapta quae non cito optat. 'At enim iam €vulnerato optavit, quoniam moriturum sciebat; captavit hereditatem.' €Num igitur animum puellae a primis temporibus raptor ignoravit? €Magnum clementiae argumentum: cui potestas adeundi magistratus sta-€tim, permissa continuo vox qua se et iniuriam suam ulcisceretur, finiret €onera pudoris sui, audi=t rogantes diu. Primum hoc praeiudicium eius est quae exorari possit: rogari velle pro erogato est. Hoc tantum non €satis erat, iudices, si dicerem 'non negavit'? Atqui dolor erumpit, et €numquam fere ira silentio continetur. Miseret me adulescentis optimi €alioqui et nimis verecundi quod sic animum eius interpretamini. Satis €erat dicere: non negavit. Audeo dicere, iudices: promisit. Neque [2enim]2 €unum promittendi genus est. Voluntas hominum non tantum voce €signata est. An vero si manu promisisset aut vultu adnuisset, dedisse @1 €fidem et confirmasse spem puella videretur: [2non videbitur]2 quae facie adfectum, quae totis oculis misericordiam prodidit? Flevit: idem fecit €quod illi qui rogabant. Ad mentionem periculi, ad mentionem carnificis, €uberes lacrimas profudit. Certe non video adfectum qui occidat. 'Sed €tacuit.' Alioqui hoc vos exigebatis ab ea quae modo virgo fuerat, quae €hoc nomen paulo ante perdiderat, ut de nuptiis loqueretur nisi ubi necesse erat? 'At post vulnus optavit.' Ecce maiorem misericordiam: €suscepit raptoris sui misera curationem. Queritur quippe de fortuna €quod beneficium perdidit. Neque enim revellere poterat tam alte exac-€tam manum. Misera existimabat hoc eum fecisse causa miserationis. Pervenit tamen aliqua ad illum laetitia datae salutis; etiamsi brevis, tamen €grata est voluptas. Ad vocem eius auditam certe oculos sustulit. Si nihil €aliud, hoc certe solacii tulit, non mori se tamquam damnatum; non illum €quamvis semianimem atque palpitantem invasit carnifex, non vulnera-€tum cruentumque per ora populi traxit, non illud caput vel exanime legi €recisum est. Pro immitis, qui de summa clementia tam triste fecit €exemplum!  Ÿôÿ@@@@{1Octo anni duplicis inprudentiae}1 Ÿðòÿ&7Inprudentis caedis damnatus quinquennio exulet. exulem intra& €&7fines liceat occidere&. Qui caedem per inprudentiam commiserat, €abiit in exilium. Ibi tertio anno exilii aliam caedem similiter commisit. €Explevit tempus quinquennii ex eo tempore quo iterum occiderat. Red-€euntem illum post octavum annum occidit quidam intra fines. Reus est €caedis. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non continuo occisus homo ad crimen et ad damnationem pertinet, €cum hoc interim legibus facere liceat. Quotiens autem licet, etiam opor-tet. Exulem occidere intra fines licet. Id ius dupliciter efficitur. Aut @1 €enim redit cui omnino [2non]2 licet, aut [non] redit [2cui non]2 nisi [2post €tempus]2 licet. Nescio an ex iis duobus etiam iustius videatur occidi, €cum redit contra leges qui aliquando iure rediturus sit. Illum enim sane €cupiditas patriae et ultima desperatio cogat aliquando furtum facere iuri. Praeterea cum aut ita revertantur exules tamquam in hoc fallant, aut ita €tamquam iis facere liceat, aliquanto magis ii occidendi sunt qui palam €contra ius revertuntur. Illis enim remissum furtum non utique nocet €in exemplum, neque is qui se agnoscit contra ius reverti diu intra fines €mansurus est. Is vero qui contra legem sciens redit temptat iura vincere €et in impudentia sua perseveraturus est. @@Videamus nunc an huic qui cum redisset occisus est reverti tempore €illo liceat. 'Inprudentis caedis damnatus quinquennio exulet.' Utrum hoc €intellegimus, singulis caedibus quinquennium esse constitutum, et inter-€est aliquid quotiens quisque peccaverit? [4Nulla invenietur ratio qua duae €caedes octo annis exulatum efficiant.]4 Nam si inprudentis caedis [2bis]2 €damnatum quinquennio exulare oportet, nihil intererit quot quisque €occiderit. Ego igitur hoc dico: quotiens commissa sit caedes, totiens quinquennium esse ponendum. Et hoc satis firme tueri aliarum rerum €exemplo possumus. Fingamus talem legem ut qui furtum fecerit solvat €quadruplum; ponamus quamlibet poenam ei qui iniuriarum fuerit dam-€natus: num dubium est quin quotiens iniuriam commiserit, totiens pas-€surus sit et poenam? Ergo si animadversio contra singula delicta con-€stituta est, hic bis deliquit: bis puniri debuit, decem annis exilium €implere debuit. @@Sed ex eo, inquit, tempore quo sequentem caedem commisit quin-€quennium explevit. Nihil mea refert utrum sequenti caedi [non] red-þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«ø–ƒdiderit tempus quod debebat etiam priori. Nam si quinquennium ex €triennio numeras, illud prius non est satis plenum; si adsignas priori €caedi suum tempus, non coepit exulare sequenti caedi nisi post quin-quennium. Explica enim mihi medium illud biennium. An hoc dicis: €'nihil interest'? Dic mihi quo modo magis exulaverit quam si unum €occidisset. Quod est istud contra leges compendium, ut idem illud bien-€nium prioris poenae ultimum sit, sequentis primum? Libet interrogare €tamquam praesentem. Illo medio tempore utri exulasti? Cuius hoc morti lex praestitit? [4Fingamus enim duos statim occisos, ut duos ita etiam €plures, et ad quemcumque numerum: nulla differentia est inter eum qui @1 €in uno lapsus est et eum qui satisfactionem pluribus debet? 'Inprudentis €caedis damnatus quinquennio exulet.' Ista ratione statim poterat post €quinquennium redire, siquidem hoc dicere satis est: 'caedem inprudens €commisit, quinquennium exulavit.']4 @@Videamus nunc quam rationem secuta sit lex constituendae eiusmodi €poenae, quam mehercule videtur mihi potiore clementia quam iustitia €constituisse. Pro morte hominis innocentis, pro vita quinquennio %deni-que% constituit absentiam. Ego quidem impudentiam illius vel in hoc €mirari satis non possum, quod festinavit tam cito in patriam reverti. €Est enim ut sibi aliquis unum casum remittat et semel lapsus errore se €humanae necessitatis excuset; hic vero qui commisit iterum idem quo €exilium meruit, computatis diebus atque horis, legem tantummodo €inspexit, non etiam crimina sua numeravit, nihil verecundiae suae ad-€iecit, nihil pudori. Quis autem indignari potest eum interfectum qui €occiderit duos? Nam si ulla hoc loco miseratio est, debet esse pro illis. @@Haec dicerem tamquam de eo ad quem lex pertineret quae caedem €inprudentem damnaret. Lex quomodo constituit? 'Inprudentis caedis €damnatus quinquennio exulet.' Nihil mea interest an inprudens occide-€rit. Non enim ius ita constitutum est ut qui inprudens occiderit quin-€quennio exulet, sed qui caedis damnatus inprudentis sit quinquennio exulet. Hominem occidit in exilio fortasse inprudens: constitui tamen €oportuit ab inprudente esse occisum. Nam quotiens aliquis interfectus €est, aut id quaeritur, an omnino interfectus sit ab eo qui arguitur, aut €id, an ab inprudente aut per inprudentem sit interfectus. Hic quidem €certum erat [2ab illo]2 interfectum esse hominem, sed ab inprudente inter-fectum esse pronuntiari oportuit. Non modo alterum quinquennium €debuit legi, sed perpetuam [paene] poenam. Inprudentis caedis damnari €genus absolutionis est. Hoc illi non contigit. Remittamus tamen in €praesentia perpetuam poenam. De illo quis dubitabit, non posse eum €damnari nisi post exactam iam quinquennii proprii poenam? Fingamus €illi quinquennio peracto redire licuisse: accusari tum debebat, tum dam-€nari, tum in alterum quinquennium abire. @@Et, rogo, quid interest idem istud quo tempore exilii fecerit? Si €peracto iam quinquennio aut in fine certe quinquennii hominem per €inprudentiam occidisset, num dubium quin vobis confitentibus alterum €quinquennium fuerit debiturus? Ita bene illi cessit quod hominem citius €occidit? @1 ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec fere sunt quae in themate sunt posita. Ut inprudens occidisse €videatur, supervacuum habeo quaerere quicquam de animo illius, quam-€vis duos occiderit.  Ÿôÿ@@@@{1Abolitio adulteri fortis}1 Ÿðòÿ&7Ne liceat cum adultera marito agere nisi prius cum adultero& €&7egerit.& Coepit agere maritus cum eo quem adulterum esse dicebat. €Bellum incidit. Inter moras iudicii fortiter pugnavit is qui accusabatur. €Peti=t praemii nomine iudicii abolitionem; impetravit. Vult agere cum €adultera. CD. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@An semper cum adultero prius agere necesse sit. An hic egerit. An, €etiam si quid defuit actioni, quoniam tamen publico iudicio interceptum €est, non debeat huius actionibus nocere. Quae mens fuerit praemium €dantis rei publicae. Utrum uni abolitionem iudicii, an per coniunctionem €utriusque et adulterae dederit. Summum quod in omnibus controversiis €est, utrum aequius sit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Adulterii ream defero. Puto, hoc auribus vestris non novum crimen €est; quod satis est, non ab hac coepi. Qualem causam pertulerim sic €aestimare potestis: petitur altera abolitio. Ille optavit, haec praescribit, €neuter negat. Postea videbo an isti oporteat tantum praestari quantum €viro forti; interim semota personarum ratione ipsam excutere legem €volo. @@'Ne liceat' inquit 'cum adultera agere marito nisi prius cum adultero €egerit.' Differo illa quae fecit, differo quae passus sum; hoc in praesentia €dico, non utique semper exigi ut prius agatur cum adultero. Id vobis, €iudices, facillime persuaderi poterit si non tam iniustos neque tam in-€prudentes existimatis legum latores fuisse ut necessitate praestringerent @1 €ea quae praestari non possent. Satis sine dubio lex ipsa dicendo: 'ne €prius cum adultera agatur quam cum adultero actum fuerit' ostendit se de iis loqui quorum uterque accusari potest. [4Admonebo tamen uno €aut altero argumento quantam lex ipsa, si ita accipitur, passura iniuriam €sit. Fingamus enim adulterum vel sua voluntate vel [ita] interveniente €fato statim decessisse: hoc iustum poterit videri, ut, quoniam alterum €debito supplicio fata subtraxerint, altera quoque inpunitatem mereatur? Fingamus adulterum conscientia criminis profugisse, nullo modo facere €sui potestatem: numquid exigetis ut ideo cum adultera non agatur quon-€iam adulter crimen verum esse confessus sit? Nullo modo id iustum videri potest.]4 Nam is qui dicit: 'cum adultero prius agere debes', illud €dicit: 'prius cum adultero age'. Fingamus autem vel a te ipsa vel ab €alia nobis adulterii rea hanc quoque proponi praescriptionem. Nonne €illa patronorum defensio firmissima erit: 'habes adulterum; lex te ab illo ordiri iubet: quid transilis?' %hoc in hanc non potest dici.% Quis €igitur credat eius condicionis esse iura ulla ut aliquid non liceat et necesse €sit? Nam si mihi hoc ab ea dicitur: 'accusa prius adulterum', ad te venio, €res publica: accusare adulterum volo. @@Haec dicerem si non inchoassem, si nihil fecissem. Nunc egi cum €adultero, aut, si contentus essem voluntate [legis], agere volui. Per me €[2non]2 stetit; habet lex animum meum. Coepi, egi, nec lex utique ullo €scripto hoc comprehendit, ut mihi necesse sit agere usque ad finem. €Nam etsi iudices consedissent et absolvissent, ego tamen egeram. Appa-ret igitur non exitu iudicii constare actionem sed introitu. Igitur, si €absolutus esset is quem tuum adulterum dicebam, agere mihi tecum €licebat et ista praescriptio nulla esset: nunc non licebit agere quia se €confessus est absolvi non posse? Egi. Puta enim eadem statim die qua €reum detuli interrogari te quid faciam %an ante%. Cum album descripsi, €cum iudices reieci, per illas omnes moras iudiciorum, longas nimium et pro nocentibus compositas, quid aliud feci quam ut agerem? Non €infitiaberis me agere coepisse. %Quid qui agere coepit quia semel con-€tigit num.% Cum agere coepi [2egi]2, neque enim videri possem agere €coepisse nisi egissem. Ergo quantocumque tempore egi, nihil obest non €consummasse. Neque enim eum qui non vicit negaveris pugnasse, neque €eum qui fructus non percepit negaveris possedisse, aut eum qui naufra-gium fecit negaveris navigasse. 'Sed abolitionem peti=t.' Vel hoc argu-€mento satis iusto probare possum egisse me. Tum igitur cum abolitio €petebatur quid ego eram? Actor, ut opinor, et accusator. Quid ille erat? @1 €Reus, opinor. Atqui hoc nomen numquam in eum adversum quem non agitur cadit. Tu hodie quid pugnas? Ne adversus te agere incipiam. €Nam eventus, ut tu vis videri, dubius est, contra multa accidere possunt €adhuc propter quae iudicium ipsum non agatur. Praescribis tamen ne €agam, id est, ne nomen tuum deferam, ne te legibus obligem. %Cum €igitur tecum acturus sim statim si% cum illo iam egi. @@Sed putemus non contineri actionem non finito iudicio: si tamen €[2non]2 mea culpa accidit quo minus iudicium finiretur, satis iniuriae €passus sum in priore iudicio, et potest apud aequos iudices pro actione þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«ù˜„perfecta haberi quoniam mihi agenti consummare non licuit. @@Dixi igitur ea quae ad causam pertinebant, neque semper priorem €adulterum accusari posse, et a me actum esse, etiamsi non esset perfecta €actio, tamen quoniam re publica interveniente et lege viri fortis perfecta €non esset, proinde eam haberi oportere ac si ego fecissem quidquid volui. [4Propius accedere ad %confessionem% huiusce rei volo. Crimen €adulterii duos continet. Ex iis necesse est qui cum adultero prius agit €agat et cum adultera. Num igitur hoc mihi dicere %potest prius me agere €tecum non oportet%. Secundo te loco ream detuli, secundo loco pro-€duxi ad magistratus. At quidquid secundum est habeat aliquid prius €necesse est. Haec natura ita sunt copulata ut, si cum adultero egi prius, €tecum agam; si non egi, ago tecum prius tamquam cum adultero [iam €egero].]4 @@Reliquum est intueri, iudices, voluntatem quoque rei publicae quae €fuit tempore illo quo praemium dabat. Peti=t abolitionem vir fortis, ut €opinor, sibi, nec potuit accipere nisi quam peti=t. Alioqui si hoc tempore €et suam abolitionem petisset et tuam, primum omnium duo praemia €petisset. Sed, quantumlibet meritis eius deberemus, nemo tamen passus esset duplici praemio unam honorari militiam. Tuam abolitionem quare €illi concesserimus? Nam abolitionis ipsi concedendae ratio quaedam €fuit; etiamsi peccavit, etiamsi gravem uni fecit iniuriam, redemit tamen €hoc virtute, redemit sanguine, redemit vulneribus: in te quid spectabit €abolitio? Quod vitiis tuis et cupiditate illum quoque bonum alioqui, €ut apparuit, civem adulterum fecisti? @@Scio, iudices, hactenus pertinere actionem ad hodiernum iudicium, €nec quae sum obiecturus cum mihi accusare permiseritis hodie dicenda €sunt. Quomodo deprehenderim, quo teste, relinquo: illud tantum, €qualem hanc putetis esse feminam quae defendi noluit. Quamquam hoc @1 €iam prior ille confessus est, qui cum fortiter fecisset, cum recenti meri-€torum gratia niteretur, plus tamen putavit apud vos valere virtute [et] religionem et fidem vestram, sicut vere putavit. Hodierno igitur iudicio €apparebit an illi abolitionem petere necesse fuerit. Non estis exhortandi €mihi ad tuendam castitatem, civitati ante omnia necessariam. Matri-€moniis, etiamsi ego tacuerim, scitis contineri civitatem, his populos, his €liberos et successionem patrimoniorum et gradum hereditatum, his securitatem domesticam. Quomodo enim peregrinabimur? quomodo ad €colendos discedemus agros? Quae nobis securitas dabitur suscipientibus €legationes publicas, euntibus in militiam, cum frequenter bella sint? €Potest vobis contingere ut et praemium viro forti dederitis et tamen €adulterium vindicemus.  Ÿôÿ@@@@{1Sortitio ignominiosorum}1 Ÿðòÿ&7Qui iniuriarum damnatus fuerit, ignominiosus sit&. &7Ignominioso& €&7ne qua sit actio&. Duo adulescentes invicem agere coeperunt. Sortiti €sunt utrius iudicium prius ageretur. Is qui sorte vicerat egit et damnavit €iniuriarum. Damnato agere volenti praescribit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Patronum necessario dabimus. Nam etiam ut agere illi liceat, est €tamen ignominiosus. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Ignominioso ne qua sit actio.' Si hodie primum deferret, necesse €habebat pati condicionem fortunae suae. Nunc praescribendi tempus €abiit. Tum enim praescribere debuisti, si poteras, cum delatus es, et in €hoc ipsum praescribere, ne deferret. Neque enim ulla praescriptio in-€choata iudicia peragi vetat, sed inchoari aliquando prohibet. Actio isti €cui praescribis data est, nec data solum verum etiam inchoata: invicem @1 rei fuistis. Quid enim? tu initium putas actionis cum iudices consederint, €cum ad dicendum surrexerit orator? Minime. [4Haec enim tu fecisti €felicitate actionis.]4 Et lex quae ignominioso non dedit actionem hoc €spectavit, ne omnino in causam educendi potestatem haberet, ne reum €faciendi, ne in periculum perducendi. Quae si omnia iam facta sunt, €tempus praescriptionis transiit. @@Accedit et illud, quod quaerendum est ignominiosone qua sit actio €iniuriarum earum quae factae sint postea quam ignominiosus esse coepit. €Fecit iniuriam aliquis [ei], fecit frustra ignominioso. Videtur minus €peccasse quam si aliquem civem, cui integer status esset, laesisset. Hunc €contemptum utique noluit damnationis lex esse nisi post damnationem. €Hoc autem de quo quaeritur confitearis oportet actum esse ante dam-nationem. [4Tam ignominioso noluit esse actionem quam ignominiae €vindictam.]4 [4Ut si ius emendi auferretur damnato, manerent tamen ea €quae emisset antequam damnaretur.]4 €@@Ergo non tempore praescribis, nec perire ea causa potest cuius origo €ante damnationem est. @@Haec dicerem cuicumque et in quacumque actione: tecum agere in-€vicem coepit, et agere coepit iniuriarum. Quantopere autem voluerit €huiusmodi peragi iudicia legum lator ostendit cum iniuriarum damnatum €ignominiosum esse voluit. Quare si apparuerit te malam causam habere, €incipis rem iniquissimam postulare, ut tales poenas quales praescribis patiatur. Nam si tam gravem rem et tam intolerabilem lex iniuriam €putavit ut ei qui commisisset tale delictum omne ius poenae auferret, €quaerendum de eo quoque est, quod etiam sorte factum est ut prior €ageres, non quia atrocius erat quod querebaris. Quid porro? Hac ipsa €sorte non hoc quaesitum est, uter prior ageret? Iam hoc ergo de quo €contendimus constitutum est. Illa enim sorte duo iudicia ordinata sunt. €Et tu, cum accusares, eras reus, et proximo loco reus. @@(Haec ad ius, illa ad aequitatem.) €@@Quid adeo iustum quam te damnari si iniuriam tum fecisti? Non enim €ignominioso fecisti, et fortasse per te stetit ut iniuriam hic quoque €faceret. Alioqui tu, si quam fiduciam haberes innocentiae tuae, nonne €his ipsis quibus excludis illum confideres? Quid times? Accusabit te, neminem postea accusaturus. Cecidit te; fecit iniuriam, confitebimur. €Probabimus tamen istud iure accidisse. Quanta diffidentia in te causae €est, qui post ista trepidas, et in nobis quanta fiducia, qui post hanc @1 €infelicitatem, post hanc fortunam confidimus dignos nos apud iudices €futuros qui vindicemur? Iniquissimum alioqui est tantum fortunae sortis €illius licuisse ut hoc videatur quaesitum, uter ignominiosus esset.  Ÿôÿ@@@@{1Rapta sterilis repudiata}1 Ÿðòÿ&7Intra quinquennium non parientem repudiare liceat&. &7Iniusti& €&7repudii sit actio&. Quidam uxorem, quam ex raptu habere coeperat €secundum optionem, intra quinquennium non parientem dimisit. Agit €illa iniusti repudii. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Iniusti repudii accuso. Neminem adeo fore alienum a bonis moribus €credo qui dubitet parum istud iuste factum esse quod quae summum €dederat beneficium vitae ne id quidem obtinuit apud maritum quod praestitit. Itaque calumnia resistit, et inpugnat iustum esse repudium €quod maritus iure aliquo fecerit. Ego porro non hanc interpretationem €istius verbi video, ut iura spectanda sint, sed illud, %aliquando% ut iusti-€tia spectetur. Nam illud iniustum repudium est quod iustitiae contrarium €est. @@Verumtamen si ad illa revocemur iura, nihil tamen ad hanc pertinebit. €Istam enim legem et hoc beneficium habeant fortasse ii qui nuptias ex €aequo fecerunt, qui tradentibus parentibus; ad eos vero ad quos neces-€sitas pertinet nuptiarum, nihil ista lex. Non magis enim repudiare licet quam non nubere liceret. Duas enim poenas adversus raptores consti-€tuisse lex videtur, alteram mortis, alteram nuptiarum: leviorem hanc et €beneficio propiorem, tamen et ipsam non sine necessitate. Quod si lege €non defenderis, profecto iniustum divortium est. @@Sed fingamus te lege defendi: reliqua haec sit quaestio, an facere €debueris. Beneficium te accepisse summum manifestum est: vitam tibi €dedit laesa, dedit vitam iuste irata, dedit vitam perituro per supplicia, €per dedecus. Pro his nihil non praestari oporteret uxori. Quid aliud @1 exegit quam ut uxor esset? 'At enim non pariebat intra quinquennium.' €Si tibi eam parentes conlocassent, aut ipsa nubendi tempus elegisset, €dicerem: 'non semper fecunditas properat, aliquando dilata veluti ple-€niores fructus reddit.' Haec vero et rapta est antequam destinaretur, þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«û–…antequam idonea nuptiis videretur, et habuit maritum in amores prae-€cipitem, in cupiditates pronum; et cum invisa fuerit marito, potest videri, quod non peperit, pudicitia non sterilitate fecisse. Tu porro quid-€quid licet, statim putas esse faciendum; quidquid asperrimum leges, €quidquid crudelissimum habent iura, occupas. Voluisses animum talem €fuisse puellae illo tempore quo ad genua iacebas? Haec vero non tantum €marito sed etiam rei publicae reddere plenam potest rationem. Nam €etiamsi non habet filium, adservavit tamen iuvenem, tamen hominem, €tamen civem.  Ÿôÿ@@@@{1Parasitus raptor candidatae}1 Ÿðòÿ&7Inscripti maleficii sit actio. Raptor decem milia solvat&. Pauperis €et divitis filiae sacerdotium petebant. Rumor erat futurum ut pauperis €filia sacerdos crearetur. Rapuit eam parasitus divitis. Decem [2milia]2 €accepta a divite solvit e lege. Accusat pauper divitem inscripti maleficii. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Pleraeque controversiae sub hac lege positae duas quaestiones habent, €ex ipsis earum verbis tractas: an inscriptum sit quod obicitur et an male-€ficium sit: [2sed]2, quod frequenter dixi, non semper utramque: quoniam €fere ubi de inscripto constat quaeri solet de maleficio; si de maleficio convenit, in controversiam venit an inscriptum sit. In hac controversia €tertia quoque adiciatur quaestio necesse est [quae generalibus constat €duabus]: an huius maleficium sit. Sed pro hac media eximitur. Non €enim quaeri potest an sit maleficium: neque enim in rerum naturam €cadit ut quisquam mortalium id maleficium neget cuius poenam solutam €esse contendat. Quaeremus ergo an inscriptum sit et an huius maleficium €sit. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Inscripti maleficii agitur. €@@Cum maximam partem defensionis adversarius in hoc ducat, ut in-€scriptum esse maleficium neget, poterat brevi condicione decidi, ut €diceret qua alia lege cum illo consistere potuerim. Nunc callido et vetere €ac diu iam excogitato consilio legem non ad reum refert sed ad crimen; €et, tamquam ego nihil aliud quam de amissa virginitate filiae querar, recitat legem quae contra raptores scripta est. Ego autem, etiamsi cum €ipso agerem qui rapuerat, poteram tamen, non contentus decem milibus €quae accepi, in argumentum inscripti maleficii lege agere etiam cum €parasito. Lex enim quae decem milia solvere raptorem pro ablata vir-ginitate voluit contra eos scripta est qui nihil aliud egerunt. Differunt €autem haec et personis et temporibus et locis. Nam ut pulsatus civis €iniuriarum aget, si magistratus erit maiestatis crimen obligabitur, si €legatus erit bello vindicabitur et iure gentium, et eadem pecunia sublata €ex privato furtum erit, ex sacrario temploque sacrilegium, sic raptor €eius quae nihil aliud quam virginitatem ultum ibit decem milia solvet, €alia erit condicio eius qui rapuerit in comitiis, qui rapuerit eam quae €sacerdotium petebat, immo, ne ingratus sim adversus beneficia populi, iam, quantum in illo erat, acceperat. Longa ratio est, quoniam in argu-€mentum tantummodo causae huius de iniuria parasiti loquor. Tu autem €mihi non debes recitare legem quae contra parasitum scripta est, cum €quo non ago, sed contra te, qui inscripti maleficii reus es lege. Neque €enim hoc quod dicitur raptorem [decem milia] e lege solvere oportere €ei solves qui dicat 'rapuisti' * * * qui dicat 'raptorem summisisti', sed ei €qui dicat 'comitia turbasti', sed ei qui dicat 'sacerdotium abstulisti'. Haec crimina si quam aliam legem habent, transfer sane actionem meam; €si nullam aliam habent, cur praescribis adversus maiorum diligentiam €et exquisita ingenia quae [2ius]2 scripserunt? Est igitur inscriptum. @@An maleficium sit, si modo ista quae obieci vera sunt, neminem dubi-€taturum arbitror. €@@Illud tamen et iudicio non alienum et adfectibus meis necessarium €est, dicere quantum maleficium sit. Diligentissime maiores hanc videntur €excogitasse legem, quod, cum scirent nullam tantam esse prudentiam, €nullam immo tam certam divinationem ut omnia quaecumque ingeniis €malorum excogitari umquam potuissent providentia caventium videret, €hac lege omnem malitiam veluti quadam indagine cinxerunt, ut quid-€quid aliarum legum effugisset auxilium quasi extrinsecus circumdaretur. @1 Ego autem, iudices, non de his qui hanc legem conscripserunt sed de €ipsa rerum natura queror, in ipsis inscripti maleficii reis nullum dis-€crimen esse servatum. Summisit aliquis raptorem: inscriptum maleficium €est. Quid poenae adicitur quod adversus petitricem, quod adversus eam €quae sacerdotium, ut dixi, iam prope acceperat? Tantum etiam in ipsis €suppliciis habiturus lucri, in compendio numeret quod plus malefecit. @@Reliqua igitur una quaestio est, an hoc quod filiam meam rapuit, €quod illo tempore, quod post illud populi iudicium, credatis non a divite €effectum. Nihil argumenti ex moribus istius ducam, etiamsi qualis sit, €quam dissolutus, quam luxuriosus ac perditus, satis vel uno argumento probari potuit: parasitum habuit. Inter haec, ut opinor, posita est €religionis vestrae cunctatio, iudices, ut dispiciatis utrum parasitus sua €voluntate an quoniam id diviti praestabat rapuerit. 'Parasitus rapuit.' €Quid ais? Tantum illi vacuit? Adeone saturitate apud te exundavit ut €vilia scorta non quaereret qui omnibus contentus est? An solus oculos €ad ingenuas et ad virgines et aliquem etiam petentes honorem attolleret? Numquam hercule tam felicem istam servitutem esse crediderim ut €impetus ad inlicitas libidines haberet. Hoc dico: hanc tantum vult rapere €parasitus. Age nunc, vultis adiciam illud: unde manus illa qua expugnati €sumus, unde tantus ac tam profusus domus tuae tumultus, unde denique solvit quod lege debetur? %Si credibile est quod opponitur, iam certe €relictum est ut ea parte fecerit. Et hanc tamen% partem excutiamus. €Summisit raptorem. Habuit enim causam: eundem honorem virgines competebant, nostra filia summoveri aliter non poterat. Si incerta populi €iudicia, non professae palam sententiae essent, dicerem tanti tibi fuisse €vel securitatem vel indignationem. Nemo est tam adrogans sui aesti-€mator ut accessurus ad comitia et periculum sortiturus humanitatis non malit sine adversario esse. Haec de incertis iudiciis dicerem; quid si [ad €securitates et indignationes] accedit metus? Manifestum erat non futu-€ram sacerdotem filiam tuam. Forte argumentis hoc colligo, longa diffi-cilique coniectura probandum puto? Locutus est populus. Si alia quae-€cumque mihi fama defendenda foret, dicerem tamen, iudices, rem esse €miraculo similem quod, cum pauci ad vos testes producuntur, fidei €vestrae iurisque iurandi satis idonei auctores habentur, quotiens vero €civitatis universae consensus et omnes qui intra hanc sedem sunt unum aliquid certumque dixerint, rumor vocatur. In aliis fortasse falli ista @1 €possunt: utique verum dicit fama quae de se loquitur. Quis enim loque-€batur? Populus. De qua re? Quam facturus erat populus. Cum de €comitiis consentiunt rumores, de se quisque dicit 'haec fiet', hoc est dicere 'hanc faciam'. Non est ista fama: comitia sunt. Neque est quod €mirari, dives, aut indignari velis in comitiis plus saepe pauperes posse; €non omnia possunt opes vestrae, neque in cunctis quae humanam con-€tinent vitam domina pecunia est. Latius possidebitis et numerosiores €familias vestras ignorabitis, magnam partem civitatis occupabunt domus €vestrae, ingens pondus argenti praestringet oculos. Sed haec intra pri-€vatum valent: cum in publicum veneritis et in campum, spectabitur innocentia, fides. Forsitan gratiae quoque non parum nobis adfert ipsa €tenuitas ubi tabellam pauperes ferunt; tum subit tacita quemque cogi-€tatio superbiae vestrae, tum omnium quas singulis facitis iniuriarum. €Attamen in ceteris, petentes magistratus dico atque provincias, possitis €tribus emere, dispersa pecunia parare gratiam; ubi vero de sacerdotio €quaeritur et iudicium religio agit, illam populus spectat, illam intuetur €quae semper futura sit virgo, quae a cultu templorum, a sacris non €recessura. Non vereor ne ista videar praesentis gratia iudicii dicere: sacerdotium filiae meae ante rumorem speravi. Sed cur ego diutius circa þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«ü˜”‚causas maleficii istius %et morbi%? Confessus est. An diutius quaeri €potest an maleficium sit eius [2qui]2 poenam solvat, praemium operae €non clam neque secreto (quamquam ista quoque profecto facta sunt) sed palam apud magistratus in medio foro numeret? Vidimus decem €milia quae parasito donasti. Interrogo quare; non est istud propter €longae servitutis officia, non illarum quibus gratiam meruit contume-€liarum: decem [2milia]2 dedisti quod rapuisset. Nisi deberes, summa €indignatione etiam vindicare volueras; nam qui candidatam sacerdotii €rapuit, nocuerat exemplo et tibi. @@(Igitur et inscriptum maleficium est adversus eum [2qui agit et eius]2 €cum quo agitur, et maleficium non solum confessum sed etiam grave. €Ex his apparet: et ex persona parasiti, qui numquam ad tantam peccandi €audaciam processisset sua sponte, et ex persona divitis et ex causis et €ex numeratione pecuniae, ex eventu denique:) €@@Quis impulerit, quis coegerit * * *; superest ut ostendam non quid para-€situs acceperit sed quid dives ipse. Quaeritis quid iste decem milibus €emerit? Videte filiam contra sacerdotem, videte vittas, videte honores. @1 @@Fortasse ego superbe faciam atque adroganter qui tamquam privatam €iniuriam, tamquam maleficium adversus me commissum persequar. €Quota enim ego sum portio istius indignationis? Perdidi sine dubio €honorem, pretiosissimum pauperum censum; perdidi virginitatem filiae €meae, et cui modo sacerdotium sperabam difficile inventurus sum etiam €maritum: sed populus perdidit arbitrium dandi honoris, sed paulo ante sacerdotem creavit quam noluit. Ite nunc et excludite campo divites et €corrumpi sacra vetate, de ambitu leges conscribite. Comitia nostra €decem milibus rapta sunt atque translata. Quam sanctum istud sacer-€dotium fore putatis quod stupro debetur?  Ÿôÿ@@@@{1Tyrannicida volens dedi}1 ŸðòÿIn duabus civitatibus vicinis tyranni erant. In altera cum quidam tyran-€num occidisset, alter vicinae civitatis tyrannus peti=t eum in deditionem €et bellum minatus est nisi darent. Fert ipse rogationem ut dedatur. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ut meo nomine sum vobis, Quirites, obligatus quod quamquam €necessarium et ad salutem pertinens civitatis remedium praesentis timo-€ris respectu tamen mei praetermisistis, ita ipsius rei publicae nomine €irascor neminem extitisse priorem qui pro salute communi me offendere auderet. Neque id satis est, sed invenio qui adulentur et ne a me quidem €latam hanc rogationem existiment respectu mei recipiendam. Cum qui-€bus mihi consistere fortius atque etiam, si ita res exigat, acerbius necesse €est, cum in id quoque periculum venire intellegam optionem meam, an €hoc velim. @@Satis erat mihi dicere: rogationem fero utilem civitati. Ista enim spe-€ciosa dictu et vana quadam imagine honesti circumdata non respiciunt €praesentes necessitates; si tantas vires haberet civitas ut bella suscipere, €ut frangere impetus tyranni posset, non tam diu servissemus, non illum cruentissimum dominum unus ex insidiis occidisset. Atque ego, etiamsi €plurimum esse virium in hac civitate spectarem, bene tamen redimi @1 €capite unius civis pacem putarem. Facile est ista in contionibus et con-€ciliis despicere dicendo: iam si exercitus hostium intra fines nostros €fuerit, si ardere villas, si frugifera succidi, si fugam rusticorum in urbem, €si compulsa intra muros pecora viderimus, si moenia oppugnabuntur, €si turres quatientur, si ad dilectum ab amplexu matrum iuvenes rapien-tur, quam sero paenitebit tam caro uni pepercisse! Et si quid tamen €deforme habitura civitas fuit dedito (ut subinde dicitis) tyrannicida, id €omne mea rogatione detractum est; omni pudore liberati estis: invitum €non dedissetis. Quod ad vos pertinet, bellum suscipere maluistis. Sed €hoc est praecipue quare ego hanc ferre debeam rogationem. Ego pro €civitate tam grata, pro populo tali, non subibo qualecumque periculum? @@Sed non solum rei publicae verum etiam mea interest hanc recipi €rogationem. Quem vultis enim ponite eventum: periculum mihi mortis €est. Quid? ego non satis vixi? Non enim annorum numero nec spatio €aetatis terminari certum est fortium virorum vitam, sed laude et fama et perpetuae posteritatis inmortalitate. Ita dii faciant ut magnum exem-€plum posteritati etiam poena dare possim. Satis videbitur mihi omnia €facere fortuna ut tyrannicidium meum maius sit. €@@Sed illud interim vereor, ne tyrannus ex me petat famam lenitatis. €Habet enim apud malos quoque multum auctoritatis virtus, et forsitan hoc ille ambitiose faciet, ut potestate contentus sit. Quidquid est, videat €me et illa civitas vicina: multum illis servientibus prodero. Videant quo €vultu tyrannum feram, quam interritus tribunali eius adsistam, quam €me nihil minae, nihil supplicia ipsa moveant. Potest fieri ut exhortetur illos hic animus meus, haec mea mens. Vobis quidem custodire pacem, €reddere quietem maius ipso tyrannicidio puto. Nam si bellum imminet, €si periculum universa civitas habet, quod illum cuius nomine mihi gra-€tias agitis occidi maximam vobis iniuriam feci.  Ÿôÿ@@@@{1Exul accusator et sententiae pares}1 Ÿðòÿ&7Exul qui secretum ad rem publicam pertinens indicare volu-&€&7erit habeat in civitatem redeundi potestatem, et si indicaverit& @1 €&7maneat in civitate&. Exul dixit se habere quod de adfectata tyrannide €diceret. Venit in civitatem. Postulavit reum. Is aequis sententiis absolu-€tus est. Fert quidam rogationem ut maneat. CD. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Potest venire in dubium quo genere divisionis uti nos in hac contro-€versia oporteat. Videtur enim quaedam posse dicere etiam citra roga-€tionem advocatus huius exulis per quae ius manendi vindicet. Utrum €ergo haec quae citra rogationem quoque pro illo futura sunt dicemus ante principium, an statim rogationem? Species eo ducit ut, quoniam €et praecedant et leviora videantur, [et] prima sint. Sed ratio diversum €mihi suadere videtur, ideo quod necessaria nobis quaestio superabit, an €haec rogatio contra legem feratur: in cuius parte sint necesse est illa €quaecumque dicturi sumus_an videatur hic etiam alia lege remanere €potuisse, an rogationem ferre oporteat ad singulos pertinentem, an €contra legem, an haec rogatio contra legem sit, an meruerit ille remanere. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si aut minus verecundus esset is quem rogatione mea retinere in civi-€tate constitui aut iudicia felicius expertus, nihil contione, nihil con-€scripto meo, nihil denique opera rogationis opus esset. Prima igitur €carere hac invidia vel propter hoc possum, Quirites: nemo enim credi-€derit me rogatum ab eo ad vos processisse qui ipse ut remaneat non laborat. Verum ille quidem multas, atque utinam minus potentes, huius €propositi sui causas habeat: ego praeter cetera propter hoc quoque eum €existimo esse retinendum, quod manifestum fecit ad indicium tyrannidis €adfectatae venisse non remanendi cupiditate. Quod nisi vetustissimum €ius, Quirites, eos qui secreta ad rem publicam pertinentia indicassent €remanere in civitate iussisset, forsitan dicendum mihi necessario existi-€marem qua gratia hic pressus, quibus inimicitiis in exilium esset actus. Sed quid necesse est repetere haec quae videtis? Et quod ad animum €quidem illius pertinet, satis vobis est, ut existimo, probatus, quod @1 €quamquam damnatus, quamquam in exilium actus, rei publicae tamen €non potuit irasci: indicium professus est. Viderimus an verum; interim €tamen nihil eum finxisse manifestum est quod persuaderi tam multis utique potuerit. Causam qua condicione dixerit damnatus, exul, contra €potentem, contra gratiosum, quid necesse est diu dicere, quando is €exitus iudicii fuit ut non plures sententiae pro adversario fuerint? Non €enim causa victus est sed legibus, sed publica humanitate; quae quidem €ipsa me in hoc exhortata est, ut rogationem ad vos de retinendo cive €ferrem in civitate tam misericorde. @@Negant rogationem esse recipiendam quae ad singulos homines per-€tineat. Ego porro hoc in eo iure quod perpetuum et in omnia tempora €scribitur existimo esse servandum. Potest enim dici mihi: 'in honorem €hominis unius obligas tempora futura, et omnes eadem necessitate con-þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«þ˜ˆstringes.' At quotiens ad praesens tantummodo tempus rogatio fertur, €ne ferri quidem nisi de singulis potest. Quod si hanc tollimus consue-€tudinem, nec duces ad exercitus deligemus nec provincias decernemus €nec imperia prorogabimus: omnia enim ista rogationibus ad singulos €pertinentibus consummantur. @@'At enim contra legem rogatio est.' Si confiterer, dicerem tamen non €fere rogationis esse causam ubi lex est. Quid enim necesse est convocari €tribus, contrahi populum, si idem effici iure vetere et iam olim con-€stituto potest? Igitur si rogatio supervacua ubi lex [non] est, non fere poterit ferri nisi contra alicuius legis voluntatem. Et hoc tamen apud €quos dicit? Video enim praescriptione me excludi posse iudicio. [et] €In rebus parvis ac %periculosis% ista iudex recipiat. Ceterum quidem €quotiens de iure populi agitur apud populum, cui mutare, cui obrogare, €cui ferre quas velit leges, accipere quas velit rogationes liceat, numquam €se ipse deminuet. @@Quomodo tamen rogatio ista contra legem [et contra commodum €suum] contraque eam quae hunc in exilium misit? Non iure novo sed €vetere atque olim constituto reversus est, manere etiam citra hanc roga-€tionem potest. €@@De quo priusquam loquar, necessario illud quod ab adversariis fre- @1 quentissime obiectum est depellendum videtur. 'Cur enim,' inquiunt, €'si remanere suo iure poterat, expectavit rogationem?' Ut verecundia ei €adeo nihil apud vos prosit ut etiam in causa plurimum noceat, ante €omnia non miror hominem iudicia totiens infeliciter expertum, tot in €civitate inimicos habentem, nihil temptasse privatim. Litigavit innocens €reus: damnatus est. Detulit adfectatae tyrannidis reum (ut pars iudicum €putat) manifestum: impedimento publicae humanitatis victus est. Hodie €citra rogationem contra ius vestrum, contra potestatem populi pugnabit? Ille tamen mihi alias et, ut dixi, graviores in exilium abeundi causas €videtur habuisse. Absolutus est quidem reus, sed innocentem se esse €accusatori nondum persuasit. Ego vero non miror quod hic timet adhuc €civitati, quod velut inpendentem quandam omnibus nobis ruinam suf-€fugere et evitare quod praevidit periculum cupit. Sed tanto magis reti-€nendus est. @@Putemus alioqui citra rogationem talem institutam esse legem qualis €esset si hic in civitate remanere vellet. * * * lex quid dicit? 'Qui secretum €ad rem publicam pertinens indicare voluerit habeat remanendi potesta-tem.' Nemo dubitabit an indicaverit. Verba igitur legis pro nobis omnia; €sed ad interpretationem voluntatis vocamur. Nec enim secretum putant €esse nisi quod certum adprobatum sit; negant indicari nisi id de quo €non dubitetur. Ego autem existimo legum latori non defuisse eloquendi €facultatem ut, [2si]2 adprobatis demum iis quae detulisset remanere in civitate exulem vellet, id ipsum plane aperteque diceret. Nunc conten-€tum puto esse legum latorem voluntate eius %retinuit%. Satis est igitur €ut nihil finxerit, nihil cupiditate revertendi mentitus sit, nihil denique €ideo fecerit ut remaneret. Vos quid dicitis? Mentitum eum vultis? Inter-€rogemus partem iudicum. Non accuso nunc reum: evasit, absolutus est; habet beneficium legis. Illud tantum contentus sum dicere, fuisse aliqua €quibus index moveretur: illa quae moverunt iudicum partem, illa quae €tot tristes sententias effecerunt. Iam ergo animum dignum habeo emen-€datione fortunae: cum adfectari tyrannidem putaret (sic enim loquamur), €non dissimulavit, non ultionem putavit, non, cum ipse patriam perdi-€disset, invidit, sed venit in civitatem, et suscepit gravissimum laborem €et novas inimicitias et recentem aemulationem. Non excepit divitem ab €indice fortuna. @1 @@Haec ego dicerem etiamsi victus iudicio esset. Nunc fortiter hoc pos-€sum contendere, quod fuisse dicitis eum causa inferiorem. Quid est €igitur? Lex iubet eos absolvi qui pares sententias tulerint. Inputabitis €istud publicae misericordiae, inputabitis humanitati. Non ego arguo €hanc legem, sed dico esse communem. Eodem enim tempore non id €modo quaesitum est, an adfectatae tyrannidis reum damnari oporteret, sed illud etiam, an hunc remanere in civitate oporteret. Quod si pares €sententiae periculo prosunt, pro utroque sunt. An vero adfectatae tyran-€nidis reus absolvatur quoniam non plures pro accusatore quam pro €reo sententiae fuerunt, hic qui %periculi qui exilii% vel eandem vel etiam €graviorem poenam %experiretur%, non eandem experietur legis huma-€nitatem? @@(Haec de iure, haec de rogatione. Illa iam de aequitate.) €@@Dignum esse existimo qui maneat in civitate. Pericula nostra tempta-€vit; servitutem rei publicae discutere, quantum in ipso erat, voluit. €Nescio an plus debeamus si ad indicium non certis argumentis perductus sit. Nam si manifesta detulisset, si ea de quibus dubitare nemo nostrum €posset, crederetur cupiditate manendi in civitate fecisse. Solam pietatem €in causa indicii habuit qui in urbem detulit litem, et litem iniustam con-€dicione: ex altera parte solus et exul, damnatus, ex altera parte homo €potens, gratiosus. Omnia ista diligenter perpendite: intellegetis non esse €sententias pares. Quid est igitur? [cur] [4Ego etiam pro ipso qui absolu-tus est reo existimo esse manere hunc in civitate.]4 Illud dicere pro re €publica satis erat: habemus in civitate custodem, inquirit adhuc. For-€sitan omnia iam videre non potuit exul, non omnia iam clara perspicere. €Hoc visum iri [2puto]2 pro opinione eius qui absolutus est: non timebi-€tur quamdiu hic fuerit in civitate. Immo hercule si mentitus est, si fictum €detulit crimen, satis alioqui daturus est poenarum inter inimicos potentes €et inimicos gratiosos. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@[2In]2 totum autem existimo commodiorem esse partem diversam; €suadeo iis qui dicturi sunt in illam potius incumbant. @1  Ÿôÿ@@@@{1Transfugae excludendi}1 ŸðòÿInter duas civitates bellum erat. In alteram multi transfugae veniebant. €Fert quidam legem ne recipiantur. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Proxime ad suasorias accedit hoc genus: nam et suasoriarum [et] legis €suasio et dissuasio est. Ergo dicet is qui legem feret non esse honestum €recipere transfugas, nihil prodesse, forsitan * * *, ad finem belli. Summum: €illud propter quod lex fertur periculosum esse. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Etiamsi non esset in eo statu bellum ut honesta cogitare vacaret, vel €cum periculo tamen optima et ad famam itura fecisse fortasse honestius €foret quam ut obstare utilitas videretur. Nunc [2non]2 minus laudis, €nimio plus tamen securitatis est honesta facere. @@Nemo igitur dubitaverit turpissimos esse qui transfugerint. Spectemus €enim rem ipsam, neque eo decipiamur quod utile videtur. Hostis est €qui facit: [2non]2 aliter constituamus quam ut intellegamus potuisse hoc €et nostros facere. Numquam prodest malum exemplum; etiamsi in prae-sentia occasione quadam delectat, in futurum tamen altius nocet. Proxi-€mos existimo esse eos transfugis a quibus transfugae recipiantur. Hoc €natura simile est, facere scelus et probare. An si quis nostrum trans-€fugisset, non ipsum modo pessimum civem et omnibus suppliciis dignum €iudicaretis, sed infamia etiam qui receperunt, et velut auctores scelerum, €velut magistros turpitudinis %colligeritis%: idem non reflectemus in nos? @@Tandem utilitate ducti in auxiliis habituri sumus quos recipiemus? €Fingamus eam civitatis esse fortunam ut auxiliis opus sit: hos in auxi-€liis? Scilicet qui, cum ex altera parte intuerentur patriam et memoriam €pueritiae et necessitudines omnes, ad fortunam tamen inclinaverunt, €proniore pro nobis sacramento, fortiore animo stabunt. Adeo facilius @1 est in istis scelus deprehendere quam paenitentiam. Inutile ergo militum €genus, nobis minime necessarium. Quippe etiam hi qui recipiendos €esse transfugas [2suadent]2 hoc dicunt, in superiore esse loco nostram €civitatem. Neque enim amore nostri sed metu imminentis fortunae transfugiunt. An facilius deposituros propositum bellandi hostes puta-€mus si plures transfugerint? Minime: nam hi qui bellum gerere contra €nos non audent, si locum in civitate nostra non habuerint, saepe de-€ponendi belli auctores erunt. Nunc in privatum sibi singuli consulunt. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«ÿ—…Est magnum in singulis momentum; ac si praeclusa haec fuerit spes, €quod singuli faciunt universi suadebunt. @@Haec dicerem etiamsi nihil ex istis metus esset; nunc vero non possum €non confiteri sollicitudinem meam. Quotiens oculos circumtuli et sin-€gulas castrorum metior partes, non aliter quam si vallum hostis invaserit €alienos habitus, aliena arma video; versantur inter domos nostras, inter €templa, inter muros, in mediis rei publicae visceribus. An aliquid mali velint facere postea videro; interim, possunt. [4%Ego istud credidi scelus €cum a singulis spes est; cum a paucis, spes est; cum a plurimis, iam €consensi.%]4 Novum hercule genus artis. Supervacuum est cuniculos €fodere et per occultos specus ingenti labore exhaustis terris in mediam €subito emergere civitatem, supervacuum est redimere proditorem et €scelus pecunia pacisci: videntes palam, immo gaudentes etiam accepimus intra viscera hostem. Vos aestimabitis an suspectum debeatis habere €quod ad tantum numerum per singulos pervenerunt: nemo illos recepis-€set si universi venissent. Omnesne hi desperaverunt? Omnesne [2sibi]2 €consulere ac prospicere voluerunt? Adeone facilius est transfugere quam €cadere? Omnes hi reliquerunt in civitate coniuges in ludibrium atque contumeliam eorum qui se a scelere maximo ulcisci velint? Manifestio-€rem quandam coniecturam capere possumus: num minus animi sine his, €num minus pertinaciae desertis? Age sane, hoc non cogitatis, quod nec €custodiunt nec reprehendunt, nec portas praecludere nec publica retinere €cura tanti putant? Miratur aliquis timere me hostes quod isti trans-€fugiunt? Illi me non timent. Caveamus, obsecro, dum plures sumus. @1  Ÿôÿ@@@@{1Furiosus trium filiorum pater}1 ŸðòÿQui tres filios habebat duos per furorem occidit. A tertio sanatus abdicat €eum. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Poteram, etiamsi non irascerer, abdicare tamquam bonus pater. Omnia €de fortuna mea timeo, omnia de tam fragili ac tam mutabili mente, et €propter hoc dimittendus mihi a domo filius erat, ne incideret in meum furorem. Sed quatenus et causas quoque abdicationis interrogor [id est €cogit me frequentius malorum meorum meminisse], quamquam inter €praecipua propter quae abdicem hoc est, quod mihi ista narranda sunt, €dicam tamen. @@Inputo filio meo orbitatem. Respondebit: 'non ego occidi.' Scio; mea €manu factum est, ipse ego pater qui genueram, qui educaveram, per €viscera liberorum ferrum exegi. Credo enim tibi, et orbitatem tamen €tibi inputo, tibi. Aestimo illam ex die mei doloris. Quaedam ignorare simile non passi est: tunc liberos perdidi cum perdidisse me sensi. Esto, €gravem sine dubio manibus meis iniuriam fortuna fecerat; posuerat €tamen huius rei in ipso animo remedium illo tempore quo furere et agi €dementia videbar. Frequentius in ea cogitatione eram ut crederem esse €cum liberis omnibus. Abstulisti mihi ignorantiam malorum. Quanto €miserabilior fui ex die tuae sanitatis! Furiosum me non sic cecidi; tum lacerare vestes, tum verberare vultus meos coepi. Omnia igitur haec €non in aliam vim accipi debent quam si filios meos ipse occidisses, quam €si ipse abstulisses. Unde tantum boni ut reddere possis illam valetudi-€nem, illum furorem? @@Quod unum possum praestare infelicissimis illis iuvenibus meis prae-€stabo: ne quis eorum morte gaudeat, ne cui prosit quod filios meos €occidi. @1  Ÿôÿ@@@@{1Nuptiae inter inimicorum filios}1 ŸðòÿQui habebat filium et divitem inimicum, captus a piratis, scripsit filio €de redemptione. Ille cum pecuniam non haberet, offerente divite filiam €suam, duxit eam in matrimonium et pecunia [2eius]2 redemit patrem. €Reversus ille imperat ut dimittat. Nolentem abdicat. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si ab alio redemptus esset pater [2et]2 statim ut redisset a gravissima €fortuna [et] abdicare me instituisset, dicerem tamen: 'Quid intra tam €breve tempus commisi? Quid tam scelerate a me factum est ut ira patris €praecederet ipsam gratulationem?' Nunc certum habeo indigna quaedam expectare vos facinora, cum abdicetur filius qui redemit. Est sine dubio €istud non meum beneficium, et omne redempti patris munus ad socerum €redit. Ego tamen navigavi, ego periculosa maria ingressus sum ut red-€imerem patrem, quemadmodum ipsum dicere audistis; quaedam etiam €non patienda passus sum. Quae ei ratio abdicationis est? @@'Non obsequeris' inquit 'mihi.' Si hoc ad abdicandum satis esset, €supervacua erant omnino iudicia ista. Cur enim nobis defensionis potesta-€tem dedistis si nihil nostris consiliis libertatis relictum est? Servi meher-€cule quaedam liberius ex bona mente faciunt, et aliquando indicium fidei putant pretio empta mancipia non paruisse. Filios vero quis dubitavit €umquam esse plerumque suae potestatis? Ut ea praeteream quae sub tam €bono patre ne argumenti quidem causa referenda sunt, nec dicam 'non €coges templa incendere, non coges operibus publicis manus adferre': €leviora certe nostrae mediocritatis esse manifestum est, ut sententiam €iudices dicere [2quam]2 velimus, ut testimonium non ad arbitrium parentum reddere, %immo% suadere quod animus dictaverit. Quod si €licet aliquando etiam contra patris voluntatem ea quae alioqui reprehen-€sionem non merentur filio facere, nusquam tamen libertas tam necessaria €quam in matrimonio est. Et hoc dicerem si quaereretur hoc iudicio an €mihi aliqua ducenda esset: ego eligam cum qua victurus sum, ego comi-€tem laborum, sollicitudinum, curarum ipse perpendam. Quis enim @1 amare alieno animo potest? Nunc vero firmius hoc esse atque facilius €coepit: uxorem iam duxi (non dico quare) meo inpulsu, mea voluntate. €Eripuerat enim te mihi fortuna dederatque mihi illam miseram liber-€tatem. Repudium igitur imperas et copulatos iam diu diducis animos. €Neque enim hoc tu spectaveris, quod cum uxore mea non diu vixi. Sine €dubio secundum nuptias profectus sum, continuo me peregrinatio ex-€cepit; sed vel hoc ipso iniquius est repudiari eam quae certe non potuit €offendere. @@Descendamus sane ad hanc quoque necessitatem, ut imperante patre €etiam repudium filius debeat pati: quid de ipsa quam repudiari vis €querar? Sane pater fuerit inimicus: cur haec nurus esse desinat quam €nihil peccasse tu quoque confiteris qui expellis? Negat idoneam esse €matrimonio meo locupletem. Quam vereor ne cui videatur pater sic inimicus diviti esse coepisse! Non enim fortuna in utramlibet partem €intuenda est? An vero apud me noceat puellae quod dives est cum apud €patrem illius non nocuerit mihi quod pauper sum? 'Dives est.' Numquid €ergo hoc dicere potes: 'superbior erit et fastidiet'? Securus sis, pater: petiti sumus, empti sumus. 'At inimicus' inquit 'fuit.' Volo adhuc sic €loqui tamquam odia utraque parte durent. Non oportet inmortales esse €inimicitias, et ita demum tutum perpetuumque [2poterit]2 esse humanum €genus si amor ac fides nullam habuerint oblivionem, ea rursus quae %aliquo incommodo commutantur% brevi morte deficiant. Sed non est €diu mihi in hac parte commorandum, quae certe satis potens apud €divitem fuerat. Inimici nomen habuerit aliquando (nec quaero quam €inmerito, nec quaero quam iniuste), modo redire in gratiam cum eo €potuerim. Sed hoc solum reprehendit, quod se absente omiserim cum €divite inimicitias. Ita, opinor, feci hoc contemptu patris, feci vilitate. Restitui nos in integrum putate, iudices. Captus est pater meus a piratis, €vincla et ultimos metus patitur et ea quibus gravius id tantum est quod €imminet. Hoc scio, hoc ipsius epistulis cognovi; hinc redimi potest. €Duram putate condicionem poni: nonne subeunda est? Si piratae hoc €mihi pollicerentur, ut vicarias pro patre manus acciperent, non recusa-€rem catenas. Si obligarer faenore, aes alienum tamen non timuissem ut redimerem patrem. Duxi puellam honestam, locupletem. Ego tamen €(si ulla mihi dicenti fides est) non hoc in ista condicione spectavi. Ille me @1 €movit ut beneficiis vinceremur. Sed neque in me ille probavit aliud €quam pietatem. Vidit fletus meos, vidit totius animi atque etiam corporis €defectionem. Sic homini inter principes nostrae civitatis numerando €coepi bona esse condicio. @@Itaque intellego mihi, iudices, non in hoc tantum laborandum, ut iram þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚˜‚patris mitigem, ut leniam; illud est partium mearum, illud vobis adhibitis €rogo, in gratiam velit redire iam cum propinquo meo, cum redemptore €suo. Non enim iactabo meam pietatem: illius opus est quod redemi.  Ÿôÿ@@@@{1Fortis contumax patri forti}1 Ÿðòÿ&7Si duo aut plures fortiter fecerint, de praemio armis conten&-€&7dant&. &7Vir fortis optet quod volet&. Pater et filius fortiter fecerunt. €Peti=t pater a filio ut cederet sibi praemio; non impetravit. Cessit ipse et €abdicat. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Etiamsi dissimulari posset quae causa patri fuisset, ipsum tamen hoc €abdicatione dignum erat, aliquid petenti negasse. Quantum enim mihi €praestare poterat ut paria redderet? Non iam inputo illa vulgaria, lucem €et ius libertatis et usum vitae. Hoc, hoc inputo, quod fortiter fecisti. €Robur istud corporis tui meum est; animus iste ad contemnenda pericula €paratus ex meo fluxit. Ego te diu praeceptis feci virum fortem, proxime quidem etiam exemplo. Quantumcumque sit istud quod peto, non €indicare satis est? Non desiderium pervenire in notitiam tuam sufficit €nisi preces adhibuero, nisi auctoritatem paternam summisero? Multum €peccaveras etiamsi praestitisses. @@Nunc vero quid a te petieram? Ut mihi praemio cederes. Non dico €quid fuerit secuturum. Sane ita sit constituta lex ut in iudicio conten-€damus, ut citra periculum feratur de nostra virtute sententia: non erat aequum cedere te, ut non dicam patri, seni? Tibi adprobandae virtutis €multa tempora supersunt, tu sperare id quod hodie cesseris potes: mihi @1 €indulsit fortuna hunc supremum honorem. Inter extraneos quoque et €alienos est aliquod privilegium aetatis. Honores prior peterem, ad €signandum advocatus prior [2signarem, * * * prior]2 rogarer. In his etiam €minimis observationibus inhumane non cederes honorem lateris. @@Age vero, non praeter hoc etiam dignior praemio fuit virtus mea? Non €est tam admirabile cum fortiter facit iuvenis. Hoc aetas postulat, hoc €robur iuventae poscit; paene turpe est non fecisse. Hoc est honore €dignius, vicisse annos et ultra aetatem durantes agere virtutes. Eo €tempore fortiter feci quo cogi non possem ut militarem. Utrum tandem €vis magnum esse quod ego feci an minus esse quod tu fecisti? @@Videamus nunc ecquis fuerit secuturus exitus si in ista contentione €praemii idem animi ego quoque habuissem. Armis contendendum erat et €laetissimo alioqui domus nostrae proventu gravissimum vulnus et €crimen inurebatur. Iam video quare non cesseris: hoc tibi praemio maius €videbatur, committi cum patre et parricidium facere iure, hoc profecto €etiam in acie [facere] cogitasti et, cum imitareris virtutem meam, non optandi ius sed pugnandi videbas. Ego, quantum est in te, in medio foro €et universa spectante civitate filii manu trucidatus sum vel, quod est €gravius, occidi. Tu perseverasti cum me cupere sic videres. Etiamnum €interrogo, staturusne contra fueris. %dicturum% Nam si [2non]2 fuisti €perseveraturus, vide an gravius etiam crimen sit patri negasse quod €praestare poteras. @@Habe ergo praemium istud, quantumcumque in eo honoris est; sed €contentus esto appellasse rem publicam: discede de domo mea. Non iam €ultionis gratia facio, sed etiam securitatis: insomnes noctes ago et ad €omnes terreor strepitus. Nulla mihi secura nox est: habeo in domo filium qui me potuit occidere. Nam praemii quidem gratia strinxisses ferrum €contra patrem et in conspectu civitatis populique parricidium fecisses; €ut heres citius fias, ut bona mea occupes, homo tam cupidus non audebis €parricidium facere secretum? @@Non ignoro omnium fere qui abdicantur hunc esse morem, ut acta iam €causa ad preces convertantur et mitigare patres rogando velint; hocine €tu concipis animo posse fieri, ut exores? @1  Ÿôÿ@@@@{1Pauper naufragae liberator, maritus}1 ŸðòÿDives cum amico paupere et filia navigabat. Naufragium fecit. Extulit €filiam divitis pauper. Rumor erat eam nupturam cuidam nobili iuveni. €Quodam tempore in domo divitis tumultus fuit; inventi sunt una pauper €et puella; ab utroque dictum est vitiatam puellam. Imperavit filiae dives €ut nuptias optaret. Educta ad magistratum optavit. Postea comperit €dives non esse vitiatam puellam. Imperat ut relinquat pauperem. No-€lentem relinquere abdicat. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In omnibus quidem abdicationis controversiis, quatenus pro liberis €dicimus, summissa debebit esse actio et satisfactioni similis. In hac tamen €controversia istud aliquanto magis servandum est. Nam et filia est quae €abdicatur, et hic pater aliquid etiam boni et clementis viri fecit et nobis €tutissimum uti hac etiam bonitate. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non ignoro, iudices, quantum causae nostrae oneris accedat ex per-€sona abdicantis, non propter illud commune, quod pater est, sed quod €pater indulgentissimus, amicus optimus, etiam quando iniuriam ac-€cepisse videtur mitissimus. Itaque priusquam defensionem adgredimur, €in hoc satisfaciemus animo nostro, ut gratias agamus ante omnia filiae €nomine: quam sic amavit ut eam diduci a se ne navigaturus quidem €voluerit, cui ad magistratus eductae praestandum putavit ne qua occisi €hominis infamia inquinaretur, quam tradidit amico suo, (quod iam dici potest) optimo marito. Proximum est ab hoc ut amici quoque et, si €permittit, generi mandata perferamus. Sunt autem similia; nam et €plurimum cum eo vixit et nulla causa, nullo diductus est loco, et usque in @1 hoc tempus in ea fuit opinione ut se crederet vivere beneficio istius. Erat €profecto felix domus si in illa prima simulatione hi manere voluissent; €sed, dum hanc quoque beneficiis optimi senis referre gratiam volunt et €simpliciter fatentur omnia, inciderunt ambo in hanc dicendae causae €necessitatem, dum scilicet ambitiosus gener vult videri socero suo in-nocentior quam videbatur. Equidem peractis gratiarum agendarum €mandatis hoc primum puto, ut isti, si permittit, gratuler. Filia eius, €probissima puella ac verecundissima, nullam accepit iniuriam; amicus et €gener nullum scelus fecit: nam si quid tale cogitare et in animum €inducere potuisset, illo tempore vitiandi habuit occasionem quo nau-€fragam in litus evexerat. @@Reliqua pars actionis meae non tam ad defensionem, iudices, spectat €quam ad deprecationem. Nam nulla profecto certior ratio est quam ut €istum priorum temporum admoneam. @@Hic enim, iudices, adulescens, (quod in hoc demum iudicio audi=mus €a divite dici) pauper, unam sibi domum quam coleret elegit, unum hunc €cui fidem suam inpenderet. Ac brevi moribus, sanctitate, innocentia €fecit ut inter omnes etiam superioris fortunae carissimus videretur. €Itaque hercule, cum peregre proficisci destinasset, quamquam navi-€gationum pericula non ignoraret adulescens, tamen secutus per maria, per tempestates. Non nimium de fortuna querimur: etiamsi naufragium €illud multos metus, longam vexationem, aliquod attulit detrimentum, €tamen rem difficillimam expressit, fidei experimentum. In illa omnium €trepidatione, in qua pro sua quisque salute sollicitus nihil de proximo €cogitabat, cum inter fluctus et turbati maris minas vix evadere ac suae €quisque consulere saluti videretur, non mehercule miror quod quamvis optimus pater filiam tamen respicere non potuit. Quis enim hoc crederet €posse fieri, ut non modo saluti suae consuleret verum etiam suscepto €onere infirmitatis alienae evadere in terram et vincere imminentis €fortunae metus posset? Itaque non servus ullus tam fidelis, non libertus €tam beneficio obligatus manumittentis fuit ut hoc subire periculum €posset: unus amicus (nondum enim illud faciebat tamquam gener), ac-€cepta umeris suis puella, per tot difficultates, per tot pericula nihil pro @1 se ipso sollicitus tulit. Quam istud non humani tantum operis sed divini €cuiusdam beneficii arbitrandum est! Tu hos coniunxisti copulastique, €Fortuna! €@@Nihil necesse habeo diutius hoc inputare tamquam non intellectum. €Non perdidit beneficium: et puella se nihil non huic debere credidit et €pater ita interpretatus est munus istud ut existimaret amico in se ac suos omnia licere. Rumor itaque in civitate non quibus alias solet causis €exortus est, sed homines, dum indignantur nescio cui iuveni optimo et þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ƒ˜‹ƒnobili dari puellam, convicium moribus huius tamquam ingrati fecerunt. Intellego, iudices, quam difficili ac velut scopuloso loco versetur oratio €mea. Quomodo narrem istud quod confessi sumus? Illud puto tutissi-€mum est: rapere voluit (huic enim certe crimini ignoscis); inde tumultus, €inde voces repugnantis, inde fortasse etiam nimia puellae querela, quod €audaciam pro iniuria tulit, quod se raptam quoniam ille rapere voluisset proclamavit. Nec is sane negandum existimavit et, quamquam nihil €acciderat tale, amico suo confessus est. Illud certe manifestum est: pater €filiam putavit irasci. Itaque sollicite quoque nec pro imperio tantum €patris sed etiam pro auctoritate, pro sententia deprecatus est. Tum €admonuit illam: 'memento hunc esse cui vitam debeas, hunc esse qui te ex periculis servaverit maris.' Quanta illa gratulatio! Quanta patris laus €fuit! Quam felix domus! Nihil deerat gratulationi nostrae si raptor €fuisset. His moribus suis, hac tanta bonitate meruisse visus est pater qui non falleretur: indicaverunt integritatem. Quo speraverant futurum ut €magis amarentur, incidunt in offensam: nisi forte invicem ludimur, et €nos pater mutuo mendacio temptat. Quare non omnia statim simpliciter €dixerimus minatur. Di faciant ut iste sit eventus qui adhuc in hac domo €omnium periculorum fuit! @@%Nostra% tamen, quatenus forma iudicii proponitur, agitur defenden-€tis imitatio. Nam si te prorsus irasci existimarem, optime pater, illa €dicerem: 'Filiam abdicas. Nondum defendo factum, nihil de isto crimine @1 loquor: satis tutum esse potest apud iudices. Fulmen istud patrum ad-€versus ferociam adulescentiae datum est, adversus filios, qui peccare plus €possunt; filia vero vix nutricum minas tulerit vel eorum a quibus €educatur tristitiam. Et ut virgo pertineat ad patrem, tamen nupta pertinet €ad maritum. Post [2diem]2 illum quo spes liberorum inchoata est, quo in €nepotes usque cogitationem misisti, quid aliud potes exigere a filia tua quam quod placuit ei cui conlocata est?' Si latius agendum esset, illud €dicerem: 'Abdicari propter matrimonium non potest. Paulo fortior €recusaret etiam nubere nisi cui voluisset; haec subiecit in hoc se imperio €tuo, ex arbitrio patris nupsit. Paulo fortius vindicari debet matrimonium €iam factum. Ut etiam nuptias imperare possis, repudium imperare non €potes eius ad quem puella legibus et magistratibus et iure iurando €pervenit.' @@Verum contra haec paulo altius repetit abdicationem, et non est €contentus ea obicere propter quae iudicium est. 'Mentita est,' inquit, €'patri de raptu mentita est.' Defendam ista, iudices? Absoluta sunt. €Ego vero malo esse crimen, ut patri plus debeamus. Deceptus es: ita malles filiam tuam raptam esse? Volo sic defendere puellam tamquam €factum sit ipsius culpa. Ecquid ignoscis? Non est hic amor: gratus €animus est. An illa sibi ullum fideliorem fore tota vita existimaret quam €eum cui secundum te debeat plurimum? Cogita quae fuerint illa pericula €ex quibus evasit, quae tempestates, qui fluctus et naufragia et cetera quae nihil divisione egent nomina. Sed omnem hanc culpam maritus ad se €trahit: 'Nihil tantum puella cogitavit: quidquid est istud, ego feci; €qualecumque istud est, meum consilium est. Tu ignosce, qui soles.' €Recedere iubes a marito tali? Qua tandem causa? 'Pauper est.' Non solebat hoc illi apud te nocere. %relinquam nec dico pauperem; nam in €matrimonio quidem filiae quod solebat nocere% Te auctore nupsit, te €hortante nupsit. Redde rationem illius sententiae: quamvis putares €turpem, tamen cogitasti quid praestitisset filiae tuae. @1 ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In summa parte declamationis utrumque producemus et pro utroque €pariter rogabimus, sed aliquanto magis pro marito misero. Decet enim €illum amare. Dicat se moriturum. %Totum est enim in eodem.% ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Petiturum se adfirmat quo tu illum exemisti cum ad magistratus €eductus est. Hic animum tuum exigit priorem, hic illam misericordiam.  Ÿôÿ@@@@{1Pastor abdicatorum}1 ŸðòÿDives adulescens abdicatos recipiebat et de suo alebat. Laesae rei publi-€cae reus est. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In plerisque controversiis plerumque hoc quaerere solemus, utrum €ipsorum persona utamur ad dicendum an advocati, vel propter sexum, €sicut [2in]2 feminis, vel propter aliquam %alioqui% vitae vel ipsius de quo €quaeritur facti deformitatem. Hic adulescens et honestus est et, cum sit €locuples quoque, nihil tam turpe commisit ut illi pro se loqui fas non sit. Ego tamen existimo dandum esse advocatum: primum quod, etiamsi €quid remissius ac liberalius fecit, aetate excusari potest, non consentiunt €autem haec inter se, ut idem * * * et tantum infirmitatis animi ut hac excusandus sit. Alterum illud est, quod, si defensionem ultra excusationis €terminum proferimus, laudandus est adulescens, adroganter autem faciet €et tumide si coeperit se ipse laudare, praesertim iactaturus id quod facere €possit a fortuna esse. Dabimus ergo illi his causis advocatum. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non necesse erat mihi, iudices, de facti huiusce quod in crimen €vocatur ratione disserere. Scio quid advocato satis sit. Sufficiebat hoc €solum, si eximerem legi reum; et cetera fiant fortasse pro dignitate, fiant €pro conscientia, pro laude: ad vos id unum pertinet, an legi qua €cognoscitis obligatus sit qui accusatur. Quae vobis, quo atrocior est, hoc €diligentius intuenda est. Sit tolerabile formula errare et in petitione €pecuniae non uti iure concesso: aliquis caput hominis perperam petit, et €errat ut occidat? @@Rei publicae laesae [2hic accusatur]2. Quaedam sunt, iudices, ad quo-€rum pronuntiationem oculi sufficiant; satis erat accusatori ostendere si €quid hic laeserit: aliqua publicorum operum [inpensa] eversa, [vel] cor-€rupta navalia, arma usibus belli erepta, aliquid denique eorum quae €publice possidemus (ea sunt enim rei publicae) deterius huius fraude atque iniuria factum. Cetera habent suas leges, sua iura, suas actiones. €Si hos quos recepisse dicitur occidisset, non tamen rei publicae laesae €iure teneri videretur. Sint igitur ista gravia quae obiciuntur, aliquid €fecisse clementer, contra duros et asperos patres interposuisse misericor-€diam pro sua aetate: non hoc vidit lex quae recitata est, non voluntas eius €quicumque conditor iuris istius fuit. @@Haec ego fortius dixi, quia [2cetera]2 remissurus sum. Quid enim €obicitur? 'Abdicatos recipit et sua pecunia alit.' Ut gravissime iudicemus €de hoc crimine, stultitia est et supervacuas inpensas facit. Quis est iste €qui nobis tamquam pater irascitur? 'Patrimonium consumis et alioqui €splendidas opes cotidie effundis.' Quae tandem ista inter se pugna est?_legem recitas laesae rei publicae et agis quasi abdices. Sic respon-€debo tamquam abdicanti. Ignosce: iuvenis est, non satis roboris, non-€dum satis iudicii confirmare potuit. Et tamen si faciendae sunt inpensae, €si perdendum aliquid, non potest honestiore via inpendere. Non mere-€tricibus donat, non in parasitos profundit, non illi magno cupiditates €suae constant: sumptuosus est misericordiae. @1 @@Libet etiam augere crimen et si qua nesciunt accusatores indicare. Vos €eum largiri tantum abdicatis putatis? Iste aliquid et mendicantibus €porrigit, iste et multos, fortunae iniuria lapsos, sustentat atque erigit. 'Quid faciam' inquit 'animo meo? Quotiens infelicem vidi aliquem et €necessarii etiam victus egentem, lacrimas tenere non possum. Invidiam €mihi facere videtur patrimonium meum; pulsant frontem meam caedunt-€que, etiamsi taceant, ipso habitu, ipsa tristitia, ipso silentio; sed et rogant €et provolvuntur ad genua. Nec mihi illa saltem simulata, ut plerisque, €excusatio superest, ut dicam: non possum.' @@Tu vero tanto, adulescens, fortior atque omni laude non in nostra €modo tempora sed etiam in futura omnia saecula dignior, solus mihi €mortalium videris usum pecuniae intellexisse. Frustra tibi aliqua fortuna €tantum patrimonium dedit et in breve humani tempus aevi veluti grande €pondus imposuit. Relinquendum erat istud, et res transisset ad alios: quandoque locupletem fecisset nescio quem mors liberalis. Libet vobis-þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚„˜Œ‚cum loqui nostro nomine, avari parcique, qui aliquid non fecisse sordide €iam etiam scelus existimatis. Non sunt ista ferenda nobiscum, neque €ad inferos servata per vitam fortuna persequitur. Tolle usum: quid est pecunia? Quis igitur usus honestior? Nullus. Nec hic lege possit fieri €reus si hanc ipsam pecuniam, quam per tot beneficia divisit, per gulam €ventremque transmitteret. Nihil obesse rei publicae videretur si vitiorum €institores hos eosdem sumptus divisissent. Ego vero huic comparare ne €illos quidem timeo qui aliqua in re publica opera posuerunt. Haec enim €muta et inhumanis tantum constructa muneribus [et] speciem modo et brevem quendam usum voluptatibus nostris attulerunt. At hercule refe-€ramus ad illam de qua modo locutus sum speciem: quanto pulchrius €integrum populi vultum, inlibatam dignitatem civium servasse! Si ad €utilitatem: quanto melius ac maius servasse suum numerum civitati, €suos ordines! An vero illos qui ingentes noxiorum familias occisuri €tamen pascunt plausu fovebimus et in omnibus spectaculis adulatione €multa prosequemur: hunc qui partem civium, levibus offensis miseram, €sustentat ac paenitentiae suae suorumque integram servat lege etiam @1 gravissima persequemur? Quid enim nobis tam naturale, quid ab ipsa €providentia magis datum concessumque videri potest quam alere homi-€nes ac sustinere? Muta mehercule animalia, quae venire ad manum et €mansuescere queunt, non humanum modo sed etiam voluptuosum est alere ac pascere. Quid de homine dicam? Quisquamne magis negotium €publicum non civitatis modo sed totius rerum naturae agit quam qui €animal hoc deo proximum et in contemplationem omnium quaecumque €mundo contigerunt constitutum prorogat producitque? Opes suas in €publico posuit quo locuplete nemo pauper est, nemo eget. @@O misera tempora! hoc defendendum est? Scilicet illud honestius, €liberos sublatos iamque in adulescentiam provectos pellere domo et €prohibere penatibus et omissa emendandi cura sic punire ut iis succurri €non liceat. 'Abdicatos in domum recipit et pascit.' Sic istud, tamquam sacrilegos, tamquam homicidas, tamquam latrones? Si tam grave crimen €est aetate labi, si tam inexpiabile offendisse aliquando paternam severi-€tatem, novas excogitate leges, asperiora aliqua constituite supplicia. Hos €si pascere non licet, parum est abdicare. Audite, audite, patres, quae €optimum adulescentem ad misericordiam moverint, quae ad liberalita-tem; aliquid et discite. Nulli horum obiectum est quod venenum patri €parasset, nulli quod percussorem in fata parentis sui conduxisset. Credi-€tis, iudices: alioqui puto non tam levem subituros fuisse poenam sub tam €asperis patribus. Quid est igitur? Amavit ille meretricem et intra con-€cessos adulescentiae lusus, licet aliud parentibus videatur, natura tamen €datos, forsitan minus tenuerit cupiditatium frenos: en quod fames emendet. Ille ductus aequalitate cum sodalibus iniit paulo tempestiviora €convivia: en quod mendicitas coerceat. Ille liberalius vixit et, quomodo €crimen istud hoc tempore est, aliquid fortasse donavit. Non vultis in his €causis, in hac criminum summa, misereatur hominum qui dicunt: 'et tu €iuvenis es'? @@At nimium diu, iudices, sic defendo optimum iuvenem tamquam €istud abdicatis praestiterit. Non iam abdicatis, rei publicae (fortius libet €agere) inputo_et magis inputarem si tales essent quales eos accusator €esse contenderet. Nihil est periculosius, iudices, in hominibus mutata @1 subito fortuna, nihil ad vilitatem sui pronius miseris delicatis. Iuvenes in €magnis patrimoniis atque in summa nati dignitate, subito excussi non dico €opibus sed necessariis etiam ad victum spiritumque ultimum sustinen-€dum, non redibunt ad opus cotidianum, non sufficient adsiduo labori; superest ut audeant aliquid vel propter quod moriantur. Tot hos quos €obicitis (nam %quoque% turbam abdicatorum esse dixistis) emittite €subito nudos, omnium egenos: ipsisne aliquis poterit irasci si quid €fecerint, si in latrocinia se praedasque miserint? Quantumlibet animis €nostris remittamus ac totam innocentiam credamus esse persuasionis, multum contra iustitiam necessitas valet. Ac si nihil adversus alios, €adversus se certe multa fecissent. Ornatamne rem publicam atque adiu-€tam, iudices, crederetis si horum fortissimus quisque venisset in ludum €atque harenam, si paulo mollior frons ad laqueum, ad praecipitia, ad €qualemcumque vitae festinasset exitum? Tum civitas felix, tum numerus €iste minus invidiosus fuisset? @@Volo, iudices, relicta iam hac quam ad rem publicam composui defen-€sione, transire ad eos qui praecipue irasci videntur, patres dico ipsos qui €abdicaverunt. Quibus hoc primum, iudices, dico: quam accipitis iniu-€riam? Malis vos sane filiis levastis et exonerata sunt vestra patrimonia. €Sinite illos perisse et, velut expositos in aliqua solitudine aut in maria €proiectos, nihil ad animum vestrum, nihil ad cogitationes pertinere. Fortunam sibi quaerant. Quid ad vos quid sint postquam vestri esse €desierunt? Renati sunt novumque fatum quodammodo sortiti. Num €invidiam vobis faciunt? Hoc enim malebatis fortasse, ut oculis vestris €sordidati obversarentur, ut inpexi squalidique incederent? Verecunde €nomine severitatis dissimulatur vestra crudelitas; minus vos malos €patres putavimus. Quod quidem animadversioni sat est, pendunt poenas magnumque supplicium miseri luunt. An vos in hoc demum creditis €paternam animadversionem, si esuriant, si inopia omnium deficiant €atque tabescant? Illud parum est, notari infamia? Illud parum est, €exulem esse domus suae, larum suorum? Nunc vos putatis esse felicem @1 quemquam horum aut hilarem? Experiatur aliquis et revocet. Et haec €quidem, iudices, duris atque asperis patribus, illa melioribus: 'Speravi' €inquit adulescens 'aliquam impetus vestri paenitentiam, credidi futurum €ut aliquando succurrerent initia infantiae, blandimenta pueritiae. Reser-€vavi filios iudiciis vestris et, si quando ignosceretis, in integro habui. Vos €aestimate causas propter quas expulistis: si credetis, satis poenarum €dederunt. Ego illud praesto, illud promitto: nihil postea turpiter fece-€runt.' @@Ne tamen nimium iactare atque inputare videatur, illum quoque €misericordiae suae ordinem confitebitur. 'Unus' inquit 'fuit primo qui €sollicitaret hanc nimiam liberalitatem, aequalis aliqui et in studiis comes €et in lusibus. Hic fecit exemplum. Ausus est rogare proximus; nec adhuc €illud onerosum patrimonio videbatur. Inde factus est ordo; et iam legem €mihi videor dixisse misericordiae. Cui negarem? Omnes idem rogabant, omnes idem excusabant, omnes idem pollicebantur. Ego vero,' inquit, €'quamdiu fuerit hoc patrimonium, sic ero, sic utar; et si defecerint €omnia, non tamen pauperem me putabo neque egentem, sed pro illis €paternis possessionibus hos ostendam cives, pro illo faenore hunc €populum. Et quae tanta patribus ira, quae tanta infelicitas nostrae civi-€tatis, quod rei publicae fatum, ut istud diutius aut pluribus necesse sit [2defendere]2? Et ne vobis multum videar inputare: non sunt isti onerosi €facultatibus meis, non quos ampla, quia sic a parentibus meis constituta €est, fortuna graves sentiat. [quia] Vivimus parce: quantulum est enim €quod accipiunt, quantulum est quod exigunt! Vos fortasse plus con-€sumpseritis, patres, qui studia fovistis, qui ad hanc aetatem usque vexistis; mihi servare cives satis est. Ac nihilominus, quod in istos €inpendo, si creditis, ipse frugalius vivo. Quidquid in hos confertur atque €congeritur, de meo est: detrahitur adulescentiae voluptatibus, detrahitur €concessis alioqui, quamdiu in his annis sumus, cupiditatibus. Duo €simul adsequor, quod et liberalius et frugalius vivo.' @1  Ÿôÿ@@@@{1Aequatio patrimoniorum}1 ŸðòÿIn qua civitate frequenter tyranni erant, fert quidam legem ut patrimonia €aequentur. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec quoque aliquotiens tractata controversia est, et per summas €digeri potest. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Primum incusamus legem non satis significanter scriptam et multa €obscura in se habentem. Nam hoc non satis distinxit, utrumne patri-€monia nunc demum aequari oporteat, an quotiens aliquod eminebit. At þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚…’„si vere remedium id solum pro re publica est, perpetuum esse debet, et ideo lex repudianda quia hoc non satis dispexit. [4Si haec vis est legis istius, €ut sit de aequalitate patrimoniorum, idem census omnibus detur, omnes €paene dies, omnia tempora necesse erit in hac partitione consumi, si quis €frugalius vixerit, si quis luxuriosius vixerit.]4 @@Est praeterea contra leges omnes scripta haec lex: quippe nullum ius €non ita compositum est ut suum quisque habeat et alieno abstineat. @@Sed ne servari quidem potest. Quid enim futurum est? Praetereo illud, €quod aliqui negotiabuntur, aliqui adquirent, aliqui frugaliter vivent: €quae ratio relinquendae hereditatis erit, quae ratio testamentorum, cum €is qui creverit hereditatem continuo plus sit habiturus quam ceteri, et €divisurus cum iis qui non eundem honorem supremis defuncti tabulis €habuerunt? @@His adiciamus quod etiam inutilis est, duabus praecipue causis. Nam €et frugalitatem eorum qui servaturi sunt inminuet et luxuriae eorum qui €consumpturi sunt prospiciet: cur enim quisquam servet, tam perditurus €aliena luxuria quam sua, cur enim non quisque abutatur? @1 @@Haec de ipsa lege dixisse satis erat, remota temporum aestimatione. €Nunc videamus quid sit propter quod ponatur. 'Frequentes tyranni €sunt.' Primum, quam inicum est, ideo quod aliquos improbos habeas, €exui patrimoniis paternis atque avitis eos etiam quos bonos esse cives €constabit! Nam si tyrannidem timemus, erat aliquanto aequius in per-€sonas eorum qui possent rei publicae esse suspecti derigi actiones quam poenam esse publicam metus (ut dicitis) publici. Adice quod ne prae-€cipua quidem causa est adfectandae tyrannidis magnitudo facultatium. €Quin ex diverso facilius aliquanto occupaverint tyrannidem ii quorum €fracta ratio, quorum clauda fortuna, et qui stare re publica salva non possunt. Deinde adeo non inhibetis ista re tyrannidem ut, si qui in civi-€tate nostra dementes sunt, etiam causam habituri sint adfectandae €tyrannidis. Nam si qui tyrannidem occupat ut aliena bona possideat, €quanto facilius ad tyrannidem perveniet ut sua vindicet, sua recipiat?  Ÿôÿ@@@@{1Maritus virginis raptor}1 Ÿðòÿ&7Iniusti repudii sit actio.& Qui habebat uxorem rapuit virginem. €Nuptias rapta optavit. Ille repudiavit uxorem. Agit illa iniusti repudii. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Lex iniusti repudii, maxime necessaria ad continenda matrimonia, et €his praecipue moribus, quibus finem tantum necessitas facit, super €omnes leges tuenda est. @@Repudiatam ab hoc uxorem esse manifestum est: relicum est ut aliquid €repudiatae obiciat. Ita demum enim potest esse iustum repudium si €meruit id quae repudiatur. Ne ipse quidem tam impudens est (quam-€quam non desit audacia) ut crimen ullum fingat in uxorem. Necessitate €defenditur. @1 @@Poteram dicere aliud esse iustum. Nam lex iniusti repudii spectat €utramque personam, nec satis est id modo intueri, quid maritus facere €debuerit, verum id quoque intuendum est, quid pati debuerit uxor. @@Quare licet tu necessario repudiaveris, haec iniuste repudiata est. Haec €dicerem si non tua culpa accidisset ut repudiares. [4Sed miror si in hac €civitate diligentissima iuris ulla lex contra alteram scripta est, aut hoc €prudentissimi constitutores iuris non viderunt. Quomodo necesse est quod iustum non erat?]4 'Rapta' inquit 'nuptias meas optaverat.' Non €est hoc tale quale si diceres: tyrannus coegit, quale si diceres: aliquis cui €potestatem dederat res publica hoc iussit, senatus aut populus pertinere €id ad rem publicam existimavit; ut rapta repudiare coegerit, ut cogi posses, tu fecisti. Et ipsum hoc repudii tempus male computas. Tunc €repudiatam tu credis uxorem cum res suas sibi habere iussa est, cum €egredi domo? Uxorem tunc repudiasti cum rapuisti, cum potestatem €huic legis adversus te dedisti, cum egisti ut raptae adversus te liceret quantum adversus caelibem licet. 'Rapta raptoris mortem vel nuptias €optet': hanc potestatem adversus te vitiata habuit. Ecquid intellegis iam €non esse uxorem quae non obstat? Ego te adeo non puto defendi hoc €genere patrocinii posse ut, quocumque alio modo dimisisses uxorem, meliorem %tum% causam fuisses habiturus. Egregia hercule defensio! €Dico: 'repudiasti uxorem pudicam obsequentem fidelem'; respondes €mihi: 'sed rapui, sed alienam domum expugnavi.' Pessimus maritus €videreris si amorem in aliquam meretricem deflexisses, si ancillarum €cupiditas a geniali [2te]2 toro avocaret. Iam tum non eras maritus cum animus tuus spectabat vacantes. Et hoc si tantum libidine et cupiditate €fecisses, repudii tamen causa ad te rediret. Quid si ne credibile quidem €est nisi eo pacto factum hoc esse, ut tibi raptori ignosceretur? An vero tu €in tantum periculum venisses ut raperes maritus, ut crimini tuo hanc quoque adiceres invidiam? Nisi succurritis, iudices, inventum est iam €quomodo uxores optimas repudiare liceat. Prospicienda tantum virgo €est, rapienda est. Ceterum defendemus istud, quod nullo genere licet €facere, specie necessitatis. @1 @@Praeter haec illud quoque, iudices, intueri oportebit, quo maximorum €istius criminum aliqua tamen vindicta contingat. Per se indignum erat €raptorem inpune fecisse; indignum erat iniuste repudiatam esse uxorem. €Utrique crimini una poena erit, levis quidem. Et sane habeat hoc lucrum €magna nequitia, quod non fere puniri pro meritis potest. Ab illa quidem €rapta vindicabit nos ipse.  Ÿôÿ@@@@{1Ignominiosus contra tres rogationes}1 Ÿðòÿ&7Qui tribus rogationibus contradixerit nec tenuerit, ignomini&-€&7osus sit&. Duabus quidam rogationibus contradixit; non tenuit. Tertia €rogatio ferebatur qua ignominia remittebatur notatis. Contradixit et €huic; non tenuit. Dicitur ignominiosus. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui tribus rogationibus contradixerit nec tenuerit, ignominiosus sit.' €Lex manifesta: fortasse supervacuum ista dicere; verumtamen permittit €%lex% et hoc dicere: iusta. Quis maiore ignominia dignus est quam homo €inquietus, qui publicis utilitatibus ter obstiterit, qui ne metu quidem €ignominiae ad silentium compelli saltem tertio potuerit? @@Ergo de lege dubitari nihil potest; videamus an hic in legem inciderit. €Tribus rogationibus contradixit. Num fallimur numero? Num aliquid €adversus istum mentimur? Non ut opinor ipsum saltem dicere ausu-€rum. Bis iam contradixerat, bis non tenuerat. Proxime dixit; non €tenuisse eum scimus. Ergo si et lex ignominiosum vult esse eum qui ter €contradixerit nec tenuerit, et hic contradixit ter nec tenuit, quomodo €non sit ignominiosus inveniri profecto non poterit. @1 @@Non negat se in hanc legem incidisse; sed eadem rogatione cui contra-€dixit solutum esse contendit: placuisse enim publice ut omnibus €ignominiosis nota remitteretur. Non miror istum tam frequenter contra-€dicere: vim legum parum perspicit, quo pertineant rogationes aut €dissimulat aut ignorat. Ferri profecto rogatio, quotiens poena aliqua remittitur, non potest nisi de iis qui poena iam tenentur. Id vel cogi-€tatione eius qui tulit rogationem vel aestimatione populi vel ipsa rei €natura perspiciamus. Is qui ferebat rogationem num aliquid cogitare de €eo potuit qui non erat ignominiosus? Non, ut opinor. Neque enim hic €iam ter contradixerat rogationi, nec an tertio contradicturus esset €divinari poterat. Ergo qui ferebat rogationem nihil de eo cogitavit. Populus, cum in consilium mitteretur et miseratione hominum movere-€tur, de iis cogitavit qui ignominiosi iam erant. Fortasse motus est €numero, fortasse motus est personis, fortasse motus est causis. Hic €neque in numero esse poterat (nondum enim ignominiosis accesserat), €neque causa miserabilis, qui ne damnatus quidem esset, neque persona. €Ergo nec qui ferebat rogationem nec qui accipiebant de hoc cogitaverunt. Nunc ipsam rei naturam intueamur. Quid remitti potest nisi quod credi-€tur? Haec rogatio nihil aliud fuit quam ignominiosorum in pristinum €statum restitutio. Tu nondum eras in ea fortuna ut restituendus esses. €'Sed eodem' inquis 'tempore ego ignominiam merui quo remissa est.' €Postea dicam quam dignus ista sis ignominia; interim ista temporis €computatione excludo. Quamvis enim ea rogatio recepta sit cui tu tertio þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚‡–‡contradixisti, ante tamen rogatio recepta est quam tu ignominiosus esse coepisses. Lex enim quid dicit? 'Qui rogationi ter contradixerit neque €tenuerit, ignominiosus sit.' De praeterito et de perfecto iam transactoque €tempore loquitur. Cum de rogatione ageretur, contradicebas; nondum €eras ignominiosus: nondum enim rogatio erat. At cum recepta est €rogatio, tum, quia non tenueras, ignominiosus esse coepisti. @@Illud etiam adiciendum videtur, neminem umquam digniorem fuisse €ignominia quam te. Viderimus enim quales illae fuerint rogationes €quibus antea contradixisti. Utiles utique: receptae sunt enim et pro re €publica placuerunt. Enimvero huic aliquis rogationi contradicit tam €misericordi, tam leni, quae civium numerum ampliat! Si alius quilibet €contradixisset, inhumanam rem fecisset. At tu istud contradicis, ne €ignominiosi restituantur, homo extra periculum positus? Dignus es ergo @1 ut patiaris ea quae pati omnes voluisti. Nisi forte sic intellegimus istam €receptam rogationem ut nemo sit umquam omnino in civitate nostra €ignominiosus. At [2si]2 id vel populus voluisset vel ille qui ferebat, abrogasset potius hanc legem quam novam constituisset. Rogationem €apparet de his tantummodo latam qui erant ignominiosi; illis remisit €istam veniam. Fortasse isti placebit si plures inciderint in eandem €sortem, in eandem condicionem. ô±ÿ@@@@{1&7Pars Altera&}1 €@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Idem tempus est ignominiae meae et receptae rogationis. Nam natura €prius est ut ego non teneam quam ut recepta lex sit. Nam si ego tenuis-€sem lex recepta non esset; quoniam non tenui, recepta lex est. Igitur ignominia mea praecessit tempus rogationis. Prius apud animos suos €constituerunt homines non parere contradictioni meae quam rogationem €receperunt. Antequam tabella referretur, antequam excuteretur numerus €populi, ego iam non tenueram. Rogatio nondum erat recepta nisi €posteaquam dinumeratae sunt populi sententiae. @@Hoc ergo tenui. Atque etiamsi hoc tempus mihi non remitteret totam €ignominiam, lex tamen, quae ignominiosos vacare omni nota voluerat, €remiserat mihi duas illas contradictiones. Non enim facit ignominiam €tertia contradictio, sed tres. Quod si duae illae praecesserant, quae €maiorem partem ignominiae conficiunt, id quod iam me premebat €remiserant.  Ÿôÿ@@@@{1Fraus legis Voconiae}1 Ÿðòÿ&7Ne liceat mulieri nisi dimidiam partem bonorum dare&. Quidam €duas mulieres dimidiis partibus instituit heredes. Testamentum cognati €arguunt. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Antequam ius excutio et vim legis, quae per se satis manifesta est, €intueor, primum illud apud vos dixisse contentus sum: adsum testamento. €Eventum huic legi dabit religio vestra, et excussa parte utraque senten-€tiam formabit. Interest tamen supremae hominis voluntati legem favere, ut, quod de bonis suis constituit in supremis dominus, fecerit iure. Nec €me confundit quod ex diverso sunt propinqui. Iactent, ut volent, €sanguinis coniunctionem; ego intellego quasdam fuisse causas propter quas is qui hos cognatos habebat aliis moreretur heredibus. Ac si in hac €parte haberent fiduciam, arguerent testamentum tamquam impium, tam-€quam inofficiosum. Nunc apparet neque de personis earum quae heredes €sunt institutae dici apud vos posse, neque eorum qui sibi contra testa-€mentum vindicant merita proferri. Solum enim ius excipiunt et circa €legem calumniantur. @@Quae lex tamen qualis est? 'Ne liceat mulieri plus quam dimidiam €partem bonorum suorum relinquere.' Etiamsi forma iudicii unius est, €apparet tamen duabus cum heredibus esse litem. Quaero igitur ab istis €utram eligant, cum qua malint consistere. Neque enim litigant de bono-€rum parte, sed totum arguunt testamentum. @@Incipiamus igitur ab ea quae prior scripta est. Quid in hac parte €testamenti vitiosum est? Vetatur plus quam dimidiam partem bonorum €relinquere: dimidiam partem patrimonii accipit. Excutiemus postea €quale sit illud quod consecutum est: interim hoc prius firmum est, nec €everti sequentibus potest. @@'At enim ius illa quidem habuit capiendi; sed ea quae postea scripta est €non habuit.' Iterum interrogabo: quare? 'Quoniam plus quam dimidiam €partem patrimonii relinquere feminae non potuit.' Atqui haec quoque €non plus quam dimidia parte patrimonii heres instituta est. Nec video €rationem cur id quod illi capere licuit huic non liceat, cum in eodem €scripta sit testamento. Manifestum est nihil posse calumniae admittere €verba legis ac scriptum. @@Nunc peritissimi litium homines ad interpretationem nos iuris addu-€cunt. Non enim hanc esse legis voluntatem quae verbis ostendatur videri @1 €volunt. Quorum ego prudentiam, iudices, magnopere miror: tantum €vicerunt illos maiores nostros, illos constitutores iuris, illos qui rudem €civitatem legibus ac iure formarunt, ut hoc adprobare conentur, defuisse his sermonem, defuisse consilium. Ac priusquam rationem ipsius legis €excutio, interim hoc dico, iudices, perniciosissimam esse civitati hanc €legum interpretationem. Nam si apud iudicium hoc semper quaeri de €legibus oportet, quid in his iustum, quid aecum, quid conveniens sit civitati, supervacuum fuit scribi omnino leges. Et credo fuisse tempora €aliquando quae solam et nudam iustitiae haberent aestimationem. Sed €quoniam haec ingeniis in diversum trahebatur, nec umquam satis con-€stitui poterat quid oporteret, certa forma ad quam viveremus instituta €est. Hanc illi auctores legum verbis complexi sunt; quam si mutare et ad €utilitates suas pervertere licet, omnis vis iuris, omnis usus eripitur. Nam quid interest nullae sint an incertae leges? Lex illa complexa est ne €plus liceat quam dimidiam partem mulieri relinquere. Neutri ex his €quibus adsumus plus dimidia parte relictum esse manifestum est. Et €apparet potuisse legum latorem, [ut] si partem demum patrimonii €pervenire ad feminas vellet, partem utique viris relinqui, id ipsum €cavere; neque id magno aut difficili circuitu effici potuit, sed vel sic €scripta lege, ne plus quam dimidia pars patrimonii ad feminas perveniret. Interrogo enim: si [2qui]2 pluribus feminis sed minores aliquanto por-€tiones reliquerit, quae tamen computatae et in unum contractae plus €quam semissem patrimonii efficiant, quaero an moveri lis possit. Nam si €movetur lis, non hac (ut opinor) lege litigabitur, qua plus quam €dimidiam partem patrimonii relinquere feminae non liceat, cum ex illis €nulla dimidiam partem acceperit. Sive ad totam nos vocas computa-€tionem, nihil interest quantum cuique feminae relinquatur. @@Quid si ne ratio quidem repugnat scripto et verbis legis istius? Quid €enim putas voluisse legis latorem cum hoc ius constitueret? Ne feminae €nimias opes possiderent, ne potentia earum civitas premeretur. Hoc ergo €adversus singulas constituit, et ad evitandas opes feminarum satis hoc €quaesitum, ne uni plus quam dimidia pars patrimonii relinqueretur. Ceterum quidem illud non caverunt leges, ne plures feminae eodem €testamento scriberentur, non hercule magis quam illud, ne plures €hereditates isdem feminis relinquerentur. @1  Ÿôÿ@@@@{1Ignominiosi pulsator in templo}1 Ÿðòÿ&7Si quis in templo iniuriam fecerit, decem milia det ei cui iniuriam& €&7fecerit, decem civitati&. &7Ignominioso ne sit actio iniuriarum&. €Quidam ignominiosum pulsavit in templo. Decem milia petit magistra-€tus nomine civitatis. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si pudor commendandus est, cuius difficillima ratio est in lite pecu-€niaria, non nobis litigamus, ac ne rei publicae quidem et civitatis nomine €avari sumus; et haec omnis actio non tam lucri gratia et adquirendae €huius pecuniae constituta est quam in ultionem deorum inmortalium €et templi (ut proprie dixerim) expiationem. @@Nec minus manifestum ius est quam integer pudor. Lex enim palam €scripta est, ut is qui in templo iniuriam fecerit decem milia det civitati. Mihi hoc satis est, qui civitatis nomine litigo. Sed totam legem a nobis €pars diversa legi desiderat. 'Decem milia' inquit 'ipsi qui iniuriam ac-€ceperit, decem civitati.' Et hoc excludere temptat civitatem, quod ipse €qui iniuriam acceperit non habeat actionem. Sane contumeliosus et pro þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚‰“…cetera morum suorum petulantia adversus magistratum vestrum audax, qui praescribere temptet civitati tamquam ignominiosae. Facile, ut €opinor, constabit nihil ad nostram actionem pertinere quam legem €habeat ipse qui pulsatus sit. Existimemus enim esse aliquem non igno-€miniosum in templo pulsatum, sed vel dedisse huius iniuriae veniam vel €alio aliquo impedimento agere noluisse: num ideo ne civitas quidem ius €suum tuebitur, ut omnia inpune fecerit? @@Verum ne ipse quidem adversarius tantum in exemptione fiduciae €habet quantum in ipsa iniuriae interpretatione. Non enim iniuriam dicit €esse, quod ignominiosum pulsaverit cui actio non est. Ego, iudices, €plurimum interesse existimo utrum quid facere liceat an vindicare non liceat. Non enim continuo, si ignominioso actio non datur, licet adver-€sus ignominiosum facere quod quisque velit. Tale est ignominiosum €pulsare quale furtum sine teste facere: ut damnari quidem non possit, @1 admittere tamen non debuerit. Quin ex hoc ipso quod ignominioso actio €non datur apparet esse rei publicae actionem. Quid enim lex eripuit si €eius demum rei non dedit actionem quam facere licuit? Non autem ius €peccandi adversus ignominiosos dari uno et brevi et manifesto videor €argumento probaturus. Quem pulsare licet, occidere licet. Atqui igno-€miniosum si quis occiderit, caedis lege tenebitur. Quare? Quoniam actio huius necessario ad alium pertinet. Apparet ergo non tibi aliquid adver-€sus ignominiosum licuisse, sed ignominioso nihil pro se licere. Itaque €ignominiosus non aget tecum iniuriarum, tu tamen iniuriam feceris; et €hoc ad poenam eius vitae ac turpitudinis pertinebit, quod tu non dabis poenas peccati. Haec dicerem si ubicumque pulsasses ignominiosum; €nunc, ut iniuria non sit alio loco pulsasse ignominiosum, iniuria tamen €est in templo pulsare. Nam si id est utriusque nostrum confessione €iniuria quod manifestum est non esse iure factum: ut tibi ius fuerit alibi €pulsandi ignominiosum (quod non esse iam docui), in templo pulsandi €ius non fuit. @@Haec ego dicerem etiamsi omnis ista ultio pertineret ad eum qui €iniuriam accepisset; nunc res duplex est, crimina duo sunt eius qui in €templo pulsavit. Quid enim lex dicit? 'Qui in templo iniuriam fecerit, €decem milia denariorum det ei cui iniuriam fecerit, decem milia civitati.' €Non, si haec iuncta atque contexta sunt, continuo unius legis habent vim €et proprietatem. Id sic cognoscite: duos actores habent, nec potest videri una lex cuius pars ad privatum, pars ad rem publicam pertinet. Ergo, si €iuncta sunt ista (ut dixi), duas causas habent. Pars est legis eius quae €vindicat templum. Ergo ut remittatur tibi ea quae pertinet ad privatum, €restat ea quae pertinet ad civitatem. Duae enim sunt iniuriae in hoc tuo €facto, et ideo duae poenae. @@An vero inicum videri potest eum qui in templo pulsaverit decem milia €civitati dare? Quid enim magis in ulla re publica curari observarique €oportet quam religionem? Sane petulantia aliis locis mediocrem habeat €reprehensionem; in templo vero, in quo verbis parcimus, in quo animos €componimus, in quo tacitam etiam mentem nostram custodimus, €pulsare velut in solitudine, velut in secreto quodam, non est ferendum. Dic nunc: 'ignominiosus erat.' Sed in templo. Captis urbibus vis €hostium ac metus religione templorum defenditur. Qui iam arma ferre @1 €non possunt, qui salutem suam tueri fuga nequeunt, circa aras iacent. €In templo pulsasti hominem; rem petulantem fecisti inter sacra, fecisti religiosissimo loco. Et utcumque, temeraria licet, aliqua ratio tamen €appareret facti tui si impetu lapsus esses, si ductus ira: nullam petulan-€tiam magis odi quam quae se propter hoc exerit, quia putat licere. Est €sine dubio et hoc ipsum dignum odio, persequi hominem fortasse infelicem, verecundum certe %quod confessus sit%. Sane mereatur ille €poenam ulteriorem: manibus tuis parce, parce animo tuo_aut certe €relinque istius impudentiae locum. Respicere ad ictus tuos coegisti patres €fortasse qui vota faciebant; tumultuosa lite aliqua nescio an etiam publica €sacra turbasti. Quomodo enim cecidisse te existimemus, qui faciebas hoc €tamquam liceret?  Ÿôÿ@@@@{1Ex proditore exule fortis}1 Ÿðòÿ&7Bis de eadem re agere ne liceat&. In quadam civitate proditionis €damnatus missus est in exilium. Bello eadem civitate laborante revocati €sunt exules. Is qui proditionis damnatus fuerat fortiter fecit. Petit ut €iterum causam suam agat. Accusator praescribit quod bis de eadem re €agere non liceat. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Initia communia habet controversia: 'praemium peto lege concessum €sine exceptione.' Secuntur et illa, ut iustum quoque sit virum fortem €optare quod velit. Secunda illa quaestio est, an contra legem optare €liceat: in qua illud dicere solemus, nullum praemium posse inveniri quod €non contra legem aliquam sit, et ideo magnam esse virorum fortium €potestatem, quia supra omnia iura sit. Deinde comparabimus etiam €leges, et dispiciemus utram servare magis e re publica sit, si utique altera tollenda sit. Postea veniemus ad id quoque, an utique ista praescriptio €valere debeat semper, hoc est, an etiam in publicis causis bis de eadem re €agere non liceat. In quo illud dicetur: privatis litibus, quoniam et minus €momenti et plus numeri habeant, succursum esse hac lege, publicas @1 actiones maiores esse quam ut cadant exceptione. Insequetur denique €illud, ut dicamus, etiamsi in aliis publicis causis bis de eadem re agere €non liceat, non tamen eam condicionem esse proditionis, quoniam in €ceteris fortasse de poena tantum et periculo quaeratur eius qui accusatur, in causa proditionis de totius civitatis discrimine litigetur. Illud [2quo-€que]2 quaeramus, an ista praescriptio ad eos tantum pertineat cum quibus €agitur, patiente eo qui accusatur liceat bis agere. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Putemus te esse qui velis accusare, [2me]2 reum non contradicere: quis €tum prohiberet quo minus iterum accusarer? Ergo quod tibi liceret €facere me patiente, necesse erit me optante. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@His excussis quaestionibus veniemus ad aequitatem. Dicemus hoc €esse pro nobis, dicemus hoc esse pro re publica. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Opto ut causam iterum dicam. Nec me fallit quam multa praeteream €quae mihi lege concessa sint. Sed quis tandem me innocentem, quis €dignum conversatione vestra putaret, si aliud optarem? Est pro me. Non €enim et tum ideo tantum defensus sum ut in civitate remanerem, ut €essem vobiscum, sed ut probarem me innocentem, nihil contra patriam meam esse molitum. Et nunc non est satis si mihi ignovistis, si me €civem vestrum publica necessitas fecit. Ego vero si merito damnatus €sum, si quid tale quale contra me pronuntiatum est feci, non utor isto €beneficio. @@Non sit pro me, sed est pro civitate. Homicidii damnatus, etiamsi €merito exulabat, si revocatus est, potest de eo dici: 'satis dedit poena-€rum'. Alia scelera finem suppliciorum acceperint: vos proditorem in €civitate sinetis esse, cum totiens bella interveniant (non dico de extremo €illo discrimine)? Tantine est metus quisquam? Toto animo adversus @1 €hostem nisi, non respicietis, non expavescetis? Est pro re publica. @@Sed accusatoris quid interest, aut quid est cur * * * iniquiore condicione €dicturus sim hodie causam quam antea dixi? Tum detulerat eum cui nihil €obici posset; hodie defert damnatum. Hoc in primis mihi obiciet, quod €contra me sententias tulerint sanctissimi iudices, quod proditorem me esse pronuntiaverint. Obiciat; et sic defendam. Et ne quis me, iudices, €sic audiat tamquam ego de his querar qui pronuntiaverunt. Si istud €invidiosum iudicibus esset, poterat videri non inmerito praemio meo aliquis obstare. Sed non semper iudicum culpa est cum innocens damna-€tus est: aliquando testis corrumpitur, aliquando parum diligenter causa €defenditur, aliquando reo nocet et ipsa fiducia. Vultis scire hoc non €pertinere ad iudicum pudorem? Nemo contradicit nisi accusator.  Ÿôÿ@@@@{1Flens ad arcem depositor tyrannidis}1 Ÿðòÿ&7Adfectatae tyrannidis sit actio&. Qui tyrannidem deposuerat sub €pacto abolitionis iuxta arcem flens deprehensus est. Adfectatae tyranni-€dis reus est. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚‹ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non fui, iudices, dubius eo tempore quo paenitentia iuvenilis temeri-€tatis rem publicam legibus ac [2populi]2 potestati reddidi quin mihi mul-€tum vexationis, sive ab iratis sive ab invidis, immineret. Neque enim €iste accusator odio futurae tyrannidis in iudicium descendit, nec mihi ullum imminere periculum ex eo crimine quod intentatur intellego. Qua-€propter et initio actionis et per omnem orationem nihil magis faciendum €mihi esse intellego quam ut invocem publicam fidem, ut id quod remi-€sistis, cuius oblivisci optimum putastis, non intra verba modo primum-€que promissum steterit, sed penitus animis ac mente * * * impetrasse videar. @1 @@Reliqua adeo longe a suspicione adfectatae tyrannidis aberunt ut €propius spectent ad priorum temporum paenitentiam. Lacrimas quidem €meas %si hic in iudicio temporibus etiam in hac pace tranquillitate degen-€dum est% cum sint exorandi adhuc animi multorum, sustinenda maligni-tas. Haec mihi omnia arx fecit. An ego possum non flere quotiens cogito €quos habuerim parentes, quam domus famam, quas spes adulescentiae €infelici temeritate, damnandis cupiditatibus everterim, ut sentio, in per-petuum? Nihil est enim quod accusator meus simulatione quadam €%alteea% quae praeterierunt obliqua malignitate obicere conetur. Ego me €fecisse quod nollem et scio, iudices, et confiteor; et quamdiu vixero, semper hoc %animo tota mente% inhaerebit. Neque enim illas quae me €tetigerant suspiciones pertinere ad praesentem defensionem puto, secu-€rissima re publica, nec quid illud fuerit * * * an alienis cupiditatibus ob-€stiterim dum meas %simul%. Omnia ista absoluta esse credo eo tempore €quo inter me remque publicam convenit ut haec omnia memoriae exci-€derent, ut non ad leges, non ad odium pertinerent; tunc certe laudabatis. Sed quemadmodum apud vos moderationis famam consecutus sum, ita €apud me ipsum haec quoque gravis verecundia animo fuit, quod videbar hoc fecisse tamquam moderator. Quid postea? Satellitesne contraxi? €Aut arma habui? Aut divisi pecuniam? Aliquid inter amicos continui? €Quid obici mihi potest in futurum, cum praesertim adfectatio tyrannidis €multa crimina [2desideret]2 et quae non coniectura colligi oporteat verum €manifesta deprendi. @@'Apparet' inquit 'cupiditas tua: fles enim iuxta arcem.' Si confiterer €depositae potestatis illius paenitentiam, dicerem tamen aliud esse adfec-€tare tyrannidem, aliud cupere. Verum quid signi, quid argumenti istae €lacrimae habent? Flere miratur aliquis hominem? 'Sed iuxta arcem fles.' €Num ego possum continere lacrimas quotiens illum locum video a quo €tam libenter descendi? Illic mihi succurrit infamata adulescentia. Quo-tiens arcem video, succurrit: inde has inimicitias. Sero me, accusatores, €deprehendistis: quantum me putatis flevisse antequam descenderem? @1 €Istius enim adfectus argumentum lacrimae habent. Ceterum adfectare €tyrannidem sperantis est, erectioris animi sunt ista crimina, fletus €remissi, fatigati. Tu id mihi criminis eius argumentum vis videri cuius desperatio est. Quaero enim ex te unde istum fletum putes. Nam si €adfecto, si spero, si rediturum me ad ea ex quibus invitus descenderim €puto, quae causa lacrimarum est? Si vero hoc est quod animum meum €torqueat, quod ex illo fastigio descenderim, quod ex aequo vivam, quo-€modo adfectare possum quod scio mihi non posse contingere? @@Eodem revolvatur oratio necesse est unde coepit. Ego publicam ap-€pello fidem, quae inter piratas sacra est, quae inter armatos hostes €indutias facit, quae deditarum civitatium iura conservat. Qualecumque istud est, promisistis, censuistis. Ac de me quidem nihil. Mihi enim iam €taedio vita est, iamque hae lacrimae cotidianae accesserunt prope ad €vota mortis. Illud videte, an si aliquem %rei publicae% error aut fortuna, €si quem aut consilium aliquod aut temeritas miserit, detis locum paeni-€tentiae, permittatis emendari, velitis [ne] meliores fieri cives.  Ÿôÿ@@@@{1Orator medicus philosophus}1 ŸðòÿContendunt orator medicus philosophus de bonis patris, qui testamento €eum heredem reliquerat qui se probasset amplius prodesse civibus. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Lex contentionis et formula et omne praescriptum ex testamento €patris pendet: cuius vis non est ea, ut quaeratur quae professio ex nostris €speciosissima (quamquam sic quoque vincerem), sed quae civitati sit €utilissima. Nihil est ergo quod ingenia iactent, nihil quod ex animo suo tantum referant: quaeritur quis omnibus prosit. Sit philosophia res €summa: ad paucos pertinet; sit eloquentia res admirabilis: non pluribus €prodest quam nocet. Sola est medicina qua opus sit omnibus. Et patrem €quoque nostrum id voluisse, ut hanc quam in contentione reliquisse @1 videtur partem quodammodo civitati daret, manifestum est. Non sibi €utilissimum, non amicis utilissimum, non de patre optime meritum: €proprie quid ferre ex testamento suo voluit qui fuerit utilis civitati. Ergo €et aequaliter ad omnes medicina sola pertinet et nulla [2res]2 tam neces-€saria est omni generi hominum quam medicina. Reliqua conferamus. @@Ac mihi primum agendum est cum fratre philosopho, cuius ego in €hodierna contentione propositum mirari satis non possum. Nihil enim €videtur habere philosophia praestantius quam quod modicis contenta €est, ampliores opes non desiderat. Nam si cupiditates easdem quas ceteri habet, non video quid prosit. Neque me praeterit, iudices, quam multa €dici adversus hanc professionem ab iis soleant quorum libertatem non €impediunt personae. Quippe hos illi et vanos vocant et otiosos et in €ambitum ipsum contra quem maxime disserere videntur alligatos. Mihi cum fratre quaestio est. Haec ergo leviora dixisse satis est, philosophiam €non esse necessariam. Ego enim mores nasci puto et propriam cuiusque €naturae virtutem. Alia forsitan discantur, quaedam experimentis cognos-cenda sunt: boni mores constant voluntate. Id patere diversis utriusque €partis exemplis potest. Nam et optimos viros citra philosophiam fuisse €constabit et studiosos sapientiae usque ad ultima exempla scelerum €nequitiaeque venisse. Non enim, ut opinor, ex istorum scholis abstinen-€tiam didicere Fabricii, Curii, nec uti mortem contemnerent Decii €consecuti sunt [nec] vetera horum explicando monumenta. Tulit civitas €populi Romani liberatores Brutos, tulit Camillos, antequam ulla istius artis simulatio inreperet. Iam vero si ex diverso intueri placeat, quis €ignorat ex ipsa Socratis, quo velut fonte omnis philosophia manasse €creditur, schola evasisse tyrannos et hostes patriae suae? Non est igitur necessaria philosophia. Atqui etiam ut studio perveniri ad sapientiam €possit, via tamen eius incerta est. Namque ut omnes in unum philoso-€phos contraham, non tamen inter eos constare potest quae potissimum €secta discenda nobis, quibus praeceptis parendum sit. Pugnant inter se @@atque dissentiunt et perpetuam hanc per saecula litem trahunt. Aliis €summum bonum voluptas habetur; quidam id in nuda virtute posuerunt; €nonnulli miscere ista conati sunt atque confundere, et ex bonis corporis €animique et eorum quae extra essent ad finem vitae beatae perveniri @1 posse existimaverunt; delectavit quosdam modus omnium. Iam vero €quanta circa deos pugna! Quidam nihil agi sine providentia credunt; alii €curam deorum intra sidera continent; quidam in totum deos sustulerunt; quidam, dum hoc erubescunt, cura vacare utique dixerunt. Hi nos ad €administrationem rei publicae hortantur; illi nihil periculosius civilibus €officiis credunt. Quosdam videas odio pecuniae ferri nudos expositosque, €veluti ad provocandas calamitates; sunt qui voluptates non animi modo sed etiam corporis inter praecipua ducant bona. Quibus credam? Quibus €accedam? Quidquid probavero, plures negaturi sint. Nec porro quae-€cumque praecipiuntur * * * possunt. Ergo et non necessariam esse philo-€sophiam et difficilem electionem esse diximus; atque inter ipsos etiam plerosque philosophos constat vix posse percipi. Neque ego ignoro esse €quosdam qui [quamquam] nomen sapientiae facile atque avide (ut sic €dixerim) dederunt; tamen quidam sapientem ex fabulis repetunt, et inter þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Œ˜Ž„eos qui studuerunt, qui elaboraverunt, nullum adhuc inventum esse confitentur. Verumtamen, ut aliqua etiam de universo loquamur, quis €usus ipsorum virorum? Militiaene utiles an civilibus officiis? Quid in his €deprehendas praeter fictam frontem et perpetuum otium et quandam ex €adrogantia auctoritatem? Verum sint ista (ut dicitur) magna: ego haec €ad formam legemque paterni testamenti voco. Quid civitati prosunt? €Amputant vitia? Nimirum nemo luxuriosus est, nemo pecuniae cupidus. @@Haec de philosopho dixisse satis est: transeamus ad oratorem. Quem €intellego fiducia eloquentiae ad hanc descendisse causam. Multum se €valere in iudiciis putant; rapiunt malas aliquando causas. Et sane si iustitia valeat, quid est eloquentia? Quid ergo civitati conferunt? Illa enim sane €remittamus, omne circa verba studium et, cum rerum natura beneficio €suo ita homines instruxerit ut nulla res non voce explicetur, supervacuum quendam in exornando laborem. Eodem redeant omnia: quid civitati €profuisti? Advocatione tua defensus est aliquis: sed laesus qui ex diverso €erat. Eripuisti periculo reum: unde scio an nocentem? Innocentia €quidem per se valet. Damnatus est aliquis accusante te: unde scio an @1 eloquentiae vitium sit? Quid ego de privatis loquor? Civitatium status €scimus ab oratoribus esse conversos: sive illam Atheniensium civitatem, €quondam late principem, intueri placeat, accisas eius vires animadverte-€mus vitio contionantium; sive populi Romani statum excutere volueri-€mus, nonne gravissimas seditiones, nonne turbidissimas contiones elo-€quentissimus quisque habuit, nonne illi Gracchi ad evertendam rem publicam his veluti armis succincti accesserunt? Quid ego dicam quantum €civitati profuerit eloquentia? Sibi nocuit. Summos utriusque partis €oratores videamus. Nonne Demosthenen illum oppressum veneno suo €scimus, nonne Ciceronem in illis in quibus totiens placuerat rostris €poena sua expositum? @@Haec dixisse satis erat: nam si civitati nihil utilitatis adferunt hi cum €quibus contendi, satis erat relictum esse me solum. Aliqua tamen de €medicina dicam, non mehercule iactandi mei causa, sed commendandae €artis ipsius. Cuius auctores ante omnia accepimus deos, sive (ut maxime €reor) ut haec infirmitas hominum haberet adiumenta aliqua atque €solacia, sive tantum huic arti tribuere maiores ut eam vix crederent €humanis potuisse ingeniis inveniri, sive ipsa medicina per se sacrum est. Contendamus sane apud securos: si quem (quod absit omnibus) subita €deprehenderit valetudo, oratoremne consulet? Quid nunc ego enumerem €contra quot fortunae iniurias medicina advocetur?_illam valetudinem €qua spiritus frangitur, an illam qua visus periclitatur, an illam qua vulnera curanda sunt, an illam qua debilitati occurritur. Removeam €medicinam: tu, philosophe, consolaberis? Quod hominum genus est, €qui sexus, quae aetas, quae non utilitatem ex hac petat? Itaque, etiamsi €medicina vinci fata non potuerunt, productus est tamen usque ad %eam% €pater noster, qui tres liberos habebat. @1  Ÿôÿ@@@@{1Dives sub tyranno auctionatus}1 Ÿðòÿ&7Depositi sit actio&. Pauper et dives amici erant, pauperi duo filii €adulescentes. Cum tyrannus esse coepisset in civitate, dives facta €auctione discessit. Rumor erat pecuniam apud pauperem esse depositam. €Tyrannus accersi=t pauperem; torsit ipsum, torsit et filios eius. Cum ille €pernegaret penes se esse, dimissus est. Postea tyrannus occisus est. Redi=t €dives. Petit pecuniam, quam se deposuisse apud pauperem dicit, et duos €servos, quos solos exilii comites habuerat, in quaestionem pollicetur. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Depositum peto. Scio hunc esse ordinem probationis, ut primum €ostendam habuisse pecuniam quam deponerem. De hoc nemo dubitat: €dives fui. Etiamsi me cupiditas amici ad duos servos redegit, aliquando €tamen numerabar inter principes huius civitatis. Et ut sciatis pecuniam €non satis esse, patrimonium meum detinet, si domum, si mancipia, si vendita esse omnia, si in pecuniam redacta constabit. Superest ut €deponendae pecuniae habuerim causam. Fuisse me in metu fortunae €huius quam patior manifestum est; nihil minus fuisse rationis quam ut €mecum pecuniam ferrem liquere omnibus credo. Nec illud tantummodo €dico, ne persequeretur tyrannus: ne quid itineris casus auferret, ne €fugientem onus ipsum gravaret. Potestis aliquid etiam ex ipso fugae €comitatu colligere: ne servos quidem amplius quam duos duxi. De-ponendi fuit ratio. Proximum est ut quaeramus: apud quem deponen-€dum fuit? Apud aliquem in civitate. Quis amicior mihi? In quo plus esse €fidei existimavi? Hoc probandum diutius foret nisi sciretis; constitit inter omnes. Dicat iste quam multa volet adversus famam, dum tamen constet €nihil aliud esse istam quam consensum civitatis. Si ab universis tamen ad €singulos vocamur, et tyrannum testem dabo. Illum quidem neque ego €laudo; sed ipsa vitia eius, ipsa scelera facient huic rei auctoritatem: ubi €pecuniam credidit esse qui quaerebat, [2qui adeo]2 non dubitavit ut torto €tibi et perneganti non crederet, ut quaestionem usque in liberos mitteret? @1 @@'Sed in tormentis' inquit 'perseveravi.' Quam honeste feceras si €redderes! 'Sed et liberi perseverarunt.' Nam et tu fortasse propter illos €perseverasti. Neque ego dubito quin prius istud a fide feceris. Sed te €male (ut sic dixerim) docuit patientia. Indignum putasti tam multa €passum esse propter alienam pecuniam. Illud certe manifestum est, hinc €tibi venire fiduciam negandi, quod negasti. @@Si tortus non esses, mihi illa sufficerent: pecuniam habui, deponere €debui, apud neminem alium deponere illam debui, sciunt servi mei. €[4Mutasti animum post istud tormentum.]4 Si tamen tibi magnum videtur in tormentis esse momentum, et isti torqueantur. Rem quidem facio €miseram: do in quaestionem (iam dices mihi) servos_sed qui propter €hoc servi sunt, ut torqueantur; alioqui non eram tam ingratus ut in hoc nomine adhuc eos detinerem qui mecum soli fuissent. Sustinebitis igitur €tormenta, fidelissimi comites, sustinebitis quaestionem, optime meriti. €Sed ignoscite. Facilius est egestatem ferre in hac natis. Me onerat €maiorum meorum dignitas, onerat prioris consuetudo vitae, onerat €etiam fama; et omnino de innocentia mea quaeritur. @@Indebitam pecuniam ab amico peto, et hunc potissimum quem €calumniarer elegi, cum si defodi, si abscondi, cum, si hic vere pauper est, €ne damnato quidem sim recepturus? Rem incredibilem, et in qua me dementiae crimine damnari necesse est! Ante omnia perdidisse me €omnem pecuniam dico ne dives esse possim, ideo demum mentior ut €mihi cum duobus servis tortis, si tamen quaestioni superfuerint, viven-€dum sit, si minus, soli, qualis in exilio fui, qualis cum tyrannum €fugerem? Ego si calumnior amicum meum, graviorem poenam ferre non €possum: perdo quidquid peto. Et quam causam irascendi tibi habui? €Quid tantum mali fecisti mihi ut ego non sim tormentis tuis contentus? @@Scio dici simile aliquid etiam ex parte diversa: quem sibi usum fore €pecuniae dicet. Ante omnia hoc dissimile est, quod pauperi alioqui et €duorum liberorum patri (quae res acerbiorem paupertatem facit) tamen secreta pecunia et abdita adfert securitatem. Nam ut possessiones non €pares, ut familiam non emas, non laxiore habites domo, adversus for-€tunam tamen tutus es: tibi pecunia hoc praestat, ut sis pauper securus. €Adice illud, quod tu de longioribus temporibus cogitas. @1 @@In summa, si vincis, aliquam tamen potes spectare rationem; ego cur €litigem quid est? Ut aliquid auferam? Quid habes nisi depositum? Ego €me, iudices, hanc pecuniam perdidisse scio. Nam ut damnetis, quo €manum mittam? Perseverabit enim in ista simulatione homo quem nec €tormenta vicerunt. Omnis litis huiusce causa mihi in hoc est, ut defen-€dam pudorem meum. @@Tu tamen inveni ubi abdiderim. Nescis? Quaere! Hi servi a me non €recesserunt, hi conscii sunt omnium, hi mihi irasci possunt si tormentis €sine causa offeruntur. 'Non est tamen aequum comparari fidem tormen-€torum. Ex altera parte liberi et ingenui torti sunt, ex altera parte servi.' Non facit ista res pertinaciam, sed causa mentiendi. Ergo quomodo ego þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚˜‚dico: 'perseverasti ut pecuniam lucrifaceres; spectasti sequentia tempora, €spectasti lucrum', sic tu dic: 'servi mei quid spectaturi sunt, quid ex hoc consequentur?' Et vos quidem tyrannus (ut parcissime loquar) dimisit; €tu arbitrio tuo torque. Quidquid passus es, quidquid adicere inveniendae €veritatis gratia potes, adhibe dum spiritus erit, dum loqui poterunt. €Quaere an negent; et si perseveraverint, aude dicere homines in tormen-€tis solere mentiri.  Ÿôÿ@@@@{1Rapta ex duabus geminis}1 Ÿðòÿ&7Qui causa mortis fuerit, capite puniatur&. Ex duabus geminis €adulescens alteram rapuit. Ea se suspendit. Pater alteram eduxit ad €magistratus et praecepit illi ut mortem raptoris optaret. Adulescens €putavit eam esse quam rapuerat. Duci eum iussit magistratus. Postea €compertum est quid accidisset. Accusatur pater quod causa mortis fuerit. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Facilis et in promptu ratio est huic seni quod pertinet ad adfectum €[paenitentiae], quod pertinet ad aequitatem. Nisi tamen etiam iure €defenditur, verendum erit ne illum flentem iudices damnent. Diligenter ergo pugnare circa legem debebimus. Et sane asperiores in controversia €partes fortasse recte declamatores relinquant: divisio paene hoc pro-€prium habet, ostendere ossa et nervos controversiae, et, secundum €meum quidem iudicium, idem praestare declamatio debet. Nam sine his €de quibus locutus sum caro ipsa per se quid sit intellegitis. Sed in €declamatione vestienda sunt haec, ut ex illis interiores vires habeat. Finiamus ergo necesse est quid sit causa mortis. Tota enim lis et omne €discrimen controversiae in hoc positum est. Nam si ad finitionem partis €adversae accedimus, ut causa mortis sit qui attulerit causam alicui €moriendi, per quem factum sit ut aliquis moreretur, nullo modo defen-€dere nos possumus. Neque enim dubitabitur quin per hunc factum sit ut €ille moreretur qui filiam ad magistratum produxit, qui praecepit ut mortem raptoris optaret. Nos ergo causam id esse mortis dicemus quod €nullis extra accidentibus causis mortem homini adferat, quod solum €mortem homini attulerit. Deinde dicemus, si accedendum sit finitioni €partis adversae, frequenter etiam honestissima in hanc calumniam cadere posse. Subiungemus quaestionem an possit quisquam accusari quod €causa mortis fuerit in eo qui iure sit occisus. Sequitur quaestio an hic iure €sit occisus. Post haec licebit nobis dicere illa quae sola dicuntur. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui causa mortis fuerit, capite puniatur.' Satis ostendit ipsa poena €eum demum teneri hac lege qui idem commiserit quod si occidisset. €Neque enim gravius quicquam adversus eum qui sua manu interfecerit €constituere potuit legum lator quam adversus eum qui causam praestitis- @1 set. Ergo [et] similitudine poenae etiam crimen par exigere debetis. Hoc €quo pertinet? Ne existimetis veram illam esse finitionem quam pars €diversa complectitur, ut per quemcumque steterit uti homo occidatur, €is continuo causa mortis fuisse videatur. Alioqui ista ratione et ille qui €nocentem accusavit causa mortis fuit, et ille qui testimonium in reum €dixit, etiamsi verum id fuit, causa tamen mortis haberi potest, et ille qui €adulteros marito prodidit causa mortis haberi potest, et ille qui sceleratum produxit in publicum. Cur igitur hi accusari ista lege non €possunt? Quoniam non per ipsos tantum stetit, quoniam iure perierunt ii quibus mors allata est. Sed hanc partem reservemus. Interim videamus €quid sit causa mortis. Nos id dicimus causam esse mortis quod homini €mortem attulerit solum, quod nullis extra accidentibus causis noxium €fuerit, quo homo periturus fuerit etiamsi nil ipse fecisset. @@Id quod dicimus tale est? Intuendae sunt res ipsae quae in crimen €deducuntur. Produxi filiam ad magistratum: quid hoc ad inferendam per €se pertinet mortem? Praecepi ut mortem optaret. Detrahe quod ille €raptor est, detrahe quod [et] lex raptorem interfici iubet, detrahe quod €filia mortem raptoris optavit: ipsum quod ego feci mortem homini €adferre non potuit. Non possum ergo videri causa mortis homini fuisse. Quid feci? Quod innoxium erat si nihil ille fecisset. Fingite enim haec €accidere potuisse: produxi filiam, optare mortem iussi; ignoret sane quae €sit ad magistratus educta. Si potest dicere: 'nihil tale admisi', nihil €nocuerint ea quae ego feci. Quid ergo illi causa mortis fuit? Quod rapuit, quod lex mortem constituit. Et hoc paene adversariorum confessione €manifestum est: non agunt cum ea quae optavit. Neque ego sum tam €durus ac demens ut pro salute filiam meam periculo meo opponam; sed €uti mihi hoc argumento licet, quoniam et illa tuta est. Eadem enim quae €dicuntur a me ab illa dicerentur: 'optavi mortem; num tamen hoc nocuisset si adversus alium fecissem?' Quemlibet adprehendi ex turba €circumstantium credite; huius mortem optavit: num occidetur? Non, ut €opinor. Non ergo ipsa optio in causa mortis est, sed id propter quod €optio valet. Tuta est hac defensione filia mea, et (ut dixi) sententia @1 quoque accusatorum secura. Quid mihi accedit supra haec? Unum adhuc €patrocinium: non enim hoc tantum dico: 'si ille non rapuisset, causa €mortis non fuissem', sed illud etiam: 'si filia mihi non paruisset, causa €mortis non fuissem.' @@Haec, si non iure occisus esset, si errore tantum perisset, dicerem; €nunc illud utique inter me et partem diversam conveniat necesse est, non €posse eum accusari qui [unus vel] attulerit mortem nocenti si erit unus ex €iis de quibus paulo ante loquebamur, vel accusator vel testis vel iudex vel index. Videamus igitur an iure raptor sit occisus, et sic agamus tamquam €adhuc vivat, tamquam adhuc de eo quaeratur, an occidi raptorem €oporteat. Non educo alteram filiam ad magistratus, nihil ut optet €praecipio. Filia mea vitiata est, ob hoc peri=t. Dico raptorem occidi oportere. Nec statim nitor illa aequitate, ut dicam quam iustum sit eum €qui intulerit iniuriam interfici cum perierit illa quae accepit; de iure ipso €loquor. Lege comprehensum est ut rapta raptoris mortem vel nuptias optet. Ut opinor, una causa legis huius fuit ut de raptore secundum vo-€luntatem raptae constitueretur. Alioqui multa accidere possunt propter €quae rapta non optet. Fingamus vitiatam esse eam quae loqui non possit: €num inpune iniuriam fecerit quoniam miserae fecit? Nutum nempe eius €aut vultum aut aliquod signum animi intueri oporteret. 'At id non est €optio, nec satis verba legis explebuntur.' Occideretur tamen raptor si id velle raptam intellegeremus. Fingamus valetudinem consecutam raptae, €ut educi ad magistratus non posset. Deerit aliquid legi, vindicari tamen €eam tanto magis oportet quod credibile erit etiam ipsam valetudinem ex iniuria natam. Quod si non utique (ut ex his manifestum est) vocem €raptae exigi oportet sed solam voluntatem, videamus iam an quae rapta €est mori raptorem voluerit. Plusne vobis videretur, iudices, si apud €magistratum locuta esset quam quod ad magistratum venire non ausa est, €quod oculos suos ostendere circumstantibus, ostendere luci non potuit, ipsa sua manu vitam misera finivit? Da vires: occidet prius quae propter @1 €hanc iniuriam perit. Dubium est scilicet quid factura fuerit si vixisset? Raptorem ergo perire oportuit. Iam fortiter dico: quid interest quo modo €perierit? Cur ergo, si hoc modo poterat occidi, falso alteram filiam €eduxi? [2Si]2 dicerem: 'luctus confuderat', si dicerem: 'dolor suadebat', €ignosceretis tamen; nunc mihi necessarium consilium praesens iniuria €dedit. Duas filias habueram, rapta erat altera, perierat. Munienda domus €fuit, et voce potissimum alterius virginis soror vindicanda, ne quis €dubitaret quid factura esset [2in]2 iniuria sua. @@Partis quidem adversae impudentiam mirari satis non possum. Causam €mortis esse existimant eum propter quem perierit, cum eum cui causa €mortis fuerit occidi oportere constet, et raptorem perisse indignantur, €cum certum sit filiam meam propter raptorem perisse. Hoc isti causam €mortis vocant. Cur ergo occisum vindicari oportet quem certum esset, si viveret, occidi oportere? Et haec omnia quae pro causa mea dixi, quibus €collegi me non esse obligatum huic legi, non temporis causa nec þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ž˜˜ƒpraesentis periculi fingere me vel ex eo manifestum est, quod raptorem €aliter occidi: nam si id esset causa mortis quod isti videri volunt, hac lege €me ulcisci potuissem. @@Iamdiu me, iudices, circa iura morari scio longeque recessisse a €paternis adfectibus. Ergo ego in ultionem filiae meae nihil feci nisi quod €licuit? Adii magistratus, fortiorem puellae vocem imperavi, quia tutum €erat? Ego vero totos in medium profero adfectus: nec mihi in cogitatione €tum lex fuit, nec iura respexi, sed quae proxima vindicandae infelicis €filiae via occurrit, hanc intendi, hanc secutus sum. Bene cessit quod et licuit. Age, si non habuissem quam educerem ad magistratus, cuius vice €me ulciscerer, non in publico, non in foro his me senilibus manibus €vindicassem? Tu, Fortuna, facies quod occurrerit; iam non potes efficere ut paeniteat. Filiam perdidi: scio hoc minimum esse malorum meorum. €Sunt qui gravissimum existimant unicos perdere, et quotiens non habeant €ad quod solacium respiciant calamitatis, videtur sine medicina dolor. €Hoc gravius est, iudices, perdere alteram ex geminis. Cotidie mihi occur-€rit imago funeris mei. Quo magis placet filiae verecundia, quo magis @1 probitas, hoc validius subeunt cogitationes: talem miser perdidi. Si €tamen hoc vulnus intulisset fortuna, si casus, communi [2me]2 mortalitatis €condicione solarer. Nunc miser filiam quo modo perdidi? Ante omnia €nec virginem nec nuptam. Qualis ego infelix vultus caesos alioqui €laceratosque ac laqueo tumentes pater vidi! Qui me motus, qui intus €aestus agitant! Quae fuit verecundia illa quae ultionem expectare non potuit! Horret animus recordari, refugiunt cogitationes. Misera quid €passa est! Nec sane in causa raptus amor fuit, non propositum matrimonii, €non cupiditas nuptiarum. Nihil horum cogitavit qui nesci=t quam €rapuisset.  Ÿôÿ@@@@{1Ter fortis contra tertium fortem}1 ŸðòÿPauper et dives inimici erant; pauperi unus filius, diviti tres. Fortiter €pugnaverunt pauperis filius et unus ex divitis filiis. E lege fortes armis €contenderunt. Occisus est divitis filius. Iterum alter divitis filius cum €filio pauperis fortiter fecit et de praemio dimicans occisus est. Tertio €bello is quoque qui residuus erat divitis filius fortiter fecit, et idem ille €pauperis filius. Dives prohibet filium pugnare. Non parentem abdicat. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Prima illa communis omnibus fere ex abdicatione pendentibus contro-€versiis quaestio, an utique necesse sit facere filio quidquid pater iusserit: €in his tamen controversiis quibus de praesenti agitur, non de praeterito. Duo enim genera scitis esse abdicationum: aut obicitur quare fecerit €filius aliquid aut obicitur quare non faciat. Asperius est illud genus €abdicationum, in quo iam praeteri=t crimen nec emendationem recipit. In €hoc lenius versantur patres et filii paulo liberius, in quo est emendationis €locus. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ergo [non] omnia necesse est facere liberis quaecumque patres €imperant? Multa sunt quae fieri non possunt; et ideo iudicium consti-€tutum est adversus abdicantes quoniam recipiebat natura ut etiam patres €aliquando aut errarent aut iniuste imperarent. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Illis argumentis adiuvari solet haec quaestio. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si imperes filio ut sententiam dicat contra quam existimat, si testi-€monium iubeas dici eius rei quam ignorat, si sententiam in senatu (haec €magis civilia et in medio posita; %si% ex nostra libertate argumenta €repetenda sunt:) si capitolium me incendere iubeas, arcem occupare, €licet dicere: haec sunt quae fieri non oporteat. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Secundo loco quaerimus an abdicari possit propter id quod facere vult €e lege. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Postea videbimus ius istud utrum tale sit ut permittat mihi pugnare €an tale ut iubeat etiam. Interim, etsi utor mea potestate, non debeo €tamen incidere in poenam huius offensionis. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Tertio loco quaerimus illud, an pugnare viris fortibus etiam necesse €sit. Haec quoque quaestio in multis controversiis tractata est. Secundum €nos erit scriptum legis. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Si plures fortiter fecerint, de praemio armis contendant.' Iubemur €pugnare; cogimur etiam si ego noluero. Hoc unum acturi sumus, ut me €adversarius timere putet. 'At enim de praemio iubet contendere; et si €praemium remittitur, non est necessaria pugna.' At id ipsum lex €complexa est, ne praemium remittatur, cum de praemio contendere €armis iubet. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Post haec dicemus domui etiam honestam esse hanc contentionem; €adiuvabimus propositionem nostram ipsius patris iudicio. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Primo filio pugnare permisisti. Iterum, quamvis experimentum triste, €quod nunc maxime mihi opponis, iam haberes, pugnare tamen permisisti. €Quid est cur de me pessime sentias? @@Omnis abdicationis causa ex timore tuo pendet. Et est quidem istud €inconsultum et sibi repugnans, abdicari filium indulgentia patris et €aliquem carere liberis orbitatis metu. Verum hanc quoque detrahere tibi €sollicitudinem volo. €@@Erat illud quod %a bono patre% et a pio dici posset: etiamsi pericu-€losum sit, tanti est mihi. Non tam me ducit gloria militaris, nec fama victoriae: vindicandi mihi fratres sunt. An ego, qui paulo ante arma €(ignoscat patria, ignoscant leges!) minore sacramento tuli et contra €hostes sine respectu mei sanguinisque pugnavi, ubi mihi vindicandi sunt €fratres, et duo fratres, non pugnabo? Non vel discrimen vitae subibo? @@Ego accederem tuo consilio si timerem. Sed multa sunt quae me €faciant fortiorem. Ante omnia adversarius iam fatigatus est: cogita quo-€tiens pugnaverit. Non dico quid fecerint hostes: non %inde% ceciderunt €fratres mei. Fortiorem me faciet melior conscientia, fortiorem faciet et €causa pugnae. Ille pro praemio pugnaturus est, quod iam bis accepit; ego pugnaturus sum pro fratribus, pro pietate. Fortiorem me faciet et €fortuna: solet fatigari, solet, posteaquam nimium indulsit, in fine @1 €deficere. Facit me fortiorem etiam usus quidam: pugnantem illum €saepius vidi. Scio quid maximum fratrem meum fefellerit, quomodo is €qui secundo loco pugnabat deceptus sit. @@Illud autem plus quam verecundum et erubescendum nobis est: €pauper pugnare filium suum non vetat. Quantum tu adicis illi animi €quod times! Sed forsitan et incautiorem illum faciat haec ipsa fiducia. €Illud scio, favebit pugnanti mihi populus; scio futurum ut di inmortales stent pro mea parte. Non solus mihi stare videbor: habebo in commilitio €fratrum meorum animas. Si quid est in animo praesagii, si quid in mente, €ipsa spe concipio victoriam, neque aliunde haec pertinacia venit. Non precibus tuis, non minis terreor. Alioqui quid agis abdicando me nisi ut €non pugnem incolumi rerum mearum statu? Cogitabo de victoria, €cogitabo de vindicta. Si vero cum hac me infamia dimittis, iam nunc dico: €arma dimittam.  Ÿôÿ@@@@{1Orbata proditrix}1 Ÿðòÿ&7Qui consilia publica enuntiaverit, capite puniatur&. Ad colligen-€dum filii corpus nocte processit mater. Comprehensa ab hostibus et torta €indicavit auxilia venire; quibus oppressis de vinculis effugit et nuntiavit €cuniculum agi. Oppressis hostibus rea est quod consilia publica enun-€tiaverit. CD. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Potior in hac causa controversia quam lis est. Lis enim circa unum €factum versatur. In qua illae sunt quaestiones: an hoc enuntiare sit; an €etiamsi hoc est enuntiare, quisquis enuntiavit puniendus sit; an haec @1 punienda quod enuntiaverit. Cetera vero %controversiae% maiorem €cumulum habent: occisum praesidium et oppressus hostis et filius ille et €[2mulier]2 hac causa egressa portas. Haec themata tractanda sunt omnia; €sed curae habendum ut suo quidque loco tractetur. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui publica consilia enuntiaverit, capite puniatur.' Possum mirari, €iudices, hac lege ream esse feminam; neque [2id]2 ideo dico quoniam non €etiam gravius puniendum sit si mentem prodendae rei publicae, per-€dendae civitatis in hoc sexu deprehenderimus, sed publica consilia quomodo in feminam ceciderint invenire non possum. Quam quidem €ego postea adfectus necessitate merito defendam; interim defendere €verbis legis volo. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚”„@@Nam ut confiterer sic enuntiari consilia, satis poterat tamen vindictae €in eam expensum videri per tormenta. Deinde nec consilia enuntiasse €videtur, quae nobis rursus quid hostis ageret nuntiavit. Quid enim €dicitur fecisse? Indicasse venire auxilia. Hoc neque nostrae civitatis est consilium neque ullius alterius iam tantum consilium. Enuntiare vero €aliud esse quam confiteri nemo adeo ignarus est loquendi ut nesciat. €Enuntiatio voluntatem habet et animum non coactum, confessio expres-€sam dolore multo necessitatem. Sed intellego non eam esse personam de €qua loquimur ut satis sit eximere eam accusationi. @@Volo ire per singula, cum tamen illud prius interrogavero vos, iudices, €an eadem ira eademque poena dignos putetis eos quos fortuna, quos vis, €quos dolor coegerit confiteri aliquid et eos quos odium rei publicae, €spes praedae, amor hostis in hanc egerit proditionem. Quod si nullo €modo apud quemquam bonorum virorum potest videri simile, iam et €quemadmodum in hostes inciderit videbimus et quanta necessitate con-fessa sit. Ac satis erat primum illud dicere: quae filium in proelium misit, €cuius partus et sanguis in proelio stetit, cuius filius, dum nihil carius €habet patria, dum propulsare hostem vel morte sua vel sanguine vel €postremo corpore ipso morari studet, spiritum pro nobis in certamine €amisit, ita profecto institutus, ita a matre dimissus, hanc accusari @1 aequum est, cuius misereri satis non possumus? Nocte egressa est. Quis €hunc in matre, quis miratur adfectum tamquam novum? Ego vero plura €confitebor, et quae forsitan plane admiratione %eius% digna sint. €Noctem illam tenebrasque non timuit, horridam ipsius loci in quo €pugnatum erat imaginem tulit. Haec per sanguinem humanum et per €fracta tela et per mixta virorum equorumque corpora quaesivit filium €suum, et, ne in totum nulla sua culpa incidisse in hostes videatur, planxit et deos invocavit. Neminem puto hactenus irasci calamitatibus. Cetera €iam inputari ipsi non possunt. Hostibus confessa est, nondum dico €torta_illud satis est dicere: femina. Si mehercule primae tantum minae €ac timor ille exercitus qui modo feliciter pugnaverat confudisset feminam €orbam, stupentem malis, erat tamen res digna venia: confessa est cum torqueretur. Ubi tantum robur animi, ubi tam firmam solidamque €mentem quae non dolore vincatur, non ignibus cedat, non verberibus €ingemiscat? Hanc vero satis fortiter ac supra sexum suum fecisse credo quod nihil dixit antequam torqueretur. In his tamen necessitatibus, in €his malis num demonstravit aditus quibus in urbem venire possent, num €proposita nostra, num occultam civitatis voluntatem patefecit? Cum €torqueretur, minata est. @@'At oppressa sunt auxilia a sociis missa.' Si damna bellorum deflere €hic, iudices, vacat, plura perdidimus, et aciem illam quae circa filium €miserae huius iacet: tot fortissimi cives nostri ceciderunt. Si vero lex ista €belli est, si nulla umquam tam incruenta victoria contigit quae non €haberet aliquam tristitiae recordationem, pensavimus omnia ista victoria €%recuso% ut possit videri secundis ominibus et quadam providentia pro nobis deorum inmortalium factum ut haec caperetur. Intrassent civita-€tem hostes; nobis et somno sepultis et securis ab omni cogitatione bello-€rum totus subito in visceribus ipsius urbis hostilis apparuisset exercitus, €nec prius desisset quam incenderet opprimeret diriperet. @@Hic, si placet, feminae animum et in amorem patriae adsumptas €culpate vires. Discussit vincula illa; quae (ut parcissime dicam) hostis €imposuerat, femina, anus, torta rupit. Quaeritis quo animo fecerit? €Cogitate quid passura fuerit deprehensa: torta est antequam offenderet. Iterum ingressa nocturnum iter, non confusa tenebris, non periculo, €vicit cursu aetatem sexum infirmitatem. Secuti cives quidquid dixerat, €quidquid fecerat mater. Salus ergo civitatis et victoria qua nunc gaude-€mus huic debentur. Hoc est enuntiare? @1  Ÿôÿ@@@@{1Debitor adulter}1 Ÿðòÿ&7Maritus deprehensi adulteri bona possideat&. &7Adversus spon-&€&7sorem sit actio quae adversus debitorem&. &7Quod debitor non €&7solverit, sponsor solvat&. Quidam debitorem suum in adulterio €deprehendit. Bona omnia ex lege occupavit. Petit debitum ab sponsore. €Ille CD. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Priusquam venimus ad causam, praeparare debebimus animum iudicis €pro ipsa persona sponsoris. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Petitur a nobis pecunia quam non accepimus, non consumpsimus, €non in ullum rerum nostrarum usum convertimus. Etiam, cum istud €periculum est sponsoris, miserabile est: bonitate labitur, humanitate €conturbat. Hoc quo pertinet? Non ut extorqueam vobis, iudices, €religionem, sed ut intellegatis, quod profecto cognoscitis, non esse exi-€gendum a sponsore creditum nisi iure summo. @@De quo priusquam loquor, etiamnum ea quae humanitatis et con-€suetudinis gratia dici solent non omitto. Debitorem appellasti? Cum €ipso cui dederas pecuniam egisti? Non enim aliter salvo pudore ad €sponsorem venit creditor quam si recipere a debitore non possit. Inhumane exigis, iniuste petis. Pecuniam quam credideras recepisti; €nihil mea interest qua via. Quidquid est istud quod a te ad debitorem €tuum pervenit, penes te est. Sponsor porro in hoc accipitur, ne creditor €in damno sit. Vis scire quam sponsorem appellare non possis? Debi-torem appellare non potes. Et quoniam confitendum est eandem esse €causam meam quam debitoris, nec tu aliud videri vis, volo sic agere tam-€quam petas a debitore, semota illa ratione, quod honestior persona €sponsoris est, detracto eo quod debitor adulter est, quod deprehensus @1 est, quod punitus est. Fingamus ergo petere te a debitore cuius nos €sponsores sumus. Respondere pro debitore tuo volo. 'Recepisti omnia; €quaecumque possedi ad te transierunt. In his quae possedi erat debitum €tuum. Totum habes; immo plus habes.' @@Adversum haec quid respondes? 'Lege mihi bona debitoris tradita €sunt, quoniam eum in adulterio deprehendi.' Non facimus legi isti con-€troversiam. Quid tamen continet? Ut ad te bona debitoris pertineant. €Bona porro quae sunt? Ut opinor, ea quae detractis alienis deprehensa sunt. Finge alium creditorem fuisse eius quem tu deprehendisti. Num €dubium est quin, quamvis ad te bona pertinerent adulteri, recepturus €tamen suum creditor fuerit? Ponamus nunc debitorem sine sponsore. €Rationem, ut opinor, %deponeres%: detracto aere alieno omni, detractis €oneribus bonorum, quod residuum ex patrimonio fuisset, id tibi lex €concederet. Quem igitur calculum cum alio posuisti, ponas necesse est €tecum. Nam patrimonii in alium transituri ea ratio est, ut primum €credito satisfiat. Partem tamquam debitor solvis, partem tamquam creditor accipis. Etiamnunc fingamus alios creditores et nihil in patri-€monio quod supersit. Id ut manifestius atque apertius dicam, sint pos-€sessiones huic deprehenso, sint mancipia, supellex, sit aes alienum cui €aeri alieno non sufficiant ea quae in patrimonio sunt. Occupabis €mancipia, occupabis supellectilem: creditores inanes excuties atque dimittes? Non potest hoc aecum videri tibimet ipsi faeneranti. Omnia €igitur ea quae apparerent in creditum et in aes alienum transissent; tu, €quamvis legem haberes qua tibi adulteri bona deberentur, nihil tamen €ex eius adulteri bonis qui nihil haberet recepisses. Sic ergo tecum debitor €tuus loquitur: 'Bona mea, id est, quod liberum in patrimonio meo est et €quod proprie meum, ad te transire debet lege. Prius solvo; et quid interest ego solvam an tu auferas?' Non debet ergo tibi is cui pecuniam €credidisti, multo minus ego qui profecto solutus sum si alter iam solvit. €Quid enim alioqui facere me vis? Integro statu debitoris mei si a me €petere maluisses, ad debitorem reverterer. Si debitor decessisset et bona €eius ad heredem pervenissent, ad heredem redirem, id est, bona perse-€querer patrimonii pro quo ego spopondi %idem es reus a quo fui repetiturus si quid tamquam sponsor solvissem%. Nunc ad te transi=t €patrimonium, coepisti vicem habere heredis. Quid enim interest iure @1 €testamenti a defuncto veniat ad te hereditas an lege a vivente? Si þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚‘˜Œ„patrimonium mihi persequi licet, ad te redeam necesse est. Ita istud quod €accipere non potes, si posses accipere, solveres. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec de iure; illa iam de circumscriptione huius sponsoris. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ego fortiter spopondi sine periculo pro eo homine qui bona habebat. €Tu quousque avaritiam perduxisti? Parum est faenerare civibus? Sine €aliqua tua fraude factum videbitur ut qui aliena pecunia utebatur €incideret in hoc potissimum adulterium? Sed inciderit sane (neque enim €mihi causa pro illo hodie dicenda est): quod protulisti habes, et plus €quam protulisti habes. Est quod in rationes tuas tamquam creditor €referas; est quod in lucrum tamquam maritus referas.  Ÿôÿ@@@@{1Tyrannus fulminatus}1 Ÿðòÿ&7Quo quis loco fulmine ictus fuerit, eodem sepeliatur. tyranni& €&7corpus extra fines abiciatur&. Tyrannus in foro fulminatus est. €Quaeritur an eodem loco sepeliatur. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In legum comparatione multa quaeri possunt, sed varie in quaque €controversia. Interim quaeri solet an privata altera, altera publica sit, et €utrum militaris altera, altera pertinens ad civilia officia. Hic omnia fere €cetera paria sunt; utra utilior et magis necessaria civitati sit quaerendum €est. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Nondum rem comparo. Interim utrum magis necessarium putatis €esse, servari eam legem quae ad sepulturam alicuius pertineat an eam €quae ad poenam tyranni? Si in totum lex altera tollenda sit, nec [2in]2 €praesens modo tempus sed in universum, sine utra tandem facilius civitas stabit? Fulmine icti ut eodem loco sepeliantur quo sunt percussi ad quam €tandem civitatis pertinet utilitatem? At hercule ut insepultus abiciatur tyrannus ad vindictam, ad securitatem pertinet. Non satis putaverunt €maiores eas poenas adversus tyrannum constituere quas possit excipere €in vita. Multos magis tangit sepultura; ad cogitationem post se futuro-€rum plerique gravius moventur. Vultis scire? Propter hoc litigatur. Est €ergo utilior. @@Quid si de eo quaerimus hodie ad quem leges, nisi in poenam eius €scriptae, non pertinent? Exuit se tyrannus et erigit; supra leges [2se]2 €ponendo extra illas se posuit. Hominem occidere non licet, tyrannum €licet. Expugnare domum fas non est: arcem expugnabit optimus quisque. €Insidiatus civi, etiamsi non effecerit scelus, poenas tamen legibus solvet: €at qui hoc idem adversus tyrannum fecerit, etiamsi deprehensus fuerit, laudabitur. Lex praecipue ista ad eos pertinet qui alioqui sepeliendi sunt, €idque verbis legis ipsis manifestum est. 'Quo quis loco fulmine ictus €fuerit, eo sepeliatur': apparet non de sepultura quaeri sed de loco €sepulturae. Magis aliquanto esse contraria %lex huic% videretur si ita €scripta esset ut fulmine icti sepelirentur; tum enim ipsa sepultura illis €adsignari videretur, nunc tantum locus. Et porro cui sepultura non dari €debet, adsignari locus debet? @@Sed tyrannus fulmine ictus est (non dico quo loco, nec adhuc ad trac-€tatum huius invidiae accedo): hoc illi proderit? Si nobis libertatem €humanae manus et mortalia consilia attulissent, traheretur publicis €manibus corpus extra fines et unusquisque vexatione eius ludibrioque €gauderet, nemo non suam manum esse quae traheret, suas vires putaret; €quoniam scelera eius atque flagitia ab ipsis diis inmortalibus condemnata €sunt, quoniam patientiam nostram ac servitutem numina non tulerunt, @1 continget illi honor? Hoc enim voluit ille qui fulmen vibravit? Hoc €cogitavit cum illud noxium caput sacris flammis petivit? Parum erat €sepeliri tyrannum nisi in foro etiam sepeliretur? Quonam fato ego €nostram civitatem, iudices, laborasse in illo homine crediderim si, €praeter ea quae adversus nos singulos universosque fecit, partem €speciosissimam civitatis et celeberrimam nobis ablaturus est? @@Si mehercule aliqui liberalis civis, immo si optime meritus in foro €fulmine esset ictus, dicerem tamen excipienda quaedam. Neque enim €omnes casus providere legum latores potuerunt; nec templa excepta €sunt. Forum, quod mihi templum quoddam Pacis videtur, in quo iura €exercentur, propter quod leges valent, bustis occupabimus, infaustis €cineribus polluemus? Totum hercule potius relinquamus tyranni sepul-€chro; mutemus locum iudiciorum. ô±ÿ@@@@{1&7Pars Altera&}1 €@@@@{1SERMO}1 @@Ut sepeliatur superstitione sola effici potest: ut in comparatione legum €illud potentissime dicamus, eam legem magis esse servandam quae €deorum gratia scripta sit quam quae hominum: adversus tyranni ultionem €hominibus tantum esse scriptam, et scriptam levissimam partem ultionis; €hoc vero quod constitutum est, ut quo quisque loco fulmine ictus esset €eodem sepeliretur, religionis esse. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Neque hoc propter personam neque in honorem alicuius scripsisse €potest legum lator videri, sed in reverentiam deorum. Fas non est visum €movere ictum illum: quomodo sederant flammae, ita concremandum €corpus universum putaverunt. Existimatis locum illum corpori datum? Fulmini datus est. 'At tyrannus fulmine percussus est.' Hoc magis omnia €religiose et cum cura deorum facere debemus. 'Sed in foro sepelietur €tyrannus.' [quam magis] Mihi inter cetera etiam hoc quoque provisum €esse fato a diis inmortalibus videtur, quod illi loco destinatus est: nemo @1 inire forum nostrum poterit quin videat illud sepulchrum. Protinus €enim sequatur cogitatio necesse est: tyrannus fuit ille, et fulmine ictus €est, et ob hoc poenas diis inmortalibus dedit. Quotiens noxios cruci €figimus, celeberrimae eliguntur viae, ubi plurimi intueri, plurimi com-€moveri hoc metu possint. Omnis enim poena non tam ad delictum €pertinet quam ad exemplum.  Ÿôÿ@@@@{1Heres ob adulterum fratrem}1 Ÿðòÿ&7Qui ob adulterium pecuniam acceperit, ignominiosus sit&. Maior €frater minorem in adulterio deprehendit. Pro [2eo]2 rogante patre et €abdicationem eius promittente, dimisit. Abdicatus est adulter. Mortuo €patre inventus heres qui deprehenderat. Ignominiosus dicitur. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui pecuniam ob adulterium acceperit, ignominiosus sit.' Hanc legem €adversus eos primum constitutam esse dico qui pecuniam acceperunt ut €adulterium committeretur, ideoque ignominiam adiunctam quod vide-€rentur rem fecisse lenonis. Verum etiamsi ii quoque tenentur qui in €poenam commissi adulterii pecuniam acceperint, is tenetur qui pecuniam accepit. In mea causa utrum contendis? Pecuniam me accepisse cum €dimitterem non probabis. Alioqui si hoc putares esse pecuniam accipere, €abdicari fratrem, statim detulisses. Postea videbo qua causa dimissus sit; €interim nego hoc esse pecuniam accipere. Sine dubio est tam manifestum ut nulla interpretatione egeat quid sit accipere pecuniam. Ego tamen non €sum contentus hac defensione, nisi illud probavero, ne spem quidem €pecuniae oblatam. Quid enim mihi pollicitus est pater? Si dimisissem, €futurum ut abdicaret fratrem meum. Heredem testamento etiam eum €quem abdicasset quis vetabat [2institui, vel]2 substitui in locum abdicati @1 alium heredem? Non possum ergo videri propter pecuniam dimisisse, €etiamsi propter hoc tantum dimisissem; nunc vero quam multa fuerunt €propter quae dimitterem! Si hoc tantum me movit, quod frater erat, erat €tamen satis plena defensio: et quod minor frater et quod sub patre frater, €ut etiamsi ipsi non parcerem, tamen et patris et mea causa non debuerim occidere. Nunc vero quis dubitet exorari me debuisse cum pater peteret? €Putemus nihil patrem esse pollicitum, nullam mihi ultionem praestitisse, €quis non impium me, quis non sceleratum putaret si non impetrasset? €Nunc vero promisit ultionem pleniorem, integris inviolatisque manibus €meis, et ipse pater severus: neque enim est quod putetis defuisse ei €gravitatem, defuisse ad vindictam animum: abdicavit; et non fecisse hoc eum temporis causa manifestum testamento fuit. Ergo nec pecuniam €mihi pollicitus est pater, et ego alias causas dimittendi habui quam €pecuniam, et ille abdicatus est non ut ego lucrum facerem. Nec enim €persuaderi cuiquam potest eum qui abdicatus sit haec passum esse causa €mea. Quanto plenior mihi vindicta contigit! Brevis enim poena mortis €est; nunc diu eget, diu male audiet. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚”Ÿôÿ@@@@{1Bona raptoris qui se suspendit}1 Ÿðòÿ&7Rapta raptoris mortem aut bona optet&. Raptor se suspendit. Rapta €optat bona. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Rapta raptoris mortem vel bona optet.' Raptam hanc esse pro qua €loquor constat; ab eo raptam esse cuius bona optat non negatur; lege €datam esse potestatem utrum vellet convenit inter nos. Quid est igitur €quod obstet? @@Negant dandam esse optionem puellae quoniam perierit raptor. Id €nulla lege exceptum, nullo scripto verbo cautum est. Interpretatione €igitur %temporis% nituntur. Videamus haec qualis sit. 'Lex' inquit 'quae €optare vel mortem vel bona permittit hoc satis significat, ex duobus €optandum esse. Quoniam igitur iam alterum optari non potest, ne @1 optioni quidem locus est.' [2Si]2 hanc legis vim esse concederemus, si ex €duobus esset optio eligenda puellae, duo tamen haec esse contenderem, €natura et vi. Neque enim si raptor nobis subductus est, mors ipsa nihil €est. Sed quomodo non satis est unum superesse, cum etiamsi duo essent non potuerit optari nisi unum? Et haec duo ita demum potenter a parte €diversa proponerentur si essent iuncta. Nunc vero discreta sunt ipsa €legis scriptura: 'mortem vel nuptias', ita duo: simplicia, singula sunt €tamen. Praeterea [2si]2 lex ita scripta esset ut eligi iuberet, posset opponi €%vel% electioni si ex pluribus non esset; nunc optio potest esse etiam singulorum. Et illud, iudices, ante omnia intueri vos oportet: si quid ex €lege inclinandum sit, spectate ut quam minimum ex eadem pereat. €Adversarius enim queritur aliquam verbi interpretationem perire, nos €totam legem, totum ius. Tolerabilis enim esset mihi cum adversariis €contentio si quaereretur an hoc optare puella deberet; nunc id agunt ut €nihil optet, et nova quadam ac perversa actione nituntur, ut bona €raptoris optare puella non debeat quia optare nil aliud potest quam bona. @@'At non est aequum et mortem raptoris contingere et bona.' Sed hoc €eo pertinet ut si mortem optavit optare non debeat bona. Ita demum €enim et mortem ei contigisse raptoris dicemus et bona. Aequum est €etiam interpellari posse optionem [etiam] facto ipsius, alieno vero €iniquissimum. Quare si per hanc stetisset ut raptor periret (quamquam €possem dicere: 'illud non optavit, et legi non est satisfactum'), haberet €tamen aliquam rationem saltem falsa eius calumnia. Nunc quid fecit puella ut raptor moreretur? Itaque huic non tantum in hoc labor est, ut €bona raptoris accipiat, sed in illo maior aliquanto, ut vobis adprobet €quid optatura fuerit si viveret. Duas enim sine dubio poenas adversus €raptorem lex constituit, alteram tamen mitem; %nec semper hac cogitata €et publicata crudeli illi et sanguinariae tenetur.% Hodieque alioqui nonne €merito a vobis, merito a civitate reprehenderetur si aliud non optando €hoc ostenderet [et] fecisse raptorem quod ipsa esset optatura? @@Hinc transeunt ad coniecturam, et suspicari vos volunt ea quae €probare non possunt. 'Non enim' inquiunt 'est credibile periturum €fuisse raptorem nisi hoc optaturam scisset puellam.' Ante omnia, cum dicitur scisse, illud ostenditur, posse probari quomodo scierit. Quaero €enim a vobis ipsis adversariis quomodo colligatis scisse eum, cum non @1 €liqueat hoc vobis. Si quid est, adferte et ad iudicem. Unum argumentum €est ipsum quod perierit. Hoc etiamsi mortis fecit metu, potuit tamen €naturaliter fuisse timidus, etiam nullo accepto signo propter quod vitam desperaret confusione tamen et proprio animi sui perisse motu. Nunc €vero credibile non est quemquam perire mortis metu. Quid enim timuit €ulterius? Quare etiam credibilius videtur mihi idcirco perisse eum quod €optaturam puellam bona existimaret. Sunt enim plerique qui mortem €potiorem quam egestatem putent, quibus delicate educatis (ex deliciis €enim haec licentia facta est) intolerabilis videatur nuda illa vita et €omnibus quibuscumque antea abundaverunt destituta. Hoc igitur est €credibilius; et hoc puella voluit et in hoc perseverat. @@Et certe nulli tolerabile aut aequum videri potest [2ut]2 in gravissima €iniuria, qua virginitatem perdidit, qua florem aetatis amisit, qua prima €illa gratia apud maritum futura praerepta est, neque mortem optaverit €neque bona accipiat.  Ÿôÿ@@@@{1Praegnas adultera}1 Ÿðòÿ&7Supplicia praegnatium in diem partus differantur&. Praegnatem €in adulterio deprehensam occidit maritus. Reus est caedis. CD. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Cum reus agar caedis, nihil fortius confiteor quam a me occisos €homines, et, si quid numerus quoque adicere invidiae potest, duos. €Verum istud non potest videri saevitia, non crudelitas, quae per leges €venit. Occidere adulterum licet cum adultera. Ex alia parte nascitur origo €huius calumniae. @@'Praegnatem' inquit 'occidisti, et supplicia praegnatium lex differre in €diem partus iubet.' Ut confiterer hoc esse supplicium atque eo nomine €appellandum, fortiter tamen dicerem leges omnes quaecumque de €suppliciis scriptae sunt ad eos pertinere qui damnati sunt, qui in iudicio €convicti, qui per ministeria publica et carnificum manus occiduntur. @1 Nam et ceterorum supplicia ante iudicium non solent esse et non nisi per €magistratus exiguntur, non nisi certa lege ordinantur: hoc ius scriptum €est mariti dolori, hoc ius ille conditor conscriptorque legis huius voluit €esse privatum. Non magis ergo tempus aut diem praestituit adulterae €quam manum carnificis, quam sententiam iudicis, quam imperium magistratus. Quid si ne differri quidem hoc supplicium potest? Non €enim dubium est quin lex de iis loquatur qui quandoque sint in rei €publicae potestate. Damnatus aliquis custodia publica continetur, carcere €continetur; potest de hoc supplicium sumere magistratus cum voluerit. Adultera dimissa non redit in manum mariti. Nec hoc tantum in lege est, €ut adulterae supplicium differri non possit, sed illud etiam, ut non €tantum adulterae pereant. Nam lex, cum occidere mihi adulterum cum €adultera permittat, manifeste illud ostendit, non posse eos diversis €temporibus occidi, ac, si alteri remittatur supplicium, inpunitatem etiam €alteri dandam. Ergo non solum praegnatis supplicium, etiam ut sic €loquamur, sed etiam adulteri non differendum tantum sed tollendum omnino fuisset. Quid si [2ne]2 hoc quidem supplicium appellari convenit? €Habent enim omnia haec nomina suam proprietatem. Non semper homo €[2merito occisus]2 supplicio adfectus dici potest; non ubicumque poenam €habes etiam supplicium est. Nomen hoc est publicae animadversionis, €nomen exactae per magistratus poenae. @@'Indignum fuit occidere eam quae praegnas facta est.' Nondum dico €quantum gravius peccaverit; interim, cuius miseretur? Infantis ex adul-€tero fortasse concepti? Et, iudices, interrogo vos cuius rei gratia legem €cavisse existimetis illi qui erat conceptus a nocente femina. Non est €credibile legem prospexisse ei cui rerum natura datura fortasse non erat €lucem, qui an nasci posset dubium fuit, qui etiam odium ex ea quae con-ceperat merebatur. Quare ergo scripta lex est? Pro patribus, qui nihil €fecerunt. Indignum enim visum est, etiamsi mortem meruisset mater, €auferri filium innocenti patri. Si ergo lex pro me scripta erat, non potest €videri contra me valere. In hac vero ne illius quidem, quicumque futurus €fuit, movere vos miseratio potest. Quis enim illum agnosceret, quis €educeret, cum manifestum esset ex crimine, ex flagitiis, ex ea re quae @1 morte punitur esse conceptum? Ipsam vero adulteram adeo oportuit €occidi ut nulli umquam irasci magis leges debuerint. Ultra commune €flagitium est praegnas adultera. Aliqua hoc tempore, quo salvo pudore a €marito secubaret, cum adultero volutata est? Et cum animalibus mutis €etiam, quorum libido ratione [2non]2 continetur, haec tamen sit natura ut €posteaquam conceperint omnem refugiant venerem, matrona ne pudore €quidem partus, ut vos dicitis, iam instantis moveri potuit ut pudicitiam, si non marito, at futuro certe filio praestaret? Illa igitur prior damnavit €ventrem suum. Victurus autem fuit ille si ego adulteram non occidissem? €Non novimus hos mores turpissimarum feminarum, ut oderint puer-€peria, ut filios velut indices aetatis suae abominentur? þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚–Ÿôÿ@@@@{1Expositor petens cum forte decem milia}1 Ÿðòÿ&7Viri fortis pater decem milia accipiat&. Is qui videbatur filium €habere decem milia cum ille fortiter fecisset accepit. Postea iuvenem €pater naturalis agnovit, solutis alimentis recepit. Petit decem milia. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Decem milia a me petis. Quo iure? Qua causa? Credidisti, an €deposuisti, an ex alicuius rei venditione pretium ad te pertinet? Nihil €horum: nullus inter nos contractus fuit nisi quod mihi nuper aliquid €debuisti. Legem adfers qua patri viri fortis decem milia dari oportet; €cuius quidem summae si non praestetur fides, petitio (ut opinor) a re publica est. Nam ut iam constet uter accipere debuerit, illud tamen €respondeas mihi velim, quis dare debuerit: si patri debetur, debet res €publica. Viderimus an ego a civitate recte acceperim: tu non potes €accipere nisi a civitate. At ego accepi id quod tibi debebatur? Puta me in €praesentia confiteri: repetet fortasse qui dedit; interim tibi non alius €debet quam qui mihi dedit. @1 @@Sed volo nunc agere etiam rei publicae causam, et sic respondere tibi €tamquam istud a magistratibus petas. Non est tempus hoc actionis istius. €Quando enim filius tuus fortiter fecit? Multum iam transisse tempus ante €hanc actionem confiteberis. Interrogabo ubi fueris. Etiamsi te peregri-€natio detinuit, etiamsi absentia in causa fuit quo minus acciperes, dicam tamen pleraque iura tempore circumscribi. Si vero et in civitate fuisti et €praesens eras cum honoraretur filius, ut nunc res est, tuus, interrogo cur €non petieris. Nam ut non acceperis sufficit hoc, quod non petisti. Non €eras illo tempore pater, quia nesciebas te esse. Non debebatur igitur tibi €eo tempore quo res publica debuit. @@Illud quoque interrogo, quomodo factum sit ut ego acciperem. Pater €viri fortis eram. Quorum utrumque breviter ostendere iudici neces-€sarium est, et me tum patrem fuisse cum decem milia debebantur patri €viri fortis et te non fuisse ideoque te non accepisse. Patres enim non €tantum %natura et illo initio% continentur; satis est plerumque ad hoc ius videri. Num dubium est quin, si intestatus decessissem antequam tu €agnosceres, aditurus ille hereditatem quasi filius fuerit? Num dubium est €quin, si honores peterem, profuturus mihi tamquam filius fuerit? Num €dubium est quin, si (quod longe ab eius animo et moribus abest) €pulsasset patrem, non iniuriarum tantum lege teneretur, si occidisset, €non caedis tantum lege poenas daret? Quod si haec omnia in confesso €sunt, ne magistratus quidem erraverunt eo tempore quo decem milia dederunt mihi. Si intestatus tu decessisses, ad alios quoslibet tua €pertineret hereditas. Vis scire quam pater non fueris? Recipere illum nisi €solutis alimentis non potuisti. Lex tibi dicit: 'alienus est, et tibi ut pater €esse incipias emendus.' Iam illa profecto citra interrogationem sunt, €cuius tulerit nomen, in cuius censum delatus sit. @@Nimium diu de re iudicata. Reliquum est ut intueamur uter nostrum €hac pecunia dignior esse videatur. Et ut breviter dicam, tu exposuisti, €ego sustuli. Scio te coepturum altius, ut dicas: 'genui'. Hoc est quare tibi €debeamus irasci: quantum ad te pertinet, non habet res publica virum €fortem; aut illum ferae laceraverunt aut aves diripuerunt aut aliquis (quod €multo sit indignius) sustulit leno aut lanista. Ex meis ille beneficiis natus est. Intuendum nobis etiam illud praecipue est, quae causa constituendae €legis huius fuerit, aut unde ortum sit ut non contenta civitas fuerit €praemium ipsi viro forti dedisse, sed etiam patrem huius honorandum €censuerit. Ideone honoratum putamus patrem quod genuerit? An ideo €magis praemio dignum civitas existimavit quod educasset, quod inpensas @1 fecisset? Vis scire quam hoc verum sit? Pecunia honoravit. Si quid €pietatis est quod inputare nos rei publicae praeter alimenta possumus, €illud est: 'sic educavi, talia praecepi, sic formavi mores.' Non est satis hoc indignum, quod talem tibi filium feci? Sed haec utcumque videri €possint tolerabilia: illo tempore quo pugnabat filius noster (vindicabo €enim mihi semper hoc nomen, neque a beneficiis meis appellatio ista €discedet), qualis uterque nostrum fuit? Non ego sollicitus de muris €pependi? Non ego omnes excepi ab acie redeuntes? Non nuntios €sollicitus captavi? At tu securus eras, tamquam id quod volueras cum exponeres contigisset. Age, redeuntis vulnera quis religavit, sanguinem €quis abluit? Ad templa quis duxit? Quis gratulatus est? Sciebasne iam €tum esse officium tuum, an confiteris ad te haec non pertinuisse? €Dissimules licet, et videatur alioqui hoc contra causam meam: sciebas, et €illum esse apud me passus es. @@Haec decem milia agnovisti. Non te moverunt tituli adulescentis, non €illa gloria de eximia virtute quam ego praeceperam. Hac fiducia alimenta €solvisti; computas mecum, ut solus omnium mortalium et expositum €receperis et lucrum feceris.  Ÿôÿ@@@@{1Dives speciosi adulter}1 Ÿðòÿ&7Adulterum aut occidere aut accepta pecunia dimittere liceat&. €Dives pauperem, speciosi patrem, de stupro filii appellavit; ille tacuit. €Iterum adiecta pecunia appellavit; ille tacuit. Tertio appellatus uxorem €filio dedit. Puer divitem cum uxore sua deprehensum accepta pecunia €dimisit. Abdicatur a patre. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Priusquam venio ad aestimationem criminis et propriam iudicii €huiusce summam, necesse habeo id dicere quod in oculos uniuscuiusque €vestrum, iudices, incurrit: abdicatur puer. Nolite illum aestimare ex hoc @1 €quod maritus est; in quo illud praecipue, iudices, vereor, ne apud animos €vestros suspectus sit impudentiae ac videatur intra hos annos nimium cito virum egisse: uxorem pater inpuberi dedit. Quid igitur haec aetas €committere potuit tanta animadversione dignum? Lex abdicationis €adversus ferociam iuvenum constituta est. Haec vero infirmitas adeo €nocentis nomen non recipit ut vix recipiat innocentis. @@Si tamen perseveras abdicare tamquam iuvenem, superest ut ego €quoque tamquam iuvenem defendam. Vultis igitur, iudices, dicam illa €omnibus fere abdicationum iudiciis vulgata pro liberis: 'non ego luxuri-€atus sum, non ego meretricem amavi, non paterna bona vitiis con-€sumpsi'? Sed si hoc proposuero, respondebitur (potest enim): 'adulteros' €inquit 'non occidisti.' @@Dicamus et tamquam pro marito. Non habes ius abdicandi propter €hoc quod lex huic permisit. Vereor ne risum mereatur haec defensio €mea, tamquam hic utrumlibet potuerit. Sed potuerit sane. Marito vel €occidere adulterum vel accepta pecunia dimittere licet. Non potes propter id irasci quod iura huic permiserunt. Loquatur maritus cum €animo suo, loquatur cum adfectu suo, cum propria animi sui natura. Si €propter hoc licet abdicare, istud quod fecit maritus non licet. Alioqui €enim tolerabilius et certe humanius erat arbitrium vel occidendi adulteri €vel accepta pecunia dimittendi transferri ad patres, quoniam certe levius €est vetare aliqua quam punire. @@Sic defenderetur si iure tecum ageret. Ipsius vero facti vel hoc modo €rationem facile reddidissem: non est istud turpe quod lex permittit. 'Accepta pecunia dimisisti.' Nisi oporteret, nec liceret. An vero parum €sancti illi videntur fuisse maiores, illi constitutores iuris, qui civitates €adhuc velut antiquo illo errore confusas ad certam vivendi formam €redegerunt? Illis non est visum nefas accipere pecuniam, sed et hanc €poenam %animadversionis% putaverunt, sicut pleraque delicta puniun-tur: neque enim semper usque ad mortem perveniunt. Credo autem €illum, quisquis fuit legis huiusce constitutor, illa intra se cogitasse, non €omnium animos maritorum durare ad sanguinem, esse quosdam mitiores €qui ne conspicere quidem cruorem sufficerent. Multi se a gladiatorum €vulneribus avertunt, et quamquam nemo dubitet et illud spectaculum in €parte esse poenarum, tamen nequissimorum quoque hominum suprema pericula habent suam gratiam. De spectaculo loquor: cogitaverunt €quanto esset difficilius occidere, ac scierunt futurum ut, si unam hanc @1 €mortis poenam contra adulteros constituissent, saepius inpune commit-€teretur adulterium. Constituerunt ergo poenam et secundam; pro-þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚—˜‰…spexerunt infirmioribus, prospexerunt lenioribus. Forsitan cogitaverunt €et illud, non omnibus futuras esse vires. Ita temperaverunt severitatem €ut vindicaret se quomodo quisque posset. @@Dixi tamquam pro iuvene, dixi tamquam pro marito; dicendum est €tamquam pro inpubere. Non mehercule satis constituere apud animum meum possum an huic adulteros licuerit occidere. Quo enim tandem €modo defenderetur filius tuus si quis extitisset qui diceret: 'occidisti €homines nondum maritus: neque enim vis ista nominis huiusce appel-€latione prima consistit, nec satis est maritum tantum osculo putari', €postea nudari filium atque in conspectu iudicum constitui coegisset, atque interrogaret an ille maritus esset qui fieri pater non posset? Ac si €tantum illi tamquam adultero irascereris, satis erat hoc dicere pro filio €tuo: 'Puto, nondum habebat mariti dolorem. Ad vulnera adulteri et €caedem et tristissimum occidendi hominis ministerium magno quodam impetu et (ut sic dixerim) furore opus est. Nec miror eos concitari qui €veterem matrimonii consuetudinem, qui pudorem cubiculi, qui spem €liberorum expugnatam esse credunt, qui illos occultos atque inenar-€rabiles patiuntur aestus: non potest uxorem suam sic odisse qui adhuc €amare non potuit.' @@Verum illi quoque parti respondendum est qua vindicandam priorem €iniuriam fuisse dicit: de qua hodie dum abdicat multa vehementer €graviterque dixit, cum fieret tacebat. Non existimo adeo inimicum filio €suo patrem, quamvis abdicet, ut aliquid turpiter suspicetur praeter id maledictum quod ipse audivit, quod intra verba constitit. Maximo atque €admirabili potius experimento gravitatem huius pueri severitatemque, €iudices, %diligetis%, quia is qui tantum nefas concupierat ipsum puerum €appellare non ausus est. Facilius illi fuit loqui cum hoc patre, hoc severo, et loqui non semel et pecuniam polliceri et adicere pretium. Tum iste €tamen non adiit magistratus, non vociferatione saltem invidiam facere €apud populum conatus est: tanto facilius est exigere magnum animum €quam praestare. Si hominem occidere facile est, tum feriri oportuit cum €de stupro filii tui loquebatur, cum tuarum id partium, tui animi, tuarum €etiam virium fuit. Nam fingamus sane istud matrimonium fuisse: quis €tamen omnium mortalium hoc exigat, ut fortius uxor quam filius €vindicetur? @1 @@Sic ego hunc defenderem, iudices, si occidere noluisset. Rursus mihi €ad id redeundum est ex quo defensionem huius ingressus sum. Ecquid €vos cogitatis aetatem, ecquid videtis annos, ecquid semoto illo nupti-€arum mimo atque inani tantummodo nomine virum esse cogitatis et dignum qui abdicetur quod hominem non occiderit? Itane tu pater €bonus es qui caritate filii neglecta imitatus es pueri infirmitatem adversus €eum qui de stupro filii tui te appellare ausus est, quem punire etiamsi tibi €moriendum esset debuisti: tu huic irasceris qui ex duobus adulteris nulli eorum par erat, qui certe praestitit tibi quantum plurimum potuit? Diu €moratus est, detinuit; dum pecunia adfertur, dum %repetitur%, dum €numeratur, fuerat tuae curae, tuae severitatis intervenire et aliquid facere €fortius. Ego fortunae agendas esse gratias puto quod emissus dicitur qui €potuit erumpere.  Ÿôÿ@@@@{1Raptor reversus}1 Ÿðòÿ&7Rapta raptoris aut mortem optet aut nuptias&. Quidam rapuit et €profugit. Raptam pater alii conlocavit. Rediit postea qui rapuerat. Vult €illum ad magistratus educere pater. Patitur ille se educi; rapta tacet; €maritus contradicit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Actionem oportet esse summissam et blandam. Nam primum omnium €dicendum est ei adversus socerum; deinde ita dicendum est ut sciamus €hoc agere eum, ut socer sit; praeterea causa illius nihil habet %firmius €quam sit aliena%. Etiam sollicitudo quodammodo temperanda est, ut €neque desperare neque securus esse videatur. @@Sed modus et color declamationis sic ducendus est, quaestiones illae €erunt: an educi rapta nisi protinus possit; an, etiam si tempore inter-€posito potest, possit tamen post nuptias; an, quia ante educi non potuit €raptor, nunc educi debeat; quo animo pater educere ad magistratus velit; €an patiente eo qui educendus est contradicere liceat, an aequum sit; quo €animo hic contradicat. @1 @@Scio posse quaeri an illa quaestio quae ad personam pertinet [et] in €prima parte ponenda sit %quae a me supra constituta est%. Ego aliquid €in hoc ordine etiam thema spectavi: quo loco ponitur illud, quod tacente €raptore hic loquatur %quid velit%. Spectavi et illud, quod adfectibus qui €secuturi sunt magis haec quaestio quam ulla alia coniuncta est. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si contradiceret ipse qui rapuit, id est, si timeret, sic pro se ageret: €educere tibi ad magistratus raptorem non licet nisi statim. Quare? €Quoniam omnium vel poenarum vel praemiorum tempus aut consti-€tutum est aut praesens. Quotiens finitur dies, expectandus, quotiens €vero non differtur, praesens est. Itaque sicut, [2si]2 dies finiatur, nihil €ultra eum iuris futurum est, ita die non praefinito proximum esse mani-festum est [nihil ultra proximum ius sit]. Id porro quod in quolibet iure €alio manifestum foret in hac lege apertius est. Quid enim dicit? 'Rapta €raptoris mortem vel nuptias optet.' Neutra res est quam differri €oporteat: sive is est raptor qui poenam mereatur, non meretur advo-€cationem, sive ignoscitur raptori, non debent habere moram nuptiae vel €inchoatae. @@Si tantum non statim educeres, haec fortiter dicerentur; nunc educere €vis post nuptias. Utrum igitur iure prius an aequitate consistes? Ius ipsa €legis positione manifestum est. Nam cum raptam educi in hoc iubeat, ut €mortem vel nuptias optet, manifesto ostendit eam educi oportere cui utrumque liberum sit. Praeterea iam ne raptae quidem nomen habere €potest quae nupta est. Sicuti nomen pupillorum legitimo tempore €finitur, sicut orbam nemo post nuptias dixerit, sicuti virginis appel-€lationem nox illa maritalis aufert, ita ne rapta quidem dici potest quae €maritum habere coepit. Licet igitur raptae permissum sit quocumque tempore optare, nuptae optare permissum non est. Haec ex lege mani-€festa sunt, illa ex aequitate. Ante omnia non tam duram esse lex voluit €condicionem ut semper raptor puniretur: ideo et misericordiae locum €fecit. Et %idcirco% iam non ad ipsum tantummodo qui rapuit sed etiam €ad eum qui duxit pertinet, qui certe nihil peccavit, qui certe manere €potuit. @1 @@Hoc loco mihi illud opponitur, non potuisse ante educi eum. Quasi €vero intersit causae qua ratione ius interierit! 'Profugerat' inquit €'raptor.' Scio quid facillimum sit dicere: persecutus esset, inquisisset; si €verus hic dolor, si vera indignatio erat, non omisisset. Non hoc illi profuit, €quod profugit, sed illud, quod redire permisisti. Fortasse enim contentus fueras hac ipsa poena exilii, satis vindicatum te credideras. Ne illud €quidem verendum, ne raptoribus exemplum profugiendi permittamus si €optari adversus eos amplius non potuerit. Satis enim magnum suppli-€cium hoc est et certum. Nam is qui permanserit sperare et nuptias €poterit, etiamsi mortem timebit; ei vero qui profugerit exilium sine €dubitatione erit patiendum. @@Haec diceret ipse, quae nunc ego dico quoniam ille non dicit et obstare €[nihil hoc loco] putat ius. Si non possem reddere rationem, iudices, €quantum mea interesset id quod vindico, illud tamen responderem: 'Pro €iure loqui nemini non licet. Conveniat inter vos fortasse (hoc est quod €me sollicitissimum facit): loquar tamen pro lege, loquar pro aequitate.' Quid si vero hoc, ut paulo ante dixi, aliquanto magis ad me quam ad €raptorem pertinet? Periclitor enim nuptiis, periclitor matrimonio, non €una nocte cognito, nec propter errorem fortasse nec propter iniuriam, sed €delecto, sed probato, sed impetrato. @@Temptat me adversus haec socer spe fallere, et non palam ostendit €quid sit optaturus. Ita blanditur tamen actioni. Libenter, iudices, €credo, remansura est in meo matrimonio. Misereor raptoris, neque €ego primus coepi. Misereor: erravit fortasse. Ut scelus commiserit €homo, dum periclitatur etiam imago poenae me confundit. Hoc €cum mihi accidat, quid accidere potest puellae? Neque ego tamen þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚˜˜‡illum defendo. Fecit enim rem improbam, fecit rem inconsultam. Sed exulavit, sed afuit. Haec si confiderem, illud vero ad metus pertinet. Et €tamen non ego de uxore diffido, non de animo illius dubito: alioqui €minus sollicitus essem. Scio meruisse me ut amarer, scio obsecutum, scio €omnia maritalia officia plena indulgentia consecutum. Illud dubito, quid €possit cum educta fuerit ad magistratus, cum ille periturus iacuerit ad pedes, cum produxerit propinquos, cum amicos. Quare alius dicat €uxori meae: 'amo et ideo rapui'? Quare sit qui contra me dicat: @1 €'miserere'? Timeo favorem illum populi, misericordiam civitatis. Quid €autem fieri iniquius potest quam abduci mihi uxorem propter quam €aliquando raptor ausus sit reverti? Qui ipse satis indicavit non esse legi €locum, quod reversus est. Confundit me maxime spes illius: cum timeret €profugit; at nunc educi se patitur. @@Silentium quidem uxoris meae ego %vero% neque suspectum habeo €neque timeo: decet hoc matronalem pudorem; et si educta ad magistratus €fuerit, hoc illam maxime facturam arbitror, ut taceat. Quare, socer, tu opta. Si hoc quaesisti educendo raptorem ad magistratus, ut con-€funderes, ut terreres, ut te metu illius vindicares, intellectum artificium €tuum est: non timet. Tuere nuptias quas iunxisti, tuere matrimonium €quod copulasti; istum raptorem puta abesse.  Ÿôÿ@@@@{1Abdicandus cum gladio}1 ŸðòÿQui abdicatur contradixit. Inter moras iudicii stricto gladio occurrit in €solitudine patri; rogavit ut sibi abdicationem remitteret et coegit iurare. €Iuravit ille et accusat filium parricidii. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Narratione praeparandum est ut, quoniam nulla certa causa est €abdicationis, videatur pater parricidii suspicione fecisse et has insidias €praevidisse. Quaestiones illae sunt: an ad legem parricidii satis sit €probare hoc [in] reo propositum fuisse; an hoc propositum huic fuerit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Primum hoc mihi responde, an occisuri habitu fueris. Non enim tibi €proderit dixisse: 'non feci.' Numquam mens exitu aestimanda est. Nam €et qui impetum in patrem stricto gladio fecisset retentus diceret: 'non €occidi'; si venenum paratum deprehendissem, diceres: 'non occidi.' @1 €Quin etiam, si permittitur ista defensio, et ille potest dicere se non €occidisse qui percussorem summiserit. @@Satis ergo est probare animum parricidae. Superest ut cogitetis an hic €animum habuerit. Si occultius esset coniectura ducenda, dicerem turpem €adulescentem, dicerem: 'abdicatus est: et si innocens, magis poterit €irasci.' Sed quid causam infirmo dicendo? In aliqua vos positos specula €putate illa quae facta sunt videre. Abdicatus in solitudine est: locus €oportunus insidiis. Habet gladium: instrumentum parricidii. Accedit ad €patrem manuque sublata 'rogo' dicit: immo iubet; non sunt enim preces ubi negandi libertas non est. Utriusque intuemini animum, et, si videtur, €prius meum. Occisurum te non dubitavi ideoque ille severus negare non €potui. Reliqua a vestris animis interrogate, is qui armatus rogat quid €facturus sit si non impetraverit. Duo sunt, opinor, inter quae quaestio €interposita videatur: hic si non impetrasset aut occisurus fuerat aut moriturus. Non dico utrum credibilius sit, utrum facilius. Exorare me €volueras? Quanto oportunius alibi rogasses, alio tempore, cum primum €abdicatus es, adhibitis propinquis, amicis! Quid facit ad preces solitudo? €Ista instrumenta sunt parricidii, haec occasio, hic locus, hoc tempus. Si €abdicarem te, moriturus fuisti? Reum parricidii ago. Quid superest igitur €nisi ut vindicaturus fueris eam quam iniuriam vocabas? @@'Non' inquit 'occidi.' Hoc quidem [in] genere nemo non defendi €potest cui voluntas parricidii obicitur. 'Non' inquit 'occidi.' [2Quid]2 si €dicerem: 'difficilius putasti, scelera propius admota plus habent hor-€roris', si dicerem: 'obstitit tibi vis numinum et tacita quaedam illius €solitudinis religio'? Nunc vero manifestum est cur non occideris: €distulisti hunc animum dum heres fieres.  Ÿôÿ@@@@{1Tyrannicida veste muliebri}1 Ÿðòÿ&7Tyrannicidae praemium&. Tyrannus cum in arcem duci iussisset cuius-€dam sororem, frater habitu sororis ascendit et occidit tyrannum. Eodem €habitu magistratus illi praemii nomine statuam conlocavit. Iniuriarum €reus est. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Animus liber est, nec interest quo habitu statua ponatur. Varia €gentibus consuetudo est, et hoc tibi honestius erat: inter multos tyran-€nicidas notabilis eris in eadem re in qua pro sorore venisti. Bella quoque €insidias habent. Statua ergo tua non transibitur; habitus faciet ut inter-rogent transcurrentes. Iam illa tempora cogita quibus senex aliquis €narrabit fuisse te qui inexpugnabilem arcem intrares pro sorore, puerum €adhuc fecisse fortiter. Debes igitur mihi beneficium quod tyrannicidium €tuum semper monstrabitur.  Ÿôÿ@@@@{1Cynicus diserti filius}1 ŸðòÿDisertus Cynicum filium abdicat. CD. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@In quacumque parte non parentem iuste abdicarem; ideo enim vos €sustulimus ut nobis obsequamini, et certe nullus excusatius a patre non €probabitur quam qui non probat patrem. Scilicet nos stulti qui forum, €rei publicae dignitatem tuemur. Discede ab insipiente, ab insano. @@Sed non necesse habeo, iudices, diu commendare vobis officia civilia, €in quibus iam diu satisfeci; omnis mihi actio in dispicienda vita filii posita €est. Videte, ut alia taceam, habitum ipsum. Ceteros enim quos abdicant €patres sine narratione culpae abdicare non possunt: in hoc filio satis est €ad odium habitum ostendere. Quis est iste filii habitus, quae sordes? €Quid mihi hanc invidiam facis, ut, cum habeas patrem, cibum ab aliis petas? Adversus fortunam te exerces? Quid enim accidere gravius potest? €Frigus, famem pateris ne quando accidant, et ideo aliquid pateris ne €quando patiendum sit? Vos vero novo genere ambitus adorationem €miseria captatis. Inde illa impudentia, quod verecundiam inter crimina ponitis et appellatione quoque pessima perdidistis. Omnis vero philoso- @1 €phiae tractatus alienus moribus nostrae civitatis est. Tamen utique €placuerit: nonne aliae sectae iustiores? Attenderes physicis, quaereres €utrumne ignis esset initium rerum an vero minutis editus et mobilibus €elementis, perpetuus hic mundus an mortalis esset. Viderint alii: ego in €te hanc patientiam corporis ferre non possum. In alias te spes sustuli; de €dignitate tua cogitabam. @@Quod si abdicationem ferre non potes, si carere hereditate malum €iudicas, deprehensus es: damno pecuniae moveris et detrimento famae, €et homo qui has ipsas opes cotidie incusas tamen concupiscis. Dignus €es igitur * * * %verum%. Fateamur ea quae sentimus, nec nos extra rerum €naturam ambitus ponat. Cuius enim est hominis pugnare cum moribus €et damnare se?  Ÿôÿ@@@@{1Adulter sacerdos}1 Ÿðòÿ&7Sacerdos unius supplicio liberandi habeat potestatem&. &7Adulteros& €&7liceat occidere&. Quidam sacerdotem deprehendit in adulterio et eum €sibi ex lege inpunitatem petentem occidit. Reus est caedis. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@An sacerdos adhuc fuerit deprehensus, id est, an eo momento quo €deprehensus est perdiderit ius sacerdotis; an si adhuc sacerdos erat €potuerit se postulare in hoc crimine; an optare usquam nisi in publico €possit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quod mihi sufficit, adulterum deprehendi. Neque enim illa excipitur €persona, et turpius est adulterium in sacerdote. 'Legem' inquit 'habuit.' €Hoc tale est quale si ignosci sibi velit dux proditor, vitiator pupillae €tutor. Sed finge me ex suspicione egisse cum illo adulterii: nempe @1 damnatus caruisset sacerdotio. Adice quod lex potestatem servandi €concedit alterius. Scriptum est ut qui civem servaverit honoretur: num-€quid potest praemium accipere qui se servaverit, aut iniuriarum damnari qui se pulsaverit? Praeterea lex adulterii prior est quam sacerdotis. €Sacerdos enim optat in publico: quod si adulter tetigerit, evasit. Quid €quod ille pro duobus petebat? Nam adultera sine adultero non poterat €occidi: et tunc utique caedem commisissem.  Ÿôÿ@@@@{1Imperator exulis filius}1 Ÿðòÿ&7Praemium victor imperator accipiat&. Imperator, cuius pater in þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ÿðòÿ‚exilio quinquennii erat, vicit. Aliud praemium peti=t. Reversus pater post €quinquennium abdicat. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Pater hic et honestus et miser est, ut qui [2exul]2 filium imperatorem €habeat. Quaestio, an quinquennii illius quo pater exulavit filio sit ratio €reddenda. Colorate: 'Adfert quidem iste tale patrocinium, ut me neget €exulem fuisse. Sed timuit ne si ego essem revocatus transferretur €imperium.'  Ÿôÿ@@@@{1Adulter fratris ex sponso}1 Ÿðòÿ&7Abdicare et recusare liceat&. &7Rapta raptoris aut mortem optet& €&7aut nuptias&. Peregrinantis quidam fratris sponsam rapuit. Puella depre-€cante patre raptoris nuptias optavit. Iuvenis reversum fratrem et in €adulterio deprehensum, cum pro illo pater deprecaretur, occidit. €Abdicatur. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@An omnia quae adversus voluntatem patrum admissa sunt debeant €abdicatione puniri; an propter id debeat abdicari quod lege fecerit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Feliciores patres sic irasci solent: 'nihil non facere debuisti secundum €meam voluntatem: obicio tibi munus lucis.' Iactat se potestas illa patrum €etiam in magistratus, etiam in victores. Non exigo tamen ut facias quod iubeo: peto ut facias quod rogaverim. Quod si certe non sufficeret ad €abdicationem, multum proficeret ista defensio: non dicit tamquam patri €'oportuit facere', sed 'licuit mihi' tamquam alieno. 'Lex est quae per-€mittat adulterum cum adultera occidere.' Sic agam hoc tamquam caedis causam? Quod si facerem, ignosceretur mihi. Maior sit eorum libertas €qui matrimonia iunxerunt, qui per vota venerunt: vos vero qui nuptias €facitis in poenam, ad quos uxores per lictorem deducuntur, id vindicare non potestis quod sic impetratis. Sed ut omnia praetermittam, nihil €praeter animum patris aestimare debuisti. Ceteris forsitan defendi €legibus possis: ea quae ad patris te obligavit voluntatem exui non €potes. Abdico te vel quod unicum vel quod alterum perdidi. @@Eligat ipse qualem sortiri velit patrem, mitem an fortem: det mores, €dum custodiat quos dederit. Cum adulteros occideris, necesse habes €severum patrem sortiri. Abdico raptorem; necdum dico cuius, hoc certe €dico: rapuisti virginem, pacis faciem turbasti, fecisti propter quod iuste occidi posses. Adisti me praeterea, et propter te sollicitus fui; quod erat €gravissimum, necesse habui rogare. Si rapuisti fratris tui sponsam, non €sufficit severitas; non sum iracundus: non est haec vulgaris libido, sed €incestum. Tu expugnare absentem fratrem ausus es, et fecisti ut €videretur puella parum pudice fecisse. @@Quid respondes? Quid dicis? Solent ista sic defendi: 'iuvenis erravi, et €amore lapsus sum.' Vis igitur ignoscam? Nihil est gratius inpositam €severitatem personae detrahi. Do vitiis veniam, habes patrem lenem, €mitem, sceleribus ignosco: redde rationem cur nunc tu occideris fratrem. @1 Quod tantum scelus inveniri potest quod parricidio vindicandum sit? €Ubi sunt illa praecepta quibus monebam ut concordes essent fratres? €Parum est dicere, voluisti occidere: potuisti. Non deriguit mens? Non €soluta dextera est? Non obstipuisti propius scelere admoto? @@Sed qua causa occidisti? 'Violaverat matrimonium.' Adice 'frater'. €Non continget tibi sic agere quasi marito. Tu enim profecto nocens, qui €sponsam abduxisti sic amantem. Nunc intellego quantam iniuriam €fecerim puellae quae coacta est te habere maritum cum altero carere non €posset. Acrius incalescunt ignes legitimi, utique cum inciderunt in rudes €animos. Deprehendisti in adulterio? Si ullus in te pudor est: maritus €fuerat, si per te licuisset.  Ÿôÿ@@@@{1Fortis filius proditionis rei}1 ŸðòÿProditionis reus citatus est qui duos filios habebat, ex quibus alter €fortiter fecit, alter deseruit. Peti=t pater a filio ut abolitionem iudicii €peteret. Ille fratris vitam peti=t et adfuit patri. Absolutus pater abdicat €filium. Ille CD. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@An quidquid pater voluit filio facere necesse sit; an viro forti; an €abdicari propter praemium possit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Duo haec, ut opinor, obicis mihi, pater: et quod desertoris vitam €optaverim et quod abolitionem iudicii non optaverim. Optavi vitam: €puta nocentem, sed fratris. Alieni quoque iuvenis, aequalis mei, miser-€tus fuissem; subisset illa cogitatio: 'Infelices huius parentes! Non tam reprehensione dignus est desertor quam laude vir fortis.' Post hoc obicis €mihi quod de innocentia tua nihil timui. Sciebam quomodo vixisses, @1 €quomodo causam tuam egissem: ego enim domum nostram in acie €defendi. Accedit quod qui semel delatus est reus non potest absolvi nisi €accusetur; omnes dixissent: 'causae patris diffidit vir fortis.' Nihil aliud €egissem quidem. Et quid futurum erat? Si impetrassem, non absol-vereris; si non impetrassem, damnareris. Adfui tibi; non inputo: neque €enim tu ideo absolutus es_vicit causa, vicit innocentia. Ego nihil inputo €nisi quod bene speravi de causa tua. €@@Ecquid igitur, pater, gratularis tibi? Omnes salvi sumus. Nam de €fratre noli desperare: saepe rediere virtutes. Iam domi habet exemplum. €In periculo mortis fuit; scit quale sit deserere, quale fortiter facere. €Denuntio tibi, frater, tollas istam ignominiam.  Ÿôÿ@@@@{1Tyrannicida filiorum duorum}1 ŸðòÿQui duos filios tyrannos occiderat, petit praemii nomine ut tertius in €exilium proficiscatur. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Indubitate pater hic timet ne et ille tyrannus fiat; sed non debet illum €facere suspectum, alioqui reus erit; non mittetur autem in exilium [2nisi]2 €suspectus. €@@'Tyrannicida optet quod volet.' Prima illa communia: nihil excipi. €Illud proprium, plus deberi huic tyrannicidae, qui senex duos et filios €occiderit. Invidiosum itaque erat si quid petisset pertinens ad gratulati-€onem. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Tyrannos genui: nunc opto ut filius exulet. Quod mihi et citra €praemium licebat, hoc et pro praemio peto et pro ipso iuvene. Nihil dico €de fato domus nostrae, non persequor rationem quoque metus mei; €illud interim contentus sum dicere: 'Supervacui sunt metus, nihil @1 €imminet. Sed expectat ista plerumque sapientia gravior: quid tu accidere credis illis qui liberos habent, quid maritis? Pater timeo.' Sed rationem €metus habent, sive (ut maxime vereor) fatum istud est domus nostrae: €ignosces enim quod filios meos ultra mortem persequor. Nihil de illo €timui qui primus tyrannus fuit; isdem praeceptis erat educatus quibus €tu. Illo occiso timere non debui ne quis ex vobis idem cogitaret. €Occupavit tamen arcem alter, non in totum sua culpa: difficile fuit obstare illis qui convenerant %tyranno priore% velut ad heredem. Non €potes tutus esse in ea civitate in qua timeris. Nihil cogitasti: timeo dum €innocens es. Vereor ne si quis te occiderit videatur tyrannicidium fecisse.  Ÿôÿ@@@@{1Amator filiae}1 Ÿðòÿ&7Qui causa mortis fuerit, capite puniatur&. Speciosam quidam filiam €de amore confessus amico dedit servandam, et rogavit ne sibi redderetur €petenti. Post tempus peti=t. Non accepit. Suspendit se. Accusatur amicus €quod causa mortis fuerit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Custodienda est amici persona, ut, quamquam de re nefaria, non €tamen sine respectu amici loquatur, et actione tota misereatur illius, illud €vero quod peri=t laudet, et magis desperatione eum fecisse dicat quam €cogitatione turpissimi amoris. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Antequam dico quo crimine reus sim, dicendum est cui dicar fuisse €causa mortis. Periit amicus meus. Non esse hoc vulgare nomen ipse €monstravit. Hunc igitur occidisse dicor, nulla lucri spe (nam filiam €relinquebat), nulla offensa (nam et illam mihi credidit, et ego nihil feci €extra praeceptum). Quidquid est igitur quod obicitur mihi ex bona €mente proficiscitur. Videamus tamen an, ubi animus accusari non debet, €ius haereat. @1 @@Quaeritur quis sit causa mortis. Accusator dicit: per quem factum sit €ut aliquis moreretur [4si quis quod natura mortiferum sit adversus €aliquem fecerit]4. Quae si sequenda definitio est, accusabitur et ille qui €alicui suaserit peregrinationem, deinde is aut naufragio perierit aut latro-€cinio, ipsi convictus infamabuntur ex quibus cruditas et interitus. Nihil €igitur hic factum est quod omnibus mortiferum. Nam sicut telum þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¡“‡omnibus mortiferum est, ita causa mortis est quae occidit omnes. €Detrahe huic amorem: nihil erit propter quod moriatur. @@Volo tamen causam facere difficiliorem. Non deposuerit apud me €filiam, nihil praeceperit; tamquam melior amicus defendere filiam in qua €pater furebat volui: non enim amor erat qui sic stimulabat. Abduxi, €custodivi, [4nonne recipere non debuit qui periit quod non recepit?]4 non €reddidi. Duxisset in ius, per iudicem peteret. Hoc si fecisset, mea laus erat. Sed libenter cedo: ipse fecit rem admirabilem, fecit ut in laudem €verteret hoc ipsum, quod turpiter amabat. Quem tum enim illi animum €fuisse putatis cum in illo furore tenuit tamen adfectum patris? Perduxit ad amicum, deposuit. 'At enim petivit postea.' Si animum illius metiri €velimus, intellegemus non fuisse petiturum nisi quod sciebat me non €redditurum: secutus est illum impetum animi sui. 'At enim petiit.' €Adice recepta sanitate, et non accepisset: ne peteret deposuerat. @@Haec satis plena defensio esset [4si qua ego divinatione colligere potuis-€sem utique periturum si non reddidissem]4: decepit me quod ante fortius €tulerat. Neque enim ego hoc dico, redditurum me fuisse si periturum €patrem scissem: optime partes amici custodissem si non reddidissem.  Ÿôÿ@@@@{1Abdicans reductum ob furorem}1 ŸðòÿLuxuriosus abdicatus furere coepit. Reductus a patre, sanatus abdicatur. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si conscius mihi, iudices, ullius culpae essem propter quam iterum €abdicarer, scitis mihi non defuisse tacendi verecundiam. Sed facile fuit €prius silentium, primum quod sperabam fore exorabilem patrem, deinde €quod certum erat propter quod abdicarer. Nunc intellego in multas me €mitti posse suspiciones, cum expellar ab optimo patre; nec mihi ullo €modo poterat ignosci si offendissem statim. Tota igitur actione hoc mihi €optinendum est, nihil me fecisse. @@Nec mihi, iudices, in animo est excusare vitam priorem, nec ut me €dicam numquam dignum fuisse abdicatione, sed ut me %putem diu €fecisse% abdicatum. Illa [2non]2 narrabo, quam indulgens mihi ab aetate €prima fuerit pater, quod fortasse etiam corruperit mores meos, nec illud: error adulescentiae, haec aetatis natura. Luxuriosum putate fuisse: ego €tamen insanus [2non]2 eram, et defendendus quidem si contradixissem. €Sed perseveraturum patrem negabant propinqui: sic factum est ut €dolorem silentio premerem, qui clusus atque intra cogitationes receptus abstulit mentem. Ceterum tamen (si verum velimus loqui) mutus fui. €Quas hic ego patri gratias agam? Reduxit me non sentientem; adhibuit €curam, laborem. Miserum me! sanatus sum. Sacra maiorum, deos €penates [non] sentiens tenui, nemo [2non]2 gratulatus est amicorum: nunc €expellor resipiscens. Felices qui possunt omni vita sua parentibus dicere: €'quid feci?' Dicam tamen: 'Quid postea feci? Si luxuria intolerabile €malum, ignovisti.' @@'Ego' inquit 'te quoniam demens eras reduxi.' Ubi estis qui me €putabatis infelicem? Ego vero dementiae gratias ago: non quidem €sollicitudinem patris sensi, sed nec abdicationem. Quid mihi cum tam €veloci remedio? Pater optime, fallit ista velox medicina. Ego scio quos €animi aestus intus feram. Crede, pater, iam aliquas similes rerum €imagines video. Redit [igitur] dementiae prior causa. Quare mihi, si non €ad praesens tempus, ad futurum tamen rogandus es. Succurre, qui soles. @1  Ÿôÿ@@@@{1Adulter uxoris qua cesserat fratri}1 ŸðòÿQui duos filios habebat uni uxorem dedit. Altero aegrotante et dicenti-€bus medicis animi esse languorem, intravit stricto gladio minatus se €moriturum pater nisi causam indicasset. Confesso amari a se fratris €uxorem, frater petente patre cessit. Ille in adulterio eam cum priore €marito deprehensam occidit. Abdicatur. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ingressurus actionem interrogo qualem patrem velis: gravem et €severum an facilem et ignoscentem. Non dubito quin adulescens €vindicato modo matrimonio malit me severe agere. Talis igitur pater €obicit tibi quod in amorem incideris cuiusquam: non est istud nisi lascivientis animi. Iam si haec quam adamasti nupta est, tu alienam €matronam aliter quam leges permittunt aspexisti. Adiciamus huc 'fratris €uxorem'. Intellego me, iudices, fictae huic personae sufficere non posse, €itaque tacebo: dic, dic, te sequor. Paulo ante dicebas: 'corrumpere fratris €uxorem ausus est, istud incestum est.' @@Sed forsitan dicet: 'amavi adulescens eam quae domi erat, cuius con-€versatio continua etiam invitos ad se oculos poterat deflectere.' Ignos-€camus amori: obicio igitur tibi occisos a te homines ex eadem causa qua €tu amasti. Nullus est tam vilis hominis sanguis ut non manus inquinet. €Deinde hanc ego severitatem aliis permiserim: tu qui et ipse amasti, €nonne tibi cum deprehendisses imaginem cernere visus es tui casus? Quid diutius differo dolorem? Fratrem occidisti. Scio, iudices, quorun-€dam scelerum eam esse magnitudinem ut augeri verbis non possint. €Fratrem tuum occidisti, servatorem tuum, qui ut tu viveres matrimonium €solvit: et, quod gravius est, non longe erat; in eadem domo futurus tradidit tibi uxorem qua carere non poterat. Et hoc adulterium vocas? €Ita est adulter ille, et tu maritus? Istud ego adulterium quondam manu €mea iunxi, ipse auspices adhibui, optavi longam concordiam. Maiores €habet vires ignis qui legitimis facibus accenditur. Non est tam facile €desinere quam cedere. Nunc intellego, iuvenis, quantum mihi praestite- @1 ris: amabas. Coibant ergo furtim et flentes, ut satisfacerent invicem. €Ita tu cum hoc videres non erubuisti? Non deprehendi visus es quasi €adulter? Non mehercules ferrem te tantum querentem. Vides enim, €liberorum causa amabas, matrimonium cogitaveras: adulteros tu dices €iacentes in geniali toro? Duri mehercule viderentur si cito oblivisci €coniugii potuissent. Occisus est iuvenis dum rem facit boni mariti. @@Non erubescam, iudices, post gravissimum dolorem descendere in €hanc quoque causae partem, ut obiciam quod uxorem occideris bene meri-€tam, quam sic amasti. Sic de innocentia miserorum ago tamquam hic de €capite quaeratur. Non sufficit dolori meo quod mihi filium abstulisti, €qui tibi adsedi, qui ad languentem cum gladio sollicitus intravi: ego €eosdem cibos eadem mensa qua tu capere non possum, nec illam manum videre quae fumare mihi adhuc filii mei sanguine videtur. Semper mihi €armatus videris, numquam solus occurris: it ante oculos laceratus filius, €hunc iuxta nurus optima, nurus obsequentissima. Clamare videntur: 'Tu €nos occidisti, tu qui nos iniuria prius distraxisti. Quid necesse erat €solvere matrimonium? Obreptum est credulitati tuae: non amabat qui €potuit occidere.'  Ÿôÿ@@@@{1Laqueus Olynthii speciosi}1 ŸðòÿVictis Olynthiis cum ab Atheniensibus publice dividerentur hospitia, €specioso puero quidam optulit hospitium. Ille se postero die suspendit. €Accusatur hospes quod causa mortis fuerit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Duplex quaestio est, iuris et facti. Nam etiamsi vis inlata est, quaeritur €an causa mortis sit. Sequens potior, an propter vim perierit. Circa ius €illud est, ut finitione tractetur. Is enim causa mortis argui debet qui €mortem intulit. Cum vero quis sua manu perierit, non debet hoc reus €tantum fecisse, ut quis mori velit, sed ut necesse habeat. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Vim dicor attulisse. Quis queritur, quae proclamatio? Inpunitum €reliquit eum propter quem moriebatur? Si erubuit indicare, multis tamen €aliis generibus queri potuit: 'propter hospitem morior.' Nec credibile est eum pepercisse hospiti qui sibi non pepercit. Sed suspicionibus €agitur: 'formoso' inquit 'hospitium pollicitus es.' Viderint isti qui €prodigis omnes oculis intuentur: mihi tempore illo nullus Olynthius €formosus visus est. Scilicet enim sollicitabar lacrimis, squalore. Male €sentitis de puero qui adversa fortiter tulit. 'Cur tamen optulisti?' €Atheniensis sum. Adsignentur fortasse invitis civibus qui cum liberis, €qui cum coniugibus veniunt, qui secum habent comitatum: miserabilior est puer solus. 'At cur eadem nocte [2se]2 suspendit?' Utrum hoc re €admirabile videtur an persona an tempore? Miratur aliquis Olynthium þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¤•potuisse hoc Athenis? [Illud enim est tempus doloris.] Saepe ad retinen-€dam vitam prosunt ipsa pericula: redit metus posteaquam desivit instare €hostis; tunc cogitatio fortunae, tunc vacat dicere: 'est iam qui sepeliat.' €Ipsa mehercules officia admonere illum potuerunt fortunae prioris: €patuit quidem domus, sed non sua; excepere servuli, sed alieni. Forsitan et illa cogitaverit: 'semper ergo alieno munere vivendum est.' Interim €sive illud Olynthii fatum fuit sive inpatientia ipsius, nullius maior iniuria €est quam mea. Perdidi beneficium, et adhuc suspectus sum. Habiturum €me putabam qui veniret in locum liberorum.  Ÿôÿ@@@@{1Tyrannus victae civitatis}1 Ÿðòÿ&7Viro forti praemium&. Quidam fortiter fecit. Petit praemio tyrannidem €victae civitatis. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Omnia danda esse viris fortibus dico: nec inmerito danda, utique ex €victis. Non aerarium inquieto, non sacerdotium rapio: peto ut sint @1 €hostes in mea potestate. Ac primum omnium interrogo: quis est iste qui €prohibet? Iuste peterem etiam eversionem hostium: %ac tum nescio quis iste non stetit in acie% illi si vicissent, tyrannide se vindicarent. Sic agere €volo tamquam futurus crudelis: meruerunt. Vindicari potestis sine €invidia: de me querantur, cui aliquid iam irascuntur. Tyrannidem €imponere volo. Asperiora narrabo: plurimos ex illa civitate manu hac €occidi. Sed numquid vobis videor avarus, libidinosus? Aliter crevi. €Eadem ergo ratione hoc peto qua fortiter feci. Sic praesidia imponemus: €tamdiu tyrannus ero quamdiu poterunt rebellare.  Ÿôÿ@@@@{1Dives proditionis reus vir fortis}1 ŸðòÿDives proditionis accusatus fortiter fecit. Petit praemii nomine ac-€cusatoris mortem. Ille non recusat, sed postulat ut ante peragatur €iudicium. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Accusator sic agere debet ut manifestum sit illum tantum rei publicae €causa postulare: non quia non sit illud verum, ut si damnaverit vivat, sed €quia difficilius impetraturus est si intellectus fuerit nullo iure adiuvari €posse. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si te proditorem postea dixissem quam tu mortem meam optasses, €viderer tamen et rem utilem postulare et non contra legem tuam €desiderare. Quid enim optasti? Mortem accusatoris: de qua lis non est. €Nihil est quod [2ad]2 praemium confugias, nihil est quod utaris legis tuae potestate: non recuso quo minus accipias quidquid optasti. Nihil petisti €praeter mortem: si exigis ut accusator statim occidatur, alterum prae-€mium petis. At haec voluntas fuit tuae petitionis. Nihil interest, si illam €qui dabant praemium ignoraverunt; et ideo tibi nemo contradixit quod €videbatur %purgasse% contumeliam tuam: nihil tibi lex profuisset si @1 €abolitionem petisses. Nunc duo vindicas praemia, ut nec causam dicas €et hominem occidas. @@Ergo non utique comprehensum in praemio est statim occidere, et €quotiens nullum praefinitum est tempus incipit esse in potestate dantis; si abolitionem petis, alterum praemium est. Et cuius tandem iudicii petis €abolitionem? Non privata disceptatio venit in quaestionem, non pecuniae €lis (quamquam tunc quoque leges commendarem et morem iudiciorum): €ne agaris reus postulas. Ad summam rem publicam pertinet. Dico €proditum populum, dico tempus constitutum. Quantulum est ut neges? €Si maxime festinas, apud hos ipsos agi iam potuit, eadem hac mora qua reicimur potuit pronuntiari. Nihil est quod timeas, si innocens es. €Accessit tibi magna pars patrocinii: fortiter fecisti. Super illam potentiam €divitiarum venit nova gratia. Nec potuisti magis experiri quantam tibi €gratiam fecerit ista militia: mortem accusatoris accipere potuisti. Quid €est istud, quod non putas eadem gratia impetrari posse tuam salutem? ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In summa parte paene irate dicit hic accusator. Nam subinde inter-€ponit: 'si vultis, %si% vestra interest; quid ad me, qui periturus sum?' ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Vos suadeo caveatis, et suadeo permittatis dum volo: merueratis enim €ne vellem. Caputne meum tam cito donastis? Tam facile innocens €occisus est in ea civitate in qua sibi putat aliquis tam facile posse €contingere ne reus fiat? Quid est ergo? Nondum omnes exuimus €adfectus; faciam vobis hanc invidiam, ut sciatis a vobis occidi bonum civem. Neque enim quisquam expetet ut hoc iudicio dicam quomodo €prodiderit, quo pretio, quo tempore, quo loco. Si vultis haec audire, €date diem; si ne hoc quidem impetro, non meruistis. Et hoc me mea €causa non facere cui non possit esse manifestum? Expediebat alioqui €mihi vivere, expediebat suspenso ac sollicito transigere haec tempora? €Fortius est quod differo mortem quam quod mori non recuso. @1  Ÿôÿ@@@@{1Demens ex vinculis fortis}1 ŸðòÿDementiae damnatus a filio et alligatus ruptis vinculis fortiter fecit. €Praemio peti=t restitutionem. Quam cum filio contradicente accepisset, €abdicat filium. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Filius optabit ut pater sanus sit; dicet id genus furoris fuisse ut inter-€missionem haberet. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Coeperam gratulari: ecce iterum sollicitor; iam irascitur pater. Quod €ad me pertinet, non alia ratione contradico quam ne pater domi sine €custode sit. Non aliter itaque hanc causam agam quam proxime egi, €etiamsi in illa nocuit moderatio. @@Diu ego tuli valetudinem patris, donec tam manifesta esset ut €damnarem etiam invitus. Tradita est curatio mihi. Quam diligenter hoc €egerim aestimate: videtur hic esse sanatus. Nec illud argumentum €sanitatis est, quod rupit vincula: saepe faciebat hoc ipsum. Quod in €hostes impetum fecit, quod praemium peti=t, ago gratias fortunae: visus €est sanus. @@Quid obicis? 'Egisti' inquit 'mecum dementiae.' Si non tenuissem, €tamen licuerat: datum est hoc ius contra patrem. Legum lator prospexit €senectuti: ideo medicinam filiis imperavit. Cum vero sanaverim, poteram €videri impius nisi detulissem: non est indulgentia permittere sibi furorem. Sed alligavi. Hoc si inicum esset, non liceret. Deinde obicies €quod non custodivi. Testor deos, non recessi a custodia donec me bellum €avocavit. At contradixi praemio tuo. Hoc simile est ei quod defendi. Sed €non dicam: 'recentia tua fecerunt merita ut optineres: an debueris, €apparebit'; non desinam optare ut hanc causae meae partem malam €facias. Duret ista animi tui quies: scias quibus irascaris, scias quos ames. @1  Ÿôÿ@@@@{1Exul, tace}1 Ÿðòÿ&7Exulem intra fines deprehensum liceat occidere&. Inprudentis €caedis damnatus ex lege in exilium quinquennium missus est. Intra fines €a fratre ad cenam vocatus cum parasito fratris litem fratre iam dormiente €conseruit, et a parasito clamante 'exul, tace' ex lege interfectus est. Quo €comperto parasitum abiecit adulescens. A patre abdicatur. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Obicimus adulescenti ante omnia quod parasitum habuerit. Abdi-€cationi hoc satis erat, ut si quid pater nolit, numquam emendet. Quare €nihil est quod dicas mihi 'numquam istud obiecisti'. Quid enim hoc €colligis aliud quam ut te abdicet indulgens pater? Quid enim est parasitus €nisi comes vitiorum, turpissimi cuiusque facti laudator? Unum tamen €videbatur esse solacium, quod eiusmodi vita ad homicidium usque non €perveniret. @@Obicio tibi quod fratrem intra fines invitasti. Fuerit quantalibet causa €convivii, melius [ea] certe ipse ad fratrem isses. Manet hoc ipsum inter €causas abdicationis: obici tibi potest quod tam impius es ut fratrem post illam miseram fortunam non videris nisi ad te descendentem. Nam illi €ignosci potest vel cum periculo venienti: tibi vero quis ignoscat qui, cum €sine periculo ad illum ire posses, in id discrimen adduxeris fratrem tuum €ut eum etiam parasitus posset occidere? @@Obicio tibi quod adhibueris cenae tertium. Si hoc furtum pietatis est, €opus est secreto. Obicio quod parasitum potissimum adhibueris: hoc €enim vacabat misero, hoc exuli?_cenabat cum parasito! @@Cetera iam intellego non pertinere ad abdicationem. Altiora sunt €crimina et suis legibus digna, non tamen debent ideo lucrifieri quod in patrem inciderunt. Obicio tibi occidendi fratris consilium. Si accusator €essem, si te in culleum peterem, illa dixissem: Persona crimini idonea €est: habes parasitum, et causa occidendi manifesta est: coheres es fratris. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¨–„Occasio adiuvit consilium: intra fines occidi potest. Minister non defuit: @1 parasitus in tua potestate est. Cetera vero cui non etiam manifesta sint? €Parasitus sine tua voluntate conviciari fratri tuo auderet? Homo in €adulationem natus, homo cuius famem tantum tu propitius differebas, €non fecisset utique quo te putaret offendi. Dormis (hoc tibi in praesentia €credatur): non putabat tibi posse nuntiari? Et tamen incredibile est te €dormisse hoc tempore, hoc loco: convivium erat. Et quale convivium! Frater invitatus. Ita ille conviciari ausus fuisset si te amantem fratris €vidisset? Credo parasitum etiam insultasse fortunae filii mei. 'Tace,' dixit €'exul' parasitus, homo (puto) qui contumeliam non ferebat, 'tace, exul.' €Parum enim eum graviter torquebat sola fortuna, parum enim graviter €irascebatur errori, nisi etiam parasitus obiecisset. Non fecisset hoc ergo te invito. Puta tamen cadere hanc in animum parasiti indigna-€tionem: illud certe in casum non cadit, quod gladius in triclinio fuerit. €Multa quae singula accidere possunt, universa extra casum sunt. * * * ut €conviciari [2ei]2 incipiat cuius occidendi ius habuerit. Adice his ut tu €dormias cum fratrem invitaveris, [4ut visurus fratrem post longum €tempus nihil sis locutus]4 praesertim nondum exacta nocte, cum adhuc vigilaret ille miser exul. Et fortasse accidere somnus hic potuerit inter €plures: tres estis, et omnis sermo in angusto est. Incredibilius hoc faciet €ortum inter fratrem tuum parasitumque iurgium: ad latus tuum iacet €ille qui clamat 'exul, tace'. Quomodo fieri potest ut ne ipsius quidem €caedis tumultu excitatus sis, [fieri non potest] ut gladium frater tuus non €viderit, non te excitaverit cum periclitaretur? @@His omnibus manifestum est hoc tantum quaesitum patrocinio esse, €quod parasitum in praesentia dimisisti. Glorieris enim licet quod non €tecum interfectorem fratris habeas: itane hoc tandem satis fuit dimittere €inpunitum, dimittere inviolatum? Magni adfectus iura non spectant. Sed €ne dimisisti quidem bona fide. Nam et sustineri absens potest. Nec dubito quin expectetur mors mea. Ut vero non solum iustae sed etiam €miserabiles causae abdicationis sint, filium perdidi eo tempore quo miser €erat. Non licuit saltem in patria, non in domo sua extremum illi spiritum €effundere; sed, quod est contumeliosissimum, manibus parasiti et inpune €occisus est, quem indignum erat inpune saltem male audisse. @1  Ÿôÿ@@@@{1Meretrix ab amatore forte caecata}1 Ÿðòÿ&7Qui excaecaverit aliquem, aut talionem praebeat aut excaecati& €&7dux sit&. Meretricis amator fortiter fecit. Occurrentem sibi meretricem €excaecavit. Petit illa ut eodem duce utatur; recusat ille et offert talionem. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si quis, iudices, lege adversus eos qui excaecaverunt ita composita ut €aut talionem patiantur aut aliquatenus solacium iniuriae praestent, litem €esse audiat, altera parte similem fortunam exigente, altera mitiorem €partem legis amplectente, profecto existimet hanc mulierem id postulare €ut excaecetur is qui sibi oculos eruit, illum autem virum fortem fiducia €meritorum erga rem publicam sperare posse fieri ut contra voluntatem quoque eius quae vindicatur oculos defendat. Nam et hic dolor gravis-€sima passae convenisset, et illud naturale est, ut bona oculorum intel-€legant etiam qui eruerunt. Id omne diversum est: haec quae excaecata €est, cui erepta lux est, cui omnis vita in tormentis agenda est, miseretur €quondam amatoris sui, ille qui excaecavit vult istam nimium vindicari. Idque si faceret paenitentia, utcumque consolandus nobis esset. Nam et €poteramus suspicari hanc istius postulationis esse rationem, [2quod,]2 €cum excaecaverit meretricem quam amavit, nunc oculos offerat, causa ambitus fieri. Negat fas esse ut vir fortis manum meretrici praestet, ut €iter demonstret. %Apparet illam esse caecatam.% Atque id tamen €praetenditur modo, iudices. Ceterum causa postulationis istius manifesta €est: videt miseram feminam durare in hoc non posse, ut excaecet, neque €id agit, ut graviorem patiatur poenam, sed ut neutram %oculos haberet, €quos haec eruere noluit, ducis opera fungatur, quoniam recusat%. @1 @@Nos tamen necesse habemus his respondere quae proponuntur, et €adversus fallacem sic agere tamquam excaecari voluerit. Illa etiam quae €ab ipso iactata sunt nos quoque referemus, fuisse istum virum fortem, €pugnasse pro re publica, plurimum nobis profuisse manus eius atque oculos. His enim omnibus profecto hoc efficitur, ut illum excaecari non €necesse sit. Neque ei [2non]2 nocuit illa honestissima militia: propugnator €fuit civitatis; quondam partem aliquam voluptatis in hanc inpenderat. Sed fecit illum adrogantiorem ipsa virtus. Neque tamen nobis adhuc €persuaderi potest ut vir fortis qui amaverit aperte, qui non erat laesus ulla €meretricis iniuria, oculos volens eruerit. Fortunam illud putamus fuisse, €ut, si lex permitteret neutram ultionem, forsitan totum ius remitteremus. €Nunc oculos eius servamus qua possumus. @@Lex ita scripta est ut is qui excaecaverit aut talionem patiatur aut ducis €opera fungatur. Inter has duas res quaestio est. Antequam comparo, €illud interrogare volo: cuius causa scriptam esse legem putatis? Dubitari €non potest quin scripta sit ei quae vindicanda est. Ne illud quidem in €dubium veniet, electionem quidem harum duarum (ut ita appellem) poenarum esse in potestate exigentis. Quid enim aliud cogitasse legum €latorem putamus? Illum utique qui excaecasset credidit esse puniendum, €adeo ut ne illi quidem ipsi qui vindicabatur permiserit totam legem €remittere. Illa igitur fuit cogitatio: 'meruit quidem qui eruit oculos ut et €ipse perdat; si tamen habuerit misericordem, si inciderit in eum qui €aliquatenus reddere irae suae rationem posset, gratiam referat huic €postea.' Eligi ergo ab ea poena debet quae gravissimam iniuriam passa est. Puta istud esse asperius quod recusas: fortasse propter hoc ipsum €pati debeas. Oculos eruisti mulierculae sine dubio, et adice, si vis, €meretrici: tamen quos eruere non licebat. Non es dignus qui patiaris €quod vis. @@Haec dicerem si tecum asperius contenderem; nunc ante omnia rei €publicae causa tecum ago. Aequom est salvos esse hos oculos et in-columes: multa adferunt casus, frequens bellum est. Detegemus tibi €etiam huius mulierculae adfectus, quo magis te rem tam gravem fecisse €paeniteat. Haec excaecare te non potuit. Meminit temporum superiorum, @1 €meminit illarum quas aliquando communes habuit voluptatum, meminit €amoris tui. Digna est cui manum commodes. Nam id quoque lex iustis-€sime constituit: praestet oculos qui eruerit, et in vicem erutorum lumi-num ipse succedat. 'At enim forti viro turpe est hoc officium subire.' €Scilicet illa honestiora, debilitatem pati et ferre infestos numinibus €oculos. Non erit talis ista debilitas qualis esset si illam in acie passus €esses. Tu qui recusas dux esse meretricis, non cogitas futurum ut tibi €oculi propter meretricem eruantur? Verum meretur hic ipse pudor tuus €propter quem parcamus oculis tuis.  Ÿôÿ@@@@{1Rusticus parasitus}1 ŸðòÿRusticus parasitum filium abdicat. CD. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non ignoro, iudices, quamquam non a forensi contentione solum €sed ab universa civitatis conversatione longe remotus, hoc praecipue €fieri miserabiles eos qui paternae animadversionis notam deprecantur, €quod periclitari de praeterita dignitate videantur: de qua certe sollicitum €esse filium meum incredibile est. Quantulum est enim quod abdicatus erit qui iam parasitus est? Quem ego, iudices, tam obstinate non prae-€ceptis solum meis sed etiam precibus resistentem utinam possem dicere €contumacem: nunc hanc licentiam concepit animo servitutis. Multum €enim illi (ut res est) fiduciae facit gratia adulescentis locupletis et prodigi, €qui non aliter quam si de proprio mancipio ageretur in hoc vires suas €ostendit. Infelix et ille: tam turpem enim filium habeo ut etiam ipsi obiciatur. Nec me praeterit unde haec frequentia: concurrerunt ad €spectandos duos rusticos, et id forsitan hoc ipso indicante. Merito sic iste €ridetur: cuius nomen equidem nec intellego nec interpretari possum þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ª“„%quod vocatur unum% nescio quid esse turpius quam luxuriam puto. @1 @@Quo magis autem hac eius vita erubescam fecit memoria nostrae. Mihi €rus paternum erga labores gratissimum, non frugalitati tantum suffec-€turum sed et delectationi, si coleretur a dominis duobus. Hoc cum %dio €evenissem% ne haec quidem ducendae uxoris et educandorum liberorum onera recusavi, ut relictum a parentibus meis relinquerem filio meo. De €quo ipso non questus sum; nam videbatur laboriosus. Misi in civitatem; €delicatior venit, et redire properavit. Et primo quidem deformavit €tantum diligentior cultus; dehinc procedente tempore saepe fragrantem mero vidi, redolentem unguenta, et iam plura perditae vitae signa. Cum €interrogarem, respondebat esse locupletem amicum. Despiciebam eam €amicitiam, dicebamque: 'quamdiu iste locuples erit?' donec [2eo]2 res €redi=t ut etiam de salute eius timerem. Ad domum divitis veni, [non enim] €nomen inter non agnoscentes requisivi: parasitus inventus est. Id €placeret rustico patri? Erubui. @@Nondum te, iuvenis, ad comparationem voco utriusque vitae; in €praesentia hoc uno contentus sum: suscipe laboris tui partem. Satis sine €te laboravimus. Iam deficit aetas, iam quietem poscit senectus: et ego €delicatus sum. Abdicent me licet boni mores, tamen clamo: 'ego te mihi €genui.' Non ergo cogitabis quid mihi debeas? Illae terrae gratiam €referunt, nec quicquam inveniri potest in rerum natura in quo labor pereat. De abdicatione tu quereris? Prior patrem reliquisti. Quando €enim videre te mihi licet? Quantum absum ab orbitate? Impono, iudices, €adfectibus meis, qui nihil adhuc inter querelas habeo nisi desiderium: €iam irasci necesse est. Nondum tamen ad ultimam tui contumeliam venio. Obicio tibi luxuriam, * * * si hoc tantum diceremus: 'vivis inter €meretrices et lenones'. Dignus es abdicatione etiamsi parasitum habes: €inter aliena servitia numeraris, et tibi luxuria obicitur etiam non tua. €Omitto interim ex quo genere vitae in istud transieris, sub quo institutus @1 patre; dissimulata et remota persona mea parasitum abdico. Num me €irasci putas? Misereor. [ubi] Haeserunt tibi vitia civitatis. %Videtur €habere hoc primum odium rusticitas.% Si bona paterna consumpsisses, €iure abdicareris: libertatem et ingenuum pudorem consumpsisti. Qui €melior ille cui servis? Pudet dicere quo pretio hereditatem emanci-€paveris: gulae servis, et sicut muta animalia obiectis cibis in istam ceci-disti servitutem. Iuvat autem cibus post opus. Multa quidem video €diversa genera vitae, nec probabilia omnia; ceterum tamen hoc novum €est et inauditum, contumelias in quaestu habere et iniuria pasci. Iuvat €illa te residua potio et ex locupletis cena nescio quid intactum. Cae-€dentis manus oscularis et ferrum portas, fame periturus si ille nihil €malefecerit. Alios enim fortasse parasitos ars aliqua commendet: tu quid potes, miser, nisi vapulare? Habent hoc quoque deliciae divitum malum, €quaerere omnia contra naturam. Gratus est ille debilitate; ille ipsa €infelicitate distorti corporis placet; alter emitur quia coloris alieni est. €Haec (ut res est) accessit nova elegantia, inter perversas delicias habere €rusticum. Ridiculum hoc, quod durus, quod inhabilis, quod filius €meus. Qualia, di deaeque, damna! @@Intellego cum quo mihi filio res est: non commendabo illi laborem €honestum et bonam cotidie conscientiam et operam etiam civitatibus €servientem. Agam causam per vices anni, [non] numerabo fructus: luxuriosum filium ad delicias voco paratas. Ingentis pecuniae concupiscis €feras? Demens, ipse venare. Avibus onerari fercula gaudes? Fructus €nostros, nisi succurris, infestant. Quidquid illic lautum est, nos €misimus, et fructus curvatis ramis ad manum paratos habemus. Compara, €si videtur, vestris nivibus meos fontes, compara inclusis intra parietes €aquis perennes fluminum lapsus. Quae tanta vobis nemora? Quid est istic admirabile nisi ruris imitatio? Ad has te delicias pater voco. Ipse €durum desidia solum sulcis aperiam et aratro senex incumbam: tu €tantum impera. Non misereris paterni avitique fundi, obsiti sentibus? @1 €Circa beati fructus: nos desidia male audimus. Quot iam perdidimus annos! Tu vivis aliena liberalitate. At si te nulla horum miseratio tenet, €ignoscas mihi: ducimus quendam adversus ipsas terras consuetudine €adfectum. Non vendes tu agellum meum, non paternos avitosque cineres €et ossa alicui pretio cenae unius addices. Quatenus infeliciter filium €sustuli, quaeram aliquem qui colat.  Ÿôÿ@@@@{1Ossa eruta parricidae}1 Ÿðòÿ&7Parricidae insepulti abiciantur. Sepulcri violati sit actio&. De-€cedens pater mandavit filiae ultionem, dicens se duorum filiorum veneno €perire. Puella reos postulavit. Inter moras unus se occidit et sepultus est €in monumentis maiorum. Alterum cum damnasset et insepultum €proiecisset, eius quoque qui sepultus fuerat ossa eruit et abiecit. Ac-€cusatur violati sepulcri. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@An utcumque sepultum eruere non liceat; an ei non licuerit quae €potuit prohibere; an etiam [2ut]2 non iure fuerit sepultus. Hinc speciales €quaestiones, utrum lex damnatum tantum parricidii an revera parricidam €prohibeat sepeliri; an ille parricida fuerit. In hoc probativae duae, altera €pathetice, altera pragmatice, id est, adfectus et iuris quaestiones: an €damnatus sit sua sententia qui sibi manus attulit; an et de illo iudicatum sit cum frater eius convictus sit. An non possit quisquam mortuus €damnari; etiam ut alius nemo possit, an is utique potuerit qui in reatu €periit. Ultima [pelagi] qualitas, in qua totius controversiae vires sunt: @1 €quale huius factum, utrum venia dignum an damnatione sit; in qua €tractatione patheticos pro re publica indignandum. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Sepulti ergo essent et aeterna quiete conditi iacuissent parricidae €manes iuxta patris latus, ut, quod diis hominibusque videatur indignum, €tumulo tectus videretur cui leges terram negant, in cuius cruciatus cum €omnia commenta sit antiquitas citerior est tamen poena quam scelus, €cuius statim ora oculosque a iudicio lex iussit obduci, ne hunc iucundum caeli aspectum polluerent taetri oculi, cui lucem vivo, fluitanti mare, €naufrago portum, morienti terram, defuncto sepulcrum negat? Quem €in poena sua iubet vivere, huic tumulum et exequias persolvi fas fuit? €Adeone omnia [2iura]2 perierunt ut ex duobus meliore loco habendus sit €manifestior parricida? @@Tu vero, puella tam honesti adfectus, quidquid tacita pietate suggeris €vel his audientibus refer. Mihi crede, modo adprobasti nihil te de €fratribus tuis solere mentiri. 'Dies' inquit 'noctesque miseranda patris €umbra circumvolat, qualis erat cum mandatum daret. Modo minax atque effera, repente summissa, his me vocibus (ut sciatis) appellat: "Tu €quidem, filia, parricidam postulasti; eodem crimine, isdem argumentis, €communibus utrique legibus iudiciisque qui supererat damnatus est. €Nunc unus superest dolor, quod parricida sepultus est, quod aeterna €quiete compositus sepulcro meo parricida patrem premit. Aude nunc €aliquid puella fortius, et ab hoc utique me vindica quem ego occidi. €Expulsus sedibus meis contactum illius fugio. Quid agis, infelix puella? Ecquid agnoscis alterum patris mandatum?"' Itaque ut primum accessit €ad tumulum, sponte resoluta lapidum compage, impios cineres in editum €terra suggessit, onerosa etiam inferis monstra in lucem redundare visa sunt. Dii boni, post haec quisquam queretur cur ex duobus parricidis €neuter iaceat tamquam pater, uterque tamquam frater? @1  Ÿôÿ@@@@{1Adultera apud filium iudicem rea}1 ŸðòÿApud communem filium iudicem ream adulterii fecit maritus uxorem. €Matrem absolvit adulescens. Pater eandem detulit in iudicium publicum €et damnavit. Abdicat filium. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@De ante actis temporibus non tantum est quod adulescenti nihil €obicitur, sed etiam quod proxime iudex placuit patri. Quorum ratio €cum constet, poterat non improbi vel non manifesti erroris peti venia. €Sed prius iure defendendus est. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Obicis sententiam; non dico qualem: iudex pronuntiavi. Dispicien-€dum tibi fortasse fuerit ad quem venires, diligentius excutiendi mores: þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¬’ƒnulla iudici libertas est nisi pronuntiare licet utrum voluerit. Fortasse €erraverim in dispiciendis causis, minus prudentiae habuerim iuvenis: ego nihil aliud debeo quam fidem. An tu ea condicione litigabas, ut €pronuntiare pro te necesse esset? Hoc dicerem si in quocumque iudicio €sententiam tulissem; aliquanto fortius [2agendum]2 est cum iudex a te €sim electus: hanc quam nunc eripis caritatem in iudicio dedisti. @@Quid tamen pronuntiavi, et in qua causa? Ream absolvi. Non dico €quam ream, nec cuius criminis. Hoc dico: male audire plerumque €iudicum nimia severitas solet, nec umquam in convicium nisi asperae €sententiae veniunt. Ideo absolutos publica illa adclamatio prosequitur; €a damnato tristes recedunt, et victricis quoque partis silentium est. €Absolvi. Si hoc invidiosum, si hoc criminosum est, quomodo me putem potuisse defendi si damnassem? Absolvi matrem meam. Hoc non eo €pertinet fortasse, ut debuerim crimen remittere. Multa ignorantes @1 €patimur: mihi mater innocens visa est. Obiciebas tu adulterium. Nihil €necesse est tractare de causa, praesertim cum nihil sit ablatum de-€fensionis: mihi tamen omnia quaecumque in matrem meam dicebantur incredibilia sunt visa. Respuebat illa * * * magis apud me agebat causam €mater mea, dicens: 'Scis quomodo te amaverim, quomodo educaverim. €Nihil mihi obiectum est in aetate prima, nulla fabula ante partum secuta €est: ream facit anum et iuvenis matrem.' Tu me iudicem faciebas, illa testem. Accedebat his illud etiam, quod non existimabam tam asperam €illam dissensionem, nec veram esse litem quae ad filium ducebatur. €Videbamini mihi quaerere intercessorem. Aliud fortasse fuerit quod te €postea concitarit; illo tempore nihil facere melioris mariti, nihil indul-€gentioris potuisti: ad eum iudicem perduxeras uxorem qui damnare non €posset. @@'At enim postea hoc crimen probavi.' Non iam respondeo ista quae €dixi: [4%aliis muneribus accipere iudices extraneorum naturam qua%]4 €'fortasse iratior existi.' Non semper erroris odium penes cognoscentes €est: aliquando causa perfertur neglegentius, interim defenditur. Si €matrem meam nunc audias, dicit se ad illos iudices venisse securam, et obstitisse sibi fiduciam prioris sententiae. Utitur in defensionem claris €ac nobilibus exemplis, damnatos mihi Camillos et Rutilios narrat. €Verum quicumque iste exitus fuit, habuit suum finem. Si crimina in me €exples (neque vereor), plura confitebor quam obicis: et cum damnata €esset mater mea, flevi et graviter tuli.  Ÿôÿ@@@@{1Rapta a divite pro ancilla}1 ŸðòÿPauper divitem invitavit ad cenam. Erat in ministerio puella pauperis. €Interrogatus pauper a divite quaenam esset, dixit ancillam. Discedens €a cena dives eam rapuit. Educta ad magistratus puella ex lege raptarum €nuptias optavit. Dives accusat pauperem circumscriptionis. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Etiam si reus est hic pauper, non tamen mihi videtur aspere et con-€citate contra divitem acturus; non tantum accusator dives illi sed gener €est, et nos non sumus iracundi: rapta nuptias optavit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si alio accusante dicerem causam, sciebam et expertus proxime eram €esse nobis aequam etiam adversus divites libertatem. Sed me, quamquam indignissime petar, non tam lex quam ratio prohibet a conviciis. Ego €hunc amicum semper optavi, etiam antequam essem socer, et colui et €aliquid etiam supra vires facultatium mearum in excipiendo eo ausus €sum. Atque id me fecisse ante omnia confiteor ut patronum haberet filia €mea. Nunc vero eum mihi fortuna ipsa generum dedit quem maxime €diligebam. Tota itaque haec quae pro innocentia mea adhibebitur non €tam defensio erit quam satisfactio. @@Fortasse detrectet: sed tamen audebo, ne nos fastidiat. Non sum €quidem locuples; sed quotus quisque? Inops censu, sed integer, sine €crimine, sine fabula, non indignus aliquando huic diviti visus qui amicus €vocarer, ad cuius mensae quoque societatem abundans et locuples accederet. Et existimaram fore hoc quoque inter causas amicitiae, si €cenulam diviti pauper fecisset, non illam beatam, nec qualem hic potest, €non instructam ministeriis_unde enim nobis? Omnia proferenda sunt €in medium, cum praesertim iste nos propius cognoverit. Quidquid illud €fuit, ne dedignaretur dives, maxima parte curavi, ipse composui, et post securitatem modo conviva serus accessi. Sed opus erat ministerio. Hoc €paraveram mihi non pecunia, non emptione, sed uxorem ducendo, €educando hanc puellam. Admiratum credidi quod hic sexus ministraret; €eoque magis mihi pudori fuit confiteri esse filiam meam. Nam neque €erat is cultus, et notitia nobis adhuc nova. Et tamen, si de me quoque interrogasset, respondissem: 'servuli tui sumus.' Non persuadeo tamen €mihi ut crediderit. Neque enim inritare tam delicatas eius cupiditates €potuisset ancilla, nec fecit quod adversus hanc condicionem fieri fortasse €potuisset: rapuit tamquam ingenuam. Ideoque cum educeretur ad magistratus, nihil recusavit, nihil iuri nostro opposuit: nisi forte hoc €quoque in causa erat, quod ducebatur securus_unde enim nobis €adversus istum tantos animos ut vindicaremur? Quomodo hanc invidiam @1 €potuisset ferre paupertas, si occidere filia mea voluisset iuvenem inter €principes civitatis? Non tamen usque eo hoc, iudices, valet, ut non €dederim beneficium. @@Ubi ergo circumscriptio est? Quam quidem legem arbitror propter eos €maxime latam qui circa forenses insidias aliquem scripto callidiore €cepissent. Ceterum, ut longius interpretatio veniat, non tamen erit €dubium circumscriptionem esse inevitabilem fraudem, id est, in qua factum eius demum aestimetur qui accusatur. Singula ergo aestimemus. €Invitavi ad cenam_quae hic circumscriptio est?_pauper divitem. €Venisti. Ago gratias: habuisti honorem, et illud humile limen intrasti, €et adisti mensam, ad quam cum venire coepimus deos invocamus. €Alioqui %ius in me% humanitatis est nostra frugalitas, quae vobis utique €velut refectionem quandam et quietem praebet. Inter vestras quoque €epulas non semper illa ponuntur peregrinis petita litoribus et silvis: €aliquando haec vilia quae rure mittuntur adhibetis, quae emere nos pauperes possumus. Cenasti tamen hilaris; ut vis videri, etiam liberalius €bibisti. Quare tamen invitavi? Quoniam promerenda nobis est vestra €potentia. Si qui me detulisset reum, defenderes; si quam iniuriam €timerem, rogassem te per ius mensae communis. Non est igitur in hoc €circumscriptio, quod ad cenam invitavi. @@Cetera utique ad crimen legemque non pertinent: sequitur ergo ut sit €proximum crimen quod in ministerio fuerit filia mea. Iterum accusabitur €paupertas. Quid ergo nos facere iubes? Emere non possumus; etiam si €quid ex cotidianis supererat laboribus, educatio exhausit. Mutuemur €ergo et alienis ministeriis lautitias vestras imitemur, quantum potest €quisque? Apud vos illi greges ministrorum, apud vos aurum et argen-tum. Ministerium ergo fuit ex meo. Non est istud deforme pauperibus; €nam et si in aliud diei tempus incidisses, tum quoque tibi videretur €ancilla: vidisses pensa facientem. Filia igitur ministravit, sicut mihi solet. €Nisi veritus essem ne tibi invidiam fieri putares, nisi me frequenti humanitate in honore posuisses, ego ministrassem. Hinc quoque remove €quod tu fecisti: non est circumscriptio quod interrogatus verecunde €respondi, et, cum mihi tecum coepisset novus usus, erubui videri sine €ancilla. Hoc mali habet ambitus. Peccasse me fateor; dicendum fuit verum. Sed hac poena potes esse contentus: non inpune feci. Et quae a €me facta sunt haec sunt; hic me circumscriptionis accusa, nihil ipse €feceris. Num enim, si tu nihil concupisses, non rapuisses, poterat mihi @1 €obici circumscriptio? Hoc ergo exigis, ut ego nocens sim non ex meo €facto sed ex tuo. @@Age, res quidem ipsa crimine caret sed animus suspectus est? Quid €est igitur? Me credibile est circumscribendi mente fecisse? Invitavi ut €raperes? Neque enim poterat dubitari quin quaereres quae ministraret; €et, cum interrogasses, certum erat fore ut protinus cupiditas aliqua in €animum tuum descenderet; et, cum concupisses, ut raperes. Quae si €nulla ratione, nulla divinatione provideri potuerunt, apparet non propter þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚­˜‡id factum quod sperari non potuit. Quid enim in causa fuit cur raperes? €Cultus videlicet te inlexit? Hic enim adici solet ad speciem. Talis €ministrabat ut necesse esset ancillam esse mentiri. @@Tu porro (permittis etiam aliquid mihi libertatis) rapiebas velut ancil-€lam? Tu raperes ancillam eius apud quem paulo ante cenaveras? Sed non €credidisti ancillam esse. Possis tu fortasse huc usque descendere, ut non €fastidias pauperes: numquam cupiditas tua usque ad mancipia descendet. €Ac si forte cepisset oculos tuos [petisses], quid opus erat vi? Non €munusculo sollicitasses? Non, si contumacior esset, pro tua illa comitate a domino petisses? Potuisti ergo scire, etiam antequam rapere inciperes. €In ipso vero raptu non apparuit tibi ancillam non esse? Non tamquam €libera repugnavit? Non proclamavit patrem? Nullam vocem meam €audisti? Fieri non potest ut non eruperit ingenuitas quae aditura erat €magistratus. @@Aut ego fallor aut de hac tota causa iudicatum est; nam si quid feceram €fraudis, apud magistratum agere debuisti: 'circumscriptus sum, ancillam €putavi.' Necessitatem raptoris agnovisti. @@Non puto te obicere quod nuptias optavit. Sed nec ego inputo, sicut €ne gratulor quidem hoc matrimonio. Mihi magis convenisset gener cum €quo mihi par convictus, apud quem, si forte cenarem, uxor ministraret. €Tu tamen quid circumscriptione ista perdidisti? Uxorem non habes €locupletem. Nihilne magis quam pecuniam desideras? O te dignum qui €duceres parem! Tunc scires quae discordiae, quae contentiones, quam frequens mentio dotis, quam erecta ex aequo cervix. Utique in his tuis €deliciis, in his cupiditatibus tibi liceret amare aliquam ancillam, deperire €aliquam ministrarum. At nunc habes uxorem non ambitiosam, non €exacturam comitatus, sed quae tota ex tuo vultu pendeat. Laborare @1 consuevit: habebis ancillam. Tu tantum, [etiam] si quid ego offendi, mihi €irascere: nihil illa fecit, nihil peccavit. Iussa fuit, in ministerio patri €paruit: ad illam hoc tantum pertinet, quod optavit.  Ÿôÿ@@@@{1Auctoratus ob sepeliendum patrem}1 Ÿðòÿ&7Gladiator in quattuordecim gradibus ne sedeat&. Quidam ut €patrem sepeliret auctoravit se. Die muneris productus sub titulo causae €rudem postulante populo accepit. Postea patrimonium statutum per €leges equitibus adquisivit. Prohibetur gradibus. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Postea dicam qua causa paene gladiator factus sit, postea hoc quod €obicitur in laudem vertam; interim incipere libet ab ipsa lege. Ius certe €sedendi implet ingenuitas et census. Quaerendum est ergo an hic €gladiator sit aut fuerit. Non sumus magni legis interpretes: non ludum €nec harenam nec armorum scientiam complexa est, sed gladium. Cui €dubium est id exigendum esse in eo ex quo nomen gladiatoris ductum est? Gladiator igitur est qui in harena populo spectante pugnavit. Nam €neque orator est qui numquam egit causam, neque accusator qui reum €in iudicium non deduxit, neque reus qui causam non dixit. [4Videamus €et ipsius periculi causam.]4 Quaero an, si creditor post datam pecuniam operas remisisset, diceres eum gladiatorem fuisse? 'In ludo fuit.' Fuerunt €doctores et medici et ministri, neque tamen [in] illo nomine tenentur. €'Productus est.' Et alii multi, spectaculi gratia. 'Sed adfuit pugnae.' €%Sed animum tenetis% cum praesertim hic ordo ex laude militiae hoc €nomen acceperit. Non ergo pugna per se turpis est, sed inhonesta pugna. €Dedit enim et familiis nomina: hinc Corvini, hinc Torquati, hinc Opimi. @1 Illum ergo maiores prohibuerunt theatro qui vilitate, qui gula se €auctorasset. Mutuatus est pecuniam ut patrem sepeliret, mutuatus unde €potuit; et quo turpius putas esse sic mutuari, hoc honestius fecit. Vidit €enim quid sibi accidere posset auctorato, sed illud crudelius putavit, si pater insepultus iaceret: gladiatores sepeliuntur. Isti accusatores et €Cimoni illi quod patris corpus vicario corpore redemerit crimini darent. €Sed indicavit populo quare venisset in ludum: non pugnaturus, tantum €ut notius fieret exemplum. Num te, popule, iudicii tui paenitet? €Quomodo postea vixit? Quam frugaliter adquisiit, quam parce, quam €laboriose! Ausim dicere neminem sic ex hoc ordine, nec ex alio.  Ÿôÿ@@@@{1Proditionis rei fortes}1 Ÿðòÿ&7Proditionis rei causam de vinculis dicant&. Qui rei facti erant ruptis €vinculis fortiter fecerunt. Praemio petunt ut soluti causam dicant. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@An reis dandum praemium; an proditionis reis; an his quos non civitas €armavit. An contra legem dandum sit, et hanc legem, et hoc tempore. An €tollatur summa legis etiam, si vis extenuetur. Qua mente petant. Quid €utilius.  Ÿôÿ@@@@{1Tria praemia divitis sacerdotis}1 Ÿðòÿ&7Sacerdos tria praemia accipiat&. &7Viro forti praemium&. Dives €sacerdos inimici pauperis filium sacrilegum uno praemio liberavit. @1 €Eundem in adulterio damnatum secundo praemio absolvit. Bello patriae €pauper fortiter fecit, filius ille deseruit. Vult eundem tertio praemio €sacerdos liberare; petit praemio vir fortis pater ut occidatur. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Utra lex antiquior? Belli utique prior: sacerdotium pacis res est. Tua €ad unum pertinet, haec ad omnes. Mihi lex debet, tu legi. Utrius legis €hoc tempus? * * * Ego dignior sum praemio quam tu: me viro forti contigit victoria, te sacerdote admissum sacrilegium. Hactenus de personis: €transeamus ad optionem. Ego hodie primum opto, tu bis optasti; et ego €melius opto desertoris mortem quam tu vitam sacrilegi. Sacerdos, castra €vindico: disce tu vindicare templa. Quid si contra legem petis? Unius €vitam iam ter optasti. [4Comparavi publicas personas; nunc %comparem%. €Tu optas numquam nisi de alieno, ego de meo.]4 @@Quamquam quid mihi cum lege, dum ne veniat adulter ille, ille sacri-€legus, ille desertor in penates meos? Sciet quanto meliore patre natus sit €quam inimico. Armiger, da gladium: vindicabo ego illum maritum, €vindicabo templum. Legem habeo et viri fortis et patris. Innocentem €filium habui ante huius sacerdotium: sub isto primum expilata templa. Furorem hoc iuvenis mei putabam: fiducia erat. Multum est, dives, €colere templa: plus tamen %sustinere%, incendere hostium templa. Cur €enim, si quicquam tua vota proficiunt, cliens tuus deseruit? Mihi debetur €praemium quod petiero: possum et tuam mortem, possum tibi auferre €sacerdotium.  Ÿôÿ@@@@{1Exules a divite pugnare inter se coacti}1 Ÿðòÿ&7Exulem intra fines deprehensum liceat occidere&. Duos pauperes €dives, inimicos suos, inprudentis caedis quinquennii exilio damnatos, €intra fines deprehensos dimicare inter se datis gladiis coegit. Commortui €sunt. Accusatur iniusti supplicii. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Nisi praecipua, iudices, inpotentiae voluptas divitibus videretur ut €sceleribus suis etiam glorientur, fuerat tanti miserrimorum civium perire €vindictam si possit tacere qui fecit. Haec enim est exacti iniusti supplicii €manifesta iniuria, quod excogitavit quomodo ab inimicis mors exigeretur et ipsis inputaretur. Homines innocentes cum damnarentur quoque €%confestim% inter se concurrere coegit; quos etiam in calamitate fortuna €coniunxerat, iussit ut invicem se occiderent (quod gravissimum illis fuit) €scientes. Aestimate, iudices, quid timuerint qui hoc fecerunt. Quamvis €autem, iudices, adicere invidiam sceleribus numerus soleat, nos tamen €confitebimur inter solacia doloris nostri esse numerandum quod ambo €perierunt: sic miseros commisit ut si unus vicisset post quinquennium redire non posset. Sive igitur constare vobis, iudices, debet ultio, nulla €umquam res sic contra leges excogitata est ut intra fines deprehensum €[2exulem]2 exul occideret, sive crudelitatis exigere debet poenam vestra €iustitia, non satis habuit quod adversus miseros lex irata conscripserat. Quanto enim gravius tulerint supplicium quam meruerant vel sic €aestimate: hoc inimicus elegit, et inimicus pauperibus iratus; haec enim €odia altissime sedent cum aliquis iis quos contempsit irascitur. €@@Innocentiae fiducia contra opes istius steterant, non tamen futuri pares €nisi duo fuissent. Contra gratiam armaverunt misericordiam sui, donec ambo in periculum capitis adducti: testes enim non defuerunt. Quantum þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚±•‚tamen valuit innocentia! Constitit inter omnes non potuisse illud nisi ab €inprudentibus fieri. Incredibile est, iudices, quanto difficilius finibus €careant qui exilium non meruerunt. Amplectebantur miseri pio furto €extremum patriae solum, non mehercule scio an alicuius insidiis per-€ducti, an aliqua humanitatis facie inpulsi; nihil probare possum: ambo perierunt. Si tamen intueri naturam volueritis, apparebit profecto non €casu eos in eum locum potissimum venisse in quo ab inimico deprehen-€derentur. Deprehendit enim tamquam expectasset. Minus quidem €miserrimos cives confuderat istius aspectus; iugulum contumaciter para-€bant. 'Iampridem mortem contempsimus, nec inimicitias adversus te suscepimus nisi lucis vilitate. Occide: numquid plus potes?' Risit €animos, et 'adhuc nescitis' inquit 'quantum opes virium habeant: ef- @1 €ficiam vos inimicos.' Tradi utrique gladium iubet et custodiri in primo €impetu manus; circa flagella et ignes et omnis tyrannicae crudelitatis €apparatus. Quantos enim fuisse credis metus qui effecerunt ut concur-€rere illis expediret? O misera condicio! Magna necessitate victa libertas est. Tunc rogaverunt donec iste crudelis lanista 'concurrite,' inquit; €'in istas [innocentes] manus initis prudentes: non continget innocentibus €mori.' Quae miserorum inter binos metus cunctationes! Occidere coacti €sunt eos quorum miserebantur. Quid ego faciem tristissimi illius €temporis narrem, quid vulnera, quid sanguinem, quid gemitus? Tu saltem, Fortuna, melius: uno uterque fato iacet. Te tamen, dives, inter-€rogo quid de illo facturus fueris qui superfuisset? Hoc est puras manus €habere, hoc nobis pro innocentia inputas? Nocentem fecisti ipsam in-€felicitatem et, tamquam parum esset exigere poenas, supplicia infamasti, €id denique coegisti quod defendere non potuissent nisi coacti. @@Iniusti supplicii ago. Non est mihi lex interpretanda: omne iniustum €supplicium est quod non est exactum secundum legem. Da igitur ius €mihi quo perire debuerint. 'Exulem intra fines liceat occidere.' Quod €satis est: non occidisti; quidquid aliud factum est contra legem est. Sit €aliquid mitius, sit aliquid clementius: non licet; nec tibi licebit ignoscere. 'Exulem intra fines liceat occidere.' Neminem, iudices, eorum qui iura €condiderunt tam asperum et trucem existimo fuisse ut tantum scelus €crederet posse fieri. Metu sine dubio fines nostros clusit exulibus; magnam tamen illis qui deprehendissent imposuit difficultatem. Exulem €intra fines deprehendisti: occide, si potes, sed occide tua manu, sume €carnificis animum. Sequetur quandoque te ista conscientia, et quam-€quam inpunitus sanguis manabit tamen usque ad animum. Quae sunt €istae deliciae, ut tu velis inimicos tuos incruentis manibus occidere? 'Exulem intra fines liceat occidere'. [4Si deprehensos detinuisses, iniustum €supplicium esset.]4 Nemo inter poenas exulis constituit mortis expec-€tationem. Istud, quod nutum tuum diutius vident, quod adrogantiam ferunt, iniustum supplicium est. Non licet tibi gladium supra cervices €diu tenere, non licet iugulo necem admovere lente. [4Tu eos detineas €intra fines quibus venire non licuit?]4 Occide vel statim vel, si differre €potes, miserere. Nondum dico concurrere, stantis [2alterum]2 alterius €cervicem ferire coegisti: iniustum supplicium est. @1 @@'Mori debent.' [Qua lege in qua scriptum est cito occidat.] Putate, €iudices, huius furoris ad vos causam referri: ex duobus exulibus intra €fines deprehensis ab altero occisus est alter. Statim cum hoc agere iniusti €supplicii volo. [4Quis tibi gladium dedit?]4 Quomodo potest fieri ut is €debeat occidere cui necesse est mori? Nemo, ut opinor, absolvet. Fieri €non potest ut, si damnanda fuerit audacia, non sit vindicanda necessitas. €Cum illorum crimen foret si voluissent, tuum sit necesse est quia coegisti. Si concurrissent et viverent, iniusti tamen supplicii agerem. €Facile est vitae damnum: abstulisti miseris innocentiae opinionem et ut €pessimum gladiatorum genus perire iussisti. Non poteras absolvi si €infelicibus missionem dedisses. Quos composuisti? Homines eiusdem civitatis, eiusdem fortunae, eiusdem inimicos. Plurimum tamen adhuc €ad dolorem pertinet quod te spectante pugnarunt; ille gravissimus dolor, €quod ad inimici voluptatem satisfacerent. Misera condicio necessitatis! €Gloria infelicibus erat facere quod velles: quam contumaciam vicisti! @@Proponite ignes et [2flagella]2, constituite ante oculos illud crudele €spectaculum, sedentem hunc altius, armatos circa servos. Neque enim €profecto sine praesidio magno, sine certa securitate ferrum commisit €inimicis. Qui dolor miserorum, quod quemquam vulnerarent isto €praesente! Certum habeo, et hortatus est et laudavit illum qui prior percussit. Omnia licet feceris, neuter tamen amicum suum occidisset nisi €scisset expedire ut uterque moreretur. Si bene miserorum innocentiam €novi, non tantum tibi quantum optaveras contigit: concurrerunt €lateribus nudis. Omnia tu licet crudeliter excogitaveris, fecerunt tamen €bonum exemplum.  Ÿôÿ@@@@{1Expositus negatae matris nuptias petens}1 ŸðòÿMaritus peregre proficiscens praecepit uxori ut partum exponeret. Ex-€positus est puer. Maritus peregre uxore herede decessit. Post tempus €quidam adulescens, cuius aetas cum expositionis tempore congruebat, €coepit dicere se filium et bona sibi vindicare. Inter moras iudicii bello @1 €idem adulescens fortiter fecit. Petit praemio nuptias eius quam matrem €dicebat, manente priore iudicio. CD. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non ita me prima frons causae callidissima optionis simulatione €decipit ut mulier ista matrimonio cedat, quod hodie nemo peteret si non recusaretur; illud magis vereor, ne iuvenis qui eius quam matrem esse €dicebat nuptias optat videatur velle ad verum pervenire, ac vos latentium €natalium credatis experimentum quod mulier, quae post amissum ma-€ritum per tot annos qui facere poterant ab infantia virum fortem sic com-€plexa est viduitatem tamquam genus pudicitiae, hunc iungere sibi venere sera et polluere complexibus non vult filii sui, si vixisset, aetatem. Intellego €itaque non tam multa mihi contra praemium dicenda quam contra €argumentum; sic componenda actio est tamquam nos audiant iudices illi. Non tamen iuvenem pari captione ludemus. Fecisset, fecisset hoc astuta €mulier, anus inverecunda, ut iuveni curioso offerret hanc fatigati €corporis partem. Erat dignus qui dum alterius patrimonium petit €perderet etiam praemium suum. Sed mulier simplicissima (si quid €mentiri posset, [si] non exposuisset) palam se nolle profitetur. Hoc pudori satis est: si quid iusseritis, culpa cogentium est. Quid interim €proficit adulescens ille? Nam si praeiudicium est quod haec recusat, €et illud sit argumentum, quod hic optat. Cuius quidem pudori propter €recentia merita cupio consultum; magna tamen cupiditatis invidia in-€quinat laudem, si, cum alienum patrimonium petat, non putat sua referre €utrum hereditatem illud faciat an dotem. @@Haec quidem minus sollicita fuit priore iudicio: tunc enim pudor €salvus; nunc totos necesse est proferre gemitus. 'Semel' inquit 'infeliciter €nupsi. Peregrinabatur maritus; illuc ierat unde non est reversus. Tamen €misera concepi, et quantum uterus crescebat tantum accedebant exe-quiae. Convenerunt ad parientem consolantes propinqui. Haec passa €sum suasore marito, qui me fecit heredem. Quis potest illum diem €referre sine lacrimis? Vivum funus gremio tuli: quam paene expiravit in €manibus meis! Deinde periit ille qui iusserat: quam paene potui non €exponere! Quid mihi cum hac hereditate? Effecit ut filium magis @1 desiderarem.' Falsas putate voces si postea nupsit: ille desiderabatur €infans. Sic, puto, effectum est ut aliquis se filium diceret: haec quidem €fabula allata est tamquam temere crediturae. Sed postquam se perspici €sensit, iuvenis differre coepit. Nihil iudicium magis trahit quam dif-€fidentia petitoris. Ante consummavimus bellum. Non fraudabo te, €iuvenis, gloria tua. Tu fugasti hostes. Felices si qui tibi sunt parentes! Utinam credibilia finxisses! Effeceras ut te cuperet agnoscere. Hic libet þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚²˜‰‚adloqui iuvenem: tu quidem fortiter fecisti, sed minor corporis virtus, €plus est in animi moderatione: ne quid improbe petas, ne videaris isto €animo litigasse. @@'Licet' inquit 'mihi optare quod velim.' Nullum manifestius improbae €optionis argumentum est quam vim lege adhibere. Quis enim dicit €'necesse est' qui dicere potest 'oportet'? Non tamen hoc natura recipit, €ut tam gravi servitute iuris obstrinxerit rem publicam qui legem dicebat. Sibi sane tulerit iura simplicius aetas vetus, minorque fuerit verborum €custodia cum intellecturi non timebantur. Has enim primas rudibus illis €ac militaribus viris existimo placuisse leges quibus inter continua bella praemium non avaris virtutibus dabatur. Neque ego crediderim opti-€onem tunc illam respexisse ad onera rei publicae: liberalis erat populus ex €praeda. Testis carminum antiquitas, ubi illi primi heroes canebantur. €Bellator huic currus, huic ducum exuviae, nonnulli * * * . Captivae forma €praestantior ultima sors habebatur, quamlibet nobilis peteret. Legistine €circa decennis belli exuvias contendisse clarissimos reges? Haec sacra sunt merita, haec coniurata virtus. Hoc erat illud 'quod volo'. Si vero €isto verbo inmodice abuteris, respondebit tibi res publica: 'Quid mihi €prodest vicisse si adhuc aliquid negare non possum? Sic mecum loque-€retur victor hostis. Quid si templorum incendia petas, legum obliviones? Hoc modo et nuptias matris optares.' Quanto iustius tibi mulier privata €respondet: 'Non pro me tantum militasti: appella rem publicam, appella €magistratus. Non potest a privato dari quod ab omnibus debetur. Haec €dicerem si aliquid ex rebus meis concupisses: nunc matrimonium petis, quod tibi contingere non potest sine invidia captivitatis.' Si tamen urbe €capta invocaret manes mariti, non auferret hostis, et misereretur eius €quae amare defunctum videretur. Tibi cum hac quomodo potest con- @1 €venire, cuius matrimonium non peteres nisi cum ea litigasses? Vis scire €quid sint nuptiae? Aspice illam virginem quam pater tradidit euntem die €celebri, comitante populo. Non potest quisquam dare quod constat duorum voluntate. Utcumque tolerabile esset si virginem peteres quae €nullo suspiravit adfectu, quae adhuc rei publicae matrimonium debet. €Est praecipuum ius senectutis, quoniam non omnia subit omnis aetas: €non perpetuo senatorem citat consul; est sua legationibus requies. Cum €hos habueris annos, iam non militabis. @@Cogis nos agere fortius. Non omnibus praemium debetur: non petet €servus, non petet peregrinus. Tu hanc adserendo matrem incertis te €parentibus esse confessus es. Ut optare possis, primum te necesse est €filium probes. Perseveras? Sic agam tamquam velis. Nuptiis tibi opus €non est hoc tempore: militare debes, excubare, vigilare. Ab hac te voluntate non debebat nec mater abducere. Aut tu, si quietem mavis, duc €uxorem parem. Bene %dictam% compositis aetatibus coacta matrimonia €tamen facile fastidiuntur, sive non habet omne quod licet voluptatem, seu continuis vicina satietas, sive durum est quod necesse est. Quid si €adfert inpares annos? In hac aetate ne olim quidem iuncti se amant. €Operies flammeo canos, ut inducta in cubiculum quomodo blandiatur, quomodo appellet? Nam tu matrem vocabis. [4Inter pares quoque annos €citius femina senescit, neque amatur anus uxor nisi memoria. Tu fortasse €nunc velis: illum annum expecta qui veniet; non eundem gradum ultima €aetas facit, nec decedit suprema vita, sed corruit.]4 Non ipsam petis, et €tua nihil interest uxor sit an mater. @@Satis diu fictis respondimus: nunc ars aperienda est. Non conscientiam €nostram temptat sed verecundiam, ut huic expediat mentiri. Audite €igitur tamquam alii iudices. Iam primum omnium apparet nullam esse €generis quod adfectat probationem: alioqui praemio opus non esset. Non %anus ulla%, non index. Hinc est illud 'nubat nisi mater est'. Una €calumniae origo est, quod hanc exposuisse constat. Rarum igitur est ut €expositi vivant: caducum circa initia animal homines sumus. Nam €ferarum pecudumque fetibus est statim ingressus et ad ubera impetus; €nobis tollendus infans et adversus frigora nutriendus: sic quoque inter €parentum manus gremiumque nutricis saepius labitur. Unde nobis tantam felicitatem ut ad infantem mors arcessita non veniat? Vos ponite €ante oculos puerum statim neglectum, cui mori domi expediret, inde €nudum corpus, sub caelo, inter feras et volucres. Video moveri, mulier, @1 €lacrimas tuas. Nemo tibi mortalium posset ignoscere nisi iussa fecisses. Alia tamen condicio est eorum quibus obvium patrem quaerit exponen-€tium paupertas, [ille relinquitur loco celebri, tunc et libet custodire longe €et spectare fortunam] aliter abdicatur quem iussit exponi qui relinquere poterat heredem. Sis porro sublatus: ille qui te educat scit parentes, €perisse patrem audit. Cur tibi non petit patrimonium? Cur istud tot €annos tacet? An expectat donec probare non possit? Age, quid futurum €erat si perisset et mater? Age, [2quid si]2 nollet filium mater agnoscere? Nunc huic quidem quanta fuerit materni nominis cupiditas non illis €tantum argumentis probabo, quod concepit, quod sustulit, sed quod €maritus numquam mandat exponendum nisi educaturae. Date huic quem €vultis adfectum: si voluit habere, facile agnoscit; si noluit, sic exposuisset ne educaretur. Et tamen fuerit fortis adversus infantem: plura blandi-€menta robustior aetas habet. O quantos haec ex alienis liberis cruciatus €tulit! Blanditur aliquis puer: 'talis esset meus.' Laudatur aliquis vultu €speciosus: 'talis fuit ille quem perdidi.' Crescit cotidie dolor: 'iam in foro conspiceretur, iam militaret, iam illi uxorem quaererem.' Nunc vero €propiores admovet stimulos vir fortis. Haec suum negaret? Te parentes €liberis suis monstrant. Scilicet timet ne ad illam matronae conveniant. Si €se matrem fateretur, aliquid fortasse in honorem illius optasses. Ego €miror quod tuo errore non utitur: et uteretur, si errare te crederet. @@Cum ergo non nubit, aetatem suam intellegit, quam inpares sitis videt. €Est quaedam etiam nubendi inpudicitia. A viro iam suo secubaret, utique €si aetatis huius filius interveniret. Haec si nubere in istis annis potest €quomodocumque, dicam: mater incesta est, et necesse est umbra saltem sceleris laboret. Cur in fabulas eat? Cur habeant materiam maligni? Vix €absolvi nuptiae possent si iam contra te iudices illi pronuntiassent. Quid €futurum est si haec parata fuerit nubere et illi matrem pronuntiaverint? Quid autem? tu, iuvenis, si tibi nuptiae adiudicatae fuerint, ducturus es? €Si non duxeris, non fiet sic generis experimentum; si ducturus es, factum €est. [4Me miserum! anum ducis iuvenis! Video quid concupieris: 'mater €est: non vult.' Ergo mater an uxor sit nihil interest?]4 @@Ceterum iuveni audacia in promptu: nec in hac aetate mortem quis-€quam miraretur. Per fidem, iuvenis, bona potius opta. Consuevit @1 €frugalitati; sine marito diu vixit inter gravissimas vitae calamitates, non €sine solacio tamen: %meruit meritum.% Et iam in fine vita est; nec de €hereditate sollicita est: non habet filium.  Ÿôÿ@@@@{1Conscius veneno proditoris}1 Ÿðòÿ&7Conscientiae sit actio. Proditor torqueatur donec conscios& €&7indicet&. Proditor bis tortus pernegavit. Cum futurum esset ut tertio €torqueretur, amicus ei venenum dedit. Reus est conscientiae. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Duo nobis efficienda sunt, ut conscium habuerit, ut hunc habuerit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Scio vos, iudices, posse mirari cur ex hoc in iudicio quaeratur. €Prospexerat enim lex ut conscius per tormenta potius quaereretur. Sed €quatenus nequitia obviatum est legi, reliquum est ut hic reus sit. @@Ac primum omnium nego fieri potuisse ut proditor conscios non €haberet. Intuemini naturam, intuemini magnitudinem sceleris. Prodere €populum, civitatem, exercitum, non est unius. In hoc mihi non est €laborandum. Nam lex quae torqueri iubet donec conscios indicet non dubitat conscios esse. Vidit enim quanta esset inter se quodammodo €sceleratorum fides, quamdiu tacerent. Itaque non sic scriptum est: €'proditor torqueatur', sed: 'torqueatur donec conscios indicet': adeo ille þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚³”„qui nondum indicavit adhuc non est pro torto. Ergo ut maioribus nostris €visum est, [si] conscios habuit. @@Videamus quos habuerit. Nullum factum deprendi, nullum conscien-€tiae signum putemus, mortuum esse antequam torqueretur: quaeramus @1 €quos conscios habuerit. Nonne illud genus quaestionis praecipiendum €est, quem habuerit amicum? Non temere debet indicasse tantae rei con-€scientiam. Longa consuetudo, vetus amicitia facit ut veniat quis in sceleris societatem. Amicum igitur proditoris te fuisse negas? Iam si te inter-€rogavero quare dederis venenum, respondebis: 'tormenta tertio videre €non poteram; meos artus, mea lacerari viscera putabam.' Iungit enim €amicitias similitudo morum: nescio quo modo inter sese animorum €numina vident et agnoscunt, nec quisquam amare in altero potest nisi €quod tacitus probat. Nec haec in nobis tantum comparatio: muta animalia si in unum conferantur, genera tamen coibunt. Amicus illius €fuisti, cum illo tibi seria ac ioci: non potes videri non probasse quae non €ignorasti. Amicus proditoris fuisti: plus est hoc quam si dixeris conscium te fuisse. 'At bis tortus pernegavit.' Reddes nobis rationem quare illi €amicus tantopere fueris. Dignum mehercule exemplum quod fieret in re €honestiore: tu ne ille amplius torqueretur periculum capitis subisti, ille €ne te nominaret bis tortus est. Qui non indicat confitetur amicum fuisse. 'Bis tortus negavit.' Nihil dicam de varietate tormentorum: nondum €erat tortus qui torqueri poterat. Illa, illa quaestio fuisset quam timuisti. €Difficile est contra dolorem aegris durare corporibus, sed facile est €integro sensu perferre quam semel indueris persuasionem. Ideo ars €inventa est: illae torquent nocturnae cogitationes, illa recordatio prae-€teritorum, illa expectatio futurorum. Illa est quaestio gravis cum vulnera €caeduntur, cum persuasum est animo nullum esse finem tormentorum. €Non igitur peracta quaestio fuit. @@Ducit me indignitas rei. Venenum proditori dedisti. Nisi aliud crimen €occupassem, veneficii accusarem: venenum paravit, habuit, dedit. Et €primum hoc invadere libet: unde tibi venenum, ad quos casus parasti? €Sic illud habuisti tamquam possis ipse torqueri. Age, nondum invado €tamquam proditorem; interim ago tecum magistratus nomine: cur in €custodiam inrupisti? Quibus suppliciis hoc venenum luere poteris? €Proditor bene periit. @@Sed redeamus ad crimen. Venenum dedisti cum scires futurum ut €suspicaremur. Quam valde confessionem timuisti, qui subire maluisti €hoc argumentum! 'Amicus' inquit 'erat.' Quid ais? Amicus etiamnum? €Patri bono iam filius non videretur. Antea tibi poterat ignosci, cum ignorabas: etiamnum probas proditorem? Amicus ille? Hoc de proditore €non est misericordia. Qui misereri proditoris potest, crudelis est. Non @1 €ergo istud amicitiae tuae miseratione fecisti: iam tibi nuntiabatur suprema vox. Vis scire quam hoc non amicitia feceris? Ne torqueretur €non dedisti. Passus es ut [2iterum]2 torqueretur. Iam anne tertio tor-€queretur minime ad ipsum pertinebat. Bene quod magna scelera iis ipsis €quibus occultari videntur aperiuntur. Dum hoc agis, ne amicus tuus €fateatur, ipse confessus es.  Ÿôÿ@@@@{1Duo testamenta}1 Ÿðòÿ&7Testamenta ultima rata sint&. &7Intestatorum sine liberis mor-&€&7tuorum bona proximi teneant&. Quidam primo testamento instituit €heredem amicum, secundo facto alterum. Decessit. Posterius testamen-€tum damnatum est. Ambigunt de bonis priore testamento heres scriptus €et propinqui. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Et in more civitatis et in legibus positum est ut, quotiens fieri potuerit, €defunctorum testamento stetur, idque non mediocri ratione. Neque €enim aliud videtur solacium mortis quam voluntas ultra mortem; alioqui €potest grave videri etiam ipsum patrimonium, si non integram legem €habet, ut, cum omne ius nobis in id permittatur viventibus, auferatur mo-rientibus. Proximum locum a testamentis habent propinqui, et ita, si in-€testatus quis ac sine liberis decesserit: non quoniam utique iustum sit ad €hos pervenire bona defunctorum, sed quoniam relicta et velut in medio €posita nulli propius videntur contingere. Nihil est ergo quod nos onerare €temptent nomine isto propinquitatis, iactatione sanguinis et naturae homines binis iam tabulis exheredati. Et sane quotiens quaestio iuris est €certi et a maioribus constituti, nihil necesse est laudare leges quibus €utimur et ad quas vobis iudicandum est. @1 @@Quaestio igitur totius causae nostrae, ut opinor, in eo consistit, an €amicus meus intestatus decesserit. In qua parte delector nihil tam obscure, nihil tam clam esse factum ut nobis probandum sit. Interrogo €vos igitur, propinqui, an hic quem intestatum decessisse dicitis scripserit €aliquando testamentum. Interrogo vos an hae tabulae quae ex parte €nostra proferuntur testati sint. Intellegitisne signum? An omni iure conscriptas [vel] tabulas soletis damnare? Non id agunt, ut non fecerit €testamentum, sed intestatum volunt videri eum quia non semel fecerit. €'Scripsit' inquit 'et alteras tabulas.' Apparet quam noluerit intestatus mori. Neque ego negaverim non uno genere fieri intestatos: aut enim is €est intestatus qui non scripsit omnino testamentum, aut qui id scripsit €quod valere non possit. Vos eligite quem velitis esse intestatum: si eum €qui non scripsit, non est hic cuius de bonis agitur (bis enim scripsit); si €eum videri vultis intestatum qui vitiosum scripserit testamentum, hoc €confiteamini necesse est, vitiosum testamentum esse pro non scripto. Hoc igitur supremum quaero sitne testamentum. Si confitemini esse €testamentum, non potest videri intestatus decessisse; si non est testamen-€tum (sicut non est, quia non iure factum est), nihil obstare priori potest. @@Venio nunc ad meam legem: 'testamenta ultima rata sint.' Habet sine €dubio, si verba tantum ipsa intueri velimus, hoc ius occasionem brevem €calumniae. Quid si enim unum aliquis scripserit testamentum? Potest €videri non ultimum quod magis iure primum dixerimus. Sed quemad-€modum inter plurima testamenta ultimum valere oportet, ita haec €manifesta legis voluntas est, ut id testamentum valeat post quod nullum testamentum est. Neque est incredibile sine dubio, etiam ante hoc €testamentum quo ego heres factus sum, scripsisse illum alia testamenta, €hominem frequenter hoc facientem. Ita et ultimum videri potest si post €alia scriptum est, et si primum scriptum est, quia nullum tamen est quod €vincat et potentius sit postea [2factum]2, pro ultimo habendum est. @@Sublatum dicunt prius testamentum posteriore testamento; neque €ego infitior, si iure factum est testamentum, hoc est, si testamentum @1 €est, potentissimam esse defuncti proximam quamque voluntatem. Sed nego ullum postea factum testamentum. Quid est enim testamentum? €Ut opinor, voluntas defuncti consignata iure legibusque civitatis. Non €dixerim ego testamentum cui numerus signatorum deest, non dixerim €testamentum cui libripens et emptor familiae et cetera iuri necessaria: €tabulae erunt fortasse et scriptum erit. Et hoc, ut paulo ante dicebam, €vestra quoque manifestum confessione est non esse %velud% testamen-tum: facto enim illo dicitis propinquum vestrum intestatum fuisse. Hoc €propius colligamus. Putemus enim factum esse unum hoc testamentum €quod damnastis: num dubium erit quin ad vos bona pertinuerint tamquam €intestati, id est, quin ita heredes futuri fueritis tamquam ille omnino €testamentum non fecisset? Quod si hoc pro non facto est, nec testamen-tum quidem videri potest. Fingamus fuisse ultimum testamentum: €quando quaerimus? Puto cum res in lite est, cum in disputatione. Nec €pertinet ad nos quod fuerit ultimum, sed quod sit. Si ius utrique €testamento constaret, fuisset illud ultimum quod postea factum est; illo €vero sublato incipit ultimum esse quod relictum est, ut in contentione €cursus qui proximus ab ultimo fuerit, si desistat ultimus, in nomen illius locumque succedit. Ergo ut non fuerit ultimum meum aliquando €testamentum, nunc ultimum est, et vos id testamentum fecistis dam-€nando id quod postea factum erat. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚´˜ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hoc ad verba legis, illud ad voluntatem. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quid putamus secutam esse legem quae valere voluit ultimum €testamentum? Plura valere non poterant, et in tam mutabili natura €humanorum animorum diversis heredibus media lis relinquebatur. €Optimum videbatur esse ut proxima quaeque voluntas duraret; hac vero sublata necesse est eam durare quae sola est. Fecit amicus meus eo €tempore quo me instituebat heredem legitimum testamentum. Nam et €constabat ei tum iudicium. Quo minus erubesco ista mutatione heredis; €in iis tabulis alius legitur quae ius non habuerunt, quae non lege con- @1 €scriptae sunt, quae fortasse etiam propter hoc damnatae sunt, quod €indignus heres videbatur. ôÿ@@@@{1[2SERMO]2}1 @@In comparatione summa non recusabo quo minus vel propinquos istos €amicitiae conferatis. ôÿ@@@@{1[2DECLAMATIO]2}1 @@Per se mihi vel sanctius nomen amici videtur. Hoc enim proficiscitur €ab animo, hoc proficiscitur a proposito; istud dat casus, condicio €nascendi et quae non sponte nostra eliguntur. Me heredem esse amicus €meus (quod satis est) aliquando voluit, vos numquam, [2neque]2 eo €tempore quo iudicabat neque eo tempore quo errabat. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Illa iam communia pro omnibus testamentis. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non tantum ad heredem ista lis pertinet. Aliquem fortasse amicorum €honoravit, aliquem fortasse servulorum manumisit. Vos poenam quan-€dam propinquo vestro constituitis, ut intestatus decesserit, ut bona €tamquam relicta, tamquam deserta invadatis.  Ÿôÿ@@@@{1Raptor convictus}1 ŸðòÿEducta ad magistratum adulescentis a quo esse vitiata dicebatur nuptias €optavit. Ille negavit se rapuisse. Iudicio contendit. Victus est. Non €recusat ducere. Illa optare vult. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Actio debebit huius adulescentis esse summissa. Nam etiamsi nullo €themate ad id alligatur, ut necesse sit eum raptorem videri, rei tamen €iudicatae facere controversiam non potest; et videtur mihi hunc modum €custodire debere, ut de raptu nihil neget, nihil tamen sciat. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non aliud, iudices, aut causae meae aptius aut verecundiae neces-€sarium magis est quam ut puellae mitissimae clementissimaeque gratias €agam; lege permittente omnem in me potestatem, optare nuptias etiam €festinavit, nondum me rogante, nondum (indicare enim simpliciter €necesse est) saltem confitente, ita facile, ita celeriter ut vix mihi verisimile videretur illam iniuriam accepisse. Proxima ab hac gratiarum actione €debet esse confessio: peccasse me quod dubitaverim fateor. Quid enim €mihi contingere optabilius potuerat, etiam si non rapuissem? Sed huius €qualiscumque culpae meae spes omnis in animo istius est, quae ignoscere €solet. Quantumlibet contradicendo peccaverim, minus est hoc tamen €quam quod rapui. @@Intellego autem, iudices, hanc primam mihi in hac causa habendam €esse rationem, ne me, quod negavi, fecisse callide ac maligne existimetis. €Scitis quam multa faciat error, quam multa permisceat fortuna, cum €praesertim ad haec [2accesserit]2 et obscuritas noctis et paulo liberior usus meri. Quis enim aliter vitiator est? Ignorantem haec me, antea frugi et €innocentem,_non est dubitare iam fas_fefellerunt: ita vixeram €semper, ita custodire probitatis meae cupieram famam, ut me peccasse €mirarer. Itaque (confiteor) actum de me erat si in aliam incidissem. Nam €(ut dixi) neque ad genua procubueram neque propinquos aut amicos €advocaveram. Sed movit puellam ipsum (ut credo) ignorantiae meae €periculum; persuaserat sibi nihil me fecisse temerariae libidinis causa. Nec me malo hoc animo negasse ex hoc ipso apparere vobis potest: €negavi postquam ista nuptias optavit. Gratias ago et iudicibus: emen-€daverunt contumaciae meae detrimentum: amiseram puellae optimae €condicionem si vicissem. Ergo, quod superest, gratulemur. @1 @@Ius esse raptae optandi adversus raptorem, hoc iam non negamus; sed €illud quoque aeque conveniat necesse est, bis adversus eundem raptorem €optandi non esse ius. Et si hoc in confesso fuerit, illud quoque teneamus, €optasse iam puellam. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec sunt quae inter utramque partem necessario conveniunt. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Negat optionis expletum esse ius, quod ante optaverit quam certum €esset rapuisse eum contra quem optabat. Ego autem in lege nullam €animadverto differentiam, et hoc unum exceptum, ut rapta raptoris €mortem optet. Viderimus an in controversiam res adducta sit postea; €interim certum est hunc fuisse raptorem. Ergo cum et tu rapta esses et €hic raptor esset et lex raptae optare permitteret et tu optaveris, non video quare non finitum ius sit. 'At postea tu negasti te esse raptorem.' Ideo €victus sum. Feci, si vis, improbe (differo enim istius rei defensionem), €feci temere: quid tamen aliud quaeri potuit in illo iudicio quam hoc, an €tu merito optasses? Probasti raptorem fuisse me, hoc est, probasti te €recte optasse. Volui rescindere optionem tuam; non contigit. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec circa ius, illa circa aequitatem. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Bis optare vis quod etiam semel multum est. Potestatem tibi vitae ac €necis lex dedit; ultra regnum omne, ultra tyrannidem omnem est hoc diu €licere. Fulmina ipsa velociter cadunt; habet finem aliquem expectationis securis illa carnificis. Si mortem optasses et nuptias optare velles, €videreris %enim% facere contra legem, et esset qui diceret: 'ante €deliberasses, ante dispexisses; emissa vox est, potestatem tuam ipsa €finisti.' Nunc vero cum optaveris nuptias, mortem optare vis. Quae ista @1 ad crudelitatem paenitentia est? Intellexit et ipsa quam saevum, quam €crudele sit. Plus enim postea mali feci? Ignovisti quod rapueram, €ignovisti quod abstuleram virginitatem; haec nuptiis aestimasti: morte aestimas verecundiam? Neque ego, cum me rapuisse negarem, nuptias €tuas recusabam: volebam ducere non tamquam raptor, cum me hoc €modo putarem fore cariorem, si tibi iniuriam non fecissem; vel fallere €animum tuum volui, ne irascereris. @@Sed et ipsi iudices hoc pronuntiaverunt, hoc spectaverunt. Quaesti-€onem enim fuisse putas an ego rapuissem? Cum ego dicerem: 'Non €rapui, non hi mores sunt mei: honeste semper vixi, frugaliter vixi. Quae €probatio huius criminis mei, quis testis?', dicebantur illa contra: 'Pericli-€taris, et male tecum agitur? Nuptiae sunt de quibus litigas.' Fecerunt €iudices quod parentes nostri fecissent; id pronuntiaverunt in quo victus €gratias ageret. @@Sed spe suspendit, et vult videri nunc quoque factura quod fecit. Si €beneficium vitae repetere vis, dedisti: non possum plus debere si repetis. €Quam autem causam habes renovandae optionis si optatura nuptias es? €Si vindicari vis a me metu, timui; si rogari vis, rogo, et rogo per illam €clementiam tuam, rogo iam tamquam maritus; et intellego tota mihi vita €hoc agendum, ut satisfaciam.  Ÿôÿ@@@@{1Fortis bis adulterii damnatus}1 Ÿðòÿ&7Bis adulterii notatus ignominiosus sit.& Notatus adulterii fortiter €fecit. Peti=t praemii nomine ut iterum accusaretur. Impetravit. Accusatus €est iterum et damnatus. Dicitur ignominiosus. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quanta gratia prematur in foro, quam impudenti calumnia inimi-€corum suorum vexetur, et hoc ipsum iudicium argumento est; videlicet @1 €contemnunt hominem militarem, nihil minus quam litibus idoneum. €Sed %formula% inimicitiae tum valere possunt cum de aliquo facto €mentiri licet, cum testes subornare; ceterum in his quae ad intellectum €iudicum pertinent, gratia sine vitio cognoscentium nihil est. @@Nemo igitur nostrum negat ita in lege scriptum esse: 'qui bis adulterii €damnatus est, ignominiosus sit.' Ne id quidem negabitur, bis in iudicium hunc descendisse, bis contra hunc latam esse sententiam. Sed si mani-€festum fuerit legem non ideo esse conscriptam ut hoc genus damnationis €ignominiam faciat, si ne in cogitationem quidem cuiusquam cadere €omnino potuit aliquem ex eadem causa bis potuisse damnari, profecto manifestum est non in aliud scriptas esse leges, in aliud valere. Quaero €igitur ex ipsis adversariis cur bis damnatum adulterii ignominiosum esse €voluerint. Ut opinor, iudices, quoniam una damnatio habebat aliam et þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¶”„suam poenam, geminatio criminis adferebat ignominiam. Neque in-€merito: semel enim errare sane tolerabile sit, in eadem vero incidere, ne €damnatione quidem compesci, ultra omnia videbatur. Nihil ergo verba €faciunt si voluntas legis diversa atque contraria est; est autem diversa, ut €apparet. @@Atque ego, si descendere ad hoc genus actionum vellem ad quod me €pars diversa deducit, possem contendere vim duorum iudiciorum in his €non esse. Quare? Quoniam lex viri fortis intervenit, et praemium eam €vim habuit ut iudicium prius tolleretur. Itaque etiamsi prius bis €damnatus et propter hoc ignominia notatus fortiter fecisset et praemii €nomine restitutionem quaesisset, nihil ne duo quidem vera crimina valuissent. Ergo eo tempore quo optavit ut accusaretur iterum, hoc €optavit, ut esset pro damnato? Si %ergo% prius iudicium hoc illi praestitit, €et merito praestitit, [4in summa %quidem secundo iudicio quaesitum sit an €hic adulter esset quare accusatus esset% quoniam tamquam de innocente €et de dubio arbitrabatur ac si prius iudicium non esset]4 altero damnari nihil attinuit; erat enim damnatus. * * * %Vel% elige quod voles, accusator, €utique alterum ex duobus: nam, si %valuit% illud fuisse sententiam, €alterum est pro sententia. Propius utique illud sic colligite. Non est @1 €inpunitus is qui semel adulterii damnatus habet suam poenam. Pona-€mus hanc esse pecuniam. Num igitur exigis alteram, quae priore iudicio €aut debita aut persoluta erat? Atqui si, tamquam singula, iudicia publica €poenas suas non habent, non possunt pro duobus numerari. @@Supererat fortasse ut causam quoque adhuc viri fortis agere temptarem. €Sane dissimulemus [2hanc]2 partem. Quaeratur * * * saepius esse damnatus. €Erant aliqua quae movere %non% possent: damnatus est adulterii. Sed €postea fortiter pugnando ostenderat non eos esse mores suos, non [2eam]2 €suam vitam, ut in illo credibilia haec crimina forent, sed cum optare illi €liceret restitutionem, illud optare maluit, ut accusaretur, ut de vero quaeri posset. Hoc non sine bona conscientia fecit. Cur ergo damnatus est €iterum? Quia damnatus erat. Non putaverunt illi qui cognoscebant €priorum iudicum rescindendam esse sententiam; ita homo qui post €praemium accusabatur sic auditus est tamquam nondum fortiter fecisset. Vos ergo qui duobus iudiciis esse dicitis damnatum explicate quid aliud €obiectum sit altero, quae differentia duorum iudiciorum fuerit. Eadem €adultera dicebatur, idem testes producebantur, isdem argumentis preme-€batur. Haec scilicet improbitas est qua unius causae vultis esse duo iudicia. Potestis et illo modo aestimare, iudices, quam inique ista poena petatur a €viro forti: statuamus duos esse, alterum qui bis adulterium commiserit, €alterum qui bis damnatus sit. De illo ea dico: 'duo cubicula inruisti, €duobus maritis iniuriam fecisti, duas familias incerta stirpe confudisti.' €Huic tu quid obicis? 'Indignatus es quod damnatus esses, sententiae €iudicum repugnasti, persuadere tibi ipse non potuisti esse te nocentem.' @@Egregiam, hercules, gratiam viris fortissimis reddimus. Hic, si ma-€gistratus esse voluisset, honores gessisset, si sacerdos esse, templis prae-€fuisset: hoc egit praemio suo, ut ignominiosus esset? Detrahe illi quod €fortiter fecit, detrahe quod optavit: non est ignominia. [4Nondum atrocitas €erat.]4 Qualecumque crimen donari meritis, donari virtuti potest. @1  Ÿôÿ@@@@{1Addictus manumissus}1 Ÿðòÿ&7Addictus donec pecuniam solverit serviat.& Qui habebat domi ad-€dictum testamento omnes servos manumisit. Petit addictus ut liber sit. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Intellegimus nihil nobis in hac causa verendum magis quam com-€munem quendam omnium qui in libertatem adserunt favorem. Contra €quem non id modo a nobis intellegimus esse dicendum, ut praecipue ius €tueamur, sed illud etiam, non minus pro eo esse contra quem videmur agere, si tamen explicet fidem, quod nos contendimus. Id enim hodie €quaeritur, an servus sit. De liberalitate eius qui nos heredes instituit nihil €querimur. Servos manumisit. Num cui controversia movetur? Num inviti €eos tristesque in numero civitatis aspicimus? Alia nobis ratio cum €debitoribus, alia cum ingenuis. @@Neque nos fugit velut in contrarium ire litem. Nam si quis ex nobis €istum servum vocaret, multa habebat profecto quae pro se diceret, per €quae ingenuus videretur. Quid enim lex dicit? 'Addictus donec solverit serviat', ut opinor, non 'servus sit'. Plurimum autem refert. [4Nam servire €merito dicimus et eos qui in piratas inciderint et eos qui ab hoste sint capti: €id quidem quod ingenuis natura dedit, nulla fortunae iniuria eripi potest.]4 €Id quamvis nulli non vestrum existimo esse manifestum, quibusdam tamen confessis argumentis ostendere volo. Ante omnia [servus] hic habet €nomen, est in censu, est in tribu: quorum nihil (ut opinor) deprehendi in €servo potest. 'At intervenit ea condicio ut servire debeat donec solverit.' €Hoc ipsum servi non est, habere in sua potestate quando desinat servire. Fingite enim, iudices, aut oblatam esse ab illo pecuniam aut ex hoc €testamento pronuntiatione vestra liberum fieri: num inter libertinos €futurus est? Non, ut opinor. Atqui si illud in confesso est, eum qui a €servitute in libertatem veniat non esse alio quam libertini loco, hic solutus €hac necessitate tam ingenuus futurus sit quam fuit, manifesto ne hodie quidem servus est. Alia quoque complura sunt quae intueri licet, si @1 €velitis. Servus aut domi natus est aut relictus hereditate aut emptus. Hunc €ex quo genere servorum ponitis? Domi natum esse se non dicit, ne €emptum quidem aut hereditate relictum. Pendet igitur omnis haec €condicio ex faenore. Quid sequitur? Ut non sit [2servus]2. @@Haec ad ipsa testamenti verba; libet tamen scrutari etiam defuncti €voluntatem: qua nihil potentius apud nos, nihil nostro animo sacratius €esse debet. Credibile est igitur hoc eum sensisse, ut liberum esse vellet etiam addictum? Servos cur manumiserit manifestum est: delectatus est €officiis, referre voluit gratiam obsequio. Alius aegrum curaverat, alius €peregrinantem secutus erat, alius inter tot occupationes [2res]2 domesticas €custodierat, alius hoc ipsum faenus exercuerat: voluit liberos esse quos €amaverat, a quibus amatum esse se crediderat. Huic vero quid debuit nisi €iram? @@'Durum tamen videtur et inhumanum solum hunc esse in vinculis et €in servitute.' Ante omnia, si quid [2est]2 asperitatis, in lege est, quae ad-€dictos servire iussit donec solverent. Num igitur exigitis ut dicamus €aliqua pro lege? Non est nostrae mediocritatis, non officii, ea quae pru-€dentissimi maiores constituerint temptare defendere. Verumtamen si €intueri velitis, quid aequius constitui potest, aut quo alio [2modo]2 custo-diri patrimonia vestra, fortunae sustineri possunt? An vero pecuniam €aliquis accepturus per omnia vitia exhauriet ut non alligetur ad aliquam €solvendi necessitatem? Dura vincla alicui videntur, dura condicio servi-€tutis? Reddat quod accepit. Istic non servitus constituta est, sed illud quod €iustissimum est, reddendae pecuniae causa.  Ÿôÿ@@@@{1Heredes de deposito}1 ŸðòÿQuidam a commilitone eiusdem ordinis depositum petebat. Negavit ille €se accepisse. Cum res sine teste esset, [2iudicio victus petitor]2 occidit €eum a quo petebat et se. Petitoris heres petit ab herede alterius com-€militonis. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si pecunia tantum in causa litis esset, parem videremur litigandi habere €rationem; nunc illud quidem nobis extra ordinem accidit, quod liti-€gandum est etiam propter hoc ipsum, ne sine causa perierit. @@Plurimum autem fallitur si quis eandem condicionem putat huius €iudicii ac prioris. Desiit lis esse sine teste. Ergo [2quod]2 illi in priori €non erat satis pro se dicere, mihi non mediocre argumentum est. Si quis €enim testis idoneus fuisset, videretur huius fiducia calumniatus. Quid €in causa est praeter veritatem ut aliquis id petat quod probari non possit? Et infitiandi quidem depositam pecuniam manifesta ratio est, cupiditas €lucri; petendi etiam non depositam, si quae probationis spes, eadem €causa sit. Cum quidem aliquis dicit 'deposui apud te, scis ipse', quid þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¸“„aliud videtur advocare quam deos testes? Dicite igitur causam quare €petierit si non deposuerat. @@Habere pecuniam potuit, manifestum est: et ipse reliquit heredes et is €qui eiusdem ordinis fuit. Multas deponendae pecuniae intervenire €rationes inter milites manifestum est: longum iter incidit, periculosa expeditio. Si deponenda sit, ubi credibilius est deponi quam apud €hominem eiusdem ordinis? Nam, praeter id quod facilior speratur fides €ex pari, est quaedam eiusdem ordinis coniunctio: [2nec apud superiorem]2 €nec apud inferiorem deponi solet, cum ideo deponatur ut recipiatur. Credibile est ergo apud hominem eius ordinis deposuisse. 'At sine teste.' €De omnibus depositis loquar. Misera hercule condicio mortalitatis, €quando omnibus iam quae agimus videtur opus esse teste. Ita parum €facit veritas, ita nullum nomen est fidei? Non satis videri potest €probatum quod duo sciunt? @@Veniamus tamen, ut dixi, ad probationem. Occidit eum a quo pecunia €negabatur. Iterum quaero: qua ratione, qua causa? 'Odium fuit.' Unde? €Ego quare occidere debuerit dico: infitiabatur. Tu, ut hanc causam €occidendi excludas, substituas aliam necesse est. Satis argumenti erat si €occidisset clam, si ex insidiis, si tamquam negaturus. Quae causa €hominem in scelus egit? Quid fuit quod tantam rabiem concitaret nisi illud, quod sciebat se dedisse? Cum dicenti 'apud te pecuniam deposui' €respondebatur 'quis testis est, quae probatio est?', quanti animi aestus €agebantur! Non vobis videtur, cum feriret, illa dixisse: 'ita non de- @1 €posui?'? Optime mehercule mihi videtur ac militari facinore illa ex-€clamasse: 'i nunc et nega, i nunc et alienam pecuniam converte in tuas cupiditates: non uteris tamen.' Erat argumentum ergo tantum quod €occidit. Quam ultra desideratis probationem? Occidit statim moriturus. €Frequenter iudicia huiusmodi exercentur, ut, si res in notitia dicitur esse €servulorum, torqueri mancipia videamus. Si mos civitatis et condicio €militiae pateretur, se in tormenta obtulisset, illum poposcisset. Non tibi €videtur praebuisse de animo suo quaestionem?  Ÿôÿ@@@@{1Falso caedis damnatus}1 Ÿðòÿ&7Qui caedis reum accusaverit neque damnaverit, ipse puniatur.& €&7Damnatorum supplicia in diem tricesimum differantur.& Accusavit €quidam et damnavit. In diem tricesimum dilata %damnatio% est. Inter-€venit is qui occisus dicebatur. Petit reus poenam accusatoris. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Non erit alienum advocatum dare huic accusatori: fecit rem, ut parcis-€sime dicam, paenitentia dignam. Et fortius defendetur ab alio et maiore €cum verecundia patronus confitebitur si quid confitendum est. Et €quotiens causa plus iuris habet quam pudoris, ad eum transferenda est €qui non erubescit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Reum capitis arcessitis in ea civitate in qua hoc grave et indignum €videtur, et reum capitis arcessitis qui ipsi intolerabilem hanc crudelitatem €vocatis. Conveniebat eos qui temeritatem accusationis incusant nihil nisi @1 certum exploratumque deferre. Ergo lege occidi vultis hunc statim qui €reum caedis detulerit (hactenus agnosco: detulit enim quem defendo) €[2neque]2 damnaverit: hoc iam ad nos non pertinet; hic enim damnatus €est. Sequitur ergo ut aliam legem adferas, aut hanc mutes, aut hoc audeas €dicere, ius aliquod tibi esse constitutum. @@Ad interpretationem nos vocas, et ex hac lege qua litigas aliam €constituere conaris. Non est ista res iudicum, non horum qui ad certa €iura, et quidem iurati, consederunt. Deflecti iura ne pro defensione €quidem aequum est; legem vero mutare ut occidas, et crudeliter inter-pretari ius quod a magistratibus scriptum est, cuius animi est? Ego legem €habeo adversus eum demum scriptam qui detulerit neque damnaverit. €Non scrutor quid voluerit legum lator; neque enim possum: sera in-€quisitio in praeterita est. Id sive voluit esse quod scripsit sive aliud aliquid cogitavit, hoc scripsit, hoc iure viximus, hoc %spectavit%. Nihil €minus ferri oportet in civitate quam ut lex decipiat. Innocentem ac-€cusavi; satis est quod damnavi. Neque enim lex ita scripta est ut qui €innocentem accusaverit capite puniatur, sed ut puniatur qui accusaverit €nec damnaverit. Quomodo ergo nihil prodesset accusatori si non €damnasset, postea nocentem esse compertum eum quem accusavit, ita ei €qui fortunam secundam iudicii tulit non debet nocere quod postea accidit. Lex talem condicionem iudicii facit in quo caedis accusatur reus €ut utique adversus alterum pronuntietur: aut reum damnari oportet aut €accusatorem. Tu quid vis? Ut uterque damnatus sit, an ut istud verum €sit, ut damnatus sit reus et accusator? [4'Illud tamen lex voluit.' Transeo €quod perniciosum sit interpretari legem et ad ingenia utriusque converti, €id quod scriptum est ne dubitaretur dubium fieri postquam scriptum €est.]4 @@Descendo ad hanc quoque contentionem (non quia necesse est, nec €quia ad vestram religionem pertinet, nec quia solvit ista res ius iuran-€dum, sed quia victori optinentique causam facile est %et debet dispu-€tari%): recte fecit legum lator, qui ita scripsit legem ut non puniretur si €condemnasset. Quare? Noluit accusatorem esse calumniatorem, noluit @1 accusatorem dare aliquid odio. Alioqui scimus multa vera quidem non €esse, credibilia tamen esse. Accusator quid debet %tibi%? Ut eum €deferat adversus quem argumenta habeat, adversus quem testes habeat: €alioqui nocentem an innocentem qui scit? Ipsi iudices hoc non pronun-€tiant, sed se ex animi sui sententia facere profitentur. Quis autem miratur €si ea res accusatorem decepit quae decipere iudices potuit? Accusator, €cum id effecit ut reus damnandus videretur, reddidit rationem ac-cusationis. Nullus autem tam inicus legis lator fuit ut errorem ac-€cusatoris punire vellet. Oportet esse in civitate et accusatores: alioqui €omnia mittuntur ad manus, omnia mittuntur ad ferrum. Per se difficilem €rationem vindictae et ultionis [2difficiliorem]2 facimus, paene licentiam €grassatoribus et latronibus damus, quod nemo accusare sine periculo capitis sui potest. Sed tamen adversus haec illud remedium est, quod €accusator cogitat quid obiecturus sit. Si ne hoc quidem prodest, €vidisse aliquid in accusatione, motum esse probabilibus argumentis, in totum iudicia ista tollemus. Hunc autem habuisse quare accusaret credite €iudicibus qui damnaverunt. 'Hic inimicus.' Quid illi qui cognoverunt? €Quo vultis motos esse iudices ut damnarent? Non enim moti sunt €auctoritate ipsius accusatoris: argumentis moti sunt, illis, credimus, €testibus moti sunt quos habebamus. [4Et mihi videtur ideo constituta esse €lex quae damnatum post tricesimum diem puniri voluit, quoniam €videbat legum lator posse fieri ut deciperetur accusator. %Itaque% eius €qui non damnasset praesentem poenam esse voluerunt: nulla dilatio est.]4 Quid te movit? Quid attulisti ad iudicem? Hoc enim vult lex prius etiam €adprobari ipsi accusatori. Ergo etiam voluntas legis pro nobis est, et non €tantum scriptum, quod satis erat nisi ita recedamus ab eo quod proprie €nostrum est ut concessisse videamur. [4Sed ut %transissetis% rursus id €quod dicebat: cum suspectus esset reus, boni erat civis accusare; neque €aliter stare leges possunt, neque aliter civitas. 'Accusavi_quid €postea?_quoniam homo occisus videbatur.']4 @@'Hic tamen perire potuit et occidi potuit, et hoc indignum est.' €Primum omnium durum est unam indici utrique fortunam, et occidi €hominem quia aliquis occidi potuerit huius culpa. %Ita magna poena est @1 causam edicitis.% Deinde hoc non tantum accusatoris culpa factum est. €Fortasse ita vixeras: multa petulanter, multa temere, multa cruente €commiseras. Turpissimi hominis argumentum est innocentem posse €damnari. Non enim dicis corruptum esse iudicium, non versatam €pecuniam. Ita non erubescis? Homicida visus es. Tu porro tantum €accusatori irasceris? Non idem de te iudices senserunt, non omnium €sententiae?  Ÿôÿ@@@@{1Ego te, pater, occidi}1 ŸðòÿParricidii reus paribus sententiis absolutus furere coepit et dicere per €furorem frequenter: 'ego te, pater, occidi.' Magistratus tamquam de con-€fesso supplicium sumpsit. Reus est caedis. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ºôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Si qua erunt quae a me in divisionibus controversiarum dicantur €eadem frequentius, intellegite fieri primum propter interventum novo-€rum, deinde propter condicionem divisionum; nam hi qui antea non €audierunt pertinentia ad plures controversias debent cognoscere, et ad €praesentis materiae controversias nonnihil interest quomodo ego divi-€serim. @@Est autem commune cum aliis controversiis huius materiae illud, quod €reus magistratus, de cuius personae dignitate haec ipsa res satis pronun-€tiat. Videtur etiam de ante acta vita probari eo modo quo creatus est. €Secundum illud aeque commune, quod nullas simultates executus est, €nullam spem ex caede eius quem occisum accusator queritur concipere €potuit, et officio inpulsus, etiamsi lapsus est, tamen veluti legis consilio deceptus est. Ut haec communia, ita illud iam proprium: etiam si ullum €adversum hunc adulescentem habuisset odium magistratus, magis insania €eius vindicabatur. Sic, cum ita praeparaverit causam, incipit de iure suo €loqui. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Magistratus de confesso sumat supplicium.' Durum ministerium €et iniucunda honoris huius necessitas. Sed quis potius leges exequetur et €hominum commissa nisi qui rem publicam administrat? Nemo istud €faceret libenter nisi necessitate. Ergo non solum licuit mihi occidere €confessum, sed etiam, si nollem, necesse fuit. @@Videamus an ille confessus sit. Testes praebeam vobis? Tota civitate €audita vox est. Ne ipsos quidem accusatores negaturos esse confido €ipsius voce, ipsius lingua esse dictum: 'ego te, pater, occidi': et non semel dictum, ne casus videretur. 'At enim confessio habenda non est €nisi quae a sano proficiscitur.' Non video cur ad hanc interpretationem €deducatur vis istius verbi, quod lege comprehensum est. Ego enim €confessionem existimo qualemcumque contra se pronuntiationem; nec me scrutari lex iubet qua quis causa confessus sit. Immo ea natura est €omnis confessionis ut possit videri demens qui de se confitetur. Furore €inpulsus est: alius ebrietate, alius errore, alius dolore, quidam quaestione. €Nemo contra se dicit nisi aliquo cogente. Quod enim genus confessionis €exigitis? Ut aliquis securus, quieta mente, nullo adigente, dicat: 'ego €patrem occidi'? Atqui ipsum verbum videtur habere vim coactae veri-tatis. Quid ergo aliud intueri debeo quam vocem? Si semel hoc audissem, €lex tamen me iam appellaret: saepius dixit, in eadem voce perseveravit. €Viderimus an in aliis partibus demens fuerit: hic tamquam sanus perseveravit. De confesso ergo sumpsi supplicium, atque ad me non €pertinet an is qui confessus est nocens fuerit. Fingite enim esse aliquem €qui aliquo modo confessus sit, hunc a magistratu occisum, postea €apparuisse aliquo casu falsum fuisse quod dixisset: num agi cum €magistratu potest? Lex quae confessum puniri iubet sententiam ipsi €relinquit. @@Descendamus tamen eo, quoniam filius est, ut quaeramus an ille etiam €parricida fuerit. Nec mihi necesse est dicere illa quae ab accusatore dicta €sunt. Habuerit ille causas propter quas deferret, habuerit testes suos, €habuerit argumenta (et profecto creditis non sine magna fiducia delatum €esse tanti criminis reum); mihi in argumentum sufficit genus absolutionis: @1 paribus sententiis absolutus est. Hoc in alio genere causae dubium est, in €parricidio vero, quod probari nemo voluit, quod falsum esse ad vota €pertinebat, diversam habuit pronuntiationem. Obiectum est alicui €mortalium quod patrem occidisset, quod eum cui lucem, cui haec bene-€ficia rerum naturae debebat, sua manu trucidasset_et hoc pars iudicum credidit? Ego vero illos et probo et miror qui absolverunt: pars tamen €iudicum pronuntiavit factum esse parricidium [pars incredibile esse]. €Hos movit quod probari poterat, illos quod negari. Reus ergo suspectus, €et in eam partem potius accipiendus, ut fecerit. @@Quid superest? 'Per dementiam confessus est.' At mihi pro causa mea €summum videtur argumentum ipsa dementia, etiam si confessus non €esset. Non sine causa videlicet vetus illa et antiqua aetas tradidit eos qui €aliquod commiserunt scelus furiis agitari et per totum orbem agi. Ut €nomina mentita sint, ut aliquid fabulae fingant, ab aliquo tamen exemplo ista [2et]2 experimento venerunt. Factum esse aliquid necesse est ut hoc €credibile videretur, sive istud di inmortales, qui non iudiciis falli, non €gratia circumveniri, non ignorantia decipi possunt, constituerunt. Ego €vero gratulor mortalitati. Colite, homines, innocentiam et nullam spem inpunitatis ex secreto scelerum conceperitis. Licet nulli hominum pro-€spexerint oculi, licet nulla cuiusquam mortalium conscientia inter-€venerit, sub caelo tamen fecistis, et ille fusus per omnes rerum naturae €partis spiritus adfuit. Erat, erat illic potentior testis: non quidem apud €iudicem dicet nec oratorum interrogabitur artibus, sed loquetur ore vestro. Tu forsitan, cum miserum patrem trucidares, tollentem ad sidera €manus risisti; inane hoc supra nos vacuumque cura caelestium putabas. €Sunt illa vera quae extremo miseri spiritu dicebantur: 'dabis mihi, €scelerate, poenas: persequar quandoque et occurram.' Et quod ad me €quidem pertinet, iudices, non aliam huius dementiae putem fuisse rationem, quae coepit post absolutionem. Nec tamen illa mihi vana €quorundam videtur esse persuasio, qui credunt non extrinsecus has furias €venire nec ullius deorum inpulsu hanc mortalibus incidisse dementiam, €sed nasci intus: conscientiam esse quae torqueat, animum esse qui urat. €Iterum gratulor: bene hercule factum est quod, etiam si omnes fefelleri-mus, effugere non possumus nos. Ite nunc et dicite: 'demens erat cum €confessus est.' At mihi videtur demens fuisse cum occidit. Ergo quod- @1 €cumque illud furoris genus aut poena a diis inmortalibus constituta aut confessio quaedam nocentis animi videretur. Videamus tamen quomodo €insanierit. Si per praecipitia ferretur, dicerem: agit aliquis deorum; si in €obvios occurreret, dicerem: ultionis quaeritur materia. Nunc vox una, €vox eadem ad iudices et per totam civitatem: 'ego te, pater, occidi.' €[4Invenire liceat quid factum sit.]4 Non est dementia. 'Ego te, pater, €occidi.' Hoc si vos furorem vocatis, idem pars dixit iudicum. Nihil €variatum, nihil ex more aliorum insanientium mutatum est. 'Ego te, €pater, occidi'. %Longa confessio est repetita totiens confessio est.% @@Ecquid concipitis animis imaginem illam quae hoc coegit? Stabat €profecto ante oculos laceratus et adhuc cruentus pater, ostendebat effusa €vitalia; totus ille ante oculos locus, totum scelus mente et cogitatione €%perflexum%. [4Non potest fieri ut per dementiam videatur totiens con-€fessus qui numquam negavit.]4 Ite nunc et paribus absolvite.  Ÿôÿ@@@@{1Fortis pater desertoris}1 Ÿðòÿ&7Vir fortis desertorem sua manu occidat.& Eodem proelio quo pater €fortiter fecit eiusdem filius deseruit. Petit praemii nomine ut eum non €ipse occidat. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Fortis praemium peto. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Illa communia nostis. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Scriptum est. @1 ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Et illud commune. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Merito scriptum est: magno labore, multis periculis consecutus sum. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Est aliquid proprium controversiae huic. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Peto praemium fortis qui senex fortiter feci, qui iam pater fortiter €feci, qui in ea acie fortiter feci in qua et filius meus fugit. 'Sed contra €legem petis.' ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Iterum illa communia: omne privilegium contra reliqua iura esse; €viris fortibus non posse praemia persolvi nisi cum aliqua inclinatione €legis alicuius. Haec iam prompta ut comparemus: etiamsi contra legem €optamus, utram tamen magis servari legem placet: utrum eam quae €honorem dat bene meritis an eam quae constituit poenam peccantibus? €Deinde specialiter: utrum eam quae honorem viro forti dat an eam quae poenam desertori constituit? In utraque re speciosus et apertus tractatus €est; nam describere possumus quanta cum difficultate fortiter pugnetur €et quanto cum periculo, et excusare et dare veniam aliquam %ut natura €dignum sit et difficile fortiter pugnare%: quid mirum esse aliquem qui þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚»˜‰…[2sibi]2 parcat? Hic clamor ille utriusque exercitus, tela illa in os et in €oculos venientia et cadens secundum latus commilito, tum gemitus vul-€neratorum et fragor ille armorum et nitor ferri. Deinde, cum com-€paraverimus leges, nihilominus et molliamus quaestionem. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non utique perit lex. Quare? Quoniam plurima accidere possunt ut €desertorem non vir fortis occidat. Haec enim sic dixi tamquam €inpunitatem desertoris peterem; nunc de poena nihil detraho desertoris, de ministro tantum, de manu tantum quaeritur. Frequenter autem €necesse est accidat ut desertorem non vir fortis occidat. Finge deseruisse €aliquem et neminem fortiter fecisse: incolumis erit desertor? Finge €fortiter pugnasse aliquem, sed in ipsa pugna debilitatum, ita ut manum €amitteret: numquid non necesse est subire aliquem hoc ministerium? Hoc de alienis. Praeterea lex quae desertorem a viro forti occidi iussit €nihil cogitavit de hac necessitate. Quaedam, etiamsi nulla significatione €legis comprehensa sint, natura tamen excipiuntur. An hoc cogitatum €esset, ut pater filium occideret? Ut frater fratrem occideret? Nam id €quidem profecto vix natura ipsa videbatur admittere, ut in eadem acie pater fortiter faceret, filius desereret. Itaque si illud non praemii nomine €peterem, si aliter gratiam mihi retulissetis, recusarem; dicerem: 'non €utique occidere debeo.' Plus est quod opto. Lex desertorem et virum €fortem nominavit. Mutata sunt omnia: filius deseruit. @@Ergo haec dixi adhuc: debetur mihi quodcumque praemium, debetur €vel contra legem; mea lex utilior est rei publicae; non utique contra €legem peto, quoniam multa accidere possunt ut non vir fortis occidat; €non contra legem peto, quoniam fieri non potest ut lex hoc voluerit, ut a €patre filius occidatur. @@[4Renuntio, res publica, non utor honore constituto. Nemo queratur €de iniquitate praemii mei, nemo me inpotenter uti fructu virtutum €existimet. Non feci fortiter. Erratis, commilitones: blanditus est mihi €imperator; decepit te fama, civitas. Ego fortiter, homo senex? Ego fortiter, desertoris pater?]4 At putate me hoc optinere non posse: non €utor honore virtutis, non subeo onera viri fortis. Nolite mihi dare €praemia: non occido desertorem tamquam vir fortis. Dimittite me a merito meo, liberate me nomine. [4Et sane quam habetis aliam vindictam.]4 €Lex occidi a viro forti desertorem voluit tamquam inutilissimum, €tamquam inimicissimum. Neque enim poenam hanc viro forti con-€stituit, neque imposuit recusanti, neque ullam necessitatem nolenti. €Quid enim facietis si non occidero? Quis est huius constitutionis exitus? @1 Legem nullam habetis. Sed vindicare vos vultis: adhibete carnificem, €occidite utrumque. Bene hercule exhortamini: est quare arma senex €resumam. 'Fortiter fecisti, plurimum rei publicae tuae praestitisti, velis €nolis.' Quid igitur haec ad parricidium? 'Et filium occide, et parum sit €tibi perdere.' Vehemens erat si dicerem: 'nolo occidere'; ignoscetis mihi €dicenti: 'non possum; manus illa, quae fortis dicebatur, defecit.' @@Scio nunc me, iudices, reprehendi a bonis patribus tamquam praemium €optare nesciam. Melior enim et indulgentior pater hoc diceret: 'Donate €meritis meis filium. Ita ego quod fortiter feci, quod tantum hostilis €sanguinis fudi, quod inter momenta victoriae fui, non est pro opera duorum?' Ego, si melior essem pater, illud quoque simpliciter con-€fiterer, deseruisse filium mea culpa. Quid enim necesse fuit educere in €aciem adulescentulum? Quid necesse fuit rudes annos cum gravissimo €hoste acerbissimo proelio componere? Aut certe si tantus gloriae amor, si tanta cupido laudum, recedere a filio meo non debueram. Et feci, €iudices, primum, et, tamquam instituerem filium rudem militiae, non €procul a latere reliqui. Decepit me ardor ille belli; ut primum signa €canere coeperunt, ut primum * * *, totum animum percussit patria, sola €virtus. Adulescentulus interim rudis in illa nube pulveris, in illa €confusione permixtarum utrimque legionum virum fortem sequi non €potuit. At ego infelix etiam invidiam filio feci, et spolia retuli quo minus €illi ignosceretur. @@Quo me ducis, anime? Quo me trahis, adfectus? Placet causa; sed €aliud optavi. Nihil est quod ex meo favore speres, iuvenis infelicissime; €nullam fiduciam ex hac quantulacumque operae meae gratia capias. €Moriendum est. Debetur hoc sane disciplinae militari, debetur castrorum severitati. Infelix exeuntium omen miseraeque primitiae! Si alterum €utique ex domo nostra destinabatis, cur non senem potius traxistis? €Quid nunc tibi proderit, miserrime adulescens, quod modestus in pace, €quod pius? Et si contigisset civitati felicior quies, optimus filius eras. Moriendum est. Quid tibi praestare infelix pater possum? Cum duceris, €flebo, plangam. Hos quos sumpseram modo ex victoria publica laetos €habitus abducite. Merui ambitiosus pater scilicet ne quid de militari €severitate detraherem, ne viderer vir fortis desertori ignoscere. Conten-€tus fui post tot merita, favente tota civitate, ut tantum innocens essem. Et ecce iam miserantes video iudicum vultus; quorundam deprehen-€duntur lacrimae. Potui plus optare, potui. Sic quoque ego te, fili, occidi. @1 €At tu, quisquis es in quem transferetur hoc infelix ministerium, supremas €audi patris miserrimi voces. Hoc saltem fortunae meae praesta: semel €ferias.  Ÿôÿ@@@@{1Flens luxuriosi pater}1 ŸðòÿFlens pater per publicum filium luxuriosum sequebatur. Dementiae reus €est. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hoc genus controversiarum paene divisionem non exigit. Illa com-€munis fere omnibus ex lege dementiae pendentibus controversiis €quaestio est, quid dementia sit; et an haec dementia sit. In eo quo €quaerimus quid sit dementia, et finitionibus utrimque positis et omni €tractatu, hanc controversiam dividemus ut quaeratur utrum dementia ea €demum accipi debeat quae habeat aequalem mentis errorem an etiam ex singulis vel paucis intellegi possit. Haec saepe tractata sunt: ad crimen €ipsum veniamus. Intellego et indignari posse hunc patrem quod reus €dementiae a luxurioso fiat et eum multa graviter et aspere dicere contra €filium posse: recipit adversarii persona; sed videamus an recipiat nostra. €Nam sicut paulo ante praecipiebam vobis ut personam intueremini €eius apud quem dicenda esset sententia, sic nunc quoque admoneam necesse est ut intueamur personam quam nobis induimus. Pater hic €qualis est? Non acer: luxuriosum non abdicavit, non conviciatus est; €etiam cum aliquid admonendi gratia faceret, tacuit tamen. Non durus: €flevit enim. Quidquid contra colorem talis animi dixerimus, quodam €modo contra thema dicemus. Consilium itaque totius actionis ex iis €capere debemus quae praecesserunt. Quid aliud praecessit [2quam]2 mollis invidia? Ergo cum adprobaverimus non uno facto dementiam esse €convincendam, veniemus ad ordinem defensionis. Ante actae vitae ratio €constet. Hoc non propterea tantum dicendum est quod sic defendi reus €potest, sed etiam quod invidia redit ad accusatorem: omnia enim quae €pro se dixerit in filium dicet. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quid feci dementer? Iuvenis frugaliter vixi, patrimonium auxi, €uxorem duxi, filium sustuli, hunc amo. 'Flens' inquit 'me per publicum €sequeris.' Poterant ista et separata defendi; nam neque admirationi €profecto cuiquam mortalium esset quod pater filium sequerer et separatae ab hoc lacrimae poterant videri non ad te pertinere. Sed ne ulla €arte suffugere crimen accusatoris mei videar, totum hoc quod obicitur €iungam. Lacrimae sunt in culpa. Fleo fortasse supervacua: sic me €consolaris, sic lacrimas patris tui siccas? Flendum mihi hodie foret, etiam €si hoc antea non fecissem. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Nolo quisquam me reprehendat tamquam vobis locos non dem. Si €ampliare declamationem voletis et ingenium exercere, dicetis quod ad €causam huius nullo modo, ad delectationem aurium fortasse pertineat. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Nondum privatas ac peculiares lacrimarum reddo causas; interim, €quis miratur flere hominem? Hinc infantia incipit, in hanc necessitatem €plerumque fortuna deducit. Quis enim est dies qui non triste aliquid et þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¼˜‰flebile nobis minetur? Si nullam aliam rationem lacrimarum haberemus, €conspectus tamen hominum et ratio mortalitatis poterat elicere fletus. €Hae amicitiae, hae propinquitates, hi congressus, haec studia laudesque €intra breve temporis momentum occident atque labentur. Quotus €quisque transit dies quo non funus accipiamus? @@'Flens me sequeris, et per publicum sequeris.' Non totum crimen €obicis: diu hoc antea domi feci. Quantulum temporis spatium est quod €talem me vides? Fleo secreto, ubi cubiculum et nox et animus sibi relictus est. 'Flens me sequeris.' Quod possum. Miror equidem illos €fortissimos patres qui hunc animi dolorem semel recidunt, et in €universum flere definito aliquo temporis spatio semel queant. Flens te €per publicum sequor. Quid ergo? Non misereris? Gratulor crimini meo €si movi. Si haec tibi gravis videtur invidia, quid opus erat accusatione, €quid iudicibus, quid hac probatione dementiae? Sanare me poteras. @1 @@Exigis tamen causas lacrimarum mearum. Non me pecunia movet €(divites aliquando fuimus), non illos late quondam patentes agros €desidero, non faenus nec ingens pondus argenti. Nuper sine modo €desideravi vernulam meum.  Ÿôÿ@@@@{1Imperator provocatus a filio}1 Ÿðòÿ&7Qui provocatus ab hoste non pugnaverit, capite puniatur.& Filius €imperatoris ad hostes transfugit. Provocavit patrem. Ille non descendit €in certamen solus, sed acie commissa vicit hostes: in quo proelio et €filius eius cecidit. Accusatur quod provocatus ab hoste non pugnaverit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@An quisquis ab hoste provocatus non pugnaverit puniri debeat; an €haec lex ad imperatorem pertineat; an hic ab hoste provocatus sit; an €pugnaverit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui ab hoste provocatus non pugnaverit, capite puniatur.' In omnibus €quidem legibus solam spectari oportet scribentis voluntatem. Verba €enim ambigua et in plures intellectus ducta sunt, scribendarum legum €causa voluntas fuit. Ergo id unum spectari convenit propter quod scriptae sunt. Huius autem legis manifestum est hanc voluntatem esse, €uti puniatur quotiens commissum est propter quod constituta poena est: €supervacuum supplementum est. Ut contra verba interpretatio sequatur €aliquid, frequenter accidere potest, cum in aliis legibus tum in hac praecipue. Fingamus enim ab hoste provocatum aliquem aegrum, €fingamus provocatum eum qui proximo proelio debilitatus sit, fingamus €esse provocatum quem imperator in aliam partem expeditionis ire ius-€serit; profecto adversus neminem horum actio ex hac lege dabitur. @@Atqui mihi satis est efficere ut alicui non pugnare liceat. Nam si ulli €potest dari haec venia, non dubitabitur quin patri detur. Sed antequam @1 naturam defendo, imperatoris volo defendere dignitatem. Contendo €hanc legem ad milites pertinere: primum quod inter hos fere provocatio €fit, deinde quoniam legum lator numquam profecto tam inicus fuit ut €periclitari ex eventu pugnae unius civitatem summamque rei publicae €vellet. Fingamus enim ab aliquo ultimo militum provocari ducem: idem discrimen, idem periculum, inpar eventus est. Adice quod inter €praecipuas virtutes est imperatoris non pugnare aliquando. Sic extrahitur €hostis, sic impetus subitos partis adversae frangit mora, sic interclusos €commeatibus in deditionem venire fame cogimus. Itaque hercule €militem legimus robustum, legimus iuvenem: imperatorem facimus €senem. In illis enim vis corporum et manus sola spectatur, in his con-€silium et ratio, quae bona procedentis aetatis in locum virium subeunt. Ipsum praeterea nomen imperatoris satis significat non exigi manum €ipsius: imperare enim debet et praecipere. In summam, ab eo qui €provocatus ab hoste non pugnaverit supplicium optime exigit imperator. €Ergo si hoc solum apud vos dicerem: 'non pugnavit dux, non pugnavit €senex, non fecit summae rei discrimen', satis tamen iusta defensio €videretur. @@Adhuc tamen propius accedere ad interpretationem legis volo et, €quatenus pars diversa scripto innititur, etiam ipsa verba scrutari. Quid €tandem dicit lex? 'Qui ab hoste provocatus non pugnaverit.' Ab hoste €igitur, non a transfuga: nec umquam habuerim hunc ego perditissimo €parricidae honorem, ut illum in numero ponam eorum hominum qui pro re publica sua, qui pro patria pugnabant. Et si verba ipsa intuemur, €hoc satis est; si vero introspicere voluntatem voluerimus, ecquid €manifestum est non hoc sensisse legum latorem, ut ulla necessitate posset €cogi pater cum filio dimicare? An vero is qui scripsit 'hostem' non €videtur scripsisse alienum? Summa hac nominis utique minora complexus €est. Non ergo cogi potest quisquam lege ut cum filio suo pugnet. @@Hic tamen non defenditur adfectus et pietatis simulatione. 'Ego vero' €inquit 'pugnavi, sed quo modo pugnare oportebat vestrum imperatorem. €Unius sanguinem exigitis: exercitum cecidi. Par gladiatorum simile €postulatis: totius civitatis victoriam retuli. Numerate captivos, numerate @1 spolia, et aestimate an damnari debuerim quia plus praestiti. Quae sunt €enim quae lex postulet? Illa quidem pugnam tantummodo meam. €Verumtamen videtur tacitum hoc scribentis fuisse votum, ut et hostis €occideretur. Utrumque praestiti: et ego pugnavi et ille occisus est. @@'Sed non continget ea perditissimo iuveni quam quaerebat invidia, ut €videretur scelere occisus, ut nobilem facinori suo exitum daret: iaceat in €turba. Vos oro qui illud pugnae genus exigebatis, utrum tandem €eventum concepistis animo? Vicisset iuvenis senem, vicisset sceleratus €pium? Quantum res publica detrimenti, quantum lacrimarum, quantum €luctus amisso duce haberet et fractis militum animis et inclinata in posterum spe! An vero imperator vester occidisset illum temerarium €iuvenem et sceleratum? Eratne tanti ut publice commissum parricidium €videretur? Non iram numinum, non sterilitatem morbosque et alia €quibus magna scelera expiari solent timeremus? Ab hoc omine com-€misisset aciem?'  Ÿôÿ@@@@{1Legatum inter libertos}1 ŸðòÿTestamento quidam instituit heredem amicum et peti=t ab eo ut ex duobus €libertis quos relinquebat utri vellet decem milia daret. Unus ex libertis €peti=t; iudicio contendit. Victus est. Petit alter. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quae mihi iura, quam vetera cum patrono eorum fuerint, non est €dicendum: heres sum. Quantopere hi post libertatem satisfecerint, €videlicet hac contumelia qua mecum consistunt aeque manifestum. €Neuter apud illum meruit ut decem milia acciperet. Quare ergo hoc €testamento cavit ut darem hanc summam utri vellem? Non poterat aliter efficere ut mihi isti obsequerentur. Excogitavit ergo optimus omnium €amicorum quomodo isti tamquam patrono mihi obsequerentur, cum €alioqui praedivinaret hoc quod accidit, nullam apud istos fore amicitiae €summae, nullam nostrae coniunctionis reverentiam. @1 @@Ratio ergo testamenti talis est; ne ius quidem dubium erat, etiam €antequam veniret in dubium. Petis a me decem milia ex testamento €patroni tui. Interrogo an dari iusserit tibi. Quantaelibet sis impudentiae, non mentieris. Quare ne illa quidem tibi actio quae invidiam facere solet €legatum non solventibus relicta est, ut dicas: 'quod ego merui, quod ego €iure peto.' Repetis quod tibi non est relictum. Verum hoc esse mani-€festum est: peti=t alter prior, qui sibi magis dignus videbatur; quo petente €tacuisti; non tamen optinuit id quod nullo iure poterat optinere, ut acciperet legatum incertum. 'Sed hoc ipso apparet' inquit 'deberi mihi, €quod ille cum iudicio contendisset victus est.' Nondum diligenter verba €testamenti legis. Non enim hoc scriptum est tantum, ut alteri ex libertis €darem, sed illud, quo mihi et plena et (quo magis doleas) perpetua liber-tas relicta est: darem utri vellem. Ergo si hoc non cadit in rerum €naturam, ut ego illi malim dare qui mecum contendit, sperares; aut, si €hoc probare potes, me tibi malle, forsitan iudicio quoque non inique €contendes. Si quidem neutrum horum tale est ut contra me sit, satis sit utrique vestrum separatim dicere: tibi nolo. 'Sic ergo hoc respondebis €semper?' Puta me dicere: querere de te atque officiis tuis, qui non aliter €meruisti. Fortasse vexare vos voluit et legatum sperare semper et alternis þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚¾—„desperare. Sic tueri me volo ut dicam: semper. Ante omnia enim €testamento tempus non est cautum quo solvam. Ac ne caveri quidem €potuit; nam qui dicit 'utri malueris' et tempus non adicit, manifesto illud €quoque significat, cum volueris utri volueris solves. @@Adhuc ergo ambo improbi estis, ambo calumniatores. Quam sapienter €tacueras! Si in hoc perseverasses, videreris mihi verecundior, sperarem €futurum ut diligentius servares pecuniam quam non cupide acceperas; €nunc incipit mihi videri minus ille peccasse. Litigavit ante experimentum, litigavit ante sententiam; tu non credis iudicibus. 'Neuter ergo accipiet? €Cum voluerit patronus alteri dari, non potest ab altero hoc legatum peti €ex voluntate defuncti?' Neuter vestrum dicere potest: 'hoc patronus dari €mihi voluit.' Habuit hunc honorem mihi, ut istud esset beneficium €meum. Me ergo emereri debet et a me istud petere quod a patrono non €petisset. @@Detegam vobis propositum amici mei: meliori dari voluit. Hoc sciri ex €praeterita vita vestra non potest: alioqui ipse scisset et, si ulla inter vos @1 €fuisset differentia, nominatim reliquisset. Hoc legato patroni vestri necesse est utrique vestrum diligentius vivere. Utri dabo? Uter vestrum €patronum magis desideraverit, uter vestrum frugalius vixerit, uter €vestrum modestior fuerit: quid vos diutius traham?_utri voluero. €Interim similes estis, eandem causam habetis. Non magis ego de vobis €iudicare possum quam patronus vester.  Ÿôÿ@@@@{1Adultera venefica}1 ŸðòÿQui uxorem adulterii ream detulerat dixit communem filium testem €fore. Inter moras iudicii adulescens ambiguis signis cruditatis et veneni €decessit. Vult maritus agere cum uxore veneficii. Illa postulat ut prae-€feratur iudicium adulterii. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Antequam criminum facimus comparationem, sic agere possum: €veneficii accuso, responde; occisum a te filium dico, defende. Sint paria €quae obicio, non possunt uno iudicio cognosci; aequum est ream €respondere ad id quod obicitur. @@Puta omittere me quod antea obiecerim, non perseverare in eo propter €quod detuli: de vita cogitari aequum est, de maiore [2re]2 quaeri prius. €Postea dicam ex qua diffidentia praeferri iudicium adulterii velit; interim €duo crimina apud vos proponuntur, adulterium et parricidium: de utro prius cognosci oportet? Hocine aequum est, sceleris gravissimi, sceleris €atrocissimi dilationem impetrari quia et adultera est? Si nihil illi ante €obiecissem, continuo rationem redderet; quoniam ad parricidium prioris criminis diffidentia venit, huc trahit propter quod occidit. Filium ab hac €occisum esse dico: quamdiu, iudices, sinetis hoc esse dubium? Vivit €interim in civitate, inter nos est femina inter prodigia numeranda, implet €numerum civitatis: et vivet dum bis rea sit, praesertim in hac civitate in @1 qua iudicia diu differuntur. De me utique mirari non potestis si omnes €moras odi, omnes dilationes: liceat vindicare filium dum vivo, antequam €ad accusatorem transeatur a teste. An hoc aequum, hoc cuiquam vestrum €iustum videri potest, ut censeatis adulterium esse inter crimina, par-€ricidium inter maledicta? @@'Causam dicere adulterii volo.' Hoc est, peri=t ille testis. Mihi autem €vacat hoc tempore curam agere lectuli mei? Flens et orbus querar quod €uxor mea alium amaverit, alium mihi praetulerit? Ego ne priore quidem €tempore istud crimen ad iudicem perduxissem nisi quod sciebat filius meus. Si amisissem tantum optimum iuvenem, excusate tamen omnibus €aliis causis renuntiarem; verum confitendum est: ego occidi, ego, qui €palam nominavi, qui omnem iudicii prioris fiduciam in hoc esse con-€fessus sum. Tua porro quid interest? Utere hoc argumento, quod tibi €obicere adulterium nolui, pone hoc inter praeiudicia accusationis, dum ego ago meo iudicio. Dic legem qua vindicari potest utrumque. Nempe €hoc inter alia dictum est: 'Quam causam dandi veneni filio meo habui? €Adultera non eram.' Illic videbimus, illic reddemus rationem. Nec te hoc €fefellit. Sed naturalis improbis hominibus dilationis est cupiditas. Hic infamiae vides poenam. Quid autem fama ad te aut opinio? Sed occur-€runt illae cogitationes: 'Quaeretur de adulterio et quaeretur diu, et €%extrahet iudicium, sicut adhuc extrahit%, ut sequatur adulterii poenam €alia subscriptio, alii iudices et alia sortitionis fortuna. Interim ut nihil €artes valeant, multum fata possunt: multum citra scelus quoque €impedimenti per se ipsa mortalitas adfert. Ut nihil prosit, vixero tamen, €et, quod mihi vita ipsa iucundius est, tamdiu superstes testi vixero.'  Ÿôÿ@@@@{1Multati socius}1 Ÿðòÿ&7Sociorum communia sint damna et lucra.& Ex duobus sociis alter in €civitate erat, alter peregre. Cum bello laboraret civitas, decrevit ut intra €certum diem reverterentur qui abessent, qui non venisset multaretur €publicatione bonorum. Exacta est pars a praesente negotiatore %absen-€tis%. Reversus ille partem petit reliquorum bonorum. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Saepe vobis dixi quomodo ad inveniendum statum facillime per-€veniretis. Qui sint omnes novistis. Primum singulos repetite; sublatis iis €quos certum erit non esse, inter residuos quaeremus. Quaerendi autem €via haec erit. Videamus quid proponat petitor, quid respondeat possessor €vel reus: ex eo quaestio nascitur; ea nobis [2statum]2 demonstrabit. Neque hoc dico, quid primum dicat petitor, quid ille respondeat. Non €enim ex prima quaestione ducendus est status, sed ex potentissima. €Videndum erit an post divisionem socii sint. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Sociorum damna et lucra communia sint.' Fortasse videri potest €supervacuum laudare legem. Nam et apparet prudentissimos maiores et €constitutores huius civitatis sapienter rogasse, et, cum hoc iure civitas €tamdiu usa sit, iam adprobatum est. Verumtamen causa exigit ut €aequitatem quoque legis intueamur, non ut vos religiosius iudicetis, sed ut appareat quam improbe socius meus faciat. 'Sociorum communia €damna et lucra sint.' Sacra res est et quaedam fraternitas propositorum, €animorum * * *. Consortes enim potest facere casus; ceterum quidem €cum duo homines omnes fortunas suas contulerunt, omnes casus €miscuerunt, unum quoddam factum est. Quid est iustius quam com-positum patrimonium habere condicionem unius? %societatis hoc enim €est unitas% Vides ergo et damna et lucra communia esse debere; et nihil €non aequum est quod utrique parti scriptum est. @@'Eventus nos diduxit; sed de sociis [2lex]2 loquitur idem agentibus.' €Illud suo loco imputabo, quod hic domi semper et custos tantum €pecuniae fuit, ego sum ille qui longas terras et ignotas regiones peragravi, €ego ille qui tam longe abieram ut in patriam redire non possem. Ex hac €igitur lege postulo ut communia sint %quae in vobis sunt%, ut dividantur. @@Quid ais? Perisse patrimonii partem, et mihi perisse; adicis mea culpa €perisse. Omnia haec interim confiteri libet: commune tamen damnum est. Negat hoc esse damnum et poenae nomen imponit. Ego porro €damnum existimo esse amissionem eorum quae habueris; neque enim @1 €veniet in dubitationem quin amiserimus aliquid ex iis quae habebamus. €Hic poenam appellat. Possum non negare, cum et ipsa poena damni €genus sit. Nam mihi ex hoc quod plerisque criminibus pecuniae poena imponebatur appellata etiam ipsa damnatio videtur. [4Ablatum est aliquid €mihi; sane etiam confitear (quid interest quomodo ablatum sit?), ego €perdidi. Nam et si latro abstulisset, mihi abstulerat, et si in piratas ego incidissem mercator, ego amiseram; peribat hoc utrique nostrum.]4 Quid €si etiam poenae id genus est quod casus attulit? Sane enim feramus €hanc tuam finitionem, ut damnum credamus esse fortuitam rerum €amissionem: quid tam fortuitum potest esse quam quod accidit? Non €enim [2factum est]2 lege vetere et ante profectionem meam scripta et quam ego nosse possem et in quam mea culpa inciderem. Quid fortuito €accidit? Bellum. Quid fortuito accidit? Ignorantia mea. Non est tale €quale si in furto deprehensus quadruplo damnatus essem. Tum enim €diceres: 'noveras damnum, noveras legem, vitio tuo incidisti in hanc.' Haec non eo pertinent, quo genere damni adflictus sim. Nam si þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚À˜Œ‚naufragium fecissem, diceres: 'vitio tuo; navigabas enim,' et si spoliatus €essem a latronibus, diceres: 'vitio tuo; parum diligenter custodiebas.' Quotumquodque damni genus est cui non adplicari reprehensio possit? €Si mancipiorum mortes sunt, 'parum curasti, medicinam non adhibuisti'. €Hoc habent gravissimum damna, quod vix ulla sine paenitentia sunt. €Ergo tunc quoque si vitio meo factum esset, si lege vetere, damna tamen €communia erant.  Ÿôÿ@@@@{1Invicem venefici frater et medicus}1 ŸðòÿFratres consortes inimici esse coeperunt. Diviserunt. Alter ex his €medicum instituit heredem. Postea redierunt in gratiam. Is qui medicum @1 €amicum habebat, cum cenasset apud fratrem et domum redisset, dixit €suspicari se venenum sibi datum. Respondit medicus potionem se €daturum remedii, et dedit; qua epota ille decessit. Invicem se reos €deferunt veneficii frater et medicus. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Etiamsi causa unius hodie agnoscitur, tamen, cum eum de cuius morte €agitur constet veneno perisse, idque inter duos litigantes conveniat, €alterutrius eum veneno perisse, ita committenda utrimque causa est ut non minor nobis defensionis quam accusationis habenda sit ratio. Itaque, €etiamsi dolor fratris amissi et condicio iudicii quo accuso hoc videtur €exigere primum ac paene solum, ut ea quae obieci probem, ignoscetis €tamen mihi si primum defensionis meae putavero habendam esse €rationem, neque hoc eo tantum, quod pertinet ad pudorem [hodie] €meum, sed eo etiam, quod plus auctoritatis habiturum me in accusatione €scio si ad illam innocens venero. @@Quaeritur ergo, iudices, venenum ego fratri dederim an iste alieno. €Non me fugit nomen quo utitur [amicus]; et rogo sciatis, iudices, de hoc €ipso quaeri hodie, an amicus fuerit. Sine dubio, etiamsi certa utriusque €nominis fides esset, neminem vestrum praeteriret quantum praeferri fratrem amico oporteret. Nam quae potest amicitia esse tam felix quae €imitetur fraternitatem? Certe quotiens blandiri volumus iis qui esse amici €videntur, nulla adulatio procedere ultra hoc nomen potest, quam ut €fratres vocemus: adeo inane etiam nomen [2valet]2 et umbra quaedam naturae videtur simile amicitiae nomen imponere. Cum vero me fratrem €constet esse, [2iste]2, si venenum (ut probabo) dedit, amicus utique non €fuerit, quae comparatio esse personarum potest? Ac si tantum de amore €quaereretur, iudices, multum natura vinceret; nunc plus est aliquanto €de quo apud vos agitur: quaeritur enim an ego fratrem potuerim occidere. Ergo inter homicidium et parricidium cognoscitis. Nondum de persona @1 €loquor utriusque, non de causa; interim quaero, iudices, utri parti €faveatis, utrum verum esse pro civitate, pro temporibus velitis. Equidem, €iudices, admirari me confiteor aut constitutas esse de tantis sceleribus €leges aut ullos inveniri potuisse mortalium in quos caderet ista suspicio. Fratrem suum potuit aliquis occidere? Non obstitit tacita natura, non €sanguinis vis? Non sceleribus manus suas obiecit quaecumque est illa, €quae certe creditur esse, pietas? Fratrem occisuro non succurrit com-€munis uterus, non eadem causa vitae, non una primordia, non illa [con-€suetudo] quae alienos etiam ac nulla necessitudine inter se coniunctos €componere et adstringere adfectibus potest consuetudo actae pariter infantiae, pueritiae studia, lusus tristia ioci? Membra hercule inter se €citius pugnaverint et si qua in nobis natura geminavit diversos ceperint €adfectus. Nam quid est aliud fraternitas quam divisus spiritus et quae ad €tuendos nos natura concessa sunt multiplicata?_eo quidem felicius €quod diversis etiam ac distantibus locis esse ibidem ac plura simul obire possumus. Huic necessitudini qui dare venenum potest non oculos €effodiet suos, non manus in viscera sua armabit? Habet ergo hoc primum €(ut parcissime dixerim) admirationem. Neque ego ignoro, iudices, €quanto me onere premam: ipse confiteor nullis suppliciis, nullis poenis, €nulla me omnium hominum ira posse pensare, si feci. @@Vult detrahere fraternitati auctoritatem: 'discordes' inquit 'fuistis.' €Nondum rationem huius criminis reddo; illud interim testor, hunc €bonum amicum utrique maledicere. Nunc mihi, frater, in quacumque parte naturae es, agenda causa et tua est. Aliquid ex summa fraternitatis €gratia defuisse visum est aliquando, dum forsitan uterque alterius €animum magis exigit fiducia sui. Bene hercule Fortuna quod uterque €tunc incolumis, quod penates sine lacrimis fuerunt: nulla parricidii suspicio tempore illo quo minus amabamus. Non tamen ista nostri animi €culpa fuit, nisi quia vitium est humanae mentis nimia cupiditas. Hi sunt €qui coniunctos separant animos, qui summae concordiae virus suum €interponunt, qui hereditates captant, qui se testamentis parant, qui ita €demum spem aliquam in posterum vitae habent si eos quos amicos appel- @1 laverunt carissimis pignoribus abduxerint. Quis fecerit illud inter nos €sic quaerite: nullam iste spem hereditatis habuisset si numquam dis-€sedissemus. Hoc igitur primum veluti mentium animique temptati €veneno sumus. Sed dii melius: neque longum istud fuit neque quicquam €ex eo secutum est quod emendari non posset: divisio sola, ut sciatis cui €heres sit, sed postea (quod satis est) gratia et rursus solida fraternitas, immo hercule maior artiorque coniunctio post paenitentiam. Nesciunt €homines quantum boni fraternitas habeat qui numquam dissederunt. Ut €dulcius serenum post tempestates est, ita nostris animis laceratis et €%domi% castigatis velut portus ille fraternitatis occurrit. Amabamus €etiam in praeteritum, nec caritas fuit illa sed invicem satisfactio. €Utinamque hoc non palam, non manifeste fecissemus, ut videretur frater €meus nullo modo mutaturus testamentum. @@Personae igitur nullo modo comparantur: alienus et frater. Supervacua €mentio discordiae, cum et illo tempore constiterit innocentia, et id €tempus quod in culpam deducitur non solum sine discordia fuerit, €verum etiam maior atque artior caritas post illam de qua locutus sum €paenitentiam increverit. @@Proximum est, ut opinor, excutere causas. Et quod ad me quidem €pertinet videor de his satis locutus. Nam si inimicitiae eo tempore non €fuerunt quo frater meus accepit venenum, mihi certe hoc faciendi ratio €non fuit: qui, si essem malus frater, uti tamen bonitatis simulatione €debebam usque ad mutationem testamenti: nam quid obstabat quo minus non ultionem tantum sed etiam lucrum consequerer? Si ego non €habui rationem dandi veneni fratri, videbo an hic habuerit. Heres est: €hoc per se potens est. Omnia quaecumque toto orbe terrarum commit-€tuntur scelera circumspicite, iudices: pleraque ex cupiditate nascuntur. Haec latrones facit, haec piratas, haec intra muros etiam atque intra €domos nostras et templa sicas percussorum acuit, inde nata sunt venena; €ut mihi videatur rerum natura omnibus in hominem collatis bonis unum €metum opposuisse. Tolle pecuniam: bella sustuleris, sustuleris seditiones. Hanc ergo causam habuisti. Et aliud est aliis pecunia. Si de cupiditate €sola loquendum mihi foret, dicerem: 'hereditatem concupisti, homo @1 €locuples.' Nunc hereditatem concupisti id solum habiturus quod scelere €adquisisses. Quid enim? iam te metiri incipis et longam domus nostrae €patientiam calcas? Ecquid scis quid paulo ante fueris? Nunc te circum-€fluens pecunia, nunc ista mancipia et quidquid quaesisti scelere ditabunt? @@Venenum dicor dedisse in cena mea. O di inmortales! Erat quidem €honestius illa defensione patrocinari causae meae. Venenum aliquis inter €lares suos, inter sacra mensae, coronatis pariter quos colebamus dis €inmortalibus, venenum aliquis hilaris hilari dedit? Non hoc ipsum obstitit conatibus meis, quod non credebatur? Venenum aliquis circum-€stante familia, praesentibus ministeriis daret, foedaturus continuo €cadavere illud convivium suum? Ut severa nobis antiquitas tradidit, €infestos animos placavere mensae, et homines qui inter se armis atque exercitibus conflixerant tuti tamen iacuere media cenae fide. Sic defendi €decebat innocentiam. Sed quatenus tamquam maligni loquimur, €quatenus tamquam suspecti, in praesentia seponite mentem meam, þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Á˜–„seponite fraternitatem, seponite ante actam vitam. Tamquam de vene-€ficio loquor. Quo minus loco, quo minus tempore dare fratri meo debuerim venenum? Neque enim quisquam dubitat, iudices, quin €faciendi sceleris consilium non unam viam intueatur, ut ad summam €cogitati inchoatique perveniat, sed illam alteram vel magis necessariam €et quae penitus in cogitationibus sedeat, ut scelus quod commisit neget. €Venenum do: et unde scio an exhausta potione statim concidat? Venit €ad mensam meam, inter convivas meos expirat frater meus: in quem €scelus translaturus, quem deorum hominumque invocaturus? Non fuit ergo locus idoneus, non fuit tempus. Adice quod ego daturus venenum €potui timere ne deprehenderer, ne praesentiret, ne intellegeret, ne colore €venenum deprehenderet, ne qua vis odoris se ostenderet. Nulli venenum €facilius dari potest quam qui accipit utique tamquam medicamentum. Ergo nullum consilium sceleris mei est; at tui quanta occasio! Quam-€quam de hac postea loquar; paulum enim me interpellat ordo, ut illud defendendum existimem, quod fratrem meum ait suspicatum. Ante €omnia, iudices, quod sit illud suspicionis genus non intellego. Postquam €biberat, fingamus cibos redundasse, fingamus aliquem sensum interi-€orum fuisse: haec tamen omnia accidere etiam ex innocenti convivio €possunt. Unde ergo suspicio est? Unde illae simultates, unde illa discordia. Simul et illud vos, iudices, intueri oportet, epota huius @1 €potione fratrem meum continuo perisse: non potest videri eo veneno €perisse in quo ante momentum mortis suspicio fuit. Verum haec ex €huiusmodi causis orta suspicio plenissimam %defendi% veneni oc-€casionem dedit. Prima illa, quod habebas cui obiceres, altera illa, quod €qualemcumque potionem accepturus erat frater: etsi illam tristem visu, €etsi illam gustu asperam, bibendum est tamen cum dicas remedium. @@Sed quid ego diutius? Si venenum a me accepisset, tu sanasses: nam et €pollicitus es, habebas medicamentum, et tale medicamentum dicebas €quo propere reduceres spiritum, quo vita reponi posset, quo venena €fugarentur, quo transmitterentur. Potionem dedisti aut remedii aut €veneni. Si remedii dedisses, viveret. Non id apparet. Ergo venenum €dedisti. @@Multa sunt, iudices, quae minus clare verbis atque actione exprimi €possunt. Utinam quidem fortuna praestitisset ut frater meus viveret: €ostendissem vobis medicum. Hoc enim ante omnia dico, iudices: €medicum. Ostendissem potionem hanc non cotidianam et qua omnes utimur, sed medicamentis permixtam et oneratam. [4Dat medicus me-€dicamentum. Qui acceptam bibit potionem, statim expirat.]4 Quid €tandem hic argumentandum erat, quid tandem hic probandum? Non €oculis iudicassetis, non continuo strictis faucibus rapiendus ad sup-€plicium veneficus videretur, qui nunc etiam spolia occisi hominis tenet €et, subito locuples, ait se tantundem habere quantum me qui nuper €divisi. @@Mihi quid relictum est praeter luctus et lacrimas? Ultimum ergo illud €nobis, frater miserrime, convivium erat? Sicine digressi sumus? In has €spes discessimus? Habui occasionem %merendi%. Diu insidiatus essem. €Potui tibi venenum dare de quo nihil suspicareris.  Ÿôÿ@@@@{1Abdico te nisi desinis}1 ŸðòÿStricto gladio et cruento processit adulescens in contionem et dixit oc-€cisum a se patrem quod ab eo tyrannis adfectaretur. Perduxit magi- @1 €stratum in domum, ostendit apparatum tyrannidis. Cum excuteretur €corpus, inventae sunt tabellae ad filium, in quibus erat hoc: 'abdico te €nisi desinis, et si contradixeris indicabo causas.' Reus est iuvenis ad-€fectatae tyrannidis. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quod circa probationem criminis huiusmodi difficillimum solet esse, €certum est: adfectatam tyrannidem; certum est adfectatam esse in hac €domo; omnisque eo deducitur quaestio, ut dispiciatis utrum a patre €huius an ab hoc sit adfectata. @@Nihil de moribus huius adhuc dico: aetates comparate. Senex ille et €aetatis exactae quam rationem adfectandae tyrannidis habuit?_nisi €forte propter filium hoc fecit. Hic adulescens est: omnes cupiditates, €omnes impetus in hac aetate facilius convalescunt. Est quaedam praeterea €ratio sceleris (si hoc tamen nomen ullum accipit scelus): id temptavit quo frui diu posset. _Haec aetatum comparatio, illa animorum._ €Pater modestus est: etiam si quid facere severius voluit, minatus est. Hic €contra qualis adulescens? Ut nihil aliud obiciam quam quod ipse con-€fessus est, quam quod gloriae loco pro contione dixit, patrem suum €occidere potuit. Non quaero an innocentem_erit huius rei procedente oratione nobis locus; interim, occidere patrem potuit. Quid non cadat €in hunc animum, quid non recipiat haec temeritas? Minus est quod €negat. Si componendus nobis esset aliquis qui opprimere rem publicam, €qui libertatem patriae auferre posset, quam tandem mentem aliam €existimaremus? Fingamus hominem cruentum, hominem crudelem, €hominem apud quem nihil valeant iura naturae. Est quaedam scelerum €ipsorum societas, adeo ut vel uno appellari nomine potuerit utrumque €parricidium. @@Ergo et ex aetatibus et ex moribus credibilius est adfectatam ab €adulescente quam a sene tyrannidem. Cetera qualia sunt? Ac primum te €interrogo, si adfectari tyrannidem a patre tuo existimabas, cur occideris €antequam criminareris. Neque enim difficilis damnatio, nec longa iudicii €mora sequebatur: apparatus tyrannidis erat in domo. 'Deducendus @1 €tamen ad magistratus.' Et hoc certe non difficile fuit adversus senem ei qui occidit %eum quem criminaturus erat ut responderet sibi%. Non €potest ergo videri rei publicae gratia fecisse cui plus aliter praestitisset. €Nunc excutiamus qua causa feceris. Ante omnia gratias magistratibus €ago quod, non deprehendisse contenti ea quae ostendebantur, aliquid €et ipsi viderunt. Gratias ago etiam providentiae deorum inmortalium, €qui numquam ita opprimi veritatem voluerunt ut non magnis suis vestigiis emineret. Recitentur hae tabulae: 'abdicabo te.' Non lego €sequentia. Nego hanc esse fiduciam eius qui de adfectanda tyrannide €cogitavit. An ille in iudicium vocare ausus fuisset et ignominia adficere €adulescentem omnia scientem? Non enim tyrannis convincenda vestigiis erat neque argumentis eruenda: domi arma, domi apparatus. Et si hanc €causam abdicandi te non habuit, dicas oportet quam aliam habuerit. Non €consentiebas consiliis eius? Hoc minus te debebat offendere: ille, si te €tamquam indicem timuisset, potuit occidere. Satis ergo plenum vel hoc erat argumentum innocentiae, severitas et vindicta. Quid tamen adiectum €est? 'Si responderis, causas indicabo.' Quaerite nunc uter malae sit €conscientiae. Ille minatur. Cur taceri voluit? Quoniam pater erat, €quoniam numquam hi adfectus in tantum vincuntur odio ut non ad €naturam suam tamen revertantur. Causas, quas ille se dicturum minatus €est, tu ostendisti. Haec arma detecturus erat si respondisses, hos ap-€paratus protracturus in medium. @@Satis apparere omnibus arbitror adfectatam ab hoc esse tyrannidem. Ne €quem autem vestrum securum faciat hoc, quod oppressa, quod de-€prehensa est tyrannis; apparatus enim iste testatur adulescentis mentem. €Num latro innocentiam accipit si quis illi gladium extorqueat? Minatur €aliquis moenibus flammas: num igitur facere securitatem civitati potest si €quis faces eius extinxerit? Non habet nunc arma, non habet apparatum: €sed habet animum. @@Nec mihi hoc satis est adprobare, iudices, tyrannum futurum, nisi €illud quoque ante oculos vestros posuero, qualis sit futurus tyrannus. €Ullius hic parcet corpori qui patrem trucidavit? Ullius hic criminis aget €verecundiam qui parricidium professus est in contione, qui gladium €illum cruentum stillantemque sanguine ostendere populo non recusavit? €Quid ille manibus imperabit alienis, tantum suis ausus? @1  Ÿôÿ@@@@{1Alexander templum dedicans}1 Ÿðòÿ&7Qui hosti opem tulerit, capite puniatur.& Alexander bello Athenas €cum premeret templum extra muros positum incendit. Pestilentia €laborare coepit. Responsum est non posse finiri nisi templum restituis-€set, * * * Restituto templo Atheniensis sacerdos, Alexandro pollicente €discessurum se ab armis si dedicaret, dedicavit. Discessit ab obsidione þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ßðòÿ†Athenarum Alexander. Dicitur sacerdos hosti opem tulisse. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Quam potest maxima religione iudicum implendus animus est. €Nam et sacerdos reus est, et datur ei crimini quod dedicaverit templum €et, quod utilissimum et causae etiam facile est, hoc tempore: nam et €praesentia numinis eius de quo agitur adprobata est. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Deos inmortales omnes quidem, praecipue tamen numen et mihi €maxime familiare et, sicut proxime experti sumus, praesentissimum, €iudices, invoco: ante omnia ut, si respectu sacrorum, si pietate, si €religione sola ductus feci quod obicitur mihi, velint inpunitum esse €sacerdotis officium; tum (quod me aliquando sollicitum habet) ne €aspere, ne irate hanc iudicii faciem intueri velint, in qua capitis periculo luitur quod templum dedicatum est. Oro igitur atque obtestor, si fieri €potest, ne damnari me velint, si minus, ne vindicari, tueanturque €civitatem in hac quam modo habere coepimus pace: immo vero hanc €vestris animis voluntatem, hoc propositum mentis inspirent, ne eo €tempore deos laedere velitis quo illis iam Alexander satisfecit. @@Qui, etiamsi bellum contra nos traditum ac relictum a patre usque €suscepit, etiamsi non tam propria quam hereditaria nobiscum constitit €contentione, omnia tamen alia inpune faciebat: dum res intra caedem €hominum stetit, dum intra vastationes agrorum, quamquam totius sancti @1 €ac venerabilis soli, secunda res tamen, ac ne illa numina quidem quae €semper excubare videntur pro nostra civitate satis ad tuendam urbem profuerunt. Ut vero ignem sacris postibus, ut ferrum vetustissimae €religioni admovere ausus est, intellexit sibi non esse bellum nobiscum. €Libenter audio quae ex diversa parte dicuntur: aegrum exercitum, €praecipiti morte consumptas copias; quis enim non videt omnia ista facta esse ut rursus templum esset? Ita illius quoque concitati, ut auditis, ac €temerarii iuvenis motus est animus. Vidit non aliunde petendum esse €quam a dis inmortalibus praesidium. Oraculum poposcit. Quae hic €culpa nostra est? Accepit. Videlicet dii inmortales ut peccantibus graves, €ita satisfacientibus faciles: si noluissent remedium illi pestilentiae con-cedere, non indicare potuerunt. Restitui iussere templa. Gratias publice €privatimque agamus: dedicare ipsi non permiserunt. Divisum parti-€tumque responso est quid Alexander facere deberet, quid nos. Ille quod €debuit fecit: templum speciosius quam fuerat et cultius extruxit animo regis periclitantis; partes supererant meae. Excuso me vobis, dii inmor-€tales, quod non statim ad condicionem dedicationis accessi: hoc enim et €responso et Alexandro satis erat, quod permittebant. Ego nihilominus €magna mercede suscepi hoc officium: pacem poposci. Impetravi: veluti €ore ipsius dei iussus promisit, praestitit. Haec est criminum meorum, €iudices, summa: et templum habemus et pacem. @@Hosti opem tulisse dicor. Nondum causas facti mei reddo, nondum €rationem legis ipsius excutio; interim, quid vos putatis opem ferre? €Neque enim id solum quaeritur hac lege, an aliquis hosti profuerit. €Multa enim quae utilia sunt hosti et inviti et inprudentes facimus. €Ideoque hoc non complexa lex est, sed adversus eum se destrinxit qui €opem tulisset: illud, ut opinor, tale [2est]2, qui auxilio iuvisset, qui armis, €qui commeatu. Non sine causa: haec ipsius verbi proprietas continet. €Lex quaeri voluit an quis opem tulisset; quodammodo manum de-prehendit et ferentem coarguit. Causam autem huiusce iuris quis €ignoret? Animus, ut opinor, eius punitur qui hosti prodesse voluit. €Adversus proditorem, adversus hostem rei publicae conscripta lex est. €Quae si talia sunt, quid simile his commisi? Templum dedicavi. €Viderimus an hoc hosti profuerit; ad causam meam pertinet sciri quid €ego fecerim, non quid ex eo factum sit. @1 @@'At enim hoc hosti profuit.' Si ideo feci ut hosti prodessem, sane €sim legi isti obligatus. Si cum aliquid facerem pro universa re publica €utile etiam hosti fuit, non, ut opinor, damnis contendendum fuit. €Videamus ergo an hoc pro re publica fuerit. Nondum dico quae secutura €fuerint si non dedicassem; interim cum pietate vestra, Athenienses, loquor. [4Templum non illud vetus, non illud praesentissimae religionis, €non illud sit a quo totius civitatis nostrae petitur auctoritas, sed novum €aliquod et adhuc inexpertum; video in finibus nostris: est dedicandum. €Haec enim, priusquam dedicationis accipiant summam religionem, €opera sunt tantum: dedicatio est illa quae deum inducit, quae sede €destinata locat. Hoc ideo facere non cuicumque permittitur, nisi castae €manus, nisi familiaris sacris animus accesserit. Dedicatio solis, ut nunc comperimus, concessa Atheniensibus.]4 [4Hoc ergo fieri reor, iudices, €quod, cum ceterarum civitatium templa, in ipsis posita urbibus, fre-€quenter cum totis ruere atque incendi moenibus viderimus, nulla €vindicta, nulla religio, nulla eos qui fecerant supplicia consecuta sunt, hic sacrilegium pestilentia vindicatum.]4 Dedicationem destinabat: neque €enim aliter saltem templum esse existimaverat nisi dedicaretur. De €quocumque templo loquor: hoc templum non dedicabo? Quam multa €adhuc remitto! Taceo quid dii voluerint, taceo quid responsa praece-€perint; humanis consiliis locum relinquo: non dedicabo? Procedere ultra €volo: si Alexander ab obsidione tantum Athenarum recessisset, nonne aedificassemus, nonne restituissemus? [4Equidem ego omnibus nostris €sacris crediderim inesse numen.]4 Debetur hoc Atheniensium civitati, €debetur vetustissimo generi, debetur solo de quo contendisse quondam €deos inmortales non sine causa creditum est. Cetera tamen opinione €credimus et coniectura colligimus: in hoc numine sensimus momenta €bellorum, hoc pars utraque cognovit, hoc numen scit esse Alexander. €Adice quod [2dii]2 dedicari voluerunt. Si a quocumque voluissent, oc-€cupandum fuit mihi, cum Atheniensis sim; totum enim ego hunc populum, iudices, puto sacerdotem. 'At enim sic effectum est ut €laborare pestilentia exercitus Alexandri desineret.' Non dico desiturum €alioqui fuisse; periturus sit Alexander, perituri sint milites omnes: vultis @1 €uti hoc sacrilegii publici beneficio? Si quis vobis hanc poneret condi-€cionem, Athenienses, ut omnium potiremur gentium eversis exustisque €templis, non profecto acciperemus. Pluris nobis pietas, pluris nobis opinio, pluris disciplina civitatis fuisset. Moritur miles Alexandri: sed €templum sine numine, sine religione, sed templum adhuc est inter €praesidia hostium, sed non adire mihi, non colere, non agnoscere, non agere gratias licet. Vos porro cur perire exercitum Alexandri, cur €perseverare istam pestilentiam vultis? Nempe ne bellum haberetis. €Habetis pacem. Beneficium dedistis; ex illo quem gravissimum hostem timebamus habemus potentissimum amicum. Sint sane pertinacia odia, €Alexander responso satisfecerat: quod ad ipsum pertinuit, templum €restituerat, quod ad secundam quoque partem responsi pertinebat, €fecerat potestatem dedicandi. Mercedem quanta maxime dari poterat rei €publicae dedit. Tam iniustos vos creditis deos inmortales ut non fuerint €cogitaturi cuius culpa templum vacaret? Nam, ut dixi, si pestilentiam €finiri dii inmortales noluissent, aut nullum responsum aut aliud certe €dedissent. Demonstrata satisfactio et in hoc valet, ut accipienda sit. @@Vereor, iudices, ne quid fingere ex necessitate periculi videar, verum-€tamen me religionis meae dissimulare quae acciderunt non sinit ratio. €Alexandrum apud me valuisse solum putatis, aut ullam mercedem? Ego €illum recessurum putabam, etiamsi non pacisceretur. Deus, deus ille €(testor ipsum et praesentissimi conscientiam numinis), ille adegit, ille €iussit, ille in has preces misit: secundum hoc quodammodo fuit respon-€sum.  Ÿôÿ@@@@{1Bona sacrilegi}1 Ÿðòÿ&7Qui reum caedis damnaverit, bona eius possideat. Sacrilegi bona& €&7templo consecrentur.& Damnatus caedis cum torqueretur, dixit et €sacrilegium a se commissum. Ambigitur de bonis: sacerdos templo €vindicat, accusator sibi. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Antequam leges comparamus, intueri personas libet. Nos nullam €habemus in litigando propriam cupiditatem: non adquirimus nobis, þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ăpetimus bona templo, petimus honorem deo. Adversarius sibi vindicat €et in praemium operae suae deposcit; ostendit quare accusaverit. @@Quemadmodum personas comparavimus, ita comparemus et leges. €Idem demus utrique tempus, eandem utrique legi causam, ipsae tamen €etiam citra defensiones non parem rationem habent: scripta est altera €deo, altera homini. Aequum est priorem esse rationem religionis. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic subici poterit et locus in quo laudemus hanc legem. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Praeterea et alioqui iustius est sacrilegi bona pertinere ad templum €quam damnati ad accusatorem. Quare? Quoniam in sacrilegio propria €templi iniuria est, in damnatione rei alienum crimen. Ita illic praemium €est, hic solacium; illic datur ista pecunia, hic quodammodo redditur. @@Haec comparatio esset si ipsas leges committeremus; nunc nostra et €tempore prior est. Ante enim commisit sacrilegium quam caedem. Ac-€cusator hoc nititur, quod ante damnatus sit caedis quam sacrilegium €confessus sit. Non est autem intuendum quo tempore aperuerit se culpa €sed quo tempore commissa sit, quo tempore hanc poenam de qua quaeritur ille meruerit. Id cum ipsa natura iustum est, tum etiam legibus €apertum. In caede enim spectanda sit damnatio, in sacrilegio tempus €ipsum intuendum. Quare? Quoniam lex tua ita scripta est ut qui €damnaverit bona possideat [possidere non potes], lex mea ita scripta est €ut bona sacrilegi ad deum pertineant. Statim ergo ut fecit sacrilegium €devotus huic poenae est, et ante ista bona ad deum pertinere coeperunt quam lex damnaret. Vide quantum recedas ab intellectu iuris huiusce. €Si caedem ante sacrilegium commisisset, tamen %quoniam% postea caedis €damnatus esset, ad deum potius pertinerent. Non enim prodesset tibi €quod prius caedis tempus esset, quoniam lex tua non ad caedem sed ad €damnationem pertinet. Nunc vero, cum sacrilegium ante commissum €sit quam caedes, non est dubium quin bona ista templi sint. @1 @@'At enim praemium mihi debetur. Meo enim beneficio et sacrilegium €illud inventum est.' Immo hercule etiam illa caedes beneficio suo: ex quo €semel manus inquinavit, insecutae sunt illae protinus furiae, ut hunc €hominem palam occideret, ut reus deferretur, ut damnaretur, ut torqueretur, ut confiteretur. An vero tu illum, quod sacrilegium a se €commissum esse dixit, praestitisse ignibus quos nos subiecimus aut €flagellis putas? Nihil illa tormenta ad confessionem sacrilegii pertinebant, €non de hoc torquebatur. Numen erat profecto, numen illud quod €subiceret faces, quod acrioribus stimulis agitaret. Vos de caede tor-€quebatis, ille de sacrilegio confitebatur.  Ÿôÿ@@@@{1Hereditas fidei commissa}1 ŸðòÿPauper et dives vicini erant. Pauperi uxor speciosa. Rumor erat adulterari €pauperis uxorem a divite, conscio viro. Delatus lenocinii reus pauper et €absolutus est. Dives decessit herede instituto bonorum omnium paupere €et elogio tali: 'peto ut hanc hereditatem restituas ei cui rogavi.' Petit a €paupere uxor hereditatem tamquam fidei commissam. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Quid dicimus? Quomodo haec uxor et heres erit et adultera non erit? €Quomodo, si conscius nullius flagitii fuit maritus, illius potissimum €fidei haec hereditas mandata est? Invenienda est enim aliqua causa €propter quam heres sit. Numquid hic dives hanc speciosam adamavit, €cum ipsa loqui nihil ausus est, locutus est cum viro (et inde opinio), dum €captat, fecit testamentum? @@Quaedam, etiamsi themate non continentur, natura tamen ipsa mani-€festa sunt: matrimonium inter hos non esse qui litigant videtur mihi luce €clarius; non enim ego intellego %litem fidei tacite commissam nisi con-€scio%. Hoc eo pertinet, ne quis iudicum manifestas exigat probationes. €Non est causa quae recipiat testem, non est causa quae recipiat con- @1 signationem; scrutamur conscientiam eius qui adversarius est. Totum €ergo hoc iudicum opus est, ut inveniant veritatem, quae ita demum €poterit esse manifesta in causis latentibus et natura conditis si nihil €existimaverint exiguum quo inveniri veritas possit. Sic ergo prae-€parandus est animus iudicum ut etiam levioribus argumentis commoveri possit. Difficile est quidem natura probare tacitum fidei commissum. €Quomodo tamen probamus? Quaedam, etiamsi per se firma non sunt, €comparatione vincunt. Hereditas aut ad pauperem pertinet aut ad uxo-€rem pauperis; si ad pauperem non pertinet, ad uxorem pertinet. Elogium €scriptum est palam. Certe et manifeste electus hic est ad transitum here-€ditatis, huius silentium et fides est utique de restituenda hereditate. Ergo debet restituere alicui; si non huic, statim interrogo: cui? Habent hoc €incommodi controversiae scholasticae, quod quibusdam respondere non €possunt: sed quaedam incommoda huius generis etiam in forum ali-€quando descendunt; et ideo difficultatibus quoque utendum est. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ergo tibi non debetur. Superest ut alicui debeatur. 'Non' dicis €'superest ut huic debeatur.' Fidei tuae commissa hereditas est. Quam €committendi causam putamus? Necesse est infirmam esse personam cui €restitui oportet. Cum infirmam dico, non statim infirmiorem dico quam €te? Non aestimabimus per te ipsam fortunae inbecillitatem? Pauperem fecit heredem. Ergo oportet inveniri personam quae possit esse sub €tutela tua, cui minus tuto relicturus fuerit hereditatem quam tibi. Ergo €infirmam personam oportet esse feminae, et, si quid ad hanc infirmitatem adici potest, pauperis feminae. Adsum huic feminae. Duxi ex tua €persona argumentum, ducere ex nostra volo. Dico hunc animum fuisse €divitis, ut hanc faceret heredem. Cuius fidei committit? Maritum scripsit €heredem. Ergo si neque inveniri persona infirmior potest altera quae €tibi subiciatur quam haec, neque familiarior huic quam tua, credibile est €idcirco sic scriptum esse testamentum. @1 ôÿ@@@@{1[2SERMO]2}1 @@Quaedam argumenta etiam ex incommodis petenda sunt. ôÿ@@@@{1[2DECLAMATIO]2}1 @@Fuerit necesse est ratio aliqua et causa propter quam dives non ipsam €ad quam pervenire volebat hereditatem scripsit heredem. Obstiterit €oportet pudor non ille praetereundi aliquem propinquorum: praeteriit €enim; non ille scribendi aliquem extrarium heredem: scripsit enim €extrarium; non ille bona sua in aliquem humilem demittendi: demisit enim. Obstiterit oportet familiarior aliqua causa: non poterat salvo €pudore hanc scribere heredem. Postea vobis causam verecundiae huius €adprobabo, postea scribentis animum; interim, fuit aliquid quod ob-€staret diviti quo minus hanc scriberet heredem. @@'Quo merito' inquit 'tuo te scripsit heredem?' Vox communis est: €isdem verbis interrogare te possum: quid merueras ut te scriberet €heredem? Quamdiu enim tertium non exhibes cui debeatur hereditas, €inter nos quaestio est. Si nominasses, fortasse et illi dicerem: quo merito? €Sed neque nominas ullum extrarium neque vindicare tibi potes here-ditatem. Proinde nobis responde: quo merito? Nullo. * * * Quis ignorat €testamentorum fortunam? Et esset fortasse in totum iniquum requiri a €nobis mentis alienae rationem. Sunt quidam inrationabiles impetus €animorum, quaedam gratuita, ut vulgo vocantur, odia. Quotiens €audivimus filium dicentem: 'quo meo merito pater me exheredavit?'? €Nullam rem frequentior admiratio sequitur. @@Sed tolerabile erat si interrogaremur hoc tantum de hereditate: altius €convicium quaestio ista habet. Quid si non communis ista infamia €fuisset, quid ergo? Negem fuisse rumorem qui aspergeret hanc feminam? €Tu scis an vera sint. Et praesenti fortasse liti vel expediebat confiteri. €Nam si istud quod intellegi vis verum est, utique hereditas nostra est. Sed pecunia potius periclitemur: nullum meritum uxoris tuae adversus €divitem fuit. Quasi vero meritis tantum hereditates contingant. Interest €an ametur qui amat? Potuit hanc amasse feminam dives, salva huius @1 conscientia: erat speciosa, erat, potuit in hunc adfectum incidisse. Multi €sunt qui testamenta sic scribant tamquam illud ad vitam eorum pertineat. €Sic quidam heredes scribunt eos quos captant tamquam intellecturos, €quamquam secreto scriptos. Potuit ergo amor in causa esse, potuit ipsa þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ř…pudicitiae admiratio in causa fuisse. %Sedit% virtutum intellectum rerum €natura: nulla tanta vitia sunt quae non meliora mirentur. @@Sed quatenus suspicamur, videor perspicere rationem quare hoc tibi €mandaverit. Nondum illa opinio, nondum accusator %videt haec tam-€quam ab advocatis audies ego de te suspicer%. Pauper eras, vicinus eras. Huius noti mores, certa sanctitas; argumento probabimus: cum rumor €utrumque infamaret, tu reus factus es; a te lenocinium committi dixit €accusator, non ab hac adulterium. Non ergo nova haec erit suspicio mea €neque ex me nata. Id quod accusator tibi obiecit, hodie credo: locutum €esse tecum divitem, egisse tecum, promisisse tibi multa, novissime etiam €iactasse testamentum.  Ÿôÿ@@@@{1Legati filius victima pestilentiae}1 ŸðòÿQui pestilentia laborabant miserunt legatum ad oraculum petendum. €Responsum est ei filium ipsius immolandum esse. Ille nuntiavit civitati €sacra desiderari; filio verum confessus est. Sacris finitis pestilentia non est €finita. Filius processit in contionem et se ipse interfecit. Finita pestilentia €reus est legatus laesae rei publicae. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Existimaveram, iudices, consecutum esse me hoc saltem, ut sanguine €meo servata civitas datae salutis grata meminisset, atque eo magis quod @1 filius meus non necessitate immolatus erat sed voluntate. Verum hoc €adeo in contrarium cessit ut inventi sint in hoc populo qui, rem nescio €indignatione magis dolendam an vanitate ridendam, obiciant homini €pestilentiam. Et remedium deberi diis inmortalibus putant, si quid vero €passi sumus tali remedio dignum, nostrae infirmitati adsignatur. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Fere commendatio per haec petenda erit, quae illi difficillima est. €Quod ad quaestiones pertinet, primae communes sunt fere omnibus €controversiis quae hac lege continentur. Quaerendum est enim quid sit €laedere rem publicam, et paulo fortius in hac controversia, in qua tractum €esse pestilentiae malum hoc nuntio manifestum est. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Postea ergo causam ipsam defendemus, postea factum commendabi-€mus; interim satis est non esse me hac lege qua deferor nocentem. Sane €credatis inputari mihi posse civium mortes: sunt iura quae istud defen-€dant. Non esse explicitam legationis fidem dicitis: habet haec quoque lex €actionem suam. Neque est quaerendum apud vos an alio iudicii genere damnari possim; interim hoc ius ad me non pertinet. Nam si rei publicae €[2laesae]2 lex est, haec nihil ad hominum mortes, nihil ad ea quae privatim €quoque vindicari possunt. Obicias oportet aliquid quo publicum fuerit €per me laesum; in hoc nihil obicis mihi praeter mortis hominum. Quod €crimen an verum sit, postea viderimus; interim (ut dixi) legi et iuri €coniunctum non est. @@Mora tamen mea aliquid detrimenti civitas accepit? Si hoc defenderem €infirmitate animi mei, satis defensionis esset non odio me civitatis €fecisse. Filium meum immolandum esse dixerat deus. Putate id egisse €me, ne immolaretur: hostias caedi mirabamini? Quid? vos non maluistis? €Exorare posse sollemnibus sacris existimabamus deos. Quid? vos haec €remedia non temptastis? Secum quisque cogitet quantum mihi inpositum @1 onus, qualis exacta vox. Sed ne mentitus quidem sum. Sacra exigi a diis €inmortalibus dixi: non sacra exigebantur, non sacris placati sunt? €Alioqui nihil me fecisse subripiendae hostiae gratia cui non manifestum €est? Indicavi filio maximi animi. Ergo ne hac quidem venia dignus est pater, si hoc filio voluit deberi, quod moriebatur? Quod quidem neque €consilii mei neque voluntatis primum fuit. Credite eum qui legatus €missus sit, credite eum qui responsum acceperit, renuntiaverit, nihil €animo suo, nihil propria mente fecisse: hoc profecto quaerebatur €exemplum, ut narraretur iuvenis qui pro re publica mortem non €recusavit, qui in conspectu civium visceribus suis ferrum inmersit. Non €potuisse aliter finiri pestilentiam quomodo vultis adprobem? Sic finita est. Non enim profecto dii inmortales poenam petebant, nec in €supplicium filii hoc responsum dederant civitati. Magna arcessebatur €anima; debuit duci honesta via. Quem igitur potius in fine actionis meae €invocem quam illum mihi proprium deum?  Ÿôÿ@@@@{1Sterilis trium noverca}1 ŸðòÿIntroducta tribus privignis sterilitatis medicamentum bibit. Repudiata €iniusti repudii agit. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quod primum pertinet ad pudorem huius feminae, non adulterium €obicitur, non aliqua adversus maritum licentia. Necesse est plurimum eius moribus tribuat ex qua liberos quaerit. Omnis repudii causa in €crimine uno consistit. Hoc quale sit, postea videbimus; interim, unum €est. In quo mortalium tanta felicitas? Nec de femina loquor, cuius in-€firmior sexus est, sed in ipsis etiam qui prudentia sapientiaque gloriari solent habet locum paenitentia. Sed [2hoc]2 unum sane sit grave, sit €scelestum (et hercule credibile erit in ea quae tres privignos habuit): @1 €expecto ex his aliquid novercalibus factis. Venenum paravit, insidiata €est liberis tuis, vel, quod levissimum est, expugnare animum tuum €voluit? Nihil horum. Novum et inauditum antea crimen: noverca €nimium dicitur amare privignos. @@'Sterilitatis medicamentum bibit.' Si tu liberos non haberes, poteram €tamen illa dicere: periculum timuit, documentis quarundam infeliciter €parientium mota est, fortasse male sensit de temporibus ipsis, vidit eam €luxuriam, ea vitia, ut paene educare liberos amentis esset. Tu porro in €uxore nihil aliud expectas quam fecunditatem? 'Non parit.' Sed ob-sequium, sed fidem praestat. Sed iam tempus est propriis eam rationibus €defendi. Bibit illud cum tres liberos haberes. Nec statim hoc amore et €adfectu defendo; interim tamquam ambitiosam tuebor. Voluit effugere €fabulas novercarum, voluit se adversus casus etiam praeparare, %illam% nihil in domo habere propter quod privignis invideret. Quid si fecit hoc €non modo novercae sed etiam uxoris optimae animo? Plenam invenerat €domum, plenum testamentum. 'Quid mihi' inquit 'cum partu erat? €Dederat mihi fortuna iuvenes; neque maritus eius aetatis est ut con-€cupiscere novos liberos possit. Ne fraternitatis quidem eadem iura futura erant inter tam dissonantes tamque discordes.' At nunc expellitur et, €quoniam bona fuit noverca, nec liberos habitura est nec virum.  Ÿôÿ@@@@{1Discordes fratres}1 ŸðòÿFilii familiae duo adulescentes fratres dissidebant. Iuncta erant eorum €cubicula. Quodam tempore audito tumultu in interiore parte domus €venit pater in eum locum in quo clamor erat. Invenit alterum ex filiis €occisum. Cubicularium eius torsit et occidit in tormentis. Quid com-€pererit incertum est. Interrogavit illum filius quid comperisset. Non €indicantem accusavit dementiae. Absolutus est pater. Iuvenis parricidii €accusatur; adest illi pater. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Rei persona ante omnia infirmatur, et necesse est nos ab ea incipere. €Prius ergo sumimus id quod prius videtur esse in persona. Occidisse €dicitur fratrem: hoc etiamsi non possumus efficere ut in rerum natura €non esse videatur, eo tamen perducemus ut non facile credatur. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Obicitur reo discordia cum fratre; et hoc, priusquam ad causas €pertineat occidendi, ad crimina personae admittimus. [discordia cum €patre] Ante omnia, commune maledictum est cum eo qui vindicatur, et €penes quem culpa fuerit magis potest pater scire quam accusator. €Asperiorem esse autem adversus suos interim et fiduciae argumentum €est, et hoc adeo non valet ad probationem tanti criminis ut contra sit. €Iam enim transimus ad causas. @@Dicitur occidisse fratrem inimicum. Non dico illa: non protinus, si €causae sceleris sint, scelus quoque constat. Ut enim ita composita esset €natura rerum ut omnia facta causas %superarent%, plures erant propter €quas non occideret. Nam erat occidendi quod inimicus est, non occidendi €quod frater est, non occidendi quod periclitaturus, non occidendi quod ipsa per se innocentia satis iustas rationes habet. Ergo non continuo €sequitur ut, si quis odio aliquo concitatus est adversus alium, hunc etiam €ferro extincturus sit. An vero innocenter inimicitias geri vel inter alienos, þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚È”„vel inter extrarios fas non est? Cotidianis iurgiis forum strepere, adsiduas lites videmus; quis non dies convicia, quis non maledicta adfert? Scelus €ex natura mentis oritur. Huic vero etiam ad causas metuendi sceleris €accessit, quod iurgium ei cum fratre palam fuerat. Cauta sunt huiusmodi €scelera et circumspecta; neque enim est quisquam tam perditus, tam inutilis sibi, ut non ista committat proposito negandi. Et mehercule €quam hoc ipsum repugnat, quod ab accusatore pro potentissimo €ponitur, quod in cubiculo suo occisus est, quod in lecto suo! Nihil €minus commisisset percussurus quam ut hoc ei obiceretur. Latrones €longe a receptaculis suis spoliant; ferarum quarundam dicitur haec esse @1 €natura, ut procul a cubilibus rapiant. Fratrem discordem in domo, in €cubiculo occidit ut qui neget? @@Sed ne apud ipsum quidem accusatorem hae causae satis valuerunt. €Neque enim servi torquendi ratio erat si fecisse filium existimarem. €Desine ergo hoc uti argumento, et me testem citare contra eum qui defenditur. Servum torsi: quis nescit hoc accidere nihil indicanti? Servum €torsi, cubicularium eius qui occisus est; nihil in servo suspicatus sum €alterius filii. Nec potest mihi obici neglegentia quaestionis: quaesivi enim €[2diligenter]2. Nec in hac diligentia suspicio adversus filium alterum: ipse €demum qui erat percussus quaesivit. @@'Quid ergo' inquit '[2in]2 tormentis confessus est?' Dura est condicio €interrogationis huius, cum id quaeritur quod si respondeas non creditur. €Vis enim, accusator, voce mea stari? Vis credere iudices quidquid €respondero? Das etiam mihi fingendi libertatem: propter hoc ipsum perdam necesse est fidem, quod mihi dicere licet quidquid voluero. In €alia, inquam, parte filio meo conferam si qua potero advocatus; pro €testimonio mihi remittet. 'At ne ipsi quidem filio indicasti.' Quid? hoc €colligis noluisse me dicere quod contra ipsum erat? Quae ratio tacendi €fuit si filium meum fecisse credebam, quae ratio tacendi apud ipsum? €Nam sive irascor, vindicari possum hac voce quam contra illum habeo, €sive inputare indulgentiam volo, plus illi praestitero si scierit [se fecisse]. Cur ergo non respondi? Iam videor iudicibus reddidisse rationem. Sic €enim causam agebam: 'Non respondeo filio nimium curioso. Quid est €enim utique cur indicare necesse sit? Non respondeo %nunc% quoniam €sic instat.' Adiciebam huc: 'Nihil respondeo quoniam nihil certi scio. €Non respondeo quoniam non credo aliquid dicenti. Non respondeo €quoniam adhuc quaero. Non respondeo quoniam hoc inquisitioni meae €non expedit. Non respondeo quoniam [2non]2 illum ut interrogarem torsi. An vero parum iustas saeviendi causas habebam adversus cubi-€cularium? Dominum suum non defenderat, non servaverat, nesciebat €quis dominum suum occidisset.' Sed si argumentum ex his trahimus, non €est maius contra filium meum silentium quam pro ipso quod accusavit, €quod detulit. Irascor quidem huic eius pertinaciae; sed quandoque €vindicabo, quomodo fas est, quomodo oportet. Verumtamen qua fiducia fecit quod me non timuit offendere! 'Iudices' inquit 'cum te absolverunt @1 €dementiae hoc iudicaverunt, a filio fratrem videri occisum.' Nihil minus: €nam si filius meus fratrem occidisset, patrem impie accusaret, demens €eram %quod respondere tam furiose poteram quam si vivere% cum eo €quem cruentas manus habere sciebam. Erit ergo adeo non damnatio ista €filii mei ut possit videri etiam absolutio. @@Haec ego de causa dico ipsius. Permittetis mihi in summa parte causae €uti etiam persona mea. Ego istum si filium meum occidisset defenderem? €Qualem me patrem iudicatis? Asperum? Et ego pro filio mentiar? Mitem, indulgentem? Et ego non vindicabo illum qui occisus est? Inter €liberos haec una differentia est apud animum patris, quod semper €maiorem locum habet is cuius miseremur. Neque hic sane meruerat ut a €me nisi innocens defenderetur: reum me detulit, sordes mihi induit, ad €iudicem vocavit. Sentiet hoc quale sit cum testamentum scribam, sentiet cum tristitia indulgentiam meam requiret. Quid est ergo? Mentiri ne €iratus quidem possum: est filius contumax, est patris sui accusator, sed €fratrem non occidit. Neque ego istum in ulla alia parte absolvendum €puto, nec hodie veni in hoc iudicium tamquam advocatus. Nihil rogabo, €nihil deprecabor: illud tantum meae pietatis gratia, meae tantum con-€scientiae causa faciam, ne videar istum silentio pressisse. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Ne quem vestrum ducat illa species, ut videatur hic esse aliquid €momenti habiturus apud iudices si miserabilem se fecerit, si amisso €altero filio deprecatus fuerit pro iuvene. Sunt ista in aliis causis potentia; €hic pater, nisi propior securo est in hoc iudicio, mentitur pro filio: non €tam illi opus est opera advocati quam fide testis.  Ÿôÿ@@@@{1Sepultura tyranni qui se occidit}1 Ÿðòÿ&7Qui tyrannum occiderit, in foro sepeliatur.& In pestilentia respon-€sum est tyrannum occidendum. Ipse se occidit. Petunt propinqui ut in €foro sepeliatur. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ingens calumnia! Pudet me, hercule, meae actionis. Nunc ego negabo? €Quid si ostendero eum qui civitati libertatem abstulerit, qui leges €sustulerit, qui templa violaverit, qui iniuriis nostris iram deorum in-€mortalium commoverit, tyrannicidam non fuisse, multum alioqui effe-cisse oratione mea videbor? Interpretanda nobis legis ipsius voluntas est, €quid spectaverit ille qui constituebat diligenter, ut res est, et alte €exquirendum atque eruendum? Ego mihi arbitror, iudices, pauca pro €legum latore esse dicenda, ne tam obscure hoc occulteque scripsisse videatur. An non est hoc omnibus, qui modo ad intellectum sermonis €pervenire possunt, lucidum atque manifestum, eum qui legem ita €composuerit, ut si qui tyrannum occidisset in foro sepeliretur, locutum €de duobus? Non intellegit aliquis alium esse eum qui occidat, alium qui occidatur? Argumentis scilicet agendum est et in exemplum adferendae €aliae quoque leges. Dicam nunc ego: 'qui pulsaverit aliquem iniuriarum €teneatur, nemo tamen tenebitur qui se ipse pulsaverit'? Nam illud €quidem ridiculum, ut opinor, omnibus vobis futurum est, si in €exemplum proximam similitudinem adduxero, ac negavero teneri lege €ulla eum qui se occiderit. @@Est porro hoc manifesto reprehendendum, si ad eos existimemus €pertinere praemia ad quos poenae pertinent. [4Bene scilicet de re publica €meruit quod aliquando finem imposuit harum calamitatium; illi scripta €lex est. Non ille qui componebat haec iura sic locutus est: 'Non est satis €ei qui servitutem rei publicae detraxerit, qui monstra haec quibus libertas €laborat, qui homines adversus deorum hominumque iniuriam natos et in €exemplum scelerum constitutos quo magis ea odissemus occiderit, dum vivit tantum honorari. Non sufficiunt magistratus, nec satis sunt tituli: €habeatur aliquis etiam morti honor, et ad exemplum posteritatis €ostendatur in foro sepulcrum, ne quis audeat tyrannus esse, ut omnes €homines monumentis huius sciant quibus praemiis adversus tyrannos tyrannicidae armentur'? Ita nunc hic tamquam bonus civis, ita tamquam €liberator huius civitatis honorabitur? Sic est hercule, iudices, sic est: si €hunc civitas non habuisset, serviremus etiam nunc et gravissima illa tempora quae diu passi sumus sustineremus. Expecto mehercule ut €cuiuslibet impudentiae auctores sic quoque opus eius augere atque €exaggerare conentur: 'Occidit tyrannum non hunc vulgarem et usque ad @1 nomen tantum nocentem: plus aliquid quam ceteris constituamus. Oc-€cidit tyrannum crudelissimum, saevissimum, expugnatorem non pudi-€citiae modo et patrimoniorum nostrorum et principum huius civitatis, €sed templorum omnium et caerimoniarum, nec hominibus magis quam €diis inmortalibus invisum.' Vera sunt quidem ista, iudices; sed si velimus €suum titulum reddere liberatoribus nostrae civitatis, illum dii oc-ciderunt.]4 Non enim contenti advocati partis adversae hac legis €calumnia, etiam bene meruisse eum de re publica nostra dicunt quod €audito responso ipse se percussit. Ego porro etiamsi confiterer plurimum €eum rei publicae morte sua praestitisse, non tamen inter beneficia þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ɘŠ…ducerem iniuriae finem. Nunc vero quis ignorat quam multae eum necessitates ad exigendas a se ipso poenas inpulerint? %Si tantum hoc €dicerem:% cum salus esset proposita civitati %hoc silentio%, ut tyrannus €occideretur, quis non nostrum in arcem rueret, quis non subderet faces, €quis non concremare pestem illam rei publicae vellet? Vidit animos €nostros, vidit impetum. Non enim vulgaria sacramenta ducebant, nec €sicut adversus alios tyrannos [tenebat] iniuriae tantum dolore ur-€gebamur. Incredibile est quid non ausura fuerit libertatis et salutis necessitas. [4Quid enim dicam quam invisus ille diis inmortalibus fuerit? €Nos non ferebant et patientiae nostrae irascebantur.]4 Igitur si hunc €tantum vitasset impetum, nihil tamen ipsi deberemus. Age illud, quam-€quam demens et sceleratus et furiosus, non vidit effugere se non posse, €quando eum dii inmortales mori vellent? Pestilentia innocentes rapie-bantur. Non mehercule aliam fuisse causam, iudices, existimo quod huc €deducti sumus. Quid? in illa labe totius civitatis dii inmortales non tam €tacite intellegi quam publicare poenam tyranni voluerunt. Parum €existimaverunt si illum alius occidisset. @@Ne quis itaque existimet ultionem nostram tantum ad animos homi-€num pertinere. Illam, illam ego, iudices, iam nunc video pestilentiam. €Nam si fuit causa morborum quod homo in civitate nostra, sua tamen €mente suoque proposito arcem occupasset, quod libertatem abstulisset, €quo tandem modo ulciscentur dii inmortales id quod nos fecerimus? Corpus illud omnibus sibique ipsi damnatum publicis scilicet exequiis €efferemus? Hoc agite: ducatur ingens funeris pompa, eat primus senatus €et ordo ille sanctissimus, quamquam recepta modo libertate laetus, @1 €vultus tamen habitusque ad maestitiam transferat; tum maxima multi-€tudo equitum, universus denique populus lustret atque ambiat rogum. Adiciamus et lacrimas: 'perdidimus tyrannicidam et vindicem rei €publicae et libertatis auctorem!' Tum domum reversi narremus liberis €nostris: 'haec virtus habet praemia.' An aliquis etiam rostra conscendet €et, qui supremus claris civibus honor habetur, advocata populi contione laudes eius quem in foro sepulturi sumus concinet? Audient haec dii €inmortales, qui nos pestilentia liberaverunt, qui gravissimos morbos €propitii miserunt? Si ulla est dicenti fides, iam nunc in hac cogitatione €atque in hac rerum imagine versatur mens mea. Ex illo succenso tyranni €rogo surrecturi mihi protinus morbi videntur: et quacumque feralis ille €ignis in civitatem diros illos atque execrabiles diffuderit fumos, gravem €quandam pestilentiae nubem supra domos nostras ac tecta sessuram. Quae tunc responsa petituri sumus, quod auxilium, homines qui hanc €quoque diis inmortalibus iniuriam facimus, ut videantur salutare illud rei €publicae responsum pro tyranno dedisse?  Ÿôÿ@@@@{1Abdicandus qui alit adulteram matrem}1 ŸðòÿCrimine adulterii repudiavit quidam uxorem, ex qua iuvenem habebat €filium. Adulescens accessit ad patrem et ait amari a se meretricem. Dedit €illi pecuniam pater. Ille matrem egentem alere coepit, patre ignorante. €Comperit pater et ob hoc abdicat filium. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non ignoro expectatione criminis me onerari ex hoc praecipue, quod €abdicans indulgens pater. Itaque ne illa quidem dicere quae initio €defensionis sollemnia ceteri habent possum: 'Ecquid peccavi? Numquid €luxuriatus sum? Numquid bona paterna consumpsi? Numquid mere-€tricem amavi?' Cum eo mihi patre res est qui remissurus haec fuit. Utinam profutura ista frugalitas esset apud patrem! Nunc omnis iudicii @1 €scaena, omne periculum meae dignitatis ex hoc oritur, quod pecuniam €non meretrici dedi. @@In haec enim, ut opinor, omnis criminatio divisa est patris, quod €matrem aluerim, quod talem, quod patre ignorante, quod sic. Matrem €alui. Blandior mihi adhuc, pater: erat quod in me laudari posset, si €%aliquid obiceres%. Itaque defensionem huius partis iucundam prae-€teribo, ne quam quaesisse videar occasionem qua de meis laudibus loquerer. Sed repudiatam tamen crimine adulterii alui. Satis erat mihi €respondere, iudices: istud, qualecumque est, ad filium non pertinet. €Mariti mores excutiant, mariti severitatem desiderent: liberis satis est quod nati sunt. Et hercule facilior mihi vindicandi potestas ab ipso €crimine est, quod non est litigatum, non est quaesitum, non est pronun-€tiatum maledictum fuerit an crimen, conscientia mater discesserit an €verecundia, vana te suspicio an certa aliqua probatio ad hoc duxerit. €In utrumque me ratio ducit. Aliquid audisse te credo: repudiasti. Nihil certum manifestumque cognovisse te credo: tantum repudiasti. Quale-€cumque tamen istud est, non mediocrem habet morum suorum defen-€sionem vel ipsam egestatem. Illa prostituta, quae se omnium amoribus €permisit, fame iam perisset nisi filium habuisset. Neque ignoro mea vel €tarditate vel verecundia factum quod mihi causa matris meae hic agenda €est, quod tam sero, quod nunc demum, postquam ipse dum misereor offendi. Utinam adicere apud te voluisset illa quae mihi cotidie ait: €'ita ego adultera hoc tempore, in hac potissimum aetate, post filium, et €post filium iuvenem?' Adfirmat ideo se cibos accipere, ideo protrahere €vitam, ut tibi de pudicitia sua liqueat. Sunt ista quae movere te quoque €potuerint. Ego tamen in praesentia, omissa omni defensione, illud respondere contentus sum: qualemcumque alui. [4Quantulum est enim €quod praestiterim ego illi, etiam invidiosae pietatis filius? Non plus in matrem contuli quam quod patereris datum esse meretrici.]4 Sed clam et €ignorante te. Unde mihi tantam felicitatem ut hoc crimen sit? Volo itaque €interrogare, praesentibus his quos habemus iudices, quid fieri oportuerit. €Rogare te debui? Exoratus igitur fuisses si petissem? Hoc responde, hoc €adnue, et crimen confitebor. Aluisses ergo si scisses. Credo. Quantulum €enim erat cotidianam stipem et hoc exiguum quo anima in posterum @1 diem prorogaretur praestare filii tui matri? Et si hoc animo fuisti, tu €voluisti, tu dedisti. Nec enim cuiquam credibile videri potest ignorasse €te an ego vere amarem. Me sine dubio et verecundia et metus inhibuit ali-€quatenus verum statim dicere. Sed cum pecuniam acciperem, illae me €subierunt cogitationes, quam indulgenter, quam prudenter faceres, ut infelicem feminam aleres, nec videreris in gratiam redisse. 'Tu tamen' €inquit 'mentitus es patri et amorem meretricis finxisti.' Ita innocentior €eram si verum dixissem? Plena est huiusmodi artibus vita, plena sunt €etiam theatra: circumscribuntur et servorum artibus patres et mendaciis €filiorum, et ignoscunt cum meretricibus pecunia datur, cum aliqua a €lenone redimitur ancilla. Dixi amorem esse meretricis, acceptam pe-€cuniam matri dedi. Innocentior ergo eram si pecuniam matri petitam €meretrici dedissem? @@Possit videri sine dubio durum et asperum me, cum ipse sim in €periculo, etiam [2pro]2 alio rogare; quaecumque tamen occasio, quae-€cumque tamen necessitas est, si iam ego offendi, si quid quod parum €simpliciter rogaverim irasceris, illam commendo miseram: non ut €reducas (fuit ista spes aliquando, et forsitan, si felicior essem, maneret €%illud adhuc) quod% egens et abdicatus necesse habeo deprecari, ut alas, etiamsi irasceris. Qualem enim miserae illius existimas vitam, cum cibos €cotidianos petit et semper in posterum egens est? Equidem vereor, €iudices, ne post hanc meam calamitatem, quam praesertim excepisse me €propter misericordiam sui credit, finiat invisam diu vitam et cibos accipere desinat, etiamsi dabis. Nam si perseverabit (rogo ignoscatis, €etiamsi hoc forsitan apud animum patris mei asperum videri possit) €haerebo miserae comes cotidiano labori.  Ÿôÿ@@@@{1Bis damnatus iniuriarum tertio absolutus}1 Ÿðòÿ&7Qui capitis reum non damnaverit, ipse puniatur. Qui ter iniuri-&€&7arum damnatus fuerit, capite puniatur.& Bis damnatus iniuriarum €tertio a quodam postulatus absolutus est. Agit cum accusatore tamquam €capitis accusatus. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Bis damnato huic demus oportet patronum; nam etiamsi proxime €absolutus est, bis tamen damnatus est. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ë’ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui capitis accusaverit neque damnaverit, ipse capite puniatur.' Lex €haec est qua iudicium continetur, haec est qua ego istum accusem, haec €est quae utrumlibet horum occisura sit. Ergo hac lege sola accuso. Nemo €dubitaverit hanc legem esse iustissimam; sed quas causas habeat postea €dicam. @@'Non accusavi te' inquit 'capitis sed iniuriarum.' Primum igitur hoc €intueri vos oportet: si quid damnatione, si quid ultione dignum non €habet ius suum, debet iudex sequi %debet sequi% proximum. Nulla tanta €providentia potuit esse eorum qui leges componebant ut species criminum complecterentur; nam et semper caventes nequitia vicisset et €ius ita multiplex atque diffusum esset ut pro incerto haberetur ignotum. €Fecerunt ergo ut rerum genera complecterentur et spectarent ipsam €aequitatem. Multa ergo invenientur frequenter quae legum verbis non teneantur, sed ipsa vi et potestate teneantur: quale hoc est. Sane enim €concedam in praesentia tibi non fuisse illud iudicium capitis, si tamen €eandem vim habuit quam iudicium capitis, eandem poenam habere debet. €Fingamus enim plura esse scelera, sicuti sunt, quae morte punienda sint €(nam cum lex etiam eum qui falso accusaverit occidi velit, manifestum est €occidendum esse eum qui templa incenderit, occidendum esse eum qui patriam prodiderit): quomodo non interest qua lege harum accusaveris €(quoniam id demum iure de quo quaeritur comprehensum est, ut qui €capitis accusaverit poenam patiatur), ita nihil interest quod genus iudicii fuerit si eventus eodem rediturus fuerat. Num igitur dubium est quin €hic pro quo loquor, si esset iniuriarum tertio damnatus, periturus fuerit? €Extra quaestionem est. Quid ergo? [2Non capitis]2 accusatum eum €existimari oportet cui damnato capitis poena imminet? Non pecunia multabitur, non ignominia, non damno iuris alicuius. Quid ergo futurum €erat? Ut occideretur. Quid interest hoc qua lege, quid interest quo €genere iudicii? Fieri non potest ut hic capite periclitatus sit et tu non €capitis accusaveris. @@Praeterea quam putamus fuisse causam conscribendae legis huiusce? €Hanc enim cum excusserimus, apparebit in istam quoque partem satis @1 €esse cautum. 'Si quis capitis accusaverit et non damnaverit, ipse capite €puniatur.' Hoc, opinor, illi iustissimi legis huiusce latores spectaverunt, €ne quis inpune alteri periculum adferret. Homicidii genus putaverunt petere spiritum hominis quem occidi non oporteret. Tu hoc fecisti: €accusasti innocentem; si tibi creditum esset, periturus erat is quem ac-€cusasti. Iudices eodem tempore de te pronuntiaverunt. Non potest €omnino ita circumscribi religio et severitas iudicii ut non poenam det €pars utralibet. Hoc absoluto qui periturus fuit, continuo id quoque €consecutum est, ut tibi esset poena patienda. @@'At enim tertio tantum iniuriarum accusavi, et tu bis iam damnatus €eras iniuriarum.' Quid interest quae res fecerit istud capitis iudicium? €Nam et tu crimen gravius obiecisti quam priores obiecerunt. Vis scire €quam hoc verum sit? Semel iniuriarum damnato ignoscitur: illud morte €dignum videtur, si is qui bis iam damnatus est iniuriam fecit. Iam hoc €tale videtur quale hominem occidere. Ergo tu id obiecisti quod lex morte €dignum putavit, quod lex capite taxavit; capitis ergo accusasti. @@Hoc loco iure depulsi ad convicia confugiunt. 'Bis tamen iniuriarum €damnatus est.' Poterat mihi satis esse quod tertio absolutus est. Sed €animadvertitis quales inimicitias sortitus sit: scitis illum iam innocentem €accusari solere. Sed facilius fuit ut traheret aliquid gratia, dum id fieri sine periculo videbatur; ideo intentius iudices pronuntiaverunt postea-€quam talis pugna commissa est in qua perire alteri necesse sit. Omnia €igitur eius tulit qui reus capitis accusatur, periculum, sollicitudinem: €debet consentire iis etiam ultio. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec ab accusatore existimo satis dicta; contra illa: ô±ÿ@@@@{1PARS ALTERA}1 €@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Lex eum qui capitis accusarit neque damnaverit capite puniri iubet. €Capitis iudicia certa sunt et vim suam habent. Semper capitis iudicia sunt €iis legibus constituta quibus nemo potest damnari plus quam semel. €Habent suam formam, suum iudicium, numerum suum, quaesitorem @1 suum, sua tempora, sua nomina. Responde igitur mihi tu qui accusatum €te capitis esse contendis, qua lege fueris reus. 'Iniuriarum.' Hic iam ipsos €interrogare iudices possum an iniuriarum actio capitalis sit. Sed quid €habeo quare interrogem iudices? Ex te ipso quaero iniuriarum damnatus €utrum occidatur. Non ut opinor eius te futurum impudentiae ut hoc €contendas. Alioqui dicam: damnatus es semel, damnatus es iterum; €non esse hoc capitis iudicium vel ex hoc solo apparet, quod vivis. @@'Sed idem' inquit 'effectura res est quod si capitis damnatus essem, et €proximo iure utendum est et similitudine quadam legis.' Hic iam desinit €privata esse lis. Nam si accusatori licet constituere iura et leges ferre, si €quod antea fieri per populum, per senatum licebat, constituitur inter €subsellia pro dolore cuiusque vel pro auctoritate, supervacua erunt suffragia, supervacuus tantus ambitus in constituendo iure. Non de eo €quaeritur apud hos, an aequum sit; nos venimus in iudicium quaesituri €hoc solum, an ego ista lege tenear. 'At oportet et iustum est ea quae €similia sunt simili poena contineri.' Adhibe senatum, adhibe populum. €Emendandum sit fortasse ius: hoc interim vivimus, hoc utimur. Multa €autem iura decipiunt, neque ideo conscripta sunt ut ignorantia fallant. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hoc est illud commune, ut dicebam vobis, cum scripto et voluntate. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Sed fingamus, ut has demus delicias, ut simili lege utendum sit. Quid €hic simile dixit? Nam illa lege aliud genus actionum, alium quaesitorem, €non eadem tempora, [2nomina]2 non paria. 'Sed periculum par.' Hoc si €fit actione iniuriarum, sane aliquam similitudinem habere videatur. €Interrogo enim te, [an] si ego, qui tecum iniuriarum egi, semel €obiecissem tibi hoc idem crimen et tu antea damnatus non esses, num €capite fueris periclitaturus. Non, ut opinor. Non ergo ego feci ut tu capite periclitareris, sed illi qui te ante bis damnaverunt. Neque enim €senectutem adfert summus dies, sed longus ordo vitae, nec ebrietatem €facit illa potio post quam concidendum est, sed tempestivum convivium @1 €et aviditas nimia. Non ergo mea actione effectum est ut periclitareris, €sed illis actionibus quibus iam damnatus es. @@'Sed absolutus sum' inquit 'tertio.' Viderimus quantum hoc ad gloriam €tuam pertineat; interim, damnatus es saepius. Etenim de petulantia tua €hoc illi primi iudices senserunt, hoc secundi senserunt; nunc absolutus €es. Nihil de religione eorum qui pronuntiaverunt querar; erant tamen quae te adiuvarent. Non illud dicebatur in iudicio: 'non est hic talis in €quo petulantia credenda sit: modestos mores habet, nemini umquam €fecit iniuriam', sed dicebatur illud: 'Non iam iniuriarum petitur ultio: €capite periclitaturus est. Etiamsi quid commisit, satis tamen poenarum €dedit.' Ipsa hac sollicitudine circumscripsisti misericordiam iudicum, €si alterum occisuri erant. ôÿ@@@@{1[2SERMO]2}1 @@In summa parte aestimabitur cui homini et quanta ultio petatur. ôÿ@@@@{1[2DECLAMATIO]2}1 @@Ultio quae petitur? Quae adversus homicidas scripta est, quae €adversus eos qui ter iniuriarum damnati sunt scripta est. Neque ego €ignoro unde isti hic animus. Nova enim spes fecit hanc litem: homo €alioqui petulans quaerit quomodo inpune occidat, quomodo manibus €suis permittat omnia. Hoc ergo privilegium habeant qui bis iniuriarum damnati sunt, ut tertio accusari sine periculo non possint? Hoc aequum €mortalium videri cuiquam potest? Vivit ille qui bis iniuriarum damnatus €est, qui duabus partibus peri=t civitati, quem petulantia sua morti iam €prope admovit: hic occiditur qui questus est? Utinam mihi contingeret €apud eosdem illos iudices causam dicere qui istum absolverunt, homines €mites et misericordes, et qui turpissimos quoque cives tamen servare €maluerint! @1 þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ÌŸôÿ@@@@{1Divitis et pauperis testamenta}1 ŸðòÿPauper et dives amici erant. Dives testamento alium amicum omnium €bonorum instituit heredem, pauperi iussit dari id quod ille sibi testamento €daret. Apertae sunt tabulae pauperis. Omnium bonorum instituerat €heredem. Petit totam divitis hereditatem. Ille qui scriptus est heres vult €dare tantum quantum in censum habet pauper. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si ad votum meum, iudices, fata cessissent, optabilius fuerat mihi ut €is de cuius bonis contendimus esset heres meus. Ad hanc igitur petitionem €invitus et tristis et flens venio. @@Viderimus enim postea de iudiciis; interim non dubitabitur uter ex €nobis illum magis amaverit. Postea iura excutiam, postea scriptum inter-€pretabor; interim, quod ad utriusque nostrum animum pertinet, non €esset inter nos quaestio si utrumque eodem titulo reliquisset heredem. Narratio €@@Habet autem hoc incommodi paupertas, quod quotiens ad amicitiam €superioris accessit, adfert aliquid dubitationis fide an utilitatibus amet. €Officia adversus se mea noverat dives, adsiduum me haesisse lateri suo €sciebat; tenuitas mea adferebat hanc ei dubitationem, ut posset quaerere an istud amicitia fecissem. Itaque cum sciret mortem esse quae de animis €diceret verum, testamenta quibus omnem adfectum fateremur, ita €supremas tabulas ordinavit ut adversus me %dicere% vellet animo meo. €Bona interim sua apud istum deposuit, dum sciri posset quid de illo ipse €sensissem. Dari mihi iussit id quod ego testamento meo darem. Si €cogitationem intra angustias facultatium mearum tenuit, praeter id quod €ingratus videri potest amicus, non multum eius interfuit quid ego scripsissem. Lectae sunt tabulae meae: constitit fides amicitiae, omnium €bonorum institutus heres erat, hoc planior animus meus quod sine €exceptione. Igitur, quod ad me pertinet, aperui pectus et conscientiam €protuli et, qua rerum natura patitur, viscera paene mea in conspectu €vestro sunt. Iste heres adhuc non ostendit testamentum. @1 @@Sed scio non esse praesentis temporis disceptationem uter mereatur. €Satis enim voluntas defuncti comprehensa tabulis est. Institutus es primo €loco heres. Non facio tibi istius honoris controversiam; quaeritur hodie €quid debeas mihi. Si iudicia mea adversus amicum intra legatum €stetissent, legatum a te repeterem. Heredem omnium bonorum habui: hoc ut sim postulo. Ut scriptum non esset, iudices, iniquum erat offerri €mihi quantum habeo, tamquam is qui defunctus est dari mihi iusserit €quantum ego illi dare possem. Ingens autem horum differentia est: id mihi €dari iussit quod ego illi meo testamento darem. Non habet in hoc inter-€pretationem modus; quantum pensatione constet numerari potest et €recipit comparationem. Quod reliquit, quantum fieri potest, dari voluit. Eadem rei natura est. Itaque si illi pecuniam testamento meo legassem, €pecuniam peterem, nec ferrem te dantem pro pecunia aliquid quod esset €tantundem. Si mancipium reliquissem, mancipium deberes, nec diceres mihi: 'accipe quanto istud est.' Id dari mihi iussit quod ego illi darem. €Quid ego autem dabam illi? Hereditatem. Quid peto? Hereditatem. Quid €scripsi? Bona omnia. Quid vindico mihi? Bona omnia. Voluit simile €esse iudicium suum meo testamento, et quodammodo invenit rationem €qua posset iudicare post mortem. Istud vero quale est quod offers? Reliquit mihi dives amicus paupertatem? Non statim de animo loquar; €interim potestis permutata, ut sic dixerim, translataque invicem fortuna €aestimare ius. Fingamus enim hoc aliquem pauperem scripsisse de divite. €Quomodo causam explicamus? Alium fecit heredem, iussit amico locupleti tantum dari quantum ipse sibi testamento daret. Sit inventum €tale testamentum quale est meum: num ab herede tantam pecuniam €peteret quantam ipse possideret? Non, ut opinor; nam ne posset quidem €dari. Sed illud succurreret: 'Dari tibi iussit quod titulo testamenti dabas; €dabas autem hereditatem. Nihil ultra hereditatem petere debes.' Atqui €ius idem est, verba eadem sunt; nec cum personis lex mutata est. @@Nunc ut animum quoque intueamur testantis: hocine illum voluisse €existimatis? Ideo inquisivit meam fidem, ideo vitae experimentis credere €parum putavit, ideo in ipsum inrupit animum et penitus intuendam €omnibus hominibus mentem dedit, ut mihi hoc relinqueret quod habebam? Est quare aperias testamentum, est quare omnem spem tibi in €posterum excidas? Sciunt propinqui mei nullum alium mihi cariorem @1 €fuisse, sciunt si qui alii fuerunt amici totam mentem meam deditam uni €fuisse. Quid interest animi quantum sit quod totum est? 'Omnium €bonorum heres': quidquid habui, quidquid servavi, quidquid longae €frugalitati superfuit. Accessissent huic testamento subitae opes, idem €erat. Neque ego nunc divitias peto: paupertate consuevi, frugaliter vivere €scio, nulla mihi gravis necessitas est. Illum, illum titulum amplector €omnium bonorum. @@Si quid inferi sentiunt, cognosce animum meum, sicut voluisti: tibi €vixi, tibi moriturus fui, nulli alii in hoc pectore locus fuit. Hoc te €omnium bonorum meorum heredem instituit. Post hoc testamentum €dicat aliquis se mereri.  Ÿôÿ@@@@{1Pauper inpensis divitis disertus}1 Ÿðòÿ&7Patronum optare liceat. Ingrati sit actio.& Adulescentem dives €pauperem inpensis suis in Athenas misit. Redi=t ille disertus. Detulit €divitem quidam reum proditionis et optavit patronum pauperem illum €qui divitis inpensis profecerat. Egit pauper. Non tenuit. Accusatur a €divite ingrati. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Intellegitis huic adulescenti cum summo respectu divitis agendum; ita €demum enim videbitur id quod fecit necessitate fecisse si de illa queretur. €Et in totum hoc servare in omnibus controversiis quae ingrati lege €continentur debebimus, ut hi qui rei sunt in ipsa actione ingrati non sint. Raro valde intervenient controversiae in quibus hoc quaeratur, €an is qui ingrati reus est acceperit beneficium. Pleraeque, sicut haec, €devertunt eo ut quaestiones habeant an quisquis acceperit beneficium et €non reddiderit ingratus sit; an omnia quaecumque exigebantur praestare €debuerit; an potuerit. @@Gulosos figurarum ducet haec species, ut hic pauper inputet diviti €tamquam praevaricatus sit. Id autem si intellexerint iudices, vel propter €hoc illum damnabunt, quod praevaricatus sit, vel propter hoc, quod €hodie certe, ubi patronus non optatur, accusat illum quem vult videri @1 €praevaricatione dimissum. Ergo, quod ad meum consilium pertinet, hic €invitus egit: ea quae dicenda accepit pertulit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Est videlicet, iudices, hoc quoque in potestate fortunae, ut in €contrarium bona ipsa convertat. Maximum me a divite accepisse bene-€ficium, quod mihi consummare studia contigerat, quis negaverit?_cum €interim maximorum mihi malorum causam hoc ipsum attulit, quod €videbar disertus: adeo ut si mihi exuere hanc partem persuasionis liceret, €amputare vocem et velut omnem usum loquendi perdidisse maluerim quam cum homine de me optime merito iam bis consisterem. Et prioris €tamen iudicii manifesta excusatio erat: iussus loquebar. Hodie quem €modum teneam actionis, quibus vocibus optime, ut iam saepe dixi, de €me merito satisfaciam reperire non possum. Vera sunt enim illa quae €dixit. Narratio €@@Pauper ego natus et contra facultatium rationem mearum infelicis €huius eloquentiae studiosus, huius liberalitate, huius opibus peregrina €studia, clarissima exempla, otium, quo plurimum studiis confertur, sum €consecutus. Utinam non usque ad invidiam! Nam mihi cogitanti cur €integerrimum virum, optimum civem calumniator ille proditionis reum €fecerit nihil succurrit aliud quod secutus sit quam ut ego agerem. Habebat enim ius optandi patronum, [et] hanc leges dederant pote-€statem: et forsitan quaerebat etiam contra absolutionem innocentis rei hunc colorem, ut videretur ideo dimissus quia ego egissem. Hoc ei certe €non contigit. Reum offendi, non mehercule supervacua asperitate €verborum (ab hac ego enim me, quatenus fides agendi permiserat, €abstinuisse animum confiteor): sed perferenda fuerunt mandata falsa €verum criminosa, conficta verum invidiae tamen plena. Quodsi quid esse þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚͘ˆ†in ratione dicendi videtur, si quis me infestam attulisse credit orationem, €accedit hoc quoque gloriae optimi civis, quod me accusante absolutus €est. @@Ingrati reus sum. De prima parte causae, iudices, non faciam contro-€versiam, neque fas est: accepi beneficium, quantum maximum dare @1 €parentes liberis possunt. Non enim si fortuna infelicissima adhuc officia €studiis meis dedit, non tamen ista animo praestantis aestimanda sunt. €Accepi pecuniam, votum, spem futuram in posterum vitae: infeliciter, €etiamsi mihi hic defendendus fuisset. Accepi beneficium; ne illud quidem €infitiabor: non reddidi. @@Non tamen continuo sequitur ut ingrati lege teneatur qui acceptum €beneficium nondum pensaverit. Alioqui nemo est qui non [2in hoc]2 €calumniae genus possit incidere. Nam ut huiusmodi omittam tempora, €statim certe ut accepit beneficium accusari potest: nondum enim reddidit. @@Quodsi non continuo ingratus est qui paria non fecit, superest ut illa €nobis intuenda sint, an omnia praestari iis qui beneficium dederint €oporteat; an id de quo cognoscitis praestari oportuerit; ac postremo, an €potuerit. @@Non omnia esse praestanda etiam parentibus dico. Alioqui nihil est €periculosius acceptis beneficiis, si in omnem nos alligant servitutem. €Nam etiam scelerum, si ita videatur iis qui nos meritis obligavere, adferunt necessitatem. Quapropter illa in confesso erunt, neque facturum €aliquid adversus rem publicam ex voluntate eius a quo beneficium €acceperit eum qui acceperit, neque impium erga parentes necessitate €tali futurum, neque inhonestum, neque ea quae fieri non poterunt €praestaturum. @@Quod si luce ipsa, iudices, clarius est, iam intueamur an hoc quod me €praestare debuisse dicit praestari oportuerit. Fortior sic ageret: advo-€cationem negare contra reum proditionis non debui; oportebat non €deesse legibus vocem, oportebat esse aliquem qui in summis rei publicae, ut tum videbatur, periculis excuteret veritatem. Dicebatur €proditor aliquis; clamabat delator: 'si mihi vox esset, si quid eloquentiae €natura tribuisset, iam vobis ostendissem quae cum hoste commercia, €quod discrimen totius rei publicae, quam haec omnia quae in conspectu €sunt in ultimo periculo essent.' Hicine eum qui accusare posse videbatur tacere oporteret? Mihi aliter agendum est. Ego utilitatibus publicis €contra restitissem, ego ruere haec omnia supra me maluissem quam tanta €merita asperiore ulla voce violare. Sed necessitati quid faciam? Lex €optandi patronum ius dabat: me delator optaverat. Doce quid faciam. €Delator ius habet. Contra omnem meam deprecationem publica auc- @1 toritas nititur. Conscientia mehercule facere hoc viderer, ac timuisse €ne, si illi causae vox contigisset, in medium scelera prodirent. Ego vero €suscepi causam, nec timui ne vincerem. Non igitur obicere debes mihi €in quod coactus sum; illa quae fuerunt in mea potestate, si deprehendisti, €ostende: si vultus infestus, si vox incitatior, si quid ultra necessitatem. Neque ista ego inputo: non enim poteram, neque erat adversus €innocentiam tuam ingenio locus. Itaque discessi a iudicio laetior quam €reus ipse, et velut editis necessitate operis ad gratulationem cucurri. €@@Nec me ei in reliquum eximo tempus. Debere confiteor: da quem €defendam, da pro quo loquar. Si quid adversus illum nocentissimum €delatorem invenire possumus, impera quod vis, in quantumcumque tua €ista vox est.  Ÿôÿ@@@@{1Proditoris accusator ex defensore}1 Ÿðòÿ&7Cum damnato proditionis patronus exulet.& Adfuit reo proditionis. €Absolutus est ille. Peti=t ab absoluto pecuniam quam pactus erat. Non €dantem detulit reum proditionis. Damnavit. Petitur in exilium. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Cum damnato proditionis et patronus exulet.' Damnatum esse €proditorem certum est, et hunc fuisse patronum. Quomodo tamen €defenditur? Quomodo proditorem defendit: hoc sibi persuaserat etiam €ante experimentum, nullam esse ingenio suo malam causam. @@'Non fui' inquit 'patronus eo iudicio quo damnatus est.' Si verba legis €intueri velimus, nihil hoc ad praesentem cognitionem pertinet. Satis est €enim probare et illum proditorem et te patronum fuisse quandoque. @@Sed videamus quid secuta sit lex. Non mehercule tantum putem €providisse legum latorem quantum adversus te probamus. Patronum €enim voluit exulare, non conscium. Illa prorsus locutus cum advocatis €videtur: 'Sane suscipiatis alias temere causas ubi privatae leges erunt et €ad unius commodum pertinebunt; cum vero de proditione agetur, €diligentius intuemini. Etiamsi vobis nihil ipsi confitebuntur, at hoc, si €non satis momenti publica pericula habent, vestri respectu capitis @1 inquirite.' Hoc igitur quo de lege cautum est: proditor advocatum habuit, €licet illi nihil profuerit. Nunc vero quam necessarium ex eventu €ostenditur: proditor absolutus est. Has illi artes timuerunt, hanc €calliditatem advocatorum. Constituit enim natura quaedam arma ne-€quitiae per quae abducantur iudicum animi. @@'Sed ipso' inquit 'iudicio quo damnatus est non fui patronus.' Volo €interim sic agere tamquam nullam rei publicae iniuriam fecerit. Etiamnum €hoc satis est: advocatus proditoris fuisti. Fingamus igitur ampliatum €fuisse iudicium et tantum primo iudicio patronum illum: nonne dam-€natio sequeretur quod omnino patronus fuisset? Non ergo tempus €intueri debemus, sed causam, si homo idem est, si crimen idem, si lex eadem. Putemus ab alio esse damnatum. %Non enim proderit tibi istud €quod inputas.% Tunc enim diceres: 'ignoravi, et idem me quod iudices €fefellit': nunc proditorem sciens defendisti. @@Nihil dico de advocatione: testem perdidi. Tantane lucri cupiditas? €Sic proditores corrumpuntur. Sic prorsus homo nocentissimus cum €advocato suo locutus est: 'ego quidem prodidi, sed magnam pecuniam €accepi: et tibi sufficit.' Quaeritis, iudices, quantum promiserit petenti? Non potuit proditor solvere. Ergo quantum in isto est, proditor vivit, €nec vivit tantum, sed etiam insidiatur et ad hoc necessitate solvendi €urgetur: addidisti homini nocentissimo pecuniae necessitatem. Unde €temporum mutata condicio est? Pecuniam non accipiebas; ita nunc ille €quod punitus est, merces huius vindicata est? Pecuniam non acceperat.  Ÿôÿ@@@@{1Infamis in novercam vulneratus}1 ŸðòÿInfamis in novercam cum patre peregre profectus est. Cum in latrones €incidissent, fugerunt. Pater reversus adulteros inclusos in cubiculo €deprehendit. Occidit uxorem, adulterum vulneravit; is fugit. Postea €vulneratus filius venit. Interrogavit eum pater a quo vulneratus esset. €Ille a latronibus dixit. Curavit eum pater et reddit causas mortis €voluntariae. Filius CD. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Adversus mala et iniurias fortunae et gravem plerisque vitam unum €natura remedium invenerat, mortem. Nec quisquam potest tam crudelis €legum lator fuisse qui hominem innocentem vita puniret, cum et hoc ipsum sit calamitatis genus, mori velle. Necessaria tamen vestra cognitio €est, [ut] non quia istud liberum esse innocentibus non oportet, sed quia €multi sunt qui sic conscientiam emittunt; et ideo adiectum est damnum €sepulturae ne se putent poenas effugisse. Ideo ego hanc vitam olim €invisam tamdiu tuli donec filius meus sanaretur, ne viderer aliqua con-€scientia mori velle. @@Mori volo. Nihil me commisisse manifestum est. Et iam satis rationem €videor reddidisse. Mori volo senex; habet suos vita terminos, dum €membra sufficiunt, dum in officio vires sunt. Quotamquamque partem €habeo viventis? Cum adhuc haberem uxorem, matrimonio inutilis eram, €nec mirum si quem concupivit iuniorem. Occidere adulterum non potui: €non miraretur me mori velle si quis vidisset fugientem. Quam tarde feci! Felicissimus fuissem si me latrones occidissent. Accedit illud: filium €habeo. Mori volo dum salvus est, dum illum relinquere superstitem €possum. Paene illum nuper amisi: quid futurum erat si non potuissem €sanare? Bene dii quod leve fuit vulnus! Non accidet hoc mihi iterum. €Ego scio in quibus cogitationibus fuerim: si in maius periculum filius €meus venisset, non expectassem vos ut perirem. Nondum de adversis €loquor; haec ipsa me ad mortem ducunt quae ex voto contigerunt. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ï•@@Veniamus nunc ad querelas. Infelix sum: peregre proficisci volui, [2in]2 €latrones incidi, vivere me miror. Accessit dolor: a filio meo diductus €sum. Non queror de ipso: omnis mihi ratio adversus fortunam est. Inter-€venerunt latrones, non stetit mecum filius cum pro me pugnarem. Feci €aliquid et ipse scelerate: solus reversus sum, tamquam scirem filium salvum esse. Insecuta est alia fortuna: uxorem adulteram inveni. Quid €accidere gravius huic aetati potuit? Velut exprobrare mihi visa est €fortuna quare uxorem post iuvenem filium duxissem. Ex eo quod €deprehendi illud quoque colligo, diu adulteram fuisse: paulo ante €profectus eram, statim in cubiculo adulter, tamquam sciret me non reversurum. Quantum hinc ceperim dolorem [2vel sic aestimate]2: €deprehendi quod ipsos adulteros puderet, tenebris absconderunt tam- @1 €quam nefas. Non est hoc ad mortem satis? Adeo me laborasse iudicio ut €nescirem quam ducerem! Adeo me nescisse quid in domo mea ageretur €ut non fuerim deprehensurus nisi fugissem! Destituit me fides illa quam €speraveram fore solacium senectutis. Demens ego, cum talem haberem €uxorem, peregre profectus sum, abducebam mecum etiam filium! @@Mori volo quia uxorem meam occidi qualemcumque. Licuit, scio, €sed non semper ad animum pertinent iura. Occidere adulteros lex permittit: ego mihi sic irascor tamquam nefas fecerim. Aut si quid in hac €parte consolari vultis, mori volo quod adulterum non occidi. Hoc tantum €me dicere putatis, quod me non vindicavi? [quod] Nescio quis fuerit_ €et forte perstet hic mecum et quod has manus evaserit gratuletur. Quod €non occidi? Vulneravi; ita ille et salvus est et beneficio meo vivet. €Paenitet quod non ab adultero coepi: circa uxorem moratus sum, €tamquam illa plus sceleris fecisset; interim fugit ille iuvenis et velox. @@Mori volo quod adulterum non invenio. Unde venit? Quis hominum €fuit? Non inveniri in civitate hominem vulneratum? Quos ego non domi €medicos adhibui? Omnes illos interrogavi num quis alius. Nemo erat nisi €quem latrones vulneraverunt. Et nunc ille me deridet ubicumque, et €fortasse iam sanus est. Mori volo. Satis iusta moriendi causa erat si €calamitas mea hactenus stetisset. @@Accedit huc quod fortuna nostra dedit malis suspicionem. Nihil est €hoc loco, fili, quod me suspicari putes: non habebam causam parcendi €homo periturus; ego te vere innocentem puto. Ac si hoc non credis, €curavi, sanavi; alioqui te et hodie occidissem. Constat tibi innocentia; €sed numquam potest constare tibi fama. Vis scire quae inimici nostri €loquantur? Mirantur me [2in]2 latrones incidisse. 'Solet fieri, humanum €est, frequens.' Scio; sed nemo de hoc loqueretur si uxorem non deprehendissem. Mirantur quod patrem in illo periculo reliquisti. Ego €te puto fecisse sapienter; et si crimen est istud, utrique commune est, nam et ego fugi. Non eramus pares: quid attinebat periclitari? Utrumque €nostrum fecisse summo consilio puto: in latrones incidimus et reces-€simus, fugimus; nemo persecutus est. Quid ergo est? Ego gaudeo cui €non potuisti aliud maius beneficium dare quam ut salvus esses. Sunt qui €te putent pro me pugnare debuisse. @1 @@Querebar paulo ante de infirmitate corporis: mihi ne mentem quidem €satis constare credo. Cum [2domum]2 venissem, uxorem adulteram €occidissem, postea in domo viderem vulneratum, interrogavi quis te €vulnerasset. [sed] Dignus sum morte: infamavi te adulterio. In latrones €incideramus: ego te interrogavi quis vulnerasset! Non, fili, maligne, sed, €quomodo excidunt multa iis qui expaverunt, perculsus illo metu ignoravi quid facerem. Mali istud aliter accipiunt. Irascor manibus meis quod €adulterum tantum vulneraverim: nulla ad te pertineret infamia si €occidissem. Nunc congruere haec inter se videntur: falso quidem, €videntur tamen. Ego nescio quem vulneravi, tu vulneratus es. Non €prodest nobis quod noverca est: hominum iniquitatem ne odio quidem defendimus. Ego te nunc si non curassem viderer filium occidisse. Hanc €ego infamiam ferre non possum. Tua alia ratio est; tibi longa vita €superest: poteris adprobare innocentiam cum duxeris uxorem, cum €fidem illi maritalem praestiteris, cum totius te vitae gravitas resolvet. €Ego, etiamsi nolo mori, moriar antequam adulterum inveniam. @@Vis adiciam adhuc causas moriendi? Irascor tibi: nescio quem illum €invenire non potes. Debet istud ignosci meae senectuti: tu nec quaesisti.  Ÿôÿ@@@@{1Ager communis et novae tabulae}1 ŸðòÿPactus cum fratre maiore ut agrum communem paternum ille susciperet €et omni aeri alieno satisfaceret, tabularum novarum lege lata partem €agri petit. Ille CD. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ager, quem communem nobis esse dico, patris nostri fuit. Is duos €liberos reliquit, aequum utrique ius, eadem utrique onera aeris alieni, €mihi, ut nunc est, nihil. @1 @@'Cessisti' inquit 'mihi.' Si hoc sine ulla conventione fecissem, si nulla €opponi huic tuae voci posset exceptio, dicerem: circumscripsisti fratrem, €nec difficile fuit, minorem. Quod si nulla vi coactus, nullis insidiis, id €quod solum nobis pater reliquerat tibi uni concessi, debes referre animo gratiam. Hoc fratri bene diceretur; sed quatenus exuis nomen istud et €nos ad ius solum vocas, sub condicione cessi: sic enim tamquam alieni €loquamur. Stari voce mea sit aequum conventione pactorum. Quod €quale fuit? Ut agrum possideres ita, ut opinor, ut aes alienum quod €patris [tui] fuit solveres. Nullam igitur huius agri habuisti adhuc €propriam possessionem, quia quaecumque sub condicione traduntur ita €demum fieri possunt propria ac peculiaria si condicio consummata est. Fuit igitur usque ad tabulas novas communis nobis ager. Et ut facilius €appareat, fingamus te aes alienum noluisse solvere, egisse pacti huius €paenitentiam: num dubium est quin ego venturus optimo iure in hanc €fuerim possessionem? Non quaeritur, ut opinor. Nam etiamsi hoc inter €nos convenerat, ut tu aes alienum patris solveres, cogere ego tamen te €non poteram: una solutio erat pacti inter nos facti ut rursus omnia com-€munia essent, id est, ut et agrum possideremus et aes alienum duo solveremus. Ergo convenit ut ager tuus ita esset si aes alienum solveres: €non solvisti. Quo iure vindicare potes eam rem cuius pretium non €dedisti? 'Ideo' inquit 'non solvi aes alienum quia novae tabulae inter-€venerunt.' Equidem querebar quod non solvisti; ceterum nihil mea €interest qua causa non solveris, cum agrum ita demum habere potueris €si solvisses. Sive istud tua voluntate factum est sive liberalitate creditorum €sive, ut manifestum est, publica necessitate, non solvisti. @@Quid si hae tabulae novae tam mihi factae sunt quam tibi? Nam, ut €paulo ante dicebam, communem agrum constat fuisse. Pater noster €contraxerat cum multis. Non erubesco: non retinendum agrum habe-€bamus. Habebamus: namque ego hoc ipso quod tibi cessi dominum egi. Igitur cum essemus heredes patris nostri, debuimus ambo. Id sic colligo. €Finge esse aliquem ex creditoribus petitorem: numquid petere a te totam €summam potest? Minime, ut opinor. Duos enim pater noster filios €reliquit, et necesse est, sicut bona, ita onera quoque esse communia. €Partem ergo tu debuisti, partem ego; quo efficiebatur ut partem solveres. Faciamus hoc manifestius. Finge esse aliquem ex creditoribus qui partem €crediti sui a me petat: quid respondere possum? 'Agrum fratri dedi, cum €fratre meo convenit mihi ut ille solveret'? Num dubium est quin €dicturus fuerit creditor: 'Partem tu debes mihi: patri tuo credidi, cuius ex @1 €parte dimidia heres es. Assem non possum a te petere, semissem petere [non] possum.' Ergo, etiamsi conventione aes alienum transferebatur €ad te, iure tamen et veritate erat et meum. Igitur tabulae novae factae tam €me debito omni liberaverunt quam te. Id enim remiserunt quod ex parte €a me peti poterat, ex parte a te. @@'Sed animus tamen is fuit pacti huius, ut totum aes alienum meum €fieret.' Spectemus ergo totum animum. Neque enim ego negaverim id €intuitos esse nos et ita cogitasse, ut omne aes alienum tu solveres; num €alioqui dubium est, aut deduci omnino in controversiam potest, an ego €tibi parte agri mei cessurus non fuerim nisi quod pretium soluturus þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ИŠ†videreris, quin si ulla spes mihi novarum tabularum et huius necessarii €in civitate nostra remedii fuisset, retenturus fuerim id quod repeto? @@Ergo sive ius spectas, commune aes alienum fuit et tabulae novae €utrique profuerunt, et tu non aliter totam possessionem habere debes €quam si aes alienum solveris, sive animum spectas, is utriusque fuit, ut tu €venditione agri aes alienum solveres: ego aestimaram me onere a te €liberari, cui agrum dabam. Nunc id quod tu mihi praestaturus eras res €publica praestat. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Summae partes sunt aequitatis. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Pater nobis idem fuit, eadem onera nobis, eadem bona reliquit: cur tu €locuples es? Apud te ager totus, pro quo nihil inpendisti, nihil €numerasti; ego nudus, ego egenus. Erat hoc tolerabile cum viderer in €aequo tecum positus. Aufers mihi civitatis beneficium, et me sic relinquis tamquam pater praeter aes alienum mihi nihil reliquerit. Tum quoque €invitus feci: aetatis meae infirmitati consului. Si hereditate tibi ager iste €venisset, inhumane cum fratre non partireris; non tantum sanguinis nos €iura coniungunt: aliquid et ipsa necessitas, aliquid et ipsa societas. @1  Ÿôÿ@@@@{1Seditio populi et exercitus}1 Ÿðòÿ&7Qui causas in senatu voluntariae mortis non adprobaverit,& €&7insepultus abiciatur.& Pauper et dives inimici. Utrique domus et uxor €et liberi. Dux creatus bello dives cum bis acie victus esset, processit €pauper, qui et disertus erat, et dixit prodi rem publicam a divite. Impetus €in domum divitis factus est a populo et domus incensa et interfecti liberi €cum uxore. Vicit tertia acie dives et in potestatem hostes redegit. €Exercitus divitis domum pauperis incendit et uxorem et liberos inter-€fecit. Vult mori pauper ratione in senatu reddita. Dives CD. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Quotiens hoc genus materiae dividam, necesse habeo id dicere quod €iam saepe dixi, me nullam voluntatem cuiusquam contra themata intel-€legere. Fortasse erunt aliqui qui existiment a paupere id solum quaeri, ut €invidiam diviti faciat: quod illi contingere etiam citra mortis propositum potest. Hic ergo pauper apud me mori vult: agere debet ut moriatur. €Quid ergo est? Non aliter invidiam diviti faciet maximam. €@@Prima quaestio illa est, an causae mortis ideo tantum sint adprobandae, €ne turpes lateant. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Mori volo. Nullam tam inhumanam quisquam crediderit esse legem €ut hominem innocentem et invitum detineat in luce; sed ita scripta lex est €ut poenam mortis constituat. 'Insepultus abiciatur is qui non ad-€probaverit causas.' Irascitur ergo lex ei qui non adprobatis senatui causis perierit. Quae profecto non hoc existimavit, quemquam mori €velle sine causa. Sed cum duplex genus causarum sit, alterum ex iniuria €fortunae, alterum ex mala conscientia, hoc ipsum voluit adprobari €senatui, causas non esse deformes. Graves enim esse manifestum est, €cum homo mori velit. Ita senatui non de hoc cognoscendum est, hae €graves causae mortis an non; graves enim putat ille qui mori vult, hoc €satis est. Sed de eo cognoscitur, turpes sint causae an ex iniuria, ut dixi, @1 fortunae proficiscantur. Aliquis metu iudicii mori vult: dignus est qui €insepultus abiciatur. Aliquis conscientia turpis alicuius flagitii admissi €priusquam prodatur mori vult: dignus est qui insepultus abiciatur. Adversus hunc scripta lex est, %hoc cavetur de hoc%. Ceterum quidem €tu ei qui tot lenocinia haec constituta vitae contempserit, qui non €detineatur his voluptatibus, dices: 'non habes graves causas moriendi'? €Respondebit: 'Odi vitam, relinquere volo. Tu me nocentem probes €oportet, ne sepeliri debeam.' @@Si tamen de hoc quoque quaerendum est, an graves causae sint €videamus. Perdidi domum, fortuito incendio, quomodocumque, tantum €domum perdidi: ecquid possum videri iustas habere causas moriendi? €Penates illos in quibus natus sum, qui mihi cotidiana imagine adhuc €versantur ante oculos, illos penates in quibus sacri aliquid esse credimus, amisi. Hospes in civitate victurus sum. Perdidi liberos quomodocumque, €tantum liberos: ecquid iusta causa mortis est orbitas, et orbitas non €simplex nec tantum geminata, verum etiam in unum tempus conlata? €Adferant aliquid fortasse solacii mala divisa, et, sicut onera facilius €subeas si partiaris, ita hoc graves casus adlevare possis si non ingruant €ac semel veniant. Uno tempore plures liberos! Quid si et coniugem? [Quod si per se grave est, et quod liberos amisi et eodem tempore amisi, €erant satis graves causae.] Adice nunc: haec omnia simul amisi et omnia €haec iniuria amisi: exercitus me expugnavit, sicut urbem hostis. Et haec €ipsa causa satis iusta erat voluntatis meae: odit me exercitus, pars populi fortissima, pars populi optime de re publica merita. Illi milites victores, €illi hostium spolia referentes non me occiderunt sed liberos meos (puto €illos his aetatibus hostium pepercisse), [2sed]2 coniugem meam (illa modo €victa civitas nihil, quod ad feminas pertinet, passa est praeter captivi-€tatem). Domum meam incendit: stant illae quas vicimus. Illud tamen €inter omnia gravissimum est: cum haec fecerint, existimant se iure €fecisse. @@'Omnia' inquit 'haec et ego passus sum.' Scio quo pertineat: ut videar €ego merito passus. Est et haec causa moriendi, si tantum peccavi, si eo €me deduxit error ut filios meos occiderem. Confitendum est de hac €gravissima calamitate: domum meam incendit exercitus, populus non defendit. 'Omnia tamen eadem et ego passus sum.' Possum dicere hoc €tantum: ferre fortius potes, gratulor animo tuo. Sed ne mirum quidem €est quod tu ferre fortius potes: locuples es. Quid horum quae perdidisti @1 magnopere desideras? Domum, opinor, hinc enim incipiam, perdidisti: €infelix non habebis tectum quod subeas? In publico tibi manendum est, €et sub caelo? Fortasse etiam contulerint ista detrimenta deliciis tuis: €novimus animos vestros, novimus fastidia. Si non esset incensa domus, €subinde diruere, subinde mutare vos iuvat, et aliquid scilicet experimen-€tis adicere. Domum perdidisti: gravis iniuria fortunae novam habitare. Sed uxorem perdidisti. Ne in hac quidem tibi multum desiderii est. €Quomodo enim vos, divites, recipitis matrimonia? Recipitis? Aliae vos €rapiunt voluptates, illa ministeria, illi imitati feminas pueri; inde fit ut ne €liberos quidem ametis. Ergo te possunt multa hortari. Praeterea subeunt €solacia: et uxorem tibi invenire facile est et liberos tibi alios educare facile est. Non relinquunt dolori locum tot circumfusae voluptates. Ego haec €omnia passus sum pauper. Si dicerem: pauper domum perdidi, exutus €tamen omni censu viderer. Quomodo enim illa apud me remanserat? €Quia paterna erat. Pauper liberos perdidi, pauper uxorem perdidi: solus relictus sum, solus destitutus sum. Inimicum divitem habeo. Adhuc €odia illa quae contra me cotidie acuit fortius sustinebam spe liberorum. €Iam mihi iuvenes erant, iam patrem tuebantur. Etiamsi quando me €aemulatio nostra in foro fatigaverat, erat quae exciperet coniux. Si in hoc €consisteret tota lis, an mihi grave esset vivere, vel uno argumento €probare poteram: inimicus me vult vivere. Hanc unam adhuc destinat €odiis suis ultionem. @@Cur enim dicere aliquid ausus sum? Cur mihi suspectum fuit quod €fortissimi milites vincerentur? Cur indignatus sum eorum bis terga caesa €qui poterant etiam bis victi tamen vincere? Intellego aversis auribus €accipi hanc partem orationis. Vicit enim, et bene etiam meritus de re €publica habetur. Et hoc inter causas mortis est.  Ÿôÿ@@@@{1Lis de filio expositoris et repudiatae}1 ŸðòÿQuidam, repudiata uxore ex qua iuvenem filium habebat aut videbatur €habere, duxit aliam. Frequenter iurgia erant inter privignum et nover-€cam. Quodam tempore adserere coepit iuvenem pauper quidam et dicere €suum filium. Is qui pater videbatur torsit nutricem. Illa primis tormentis @1 €domini esse filium dixit. Iterum torta dixit expositum esse ab illo qui €adserit, et inter haec mortua est. Cedit illi pater iuvenem, repudiata €vindicat sibi. ‘ô±ÿ@@@@{1[DE PROHOEMIO ET EPILOGI]}1 €@@@@{1SERMO}1 @@Prohoemium propriam formam, propriam legem, proprium modum þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ò‚habet: neque narrationis forma cadit in prohoemium neque locorum. €Uni parti declamationis solet esse simile, epilogo: ideo autem simile, €quod utraque res frequenter extra quaestionem est. Nam et prohoemium €rem praecedit et epilogus finita re dicitur. Praeterea utraque res idem vult efficere, conciliare sibi iudicem. Hoc differunt: prohoemia praestare €debent ut intentum iudicem faciant (haec pars oneris epilogo remittitur: €dixit enim), praecedere interim solet epilogum [2enumeratio]2, quo €memoria iudicis renovetur; ita prima parte efficimus ut omnia audiat €iudex, summa parte efficimus ut meminerit eorum quae audierit. Epilogus deinde inclinationem animi in se praestare debet: hoc illi cum €prohoemio commune est, [2sed]2 plus miserationis et plus libertatis habet €pars summa. Nam prohoemium, cum precari debeat iudicem, fatigare €non debet; nec epilogus quidem. Nam et illud verissimum est, lacrimas €celerrime inarescere. @@Prohoemia ex personis ducenda erunt, aut nostris aut adversariorum €aut ipsorum interim iudicum: nostris ad conciliandum favorem, ad-€versariorum ad odium iudici faciendum eorum contra quos dicimus; €iudicum personae raro incidunt in scholasticas materias, in foro fre-quenter. Nonnumquam etiam de rebus permittitur dicere nobis, illa €ratione, quia scholastica controversia complectitur quidquid in foro €fieri potest, in foro prohoemium aliquando ducitur ex rebus, si iam €singulae actiones propositae sint, iam causam iudex noverit. Quid ergo? €Eo iure facimus istud quo illud etiam, ut narremus in isdem de-clamationibus et contradictiones ponamus etiam a petitore. Quod iam €in foro non secundum meum consilium fiet: is qui primo loco dicet et €ponet causam contradictionem ipse non sumet, nisi si quae testationes €praecesserint partis adversae et exceptae fuerint. In summa, numquam €erit contradictionis loco sumendum quod adversarius dicturus fuerit sed €quod dixerit. @1 @@Non est lis huic mulieri hodie cum marito suo; neque enim iudicium €constitui potest inter eum qui cedit eamque quae sibi adserit. Adulescens €adseritur a paupere; pater illi cedit, mater non cedit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Etiamsi lis huic mulieri cui adsum, iudices, esset contra pauperem €istum, infirmo loco pars nostra et dignior auxilio videretur, quia et per €se inbecilla res est femina et adfert infirmitati naturali non leve pondus quod vidua est. Huic etiam proprium illud accedit, quod in solli-€citudinem conversa sunt quae praesidia fuerunt. Haec enim, quamvis €maritum habere desisset atque esset ea domo in quam virgo nupserat €pulsa, non sine auxilio tamen videri poterat, cum haberet filium iuvenem. Cum vero hoc ipsum deducatur in litem et hoc tempore nihil matri €praeter sollicitudinem adferat, tamen hoc confiteor, non eam cum ipso €quem ex diversis videtis subselliis litigare: altior gratia premit. Esset €quippe haec mater in lite utcumque felicior si maritus eius contentus €esset filio cessisse; nunc adiecit testimonio auctoritatem et infelicissimam €nutricem, quam bis torsit quia verum dicebat, adversum nos mori coegit. €Cuius si vos auctoritas, iudices, movet, illud unum in prima parte causae €dixisse contentus sum, vocem eius ab utraque parte recitari. @@Quod si vindicari filium mallet, satis eum vel sola expositio causae €tueretur. Fuit enim aliquando cupidus liberorum, et propter hoc duxit €uxorem et ad spem statim futuri partus gratulatus est et natum educavit €et in adulescentiam, quod satis est, sine ulla dubitatione perduxit. Libentius in gravissima mariti iniuria, iudices, invehar in novercam: €sciit enim quid vellet sibi cum in domum senis iam et matrimonio €occupatam et in qua iuvenis filius erat inrupisset, sciit hanc posse €vacuari. Nolite quaerere quo consilio, qua ratione fecerit: sola est. Odia €statim adversus adulescentem, nec haec occulta aut dissimulata saltem, €sed iurgia. Quod ipsum mehercule pro summa probatione esse, iudices, potest: hunc iuvenem sic oderat tamquam noverca. Nec huic libertas ex €fiducia deerat, nec inveniri poterat ullum crimen in vita quo abdicaretur. €Inventum est novum exheredandi genus: vilissimum istud caput et in €quamcumque litem pretio venale testimonium adversus se primum tulit: @1 exposuisse se dixit, videlicet ne istum esse malum patrem puderet. Testor €deos, testor vestram, iudices, religionem: non satis putavit iste ipse qui €expellere filium nolebat quasi aliquid sui credidisset: infelicissimam €nutricem (nam illam quoque oderat) omni crudelitatis genere laceravit. Quaeritis qua causa? Scietis cum iterum torquebit. Fatigaverat prima €tormenta, et in voce una manserat fides; exprobraverat isti sanguinem €suum. Revocatus est tortor, repetiti sunt cruciatus: manifestum est €infelicissimae feminae factum futurum ut tamdiu torqueretur quamdiu idem dixisset. Ego tamen illi non irascor: dum aliquid virium, dum €aliquid animi fuit, perseveravit; non est in mendacium coacta nisi €moriens. Victor his tormentis nihil aliud quaerendum putavit, nihil €dubitavit. In tormenta (ut parcissime dixerim) paria non vindico; sed €rogo ut hoc velitis pertinere tantum ad ipsius causam. @@Filium matri vindico contra eum qui adserere coepit nuper. Ante €omnia intellegitis, iudices, nullum onus probationis ad me pertinere: €iuvenem de quo agitur cum hoc homine inventum per tot annos qui ad €robustam usque aetatem perducere eum [de quo litigamus] potuerunt, €numquam dubitatum. Dicam nunc ego illa quae leviora sunt: 'nupsit et €concipere potuit'? Immo nisi concepisset non credidisset illi maritus. Totum igitur onus redundat ad diversam partem. Adversarius multa €probare necesse habet, habuisse se uxorem, concepisse uxorem suam, €peperisse, marem peperisse, eo tempore quod ad aetatem eius de quo €litigamus congruat peperisse, exposuisse, vixisse expositum, ab hoc a €quo repetit esse sublatum, aut contra subiectum ab hac, [2quae]2 (quod praecedit) aut sterilis fuerit aut id quod pepererat amisisset. Sterilem €fuisse non dices: credidit maritus. Amisisse non est satis dicere: €probandum est. Haec exigeremus in causa, iudices, si [2esset]2 de €mancipio, si de pecunia: filium matri eripere conaris et partem viscerum €avellis, et contra maternos gemitus contentus es alterius parentis €neglegentia! @@'Quid causae' inquit 'habeo? Cur adsero alienum?' Ut nondum reddam €rationem qua litiges, quod proposui dicere illud est: nam si tibi causa €adserendi alienum filium non est, nec huic quidem retinendi. Quin €immo facilius est istud pauperi fingere: quid enim fortunae tuae interest €an heredem habeas? Sed reddemus postea rationem qua fingas; interim €instrumentum excutere causae tuae volo. @1 @@'Testimonio' inquit 'nitor eius quem tu patrem dicis.' Putemus istius €esse testimonium: unus est, iratus est, alterius maritus est. 'Unus est' €cum dico, succurrant vobis Catones et Scipiones et tot clarissima civitatis €nostrae nomina. Cum dico 'iratus est', succurrat vobis quidquid non €experimentorum in civitate sed in scaenis fabularum est, quam multa €fecerit hic adfectus, quam multos transversos velut tempestate quadam egerit. Cum dico 'alterius maritus est', duo simul dico: et habet causam €cur nocere huic velit quam repudiavit et habet causam cur praestare ei velit quam duxit. Haec dicerem si istud testimonium esset illius: testis €tuus quid dicit? Scire se aliquid. Sequitur ut interrogem: 'unde?' Ex €nutrice illa. Nutricis ergo testimonium est, non testis qui credit. Dimit-€tamus in praesentia maritum (reducemus illum loco suo), de nutrice €dicamus. @@Si ab initio mentita esset, id quod adversus hunc dicere audeo magis €auderem adversus nutricem dicere: sola est. Nunc diversae quaestiones €duae. Videamus utram verum dixisse credibilius sit. Torta tuum esse €filium dixit. Volo adicere tormentis auctoritatem: anus torta. Una €quaestio adversus hunc sexum, adversus hanc aetatem non sufficit? Deficientes iam per se distendis artus lacerasque verberibus iam non €cohaerentem cutem, et hoc dicis: 'mentiris'? Tamdiu potest mentiri €contra tuam voluntatem? Etiam cum robustissimi torquentur, etiam cum €animosos asperrimus dolor temptat, plurimum tamen interest quid þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ò˜šresponderi sibi velit qui torquet. Durat non dico contra ignem, non dico €contra flagella: contra [2te]2. Hactenus veritatis inquisitio est, qua victum €te sperat si verum dixerit. Cum vero repetas tormenta, cum reducas €carnificem, quid aliud dicis quam illud: 'torque donec mentiatur'? €Magna hercule tibi contigit, magna victoria: perdomuisti mulierem anum. €Expressa vox est iam fugientis animae: 'Miserere: non est tuus. Iam parce: verum dixisti.' Hic iam, credo, tortor admonitus instaret €perseveraretque, eamque adhiberet artem quaestioni ut moreretur mulier €dum hoc dicit, dum tu victor et hilaris adversario tuo quid egeris €nuntias. Rogo, cum mulier eadem in tormentis diversa dixerit, non est €manifestum id te maluisse quod credidisti? @1 @@Cui non mortalium patet totus hic animus? Quis non videt artes €novercales et pactum infelicis senis? Miserebor enim, etiamsi nocet, €necessitate. Quaeritis quo cedat animo? Quo matrem filii adulescentis €domo expulit, quo longam matrimonii concordiam nullo maledicto, €nulla suspicione dissolvit, quo in torum adhuc uxoris prioris vestigio €calentem adducta est nova nupta, quo ne hoc quidem praestitit filio suo, ut vinceretur. Alia est videlicet horum ratio quos brevis transitus €voluptatis fecit parentes, quos liberis suis extra posita [voluptates] €conciliant; aliter amat quae peperit, quae memoriam decem mensum, €quae tot periculorum, tot sollicitudinum recordationes ad vos, iudices, adfert. Numerate huius adulescentis annos, breve nimium videatur; €numerate omnes dies, singula temporum momenta: tamdiu mater €testimonium dicit. Nulla potest esse tam longa simulatio. @@Si leges sinant permittatisque vos, se torqueri velit, se imponi ignibus, €se verberibus lacerari postulet. Quid agis, mulier? Temere facis: femina €es et anus. Prima forsitan tormenta sustineas: vincet dolor et ad suprema deficies. O admirabilem, iudices, vocem! 'Torqueat' inquit 'modo: €mater sum. Aliud est nutrix et ancilla et torquente domino.' Age, cum €in hac voce supremum posueris spiritum, cui iuvenem reddituri sumus? €Volesne illum ad hunc patrem reverti, et ad illam novercam?  Ÿôÿ@@@@{1Rogatio Demosthenis}1 ŸðòÿRogationem fert Demosthenes ne illi qui apud Chaeroneam capti erant €a Philippo et gratis remissi consiliis publicis intersint. CD. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Priusquam causas rogationis meae persequar, Athenienses, succurrit €mihi laudare vos et adcognoscere. Post adversum proelium, quod €quidem ipsi qui rebus Philippi favent dolore ac rumoribus in maius €extollunt, non pacem petistis, non de condicionibus ullis cum hoste €tractastis; ipsos etiam repetendo captivos hoc ostendistis, curam esse vobis ut bellum geri posset. Id cum fecistis pro maiorum vestrorum €opinione atque laude servataque usque ad hoc tempus gloria civitatis, €tum etiam, ut arbitror, ratione quadam, quod nos victos non tam virtute €hostis quam eorum qui pugnare noluissent timore existimabatis. Quam-€libet igitur obliquis actionibus pars diversa, dum tueri mille istos captivos €videtur, pacem suadeat, animum virtutemque civitatis debilitare conetur, €ego loquor apud eos qui non defecerunt. @@Sed multa me dicturum propter quae adprobari possit rogatio mea, €oratoriis artibus impedire pars adversa conatur. Negat enim rogationem contra leges accipiendam, negat adversus singulos. Quorum ego utrum-€que confiteor. Verum neque adversus leges esse existimo quidquid pro €opinione ac pro dignitate civitatis petimus et cui nulla lex scripta ex €contrario extat. Nam si quod est ius quo contineatur hoc, ut [2tam]2 mali €et tam turpes cives utique consiliis publicis intersint, videar fortasse hanc €rogationem contra leges scripsisse. Si vero nihil est quod ex contrario €%coat%, non potest videri hoc adversus id scriptum esse quod non obstat. Illud vero aliquanto minus existimari possum, adversus singulos scrip-€sisse legem, cum certe mille sint de quibus agitur. Quamquam rationem €etiam propter quod non liceat rogationem contra singulos ferre illam €video, quod peccata singulorum videantur habere leges suas. Homicidium €fecit aliquis, sacrilegium, iniuriam, ceteraque his similia: suo iure punitur. Cum vero mille semel capiendos se alligandosque hosti €praebuerint, haec, ut opinor, supersunt, ut aut nulla castigatione dignam €rem qui contra dicunt putent, aut, si castiganda est, ostendant legem qua €castigari possit, aut, si non ostendunt, nihil aliud quam rogationem €superesse fateantur. @@Primum igitur hoc apud vos, Athenienses, dixisse contentus sum, €aequissimum quidem ac iustissimum esse ut populo detur summa rerum €potestas, consilium tamen non utique turba neque tumultu neque @1 €angustiis eorum qui consulantur constare. Utinam quidem fieri posset €ut ex universo populo reicere ac seligere liceret eos qui parum prudentes, parum digni consiliis publicis viderentur. Sed quoniam istud deprehendi €nisi experimentis non potest, de his demum rogationem fero qui experti €sunt. Atqui si hoc apud vos non male constitutum est, esse aliquos qui €consiliis publicis interesse non debeant, iam multo facilius ac pronius €erit ut doceam hos esse, qui, etiamsi utiles consiliis futuri essent, indigni €tamen propter dedecus proximae militiae erant. @@Ac mihi in haec dividenda videtur ratio istius orationis, ut pars ad €ipsos de quibus loquor spectet, pars ad universam rem publicam. @@Adversus istos hoc dixisse contentus sum: bellum adversus Philippum €suscepimus pro libertate totius Graeciae, pro salute communi. Nam €etiamsi in praesentia amicam civitatem, nobiscum olim coniunctam, €tueri videbamur, eventus tamen belli ad omnes pertinebat. Et hoc nobis, €Athenienses, vetus atque a maioribus traditum est, pro universa Graecia stare. Sic contra Persas semel iterumque pugnavimus, ac privatis viribus €defendimus publicam salutem. Iam igitur ex hoc apparet profecto vobis €numquam maiore animo, numquam concitatiore spiritu fuisse pugnan-€dum. Non enim nobis cum hoste [2ex]2 Graecia aliquo res erat, ubi, €quamquam victi, leges tamen similes linguamque certe eandem €pateremur, sed cum homine barbaro, cum homine crudeli, cum homine €infesto. Quamquam quid necesse est ista diutius dicere? Pugnare enim placuit et placet. In hoc igitur proelio, quod, ut dixi, pro universa €Graecia susceperamus, nondum dico quantum nocuerit istorum timor; €interim cuius propositi fuerit animum attendite. Longe felicissimum in €bellis est vincere, fortissimum, si victoria non detur, pro causa mori. €Est tamen tertium aliquod %inter dedecora%: in patriam certe redire et, si vincere non detur, effugere. Potest enim credi qui hoc fecit ad €secundam se aciem reservasse et victum adversis animum reposuisse. Ille €vero qui se in servitutem hosti dedit, qui abiectis armis parata in vincula praebuit manus, quam tandem nobis spem in posterum facit? Atque ego, €Athenienses, eo tempore quo recipi istos placebat contradicturus fui nisi €quod poterat honestum ex his receptis exemplum fieri. Sunt igitur digni €poena aliqua, sunt ignominia, si hoc tantum ad ipsos referatur. @1 @@Sed redeo ad publicam utilitatem. Nihil esse quo magis disciplina €militaris confirmari possit, Athenienses, quam exemplum adversus €indignos nemo dubitabit. Quae enim spes in bellis in milite nostro residua €est si nihil potius fuerit quam capi? Certum habeo nunc istos male sentire €de iis qui in acie ceciderunt.  Ÿôÿ@@@@{1Novicius praetextatus}1 Ÿðòÿ&7Qui voluntate domini in libertate fuerit, liber sit.& Mango €novicium puerum per publicanos traiecit praetextatum. Dicitur ille liber. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui voluntate domini in libertate fuerit, liber sit.' Quaerendum est €nobis quid sit in libertate esse. * * * 'voluntate domini est in libertate qui eo €volente liber est.' Nos finimus ita: 'voluntate domini in libertate est qui €ius libertatis usurpavit domino volente.' Id primum scripto ipso colli-€gemus. Non enim difficile fuit ei qui hanc legem componebat id scribere: €'qui voluntate domini liber fuerit'; nunc hoc scribendo: 'qui in libertate fuerit' satis ostendit aliud esse in libertate esse, aliud liberum esse. Ex-þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ô’‚cutiamus etiam causas legis huius. Indignum putavit legum lator eum €qui in fortuna aliqua rei publicae, qui in numero civitatis fuisset, redigere €in servitutem. Sed hoc quoniam sibi nequitia interim adserebat, adiecit ut ii liberi essent qui in libertate voluntate domini fuissent. Vis scire quanto €aliud sit in libertate esse, aliud liberum esse? Eum qui in libertate fuerit €iubet lex liberum esse. Tanta rerum differentia est in causa libertatis. In libertate est igitur quisquis caret forma servitutis. Id, iudices, ex hac €ipsa lege adhuc manifestum est. Non enim legum lator putavit etiam eos @1 €qui a dominis fuga abessent esse in libertate? Quod colligo scripto eius: €'qui voluntate domini in libertate fuerit': apparet aliquos et non €voluntate domini in libertate esse; quod si verum est, potest in libertate €esse etiam qui liber non est. @@Nihil ergo prodest tibi cum dicis liberum eum non fuisse. Non enim €quaeritur an voluntate tua liber fuerit, sed an voluntate tua in libertate €fuerit. Si voluntate tua liber [non] fuisset, quid nos postularemus? Depulsus hac pugna transcendit eo, ut neget in libertate saltem fuisse. €Quomodo igitur colligemus? Eum qui in libertate [2non]2 est quibus €argumentis colligemus fuisse in libertate? Signavit aliquis tamquam liber: €si id voluntate domini fecerit, etiamsi maxime illum servum esse dominus €voluit eo tempore, manifestum erit [2fuisse]2 in libertate; sic quisquis €aliquid pro libero fecit. Atqui hic puer non tantum pro libero sed etiam pro ingenuo est: praetextatus fuit. Si talem illum ad iudices produxissem, €hoc insigne non [tantum] libertatis modo sed etiam dignitatis esset. €Ecquid paves ne scelus feceris? Et alius fortasse tantum usurpaverit €libertatem: hic et adprobavit. Quibus? Publicanis, hominibus, ut €parcissime dicam, diligentissimis. In summa velim ostendere totum €tuum comitatum: quis habitus servorum fuit? @@'Ego tamen' inquit 'non ea voluntate feci ut hic liber esset, sed ea ut €publica non solveret.' Saepius eadem dicenda sunt (etiam gratulamur €si invito te liber est): liberum esse noluisti, sed in libertate esse voluisti. €Nihil interest qua causa hoc feceris: id est, ut propius ad verba legis accedam, nihil interest qua causa in libertate esse eum volueris. Verum €ista causa quam praetendis digna poena est: circumscribere vectigalia €populi Romani voluisti, specie praetextati imponere publicano voluisti. €Postmodum dicam quantum intersit huius pueri; interim dicam, tua quid €interest? Quod petieras non contigit tibi? Non fefellisti? ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec circa ius, illa iam circa aequitatem. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quae passurus est hic puer domino redditus? Sine dubio [2ultima]2. €Novimus istam negotiationem, et frequentissima in foro videmus iudicia €talium iniuriarum. Fortasse etiam natus est ingenuus, fortasse rapto ex €aliquo litore praetextam Fortuna reddidit. Illud est tamen quod nos €magis confundat: videtur mangoni puer pretiosus, timuit ne magno aestimaretur. Ista species in quacumque servitute miserabilis foret. €Rogamus vos, iudices, cogitetis quam multa facere possit adversus €puerum mango iratus. Aut illi fortasse pretium excisa virilitate producet, €aut ob %infelicis% contumeliae annos venibit in aliquod lupanar. Res est €nobis cum homine qui non erubescit, nihil reservat: etiam periculose avarus est. Quos cultus accipiet qui praetextam habuit? Ego vobis allego €etiam ipsum illud sacrum praetextarum quo sacerdotes velantur, quo €magistratus, quo infirmitatem pueritiae sacram facimus ac venerabilem.  Ÿôÿ@@@@{1Res furtiva inprofessa apud publicanos}1 Ÿðòÿ&7Quod quis per publicanos inprofessum transtulerit, commissum& €&7sit.& Quidam rem furtivam transtulit per publicanos, non professus est. €Deprehensa res est. Publicani cum domino contendunt. Illi tamquam €commissam rem vindicant, ille tamquam suam. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Rem non professam apud nos tenemus. Hoc ius quale sit postea €videbimus. Quod quis professus non est apud publicanos, pro commisso €tenetur. Ea res de qua iudicatis in professionem non venit. Omni iure condictionis nostra est. 'Mea est' inquit. Nihil istud contra ius nostrum €est; alioqui nemo non hoc de re non professa dicere possit: 'mea est.' €'At is qui transtulit alienam rem transtulit.' Ante omnia, nulla lege @1 €comprehensum est ut alienam rem non profiteri liceret; alioqui publicum €eversum est, leges permutandae sunt. Ut transferantur aliena, tamen furtum profiteri debuit. 'At inicum est meam poenam esse cum ille €peccaverit.' Iterum dicam: si quid iniqui habet lex nostra, postea €viderimus; interim, lex est. Non adversus homines sed adversus rem scripta est. Si ius accepissemus aliquid ab eo qui [non] transtulisset €exigendi, sic quoque sine dubio esset nostra causa melior, sed tamen €videretur [2non]2 de re ipsa esse contentio. Nunc lex hoc continet, ut rem €teneamus quae translata est et professa non est. Quid interest quis €professus non sit? Nobis res dedita est. @@Haec de iure. 'Sed ius ipsum iniquum est.' Alio me vocas, de alio €quereris. Dic istud rei publicae, dic senatui, dic magistratui: 'aerarium €populi Romani vectigalibus iniquis repletur, et spoliantur provinciae et sublatum commercium est.' Nos conduximus id quod locabatur. Sed €res publica quoque, cum qua queri poteris, habet quod respondeat. €Primum illud, necessaria esse vectigalia civitati. Exercitus stipendium €accipiunt, bella cotidie geruntur adversus barbaras et bellicosissimas €gentes, defendimus ripas et flumina et litora. Huc adice et illud: templa €extruuntur, multum inpendiorum sacra ducunt, aliquid et spectacula. Opus est vectigalibus. Inter vectigalia porro quid aequius inveniri potest €et sine maiore hominum querela? Quanto illud iniustius videri potest quod partem hereditatis sibi vindicat! 'At plurimum in hoc vectigal €confert negotiatio.' Quidquid est de futuro lucro est, praeter id quod €non potest videri iniquum %ad quod acceditur. Et% vectigal quidem €ipsum necessarium, non iniquum: num haec iniusta poena est, in qua €furta deprehenduntur, qua lex vindicatur, qua fraus transferentium €detegitur? Aliter stare vectigal non potest. @@Eodem revertimur iterum: hac ratione res publica locat, hac necessitate €nos conduximus et pretio vicimus. Et adversus quales homines conduxi-€mus! Quamvis poena sit, quamvis in commissum veniant ea quae quis €professus non est, tamen fallere nos volunt, tamen mille artibus circum-€scribimur. Quotaquaeque res est quae deprehendatur! @@Poteramus tibi etiam inputare beneficium: istud quod tibi extorqueri €quereris non apud nos perdidisti; interim, quod satis est, furem apud nos €invenisti. Ignorares, nisi nos fuissemus, translata in aliam provinciam €furta, inter ignotos homines, inter alienos. @1 @@In summa parte, quia lex secundum nos est, aequitas secundum nos €est, illud quoque dicendum puto, qua sententia possitis parti utrique €consulere. Quid est aequius quam utrumque vindicari? Unus furtum €fecit duobus; habet suam quisque legem. Nos nisi retinemus, nulla €actione vindicari possumus; ille, etiamsi non ipsam rem acceperit, pro re €tamen accipere poterit: habet actionem quidem de illa. [Nam et in quadruplum litigat.] Non irascitur furi qui re contentus est. Adversus €iniuriam illius privata agi actione potest, a nobis publica. Ille vobis com-€mendat sarcinas suas; nos commendamus vectigalia vestra, commen-€damus reditus civitatis.  Ÿôÿ@@@@{1Ancilla in archipiratae nuptias missa}1 Ÿðòÿ&7Qui voluntate domini in libertate fuerit, liber sit.& Qui habebat €patrem et sororem captus est a piratis. Scripserunt piratae patri ut €mitteret vicariam filiam, futuram archipiratae uxorem. Misit ille €matronali habitu ancillam. Remissus est adulescens. Illa, ab archipirata €heres omnium bonorum relicta, rediit in civitatem. Dicitur ancilla. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Similes quaestiones sunt priori divisioni, eadem finitio. Dicit enim is €qui petit in servitutem eum esse in libertate domini voluntate quem €liberum esse dominus voluerit. Nostra pars dicit in libertate esse domini €voluntate eos qui aliquid pro liberis ex voluntate domini fecerunt. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ö…Refellenda est nobis finitio partis adversae, deinde nostra confirmanda. €Finis partis adversae sic refelletur. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Qui voluntate domini in libertate fuerit, liber sit.' Si de iis loqueretur €lex quos dominus manumisisset et liberos esse voluisset, supervacuum €erat. Nam etiam hac lege sublata non dubitabatur quin manumissi liberi €essent. Praeterea aliud esse in libertate esse, aliud liberum esse, etiam ex €eo manifestum est quod eos qui in libertate fuerint liberos esse lex iubet. Ad quos ergo lex pertinet? Ut ad nostram finitionem redeamus: qui €volentibus dominis fecerint aliqua tamquam liberi. Ut puta, signavit €aliquid volente domino servus: liberum esse vult. Inicum enim erit €tabulas auferri, et circumscriptum esse nescio quem cui signatae sunt €tabulae. Iudex inter duos convenerit et sententiam tulerit volente €domino: liberum esse hunc voluit, ut ea res quae iudicata erat haberet suum finem. Denique neminem qui in aliqua forma libertatis fuisset, nisi €fraude et culpa sua, redire in servitutem voluit. In libertate autem putavit €esse legum lator etiam eos qui non voluntate domini in libertate essent, €sicut eos qui absentibus dominis aliqua pro liberis egissent, et ideo €adiectum est in lege: 'qui voluntate domini in libertate fuerit.' Ergo etiam €invito domino potest aliquis esse in libertate, invito autem non potest €esse liber. Aliud est in libertate esse, aliud liberum esse. @@Hanc igitur de qua quaeritur dico voluntate tua fuisse in libertate. Hoc €quo modo probo? Quo uno probari potest: fecit aliquid tamquam libera. €Nondum dico 'ad piratas pervenit', dissimulo et illud, qua causa volueris €eam in libertate esse; interim et volente te et spectante habitu matronae fuit. Hoc satis erat, etiamsi postea nulla essent consecuta. An vero maius €in hoc putamus esse momentum, ut circumverteres mancipium, aut si €una voce liberum esse iusseris quam si habitum dederis, stolam €dederis?_quod ne manumissis quidem omnibus contigit. @@(Hoc loco poni solet illud.) €@@'Num igitur, si in scaenam misero et mimi partibus tamquam matrona €processerit, poterit videri mea voluntate in libertate esse?' Non est hoc €porro simile; nam ipsa statim scaena rem fictam esse testatur. Stola illa €mimi erit, non hominis. At eadem si hoc habitu extra scaenam fuerit et €in civitate processerit, eadem illa quae solet mima esse nihilominus erit in iure libertatis. Ergo habitu satis testata est libertatem. Quid si fecit aliqua €tamquam libera? Profecta est, parum est dicere quasi ingenua: quasi €honesta, quasi filia tua. @1 @@'Sed haec omnia' inquit 'feci non ideo quoniam eam in libertate esse €volebam.' Lex non ad causam nos voluntatis tuae mittit sed ad ipsam. In €libertate esse voluisti; quare volueris nihil ad iudicem, nihil ad voluntatem €pertinet. Tu tamen illam in libertate esse noluisti? Ut parcissime dicam, maligne. Quid si credibile est hanc etiam voluntatem tuam fuisse, ut illa €in libertate esset? Quid enim esse illam voluisti? Ancillam? Cuius? Num €dubium est quin hoc votum tuum fuerit, ut matronam adprobaret, ut €filiam tuam adprobaret? Noluisti eam in libertate esse de qua nihil magis €timebas quam ne illa tibi tamquam ancilla remitteretur? Quamquam €etiamsi remissa esset, iam tamen tua voluntate in libertate fuisset. @@Sed processit ultra. Dicebam: 'habitum matronae te volente sumpsit, €iter tamquam matrona ingressa est.' Te volente ad piratas tamquam filia €venit tua, te volente adprobavit se liberam et ingenuam, te etiam volente €in matrimonio fuit tamquam libera, heres relicta est tamquam libera. €Horum omnium ius a tua voluntate profectum sit necesse est, qui voluisti dimittere, qui voluisti tamquam liberam dimittere. Haec dicerem €etiamsi piratae tantum vicariam petissent; nunc vero, cum adiecerint ut €eam vicariam mitteres quae in matrimonio archipiratae esset, dubitari €non potest quin tu eam miseris tamquam liberam futuram. @@Haec quod ad ius, illa quod ad merita. Digna est quae sit libera: filium €tibi restituit. Si tantum filii tui pretium fuisset, videretur tamen bene €meruisse; nunc quam multa addidit ad fidem! Poterat et remanere apud €piratas et obligare illos hoc indicii sui beneficio. Sed non confessione €tantum effectum est ut filia tua videretur: quemadmodum complexa est €illa catenatum, quotiens fratrem vocavit, quam veras lacrimas profudit! €Optime meruerat de te et hoc ipso, quod reversa est. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic parce quidem stringendus erit pudor patris, stringendus erit €tamen, tamquam cupidi et avari et hereditatem istam adfectantis: hoc €ideo non amare nec districte primum quod potest esse hic dominus illius, €si ita iudicibus videbitur, deinde quod nobis res cum eo est cui gratias €agimus, cuius voluntate dicimus nos in libertate fuisse. @1 @@In summa parte declamationis advocamus etiam adulescentem illum €[quasi advocatum] qui nostro beneficio redemptus est. ôÿ@@@@{1[2DECLAMATIO]2}1 @@Promittit praeterea ista quae in hereditate relicta sunt illius esse. Quam €causam revertendi habuit aliam? Licuit illi, ignorante eo, in aliqua civitate €subsistere.  Ÿôÿ@@@@{1Circumscriptor pauperis, divitis raptoris socer}1 Ÿðòÿ&7Circumscriptionis sit actio.& Pauper et dives eandem puellam pete-€bant in matrimonium. Capta est illa quae petebatur. Posuit condicionem €petitoribus pater, eius esset qui redemisset. Pauper profectus est et €redemit virginem. Rapuit illam competitor dives. Educta ad magistratus €nuptias optavit. Circumscriptionis accusatur pater a paupere. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Non tantum nobis in hoc laborandum est, ut circumscriptus sit €adulescens, quantum in illo, ut circumscriptus sit a patre. Esse enim €iustam querelam eius qui redemit et reduxit, cum praesertim sub pacto redemerit, manifestum est. Eximitur ex parte diversa rei persona: 'quod €factum est ne duceret ille, non pater fecit: rapuit dives, optavit puella, €pater tantum promisit.' Quomodo ergo fiet ut hic circumscripserit? Si €probat omnia facta huius voluntate. Alioqui, nisi hoc optinemus, frustra €plorabimus apud iudices. @1 ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Circumscriptum esse me probare prius volo quam ab isto circum-€scriptum. Pactus sum. Hoc pactum non servatur, nec potest repeti: €pecuniam inpendi sub pacto; neque pecuniam repetere possum neque €id propter quod inpendi habeo. Navigavi, laboravi (sic interim loquor) €quoniam promittebatur aliquid; hoc quod promissum erat praestari non €potest: circumscriptio est. @@Hactenus causa fundamenta cepit; sequentia illa sunt, ut probem me et €ab hoc circumscriptum esse et indignissime circumscriptum. Animad-€vertitis, iudices, fiduciam circumscriptoris: 'alius rapuit, alia optavit': €ideo circumscriptio est. Neque enim umquam decurritur ad hanc legem €nisi cum rectum ius nequitia exclusum est. Si non alius rapuisset, ex pacto reprehenderem. Sed nihil haec cavillatio proderit tibi, qua crimen €in generum et in filiam transfers. Nam si apparuerit iudicibus omnia te €volente facta esse qui promisisti, manifestum erit a te esse circum-€scriptum eum qui tibi credidit. @@Igitur ab initio propensiorem te fuisse diviti non suspicionibus probo, €non eo quod credibile est. Capta filia tua, quam posuisti condicionem? €Eius futuram qui redemisset. Id elegisti discrimen inter duos petitores €quod facilius posset praestare dives. Deceptus es in hoc: ego redemi, ego reduxi. Quo alio modo efficere potuisti ne mihi nuberet nisi hoc? €Dico ergo tua voluntate factum esse ut filia tua raperetur. Hoc quibus €colligo? Rapuit eam qui non amabat. Petierit enim sane: non redemit, €sub condicione hac non redemit_cur diutius moror? mihi cessit. €Non est ergo quod illum cupiditate inpulsum putes: carere illa poterat. Adicio non fuisse illum rapturum nisi securum. Nihil loquor de patria €severitate, nihil de lege quae pro pudicitia minatur, quae mortem €denuntiat: ille rapuisset puellam alii destinatam, alii pactam, nisi fiducia tui? Non est credibile. Sed ne illud quidem credibile est, filiam nuptias €optaturam fuisse nisi te volente: primum quod in nulla virgine tantum €audaciae, tantum confidentiae est ut apud magistratum et de re summa þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ט‰„audeat optare inconsulto patre. Et illa utique non fecisset: et noveram puellam et propius in itinere cognovi. Adice quod numquam tam ingrata €fuisset puella ut nuptias optaret eius a quo non erat redempta, relinqueret €eius cui debebat libertatem, cui salutem. Hoc dico praeter illum iniuriae €dolorem, cum id perpessa esset in civitate quod non inter latrones, non inter barbaros illos. Non est, ut dixi, credibile ut aut rapuerit ille sine €fiducia tua qui non amabat, qui plurimum timere debuerat, aut haec @1 €optaverit sine auctoritate tua, et puella et contra eum qui de illa optime €merebatur et pro eo a quo et contempta erat et rapta. Existimo animum €tuum fuisse manifestum. Qui si apparet, a te circumscriptus sum. @@Iam venimus ad illam tertiam partem causae nostrae, in qua ostendam €vobis quam inique sim circumscriptus. Nuptias filiae tuae pactus sum. €Non dico qua mercede: pactus sum. Fides supremum rerum humanarum €vinculum est, sacra inter hostes, sacra (quod nuper comperi) inter piratas, €tantae etiam apud malos auctoritatis ut, cum tradere mihi filiam tuam nolles, negare aperte non sustinueris. Et qua mercede pactus eram? Ut €redimerem. Non dico a quibus, nondum dico quo periculo: scilicet male €tecum agebatur si cui coeperat plus debere quam tibi. In summa qualis sit ista condicio sic aestimandum est: tu posuisti. Hoc ad meritum €pertinet, illud ad pericula. Navigavi ad piratas: in quos incidere miser-€rimum est, quaesivi. Omnes scopulos scrutatus sum, omnia litora €excussi. Accedit aliquid ponderis huic merito meo: pauper hoc feci, rem diviti gravem, mihi necessariam. Et quare negata est? Ut conlocaretur €ei qui non redemerat, qui contempserat, qui piratis reliquerat. Tan-€tumne pecunia valet, tantum ille fulgor divitiarum contra veritatem €potest? Nunc ille melior. @@'Non tamen ego feci.' Quasi circumscriptio in hoc sit solo quod non €actum per te est: est in illo quod promisisti, est in illo quod me donec ille €raperet distulisti. Non est hoc genus causae in quo omnia crimina €transferre possis. Initium a te est: promisisti. Si non erat in tua potestate, €statim circumscripsisti. Scilicet ego stultus qui virginem reduxi, qui tantam curam egi verecundiae ut optari [2non]2 possem. Non in totum €iactabo vobis, iudices, continentiam meam. Sine dubio perferre volui €ad patrem integrum munus, nec corrumpere quod praestarem. Aliquid €tamen fecerunt et mores puellae: severam videbam et asperam. Ne me €quidem tulisset.  Ÿôÿ@@@@{1Redempta meretrix a divite pauperis filio}1 Ÿðòÿ&7Inscripti maleficii sit actio.& Pauperis et divitis filii eandem mere-€tricem amabant. Leno condicionem posuit ei traditurum se esse mere-€tricem qui pretium prior attulisset. Pauperis filium in solitudine dives @1 €flentem stricto gladio invenit. Interrogavit causam. Ille dixit se mori velle €ob amorem meretricis. Pretium ei donavit. Redemit adulescens mere-€tricem. Agit pauper cum divite inscripti maleficii. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@De parte legis inter utrumque litigatorem confessum est. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Inscriptum esse id quod obicio non negatur: qua lege comprehendi €potuit hoc nocendi genus quod rem gravissimam fecit specie liberalitatis? €Omnia igitur ista quaecumque ex adverso dicuntur, 'donavi enim €pecuniam et servavi' et 'quo iure prohibetur?', eo pertinent ut appareat €inscriptum esse quod obicio. @@Hac parte finita et constituta, transeamus ad eam quae reliqua est, ut €ostendam esse maleficium. Nihildum de animo divitis loquor, nondum €prodo causas propter quas fecit. Solum fuisse filium meum credite €amatorem meretricis, huic redemptam esse meretricem: dico hoc esse maleficium, et quidem omnium maleficiorum gravissimum. Levia sunt €illa quae patrimonium populantur, levia etiam quae adversus corpus €excogitantur: hoc non est legis viribus vindicandum quod saevit adversus animum? Utrum igitur dicis non esse deforme, non esse inutile, mere-€tricem domi habere, an eum qui rem deformem atque inutilem effecerit €non esse maleficii lege comprehensum? Cuicumque mortalium grave erat €domi habere meretricem: hoc nomen suo loco tantum fortasse deforme est, translatum in domum etiam periculosum. Dicam nunc ego hic €interceptam spem nepotum, inquinatam filii mei famam, futurorum €quoque annorum spem esse sublatam? Hoc igitur qui fecit non potest €non admisisse maleficium. @@'Sed periturus' inquit 'erat nisi id fecissem.' Scio quae partes forent €severioris patris: diceret ille: 'Mallem: levior ad me dolor pervenisset ex €morte. Infelices quidem qui liberos suos ad rogum deflent: summum €orbitatis est malum desiderare. Hoc vero intolerabile est, lugere €viventem, quotiens occurrit flere, %plenas% quasdam ducere exequias @1 dignitatis.' Ego sane hanc tibi remiserim partem qua colligis moriturum €fuisse. Utrum amore perisset non diu disputabo: vivunt qui amaverunt. €Itane? Quid minus rationis habet quam ut is mori velit qui habet propter quod vivat? 'Stricto tamen gladio in secreto deprehendi.' Iam mihi narras €moras: ipsum illud secretum quaerere et putare interesse ubi pereat non €est ardentis in mortem impetus. Non fiunt ista nisi subito, nec quis-€quam, praesertim nulla gravi praecedente causa, spiritum ratione deposuit. Et stricto tamen gladio et in secreto quid facientem vidisti? €Aptantem iam iugulo mucronem, iam incumbentem, iam paene €admotam usque ad sanguinem manum? Nihil horum. 'Flentem' inquit €'mirabar.' Maius fuisse periculum crederem si fleret antequam stringere €gladium coepisset. Non est igitur quod dicas te fecisse causa mea quod €ego non fecissem. @@Et iam hoc, iudices, satis erat %nisi et inscriptum et maleficium est%. €Quacumque a te mente factum est, ego laesus sum; etiamsi non vindicta €dolori meo deberetur, debeatur tamen solacium. Videamus tamen et quare fiat ista res. Eandem meretricem amaverunt duo iuvenes, filii nostri. €Quaerebatur utrius esset. Volo te consulere an, cum scieris, pecuniam filio €tuo dederis, volo scire an, cum vidisses filium meum (ut putas) mori €volentem, tale aliquid de tuo timueris. Filius meus propter amorem dicit €se mori velle: amat et tuus. Hic deprehendam patrem: tu si periculum mortis putasses, tum vero ad filium tuum cucurrisses. Quae fuit ergo €ratio? Non tu filium meum servasti, sed tuum emendasti. Una erat ratio, €credo, illius ab eo quo flagrabat impetu * * *, si amor transferretur, si €potestas illius deformitatis adimeretur. @@Vivit itaque filius tuus et honeste vivit et iam sine fabula vivit. At tu €mihi nurum meretricem dedisti, tu domum meam lupanar fecisti: et, ne €parum sit has iniurias intulisse, etiamnum vis adfirmare iudicibus filium €meum, nisi redempta meretrice, non fuisse victurum. @1  Ÿôÿ@@@@{1Pauper ad tyrannicidium mercede conductus}1 Ÿðòÿ@@&7Tyrannicida optet quod volet.& Dives adulescenti pauperi dedit €pecuniam ut tyrannum occideret: [et] occidit. De praemio ambigunt. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Duo efficienda sunt diviti, ut sit tyrannicida, ut dignior sit praemio. €Ut tyrannicida sit non potest aliter efficere quam si $KATA\ SUNAQROISMO\N €dignum se praemio probaverit et pro eo sit ac si occiderit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quod primum dici oportet pro eo qui praemium petit, occidit tyran-€num. Num dubitari potest? Num de hoc controversiam ullam saltem €adversarius movet? Viderimus ergo quae sit comparatio utriusque €meritorum: interim, etiamsi maiora sunt divitis, alia sunt. Sit ille €optimus civis, sit egregie de re publica meritus: hic tyrannicida est. Hodie porro de eo praemio contendimus quod lex tyrannicidae constituit. €Isti fortasse quod fecit profuturum sit cum petet magistratum: interim €vos ad hoc ius, ad hanc legem consedistis, interim rem publicam hic pro €quo loquor verbis legis appellat. Et mihi satis erat hoc apud vos adprobasse, si tantum de eo quaereretur, an accipere hunc oporteat. Sed €quatenus in hanc contentionem descendimus, videamus quomodo se €tyrannicidam efficiat adversarius noster. De libertate patriae cogitavit: €nondum tyrannicidium est. Hortatus est aliquem, pecuniam dedit, €omnia fecit ut hic tyrannicidium faceret: simile esse hoc tyrannicidio @1 þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ù•ut confitear, hoc ipso tamen apparet aliud esse quod simile est. Quis €autem vobis permittit inclinare leges et iura transferre? [2Semel]2 con-€stituta sunt, semel finita sunt, suis finibus, suis verbis continentur. Et €fortasse utcumque tolerabile esset quaeri an pro tyrannicidio habere €deberetis voluntatem si tyrannicida non esset; nunc ut sit istud tyranni-€cidio simile, ipsi tamen praeferri non potest cui simile est. Ergo lex nobis €dat praemium, tibi non dat. Quod ad religionem iudicum pertinet, €hactenus causam finiri satis esset. @@Sed quare non iam etiam %pactioni% eius respondeamus?_cum illa €quidem, iudices, prima confessione: esse istum bonae voluntatis fate-€mur, cupidum libertatis concedimus, dum et ille fateatur esse se parum €fortem, fortasse vitio infirmitatis, vel naturali vel quod ipsae per se solent adferre divitiae. Simus voluntate contenti, non exigamus ab eo quantum €non potest, ut sciatis hanc esse inter duos differentiam, ut quidquid ille €voluit hic fecerit. Volo enim tecum loqui. Quid ad hanc legem %fu% €conscriptam audacter venis? Tyrannicidium tuum non dico adproba: ostende. Quid fecisti? 'Pecuniam' inquit 'dedi.' Ita, iudices, ista lex emi €potest? Ad summum in re publica nostra honorem non animus, non €virtus, non manus mittit, sed arca et dispensator? Bene hercule negotiaris, €et excogitasti non mediocre non dico famae atque opinionis sed patrimonii etiam tui, cum alioqui abundaret, compendium. Dic, dic €quanti emeris quod velis. Tu mihi dicis: 'pecuniam dedi et ex otiosa €iacente patrimonii parte aliquid numeravi', cum ego dicam: 'arcem €conscendi, satellites stravi, nefarium corpus repetitis ictibus trucidavi.' €'Pecuniam dedi, de tyrannicidio locutus sum.' Rem feceras periculosis-simam, nisi in tyrannicidam incidisses. Satis sit vobis, o divites, hoc €vestras praestare fortunas, quod per dispensatores faeneratis, quod €familiam per procuratores continetis, quod pleraque possidetis absentes, €quod ignorantibus vobis et quiescentibus, si quis est tantae felicitatis labor, per alienas manus transit. Contingat istud deliciis vestris, €contingat abundantissimae plerumque luxuriae: non dabitis tyrannicidiis @1 cognitorem, nec ad vos alienis periculis veniet fama virtutis. Velim narres €iudicibus, audiente populo, quem sermonem cum hoc adulescente €habueris, qua exhortatione sis usus. 'Premitur tyrannide civitas nostra; €cotidie gravia atque indigna patimur: opus est aliquo viro forti, opus est €aliquo bono cive, opus est liberatore tantorum malorum.' Si te haec cum €maxime dicentem interrogem cur non ipse facias, respondebis profecto: €'non possum, non is animus mihi, non id virium est', et adicies: 'tu €potes.' @@Verum non contentus sibi adquisisse gloriam, etiam nobis detrahere €conatur: negat enim hunc iuvenem ad tyrannicidium fuisse venturum €nisi pecunia conductus esset. O quantum erras, dives, ac falleris qui €putas virtutem posse conduci et animum pecunia fieri. In omnia enim €sane lucro trahamur, ducat nos spes ad laborem, ducat ad patientiam: nemo futuri temporis cogitatione periculum subit. Iturus aliquis in id €discrimen ex quo evasurum se non speret pecuniam spectavit? Scilicet ut €locupletior periret, ut si destitutum in illis cogitationibus manerent €tormenta, si tyranni ira, haberet illud intra conscientiam suam, accepisse se pecuniam et paulo ante gravem argento manum fuisse. Ante igitur hae €versabantur in animo huius cogitationes, ante istud quod tu effecisse €pecuniam putas fecerat res publica, fecerat indignatio, fecerat ingenita €virtus. Nec tu, nisi hoc intellexisses, ausus esses loqui aut committere €tam periculosum alieno secretum: videras vultum, audieras cum rapere-€tur aliqua virgo ingemescentem. @@Verumtamen cur non reponamus hanc contumeliam? Non pro re €publica dedisti. Scimus tyrannidem praecipue ad divites pertinere. Illa €quam dederas pecunia redimebas fortunas, pecunias tuas, immo salutem, €quandoquidem plerumque perire vobis in lucrum crudelitatis alienae €necesse est. Habes igitur satis magna istius liberalitatis tuae pretia. Securus €es nunc dominus, nunc dives; desisti fortunam tuam timere, desisti odisse quidquid iactas. 'Ego tamen' inquit 'dedi quod esset pro praemio.' €Ideo ergo exigis ut res publica non reddat, et, si quid tu privatus €liberaliter fecisti, universam civitatem vis facere sordide? Quamquam ne €remittis quidem istud rei publicae, sed in te transfers; at ne voluntati €quidem tuae obligati sumus si pecuniam ideo dedisti ut praemium ac- @1 ciperes. Hic porro si quid avare, si quid cupide fecisset, tua potius €pecunia quam ipsa lege ad tyrannicidium conduceretur? Tu illi dicis: €'accipe pecuniam'; res publica dicit: 'opta quod voles'. Ut avarus sit et €cupidus, utrum plus est? @@Verum hic se adfirmat ne praemia quidem ista spectasse cum faceret: €'Oblitus sum' inquit 'ante omnia salutis meae. Commodum civitatis €universorumque spectavi, tum, si quid ad me proprie pertinebat, famam €ituramque in posterum gloriam huius quae subinde obicitur paupertatis, €si quidem facilius virtutem aluit.'  Ÿôÿ@@@@{1Tutor filii sui in adoptionem dati}1 Ÿðòÿ&7Adversus patrem ne qua sit actio nisi dementiae.& Quidam dedit €filium in adoptionem. Moriens ille instituit patrem eius naturalem €tutorem. Ille tutelam gessit, rationes reddidit. Accusare ille vult patrem €tutelae male gestae. Praescribit ille quod actio non sit adversus patrem €nisi dementiae. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Natura rei fortasse hoc ferat, ut hic pater, quem filius reum vult facere, €irascatur, atque eo magis irascatur quod de filio bene meruit non tantum €generando sed etiam dando in adoptionem. Sed non semper sequendi sunt adfectus, et plerumque consilium his praeponendum est. Hic enim €pater, etsi revera irascitur, dissimulare hoc debet, et agere mitem, €indulgentem. Nam cum praescribat, hoc adprobare debet iudicibus, €idcirco praescribere se ne cum filio gravius contendat; alioqui, si haec €causa praescribendi non est, supererit ut diffidentia videatur in causa. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Cum patre actio ne qua sit nisi dementiae.' Alio crimine me reum €fieri manifestum est. Nemo dubitabit quin id hac lege non liceat, si ego €pater sum. Atqui ne de eo quidem dubitari poterit, quin pater sim. An @1 €hoc negas me esse qui genuerim, qui educaverim, et, ut aliquod €argumentum ex eo ipso quod contra me ponitur ducam, me esse qui dederim in adoptionem? Si haec parum firma sunt, lege testamentum €quo tutorem accepisti: patrem tibi tutorem dedit. 'At enim dando in €adoptionem ius omne translatum est' * * *  Ÿôÿ@@@@{1Absente marito rumor et nuptiae}1 Ÿðòÿ&7Adulterum cum adultera liceat occidere&. Uxor peregrinantis €mariti mortem rumore cognovit. Heres inventa nupsit adulescenti €cuidam et domum in dotem dedit. Supervenit maritus nocte, utrumque €occidit. Reus est caedis. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Adulteros fuisse in matrimonio constat: nemo negat. Legitimum €porro matrimonium nisi soluto priore esse non potest. Matrimonium €duobus generibus solvitur, aut repudio aut morte alterius. Neque €repudiavi et certe vivo. Meae igitur nuptiae manserunt, illae non fuere €legitimae. @@'Sed rumor de morte venit.' Haec statim nupsit alio marito. Quid est €hoc aliud quam improbius adulterium? An opinione contenti sumus? €Isto genere, etiamsi caedis absolvar, omnibus tamen periclitor bonis: €quippe testamentum meum lectum est et uxor omnium bonorum heres €inventa est et ego scilicet testamento meo exheredatus. Quod si ius €domini post hanc opinionem retinui, retinui etiam mariti. @@Mihi ad defensionem hoc satis est: licuit. Possitis occisorum fortasse €misereri quod decepti sunt, quod illos spes sua fefellit: adulteri tamen €fuerunt etiamsi ignoraverunt. %An ego si ignorassem quod diceret non @1 occidissem?% Utrum domum meam non fui intraturus, an me in aliud €cubiculum iuxta adulteros meos conlocaturus, an, cum venissem in €cubiculum et iacentem cum adultero uxorem meam deprehendissem, €excitaturus tantum? Quid deinde? Recepturusne an cessurus? Si talem habiturus eram animum, diis gratias ago quod nocte veni. Vos profecto, þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Û•‚dii coniugales, hanc illi mentem dedistis, ut domum in dotem daret, ut €eadem familia excubaret, ut is ianitor esset qui me admitteret, ut €reversus denique nihil novi invenirem praeter adulteros. @@Ergo uxor sic a me amata, testamento relicta heres, audita morte mariti €non inquisivit ubi perissem, non aliquos certiores nuntios, non rever-€suros a supremis officiis servulos expectavit, sed festinato quoque €nupsit, et in novae libidinis amorem mea iudicia protinus transtulit? In €eadem domo, in eodem cubiculo, in eodem lecto, adeo mariti prioris etiam memoria abierat? Desii ista mirari cum adulterum vidi iuvenem, €propter quem tamdiu vidua esse non posset quamdiu peregrinari €poteram ego qui uxorem sic amavi. Temere profecto, temere in longius €ituri iter coniuges nostras domi relinquimus: subito absentium oblivis-cuntur, et paene cum ipsis toris uxorum pectora refrigescunt. Mirer nunc €ego unde rumor, quae tam maligno mendacio causa, cui fingere istud €expedierit? Ille profecto in causa fuit iuvenis qui ad domum meam €inductus est: quaesitus est locus. Iam vero bonorum meorum dira €populatio, sicut notissimo Graeciae duci, qui felicior tamen solam in €adulteris ultus est gulae voluptatem. @@Scio, iudices, quam difficile sit alienorum malorum imaginem capere; €sed tamen, quantum cogitatione permittitur, unusquisque se illo loco €ponat, ac primum illa quae intra animum meum volvo mente concipiat, €cum reverterer ex peregrinatione longa, quam mihi attulerit cogitationem €primus aspectus. @1  Ÿôÿ@@@@{1Cum proditoribus carcer incensus}1 Ÿðòÿ&7Imperator in bello summam habeat potestatem.& Imperator prodi-€tionis suspectos in carcerem coniecit. Ex transfuga comperit eadem nocte €finitum iri proditionem. Incendit carcerem. Perierunt illi qui erant in €carcere. Hostes recesserunt. Accusatur quod de indemnatis sumpserit €supplicium. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si ratione defendi non possem, iure defenderer. 'Imperator in bello €summam habeat potestatem.' Id quod obicitis (ut nondum obiciam €propter bellum factum esse) in bello factum est. Usus sum igitur lege. Viderimus quam utiliter constituta et necessaria quoque. 'Imperator in €bello summam habeat potestatem.' Ante omnia non id est tempus quo €iudicia exerceri, quo leges retinere vim suam possint. Ista pax spectat, €et diligentiorem rerum inquisitionem securitas habet; non vacat in bello curam agere singulorum. Ad hanc rationem accedit illud quoque, quod €administrare non potest bellum nisi tantam potestatem habuerit impera-€tor. Tot milia conscriptorum militum in aciem educere, adsignare loca €interim periculosa, tuendos cives, expugnanda hostium castella, non €potest sola ratio: opus est et metu. Quid si pleraque accidunt in quibus €praesenti poena castigare necesse est eos qui peccaverunt? Ad haec igitur €omnia provisum atque probatum est ut imperator summam potestatem €haberet. @@Quid tamen a nobis exigi oportet? Bonam voluntatem. Erraverim sane €si id satis probationi existimavi, si hoc ad utilitatem civitatis pertinere €credidi: quis damnaverit eum qui duabus potentissimis rebus defenditur, €iure et mente? @@Quid si etiam ratio hoc faciendi fuit? Forsitan et lente et nimium €periculose fecerim, quod suspectos proditionis tantum in carcerem duci €iussi: nihil egeram, non satis civitati prospexeram, hostis idem speravit; €tamen hoc ne ab accusatore quidem reprehenditur. Iam igitur de his, qui €%in carcerem duci% debuerunt, levius est supplicium, quacumque ratione @1 sumptum est. Nunc quare sumptum? Proditionis finis atque effectus €omnis in proximam nobis noctem denuntiabatur. Puta falsum: quis non €ignoscit rem tantam timenti? Non enim discrimen paucorum capitum €agebatur: an aliquid esset haec civitas, an templa, an vetustissimae €vestigium saltem urbis relinqueretur, an liberi vestri coniugesque €traditam a maioribus per manus in hoc usque tempus libertatem semel perderent. Pro his animadvertere in paucos indignum est? Et exercitus €partem occidimus, et, in aciem ductis militibus, certe innocentibus, €multum contigisse imperatori videtur etiamsi non incruentam victoriam €referat. Pro hac securitate si perierunt aliqui, ut parcissime dicam, non ignoscetis? Equidem intellego hanc esse condicionem omnium qui €administrationem rei publicae adgrediuntur, ut ea quae maxime per-€tinent ad salutem communem cum quadam sua invidia efficere cogantur. €Quanta vi adversus me inimici consurrexissent si istud sine causa €fecissem! @@Quid si proditores fuisse manifestum est? Putemus esse iudicium, et, €quatenus mavultis illos indemnatos dicere quam innocentes, excutite €causam. Sane non consummaverit crimen suspicio, at certe transfugae €hoc mentiendi causa quae fuit? Homo, relicto exercitu suo, relicto €imperatore suo, in civitatem nostram transgressus, cum rem peri-€culosissimam fecisset, mentiretur? Cum ad probationem rei caput suum obligaret? Eandem nobis noctem denuntiavit. Manifestum est autem €fuisse hostibus propositum civitatis nostrae per proditionem capiendae. €Qui proditores fuerint, recedendo confessi sunt. Quid enim est causae €cur qui ad illud usque tempus [2ad portas]2 civitatis permanserant, post €incendium carceris, post mortem suspectorum nobis civium continuo €discesserint? @@Hic ratio illa quoque est, quod sic exegi supplicium ab illis (si modo €hoc est exigere supplicium): miratur aliquis si hos timui educere, si, cum €tanta conspiratio in civitate nostra nocentium esse diceretur ut prodere possent etiam ex carcere, vel cum tota sua custodia eos obrui malui? His @1 €illud quoque adici potest, plurimum differre utrum quis supplicium €exigat ab indemnatis an si aliquos securitatis publicae causa occiderit. €Supplicium vocetur quod civitas praestitit? Si vero hoc pro salute €communi fuit, non odio illorum factum est: imperatoris fortasse con-€silium reprehendi potest, factum certe damnari non potest. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In summa parte controversiarum talium quaeri solet ecquo animo €fecerit hoc imperator. In hanc partem satis firmam causae fiduciam €videtur habere: quod enim huic %profecerunt% inimici odium praeter €commune omnium proditorum?  Ÿôÿ@@@@{1Raptoris pater dementiae reus}1 Ÿðòÿ&7Raptor, nisi et suum patrem exoraverit et raptae intra triginta& €&7dies, pereat.& Rapuit quidam. Exoravit patrem raptae, suum non €exoravit. Dementiae accusat. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Non dubie pater hic intellegi vult se filii sollicitudine esse contentum €et hanc triginta dierum moram pro ultione habere. Sed hoc si palam €indicaverit, perdet artem; et si liberare filium sollicitudine semel de-€stinavit, brevius habet statim ignoscere. Varianda erit eius actio, ut filium dicat morte dignum, an possit ipse perseverare dubitet. Non €tamen praetereunda sunt illa, quamvis communia cum aliis controversiis €generis huius, quae circa ipsam quaestionem dementiae versantur. Ne-€gabimus enim crimine uno posse deprehendi dementiam, et hoc pro-€positum nostrum adiuvabimus finitione, ut dicamus dementiam esse €ablatum rerum omnium intellectum; alioqui neminem tam felicem qui €non aliqua paenitentia digna faciat, qui non subiectus sit errori, et hoc @1 proprium non dementis esse verum hominis. Atque ad hoc, quod com-€mune cum omnibus est, aliquid etiam proprie adplicabimus, quod eius €generis dicitur dementia esse, de qua iudicium est, ut emendari uno €verbo possit. Porro cum adeo confessum sit dementiam non posse €curari ut ne illud quidem adhuc inveniri potuerit, quae causa faceret €dementiam, ubi animus consisteret, profecto non poterit videri dementia €quae est in hominis potestate. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si exoratus fuero, statim non modo sanus verum etiam bonus pater €et indulgens ero. Vis scire, fili, quid sit dementia? Deducere se in €periculum capitis cupiditate, non intellegere pacem, non intellegere €leges, et, si quid supra hoc momenti fortuna praesens [iudicium] habet, accusare eum qui exorandus sit. Non est igitur dementia. Nec refert ad €praesens iudicium neque ad vestram pronuntiationem an ego durus €pater, an ego nimium severus. Non de hoc quaeritur; satis est non esse €furiosum. þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚Ý–@@'Non exoro te' inquit 'cum rapuerim.' Miraris? Hoc enim est quod €te in hoc inpulerit: adhuc quid feceris nescis. Non dico illa quae fortasse €tibi leviora videantur %quae ad materiam pertinent%: expugnasti domum, €et virginis praetextam scidisti, et puellam usque in eam iniuriam traxisti €qua nihil gravius bella habent. Tu, qui in id te periculum demisisti ut tibi exorandus esset pater, miraris quod non exorasti patrem? Si incidisses in €illos felicioribus saeculis natos, cum quibus virtus magis commune €bonum erat, non expectassent legem, non expectassent tricesimum diem. €Nunc me merito contemnis: flentem aliquando vidisti; non auderes accusare patrem si timeres. Tu, si incidisses in illum qui laudatas filii €sui cervices amputavit, si incidisses in illum qui iudiciis propinquorum €atque amicorum contentus fuit, opinor habuisses tempus querendi, €habuisses tempus non dico deferendi patrem sed diutius rogandi. Illi vere €fortes et viri fuerunt qui cum hoc meminissent, liberos a se rei publicae gratia procreatos, bene inpendi crediderunt exemplo. Ego tacere conten-€tus sum cum exorari debeam? Sic agis mecum tamquam etiam si praesti-€tero tibi plus alii debiturus sis. Confutabit, opinor, indulgentiam meam ille melior, ille mitior. Ego vero facilius frangerer si ille irasceretur. €Aliquis, cum filia illius rapta sit, tam cito exoratus est? Quis est ille tam @1 €demens? Quid est istud quod vobis nimium convenit? Quid est istud €quod ille se accepisse iniuriam non putat, quod omnia sic agit tamquam €exoratus ante tricesimum diem? @@'Quid ergo?' inquit 'Occides?' Debeo. Si quid in me fuerit fortis €animi, si quid virtutis incorruptae, faciam; duret tantummodo animus, €non deficiam, non deflectar. Etiamnum fortis sum, etiamnum posse €videor: sed supersunt dies. Non blandior tibi: cotidie me hortor et €instigo animum meum et totam sceleris tui deformitatem pono ante €oculos, et illud nescio quid quod persuasioni meae repugnat volo perdomare. Bene facis quod accusas: turpiter deficiebam, perdebamque €necessarium civitati exemplum, iamque in eam venturus eram hominum €suspicionem tamquam me permittente fecisses. @@Hoc age: dic insanum, dic furiosum, dic longe ab intellectu sanguinis €sui positum. Vide ne rogaveris. Quid enim acturus [2es]2 ad genua €provolvendo, adhibendo amicos, flendo in pectus meum? Insanus sum, €nihil sentio. I ad illum patrem tuum.  Ÿôÿ@@@@{1Aqua frigida privigno data}1 ŸðòÿQui habebat filium, amissa matre eius, aliam uxorem duxit. Incidit in €gravem valetudinem filius. Convocati sunt medici; dixerunt moriturum €si aquam frigidam bibisset. Dedit illi noverca aquam frigidam. Peri=t €iuvenis. Noverca accusatur a marito veneficii. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Veneficii ago. Filium meum perisse, et ea potione quam dederit €noverca perisse, non difficile probabo. Nam et datam a se potionem non €negat, et eam periculosam fuisse quae praedicta sunt ostendunt. Ne @1 €ignorantia quidem defendi potest: id quod accidit denuntiatum est. Itaque non tam in defensione fiduciam habet quam in lege, nec tam €dicere potest scelus se non fecisse quam illud, inpune fecisse. Negat enim €se teneri posse veneficii, quoniam non dederit venenum. @@Postea videbimus et quomodo intellegendum sit venenum et an hoc €quod datum est illo tempore fuerit venenum; interim putemus nullam €legem huic sceleri proprie esse constitutam: nonne proxima utendum est? Non ignoro esse frequentem huiusmodi in iudiciis minoribus dumtaxat €contentionem, ut [2petitor]2 pecuniae excidisse formula, ut aliter quam €oportuerit agere dicatur. Sed haec tunc valent cum ostenditur ius aliud €quo agendum sit. Itaque si dicis qua lege alia accusare debuerim, merito €excludis hanc qua ago. Sed neque hanc actionem meam admittis neque €aliud demonstras quo recedam ab hac lege depulsus: hoc contendis, ut istud, etiamsi scelus sit, facere licuerit. Atqui hoc etiamsi [2sit]2 non €proprie conscriptum, consuetudine iudiciorum consequens est, quotiens €aliqua propria actio in rem non detur, uti proxima et simili. Nulla tanta €esse potuit prudentia maiorum (quamquam fuit summa) ut ad omne genus nequitiae occurrat. Ideoque per universum et per genera singula €conscripta sunt iura. Caedes videtur significare sanguinem et ferrum; si €quis alio genere homo fuerit occisus, ad illam legem revertemur: si €[inciderit in latrones aut] in aquas praecipitatus, si in aliquam inmensam €altitudinem deiectus fuerit, eadem lege vindicabitur qua ille qui ferro €percussus sit. Igitur et alia similia. Lex de aqua frigida scripta non erat: €redeamus necesse est tamen ad eam quae venena coercet, cum aqua €frigida id effecerit quod venenum. @@Haec, ut remittam non fuisse hoc veneficium; nunc vero venenum €quomodo interpretari et intellegere possumus? Ut opinor, potionem €mortis causa datam. Non quaeritur qualis sit, sed quid efficiat. Nam €ipsorum venenorum plura genera, plura nomina sunt, diversi etiam €effectus. Aliud ex radicibus herbarum contrahitur, aliud ex animalibus €mortiferis reservatur; sunt quae frigore sanguinem gelent, sunt quae €calore nimio vitalia exurant: omnia tamen haec sub unam legem vene-ficii veniunt. Quin illud etiam in rerum natura manifestum atque €deprehensum est, alia esse aliis venena: quaedam, mortifera nobis, etiam @1 €in remedium quorundam animalium cedunt; quaedam, quae in volup-€tates etiam et luxuriam adhibentur, multis animalibus adferunt mortem. €Similis ratio et remediorum est. Cur igitur non sit differentia [cum €veneno] etiam temporis? Nihil interest quid faciat alias: nunc venenum est. Quomodo autem comprobare ista possumus? Ante omnia animo €dantis, deinde effectu. Animus dantis qualis fuerit, mox probabimus; €interim de effectu constat. Vultis aestimare? Adeo certum fuit hoc €venenum esse ut praedictum sit. In summa, quid plus pati potuerat €adulescens si venenum bibisset? Ponamus ex altera parte illam potionem €cuius tu nomen subinde iactas, pone ex altera potionem quam tu dedisti: €de utraque idem medici dicent. Si nihil interest mortis, nihil interest €criminis. @@Haec ad ius; sed ad ream legi suae adplicandam sane scrutemur et €animum. Non dico quae sit quae dederit; interim hoc respondeo, aquam €frigidam dedit. Sane medici non vetuerint, non timuerint; satis est, non €permiserunt. Personam non onero, denuntiationem dissimulo: dedisti aegro quod pater non dedisset. Si unus aliquis ex medicis nocituram €tantum potionem esse dixisset, dicerem tamen: fortasse moriturum non €putaveris, nocere voluisti. Nunc inter omnes medicos constitit periturum esse si aquam frigidam bibisset: dedisti postquam certum erat. Velim €scire an aliquid tale in valetudine eius et ante feceris. Nam sive fecisti, €apparet quomodo ad tantum periculum deductus sit; sive non fecisti, €apparet fuisse causam propter quam faceres. 'Non putavi nocere, nec €credidi medicis.' Adeone ignota medicinae experimenta sunt? @1  Ÿôÿ@@@@{1Exul index tyrannidis}1 Ÿðòÿ&7Exulem intra fines deprehensum liceat occidere. Ex suspicione& €&7tyrannidis sit actio.& Exul, apud quem dives fuerat hospitatus, scripsit €senatui se facturum indicium tyrannidis si reditus sibi decerneretur. In €curia cum ageretur solus dives contradixit. Decreto tamen reditu exul ille €intra fines est occisus. Dives tyrannidis reus est. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Exulem illum qui occisus sit dicemus, antequam damnaretur, fuisse €civem seditiosum, omnibus sceleribus confossum; sed in illis quoque €diu non fiducia innocentiae verum audacia nescio qua omnia fingendi €atque dissimulandi latuisse, et, quemadmodum multos similes sui amicos habuerit, sic non pauciores habuisse inimicos. Vix quidem illum, €quamvis in manifestis sceleribus, nescio qua audacia repugnantem €damnari potuisse. Expulsum autem (quod fere sceleratis pectoribus €veniat) graviter tulisse poenam ac praecipue auctoribus eius fuisse €infestum: quibus ut referre gratiam posset, quaesisse occasionem reditus. Quod ut posset contingere, prius conterrere voluisse patriam, ut in €communi servitutis metu non tanti unius exulis reditum quanti securi-€tatem omnium iudicaret. Dictitare igitur coepisse apparari tyrannidem, þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ß”instare patriae gravem servitutem: quaedam se comperisse. Has eius €voces frequentes, cum forte eadem iter faceret, ad divitem perlatas; et €protinus motum tali rumore certius aliquid ex ipso voluisse scire, €quidnam exul loqueretur, an arma aliqua [apud eum], an vestigia saltem €tyrannidis reperiri possent. Sibi quoque exulem dixisse apparari tyran-nidem, sed nihil praeterquam inania verba se apud eum comperisse. Illum €autem hoc ipso accensum, quod fabulis suis iudicaret etiam a divite €haberi fidem, non distulisse quod diu cogitasset: misisse ad senatum €indicii epistulam. Ad nuntium tam atrocis rei attonito universo senatu, €divitem indicasse quid ipse comperisset, quemadmodum sibi quoque eadem denuntiasset. Intellexisse vanam illius, sine ullis argumentis, €vocem; itaque dixisse nihil scire exulem, supervacuo revocari. Ceteros @1 €autem, qui attoniti erant, decrevisse tanti non esse unius exulis reditum ut diutius tali metu sollicita teneretur civitas. Hoc decretum senatus €non omnibus fuisse notum (etenim festinatione quoque in eiusmodi €metu praecipitari solere omnia), legem illam quae exulem intra fines €iuberet occidi nemini fuisse ignotam. Eum igitur qui multos inimicos €haberet, non omnibus decreto senatus, omnibus iure exulis noto, intra €fines occisum non esse mirandum. @@Multum adiuvat in defensione personae divitem, quod est integer; €in qua parte etiam gloriari potest, ut dicat se odisse etiam aliena scelera. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Tyrannidem paro. Vides enim: cum sceleratis mihi convenit, revocari €exules volo, non etiam facta illorum, [2non]2 consilia deprehendo. An €ego, si hoc cogitassem, tam aperte omnia egissem et ipse potissimum ad €exulem issem? Protinus me ac propositum meum innocenti aperuissem? €Non hoc ipsum timere debui? Adiecissem huic suspicioni sententiam €meam, ut viderer timere indicem? Nihil debui minus quam in metu €ipsum metum prodere.  Ÿôÿ@@@@{1Reus tyrannidis qui deliberavit victor arma deponere}1 Ÿðòÿ&7Ex suspicione tyrannidis sit actio.& Quaedam civitas, quae bello €laborabat, cum duobus proeliis victa esset, adulescens dives nobilis cum €servorum et clientium manu armata processit in proelium. Fugavit €hostes. Populus redeunti portas clusit. Cum aperturum promitteret si €arma posuisset, respondit dives se deliberaturum. Triduo deliberavit. €Rediit in civitatem positis armis. Reus est tyrannidis. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Divitem hunc dicemus natum honesta domo, patre militari, forti viro; €a primis statim annis adsuevisse studio armorum, magnum per se militiae €usum collegisse. Cum autem subito bellum incidisset, factum alium €ducem non iudicio sed quodam casu et incerta populi aura (nec sane €vacasse tam subito dilectum ducum agere)_factum ducem qui nullum militiae usum haberet; nec aliunde victam duobus proeliis urbem. Tum €demum intellexisse populum qualem haberet ducem; et ante omnes €amicos paternos frementes venisse ad divitem, palam questos de duce, €adiecisse: 'pater tuus, si viveret, pro patria arma cepisset: non esset €passus vexari rem publicam et hostium armis et imperiti ducis consiliis.' €Accensum his vocibus pro salute ac libertate omnium pia arma cepisse, privatas quoque adiecisse vires. Urbe egressum solutos laetitia victoriae €hostes et nihil minus quam eruptionem timentes oppressisse. Hac €victoria accensum, quasi in aemulatione, gravi dolore exarsisse ducem. €Cum diceret malo exemplo militare privatos, et cum omnes amici divitis cum divite essent, non difficile persuasisse ut portas cluderent. Milites €autem confecto proelio ad gratulationem redeuntes portas clusas €obstipuisse; posteaquam vero iussi sint arma ponere, aliquanto gravius €exarsisse: veluti parricidas se excludi et armatis hostibus inermes obici. €Hanc seditionem volentem sanare divitem tempus petisse, non magis €deliberandi quam rogandi; et triduo illo nihil aliud egisse quam modo singulos, modo universos rogasse. Illos quoque securiores fuisse postea-€quam ex toto recessisse hostem crediderint. Redisse autem se a bello ad €iudicium, et in conscientia maximi meriti gravissimum sibi crimen €obici, ut qui solus rem publicam defenderit opprimere voluisse dicatur.  Ÿôÿ@@@@{1Dispensatores torti}1 ŸðòÿQuidam ab infitiante petebat depositum. Dispensatores utriusque torti €contraria dominis dixerunt. De integro lis est. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Petitor necesse est infamet dispensatorem suum et dicat ab adversario €corruptum, et ea fiducia esse illum infitiatum, cum promitteret dispen-€sator negaturum se etiam in tormentis. Itaque ab adversario natum, cum lis esset: 'dispensatores torqueamus.' Alterum hunc dispensatorem sani €propositi dicet, qui semper accepisse se palam dixerit, et statim cum €datus sit in tormenta, hoc sibi proposuerit: 'quid? ego quo praemio €mentiar?' confessum esse. Et hoc in locis valens est: 'Tuus dispensator €accepisse se ait, meus dedisse negat. Huius potentior vox est: potest enim etiam per alium numerata videri pecunia.' Initio autem dicet hunc €sibi placuisse servum, et ideo supra rationes esse positum; sed postea et €licentia sua et securitate domini, qui illi plurimum crediderit, isse in €vitia, a multis corruptum antequam ab hoc, et ideo se deposuisse: hanc €sibi deponendi fuisse causam, cum videret in malo statu rationes esse. €Hoc necesse est adicere, quia urgetur per interrogationem quam causam €deponendi habuerit. @@Infitiator dicat oportet dispensatorem suum finem tormentorum €quaesisse: ideo confessum ut dimitteretur.  Ÿôÿ@@@@{1Morietur antequam nubat}1 ŸðòÿQuidam nubilem filiam habens uxorem secreto loquentem cum adules-€cente vicino formoso deprehendit. Quaesivit quid locuta esset. Respon-€dit mulier de nuptiis filiae se locutam. Ei maritus filiam despondit. Mater €ait: 'morietur antequam nubat.' Ante diem nuptiarum puella subito €peri=t; livores et tumores in corpore fuerunt. Mulier rea est. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Dicet haec mulier iuvenem illum numquam sibi placuisse, et repug-€nasse se cum videretur illi puella destinari; illum autem, utique volentem €hanc uxorem habere, ad satisfactionem venisse; tunc vero minus @1 placuisse matri generum. Itaque cum desponsam audisset filiam, coti-€diana consuetudine vulgi iratam dixisse: 'morietur celerius quam nubat.' €Ceterum de fato puellae una cum accusatore queretur. %Causam fati €crudelitati fingitur.%  Ÿôÿ@@@@{1Tutor lenocinii reus}1 ŸðòÿPupillus cum tutore agebat tutelae, tutor cum pupillo adulterii. €Remiserunt invicem actiones. Lenocinii tutor reus est. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Fuisse quosdam utriusque inimicos hic tutor dicet, qui ab initio moleste €tulerint non ipsis potius relictam esse tutelam et, quoniam ab hac praeda €exclusi sint, distulerint spes suas in diem ultimum tutelae, ut rudem et imperitam pupilli aetatem fraudibus suis circumscriberent. Se autem €tutelae rationes, ut debebat, reddidisse. Ceterum metuentem ne dimissus €a se pupillus fraudibus et insidiis inimicorum circumscriberetur, velut €alteram eius tutelam gesturum in domo retinuisse. Tunc vero consur-€rexisse illos qui tutelam ipsis non commissam moleste tulerant, et graviter €excanduisse: ne peracto quidem tutelae tempore a domo tutoris pupillum €dimitti, nullam occasionem ad despoliandum imperitum iuvenem dari. Cogitasse igitur quemadmodum pupillum ac tutorem mutuo dolore €distraherent. Nam si rationes tantum infirmarent, videbant futurum ut €optima conscientia tutor non expectaret ultimam contentionem iudicii, sed per communes amicos propinquosque pupilli satisfaceret. Invenisse €illos rationem qua mutuo dolore distraherent: summisisse qui dicerent €male tractatas a tutore rationes; non omnia nosse pupillum qui taceat: si €litigare velit, futurum ut sua recipiat. Per alios deinde internuntios €sollicitatum maritalem animum, qui pupillum falso crimine adulterii @1 inquinarent. Se utique maritum credulum nihil tanti putasse ut [2non]2 €suspicioni suae satisfaceret. Diu hac fraude inimicorum pupillum €tutoremque deceptos. Sed posteaquam veriores amici intervenerint et se €interrogaverint quam actionis haberet fiduciam, pupillum item seduxe-€rint et querelae causas quaesierint, tum demum apparuisse mutuum er-þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ã–rorem, et se quaedam certius etiam ab uxore quaesisse. Detecta igitur €fraude inimicorum facile depositas, quae nullis fundamentis niterentur, €actiones et reditum in gratiam. Se tamen nondum inimicos effugisse, a €quibus reus factus sit. @@Accusator autem non committet si in pupillum dixerit: id enim crimen €illi obiciet quod ille noluerit diluere. Dicet ergo propter amorem €adulterae illum in domo tutoris remansisse (nam ante quattuordecim €annos incredibile est crimen), remansisse ergo [2propter]2 amorem, nec €illam indulgentiam in retinendo pupillo fuisse tutoris sed conscientiam, €cum sciret male redditis rationibus non esse offendendum pupillum. Mulieri autem multa donata, quaecumque desideraverit concessa. His €sceleribus invicem cognitis, primo utrumque excanduisse, deinde tutorem €ex conscientia rationum omisisse potius matrimonii vindictam quam €mutuis caderet actionibus. Sic pares acceptasque factas rationes.  Ÿôÿ@@@@{1Filius pro meretrice patris suam redimens}1 ŸðòÿQuidam luxurioso filio, amanti meretricem, dedit pecuniam ut sibi €emeret eam meretricem quam ipse pater amabat. Ille eam redemit quam €ipse adulescens amabat. Abdicatur. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic senex dicet filium fuisse luxuriosum et non sine maximo €patrimonii ac famae damno amasse meretricem. Cui malo voluisse €mederi patrem: saepe obiurgatum filium, saepe secreto, saepe etiam €palam castigatum. Cum iam nec sumptibus nec inverecundiae finis @1 €imponi posset, habuisse cum cognatis consilium quidnam se facere €oporteret. Abdicaret? Sed tanto liberior fuisset luxuria. Castigaret? Sed nihil castigando profecerat. Succurrisse cognatis et amicis rationem qua €putarent iuvenem posse emendari: si simularet pater amari a se mere-€tricem et daret pecuniam potissimum ipsi filio ad redimendam; quod si €fecisset, futurum ut meretrix redempta altera meretrice, deinde ab ipso adulescente redempta, indignaretur et illum amare desineret. Nam initio €statim dicendum est culpa meretricis iuvenem haesisse, et ideo quaesitam €quae avocaret, et illa ratione datam iuveni pecuniam. At illum protinus €cucurrisse ad meretricem suam; patrem autem, quoniam nullo modo €sanare filium potuerit, ad ultimam ultionem confugere: abdicare filium €quia emendare non potest.  Ÿôÿ@@@@{1Uxor non relinquens ob adulterium caecatum}1 Ÿðòÿ&7Adulter excaecetur. Uxor virum in calamitate ne deserat&. €Quaedam patri de marito ter questa et tacere iussa postea, ab excaecato €ob adulterium viro quia non recedit, abdicatur. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Haec mulier dicet acceptum a patre maritum se ab initio amare €coepisse; adulescentem lenociniis adulterae illius usque eo captum esse €ut revocari a cupiditate non posset. Ut necesse erat, moleste se tulisse, et eo magis quod maritum diligeret. Voluisse ergo experiri quid de adulteris €pater sentiret; indicasse ei adulescentis errorem. Respondisse illum esse €quaedam aetati concessa, nec reprehendi lusus in eiusmodi iuventa €debere. Tum vero cariorem sibi virum factum posteaquam lusibus eius patrocinari etiam senex coeperit. Sed cum videret nequissimae mulieris €inlecebris maritum teneri, et iam vindictam adulterii atque occasionem €captare adulterae maritum, iterum ad patrem venisse, ut illius saltem €auctoritate emendari adulescens posset. In eadem voce illum perseverasse iterum ac tertio. Miserrimum ergo iuvenem fraude et insidiis deceptum €eam fortunam sustinere quam illi semper uxor timuerit. Accessisse @1 €novum amori suo sacramentum, et iudicio patris auctum iuvenis €adfectum. @@Hoc colore optime defendetur mulier, alioqui lege inbecilla. Nam ex €contraria parte infinitum potens est illud, maritum esse damnatum.  Ÿôÿ@@@@{1Exposito pulsatori amputatae manus}1 Ÿðòÿ&7Talionis sit actio. Qui patrem pulsaverit, manus perdat.& Quidam €[2ab]2 exposito quem in locum filii sustulerat pulsatus tamquam pater €manus incidit. Agnitus ille advocato naturali patre talionem petit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic adulescens iure infirmus est: nam quod lege agitur non solet vindi-€cari lege. Cur enim potius ab educatore quam a carnifice petatur talio? €Sed praeterquam lege etiam facto laborat, quod quamvis educatorem, tamen patris loco pulsaverit. Dicat tamen educatorem fuisse hunc ab €initio crudelem, et hinc suspicatum iuvenem non esse illum verum €patrem. Saepe amicis questum, quibusdam etiam mandasse ut inquire-€rent qui aliquando infantes exposuissent. Hac re validius offensum €senem. Itaque dedisse operam ut se pulsandum praeberet; deceptum €%certum habeo% etiam tempore ipso iuvenem incidisse in eum quem minime provocatum iniuria vellet. At illum confestim tamquam de €alieno non deliberasse sanguine et, quia redditurus esset expositum, €debilitasse. Certe eum lege patris usum qui sciret nec se patrem nec €hunc filium. Adulescentem autem, quia nondum prospectum illo €tempore patrem habuerit, certe quia probare non potuerit, tacuisse; €nunc petere talionem. @1  Ÿôÿ@@@@{1Lis publicani de unionibus}1 Ÿðòÿ&7Praeter instrumenta itineris omnes res quadragesimam publi-&€&7cano debeant. Publicano scrutari liceat. Quod quis professus €&7non fuerit, perdat. Matronam ne liceat attingere.& Matrona iter €faciens cum ad publicanos venisset, uniones habens quadringentos in €sinum abdidit. Hos cum requireret publicanus, matrona scrutandi €potestatem fecit. Publicanus noluit scrutari. Translatis manum iniecit et €suos dicit. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Quaestiones sunt: an instrumenta itineris videri uniones possint; an, €etiamsi non possint videri, tamen, quoniam ad usum et ornamentum €matronae parati sint, in commissum venire potuerint; an in usum parati €sint; an, si in usum parati sint, non ostensi teneri possint, cum ostensi nihil debuerint; an, quamvis scrutari matronam non liceat, et ipsa €permittente et publicano licuerit; [2an]2 perinde sit scrutationem €permisisse ac rem ostendisse; an dimissa res peti possit; an haec dimissa €sit (dicit enim publicanus non rem sed controversiam dimissam).  Ÿôÿ@@@@{1Lis de dotibus socrus et nurus}1 Ÿðòÿ&7Prima ratio dotis habeatur.& Quaedam apud filium amisso viro dotem €reliquit. Adulescens ducta uxore dotata decessit. Res solvendo non est. €Contendunt socrus et nurus utra primum dotem accipiat. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Mulierem illam socrum nurus dicet hanc ruinam patrimonii post €mortem viri statim sensisse; non sumpsisse dotem ne et filium decoloraret @1 €et dotem quoque perderet. Itaque etiam dotatam filio quaesisse uxorem, €quo facilius posset ruentis patrimonii rationem fulcire. Addat donasse €illam filio petitionem, hodie, quia decessit, retractare. Sed et praescribat. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Sero petis, et aliud patrimonium est. Tu, dum heres mariti tui erat, a €filio petere debuisti; ego ex bonis mariti mei repeto. Nam duae mortes €maritorum diversas successiones habent. Bona mariti mei morte eius €facta sunt; dum viveret, patris fuerunt. Dos est si a viro aut ab herede €eius repetatur: tu amisso viro cum dotem non petisti, fecisti creditum ex €dote. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Circumscriptam se nurus queretur, et in ultimo quaeret in quem usum €anus dotem desideret. €@@Contra illa dicet hanc mulierem ambitiosam et profusam fuisse: non €minime propterea ad egestatem perductum virum. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Nurus oportet a viro dotem repetat, socrus a patrimonio.  Ÿôÿ@@@@{1Depositi rapti quadruplum}1 Ÿðòÿ&7Qui depositum perdiderit, iuret et sibi habeat.& Quidam cum €depositum furto amisisset iuravit. Postea furem damnavit, exegit qua-€druplum. Dominus hoc quoque petit. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Meae pecuniae accessio ad me pertinet. Quid si enim cognitor meus, €quid si procurator hoc idem respondeat? Denique, quid si damnatus fur @1 €non totum solvisset? Nempe meum damnum erat. An iacturam debeo €sentire, accessionem non debeo? Ego enim a te recessi cum iurasti; iam €cum fure mihi negotium est: hic quidquid solverit ad me pertinet. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Contra ille suo nomine egisse se dicet, investigasse, laborasse. Illud €praeterea potens est pro illo, non potuisse dominum illum furti agere: €'Itaque iudex quid pronuntiavit? Nimirum mihi furtum esse factum.' þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚êŸôÿ@@@@{1Invicem pulsatores patrum}1 Ÿðòÿ&7Qui patrem pulsaverit, manus ei incidantur.& Duo adulescentes €aequales iuraverunt ut alter alterius patrem caederent. Ceciderunt. €Petuntur manus; patres vindicant. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Fuisse duos sodales, patribus %ex austero% indulgentibus. Saepe coisse €ad lusum, frequenter una fuisse. Quodam tempore, cum alter ex his €serius in convivium venisset, dixisse alterum: 'Fortasse te, ut solet, ille €senex retinuit. Sed non feret inpune: ego illum verberabo.' Hunc deinde respondisse: 'et ego tuum caedam.' Cum alternis verbis iactarentur €minae, et uterque metueret ne inultum haberet patrem, iurasse in €ultionem magis parentum quam iniuriam.  Ÿôÿ@@@@{1Vestiplica pro domina}1 Ÿðòÿ&7Malae tractationis sit actio.& Quidam pauper, formosae maritus, a €peregrino vicino negotiatore ter de stupro uxoris adiecto pretio appel-€latus, vestiplicam dominae habitu misit. Malae tractationis reus est. @1 ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Maritus illo colore defendendus est, ut dicatur fuisse diligens custos €pudicitiae uxoris, natura quoque sollicitus et sedulus. Cum esset de €stupro uxoris appellatus, admiratum tantam peregrini negotiatoris €audaciam; cum deinde etiam repetitus, suspicari aliquid etiam de uxore €coepisse: quantum nunc appareat suae naturae potius vitio quam culpa uxoris. Cum vero tertio quoque instaret adulter, non potuisse dissimulare €suspicionem et sollicitudinem suam. Itaque quia putaret aliquid ante €cum sua uxore locutum adulterum per vestiplicam, advocasse illam et €quaesisse num aliquid de adulterio sciret. Illam respondisse innocentem €esse dominam et ne notam quidem negotiatori: 'denique si dubitas, me €uxoris tuae habitu mitte: videro an possit discernere.'  Ÿôÿ@@@@{1Conviciator pauper occisus}1 Ÿðòÿ@@Pauper ad divitis domum nocte conviciari solebat. Quodam tempore €dives processit, et insanire eum dicens decem servis imperavit ut eum €domum ducerent. Cum isdem occisus postero die inventus est. Dives €caedis reus est. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@A parte divitis color ille introduci potest, ut dicatur pauper fuisse €factiosus aut turbulentus; habuisse eiusmodi furoris sui comites, quibus €[2in]2 insidiis dispositis ipse tantum ad concitandam rixam se ostenderet, ceterum illos in praesidio haberet si quid forte dives moliretur. (Et hoc €ipsa rei condicio monstrat, cum sit incredibile pauperem solum et €praeterea nocte ad convicium diviti faciendum venisse. Quare enim die €tacuit? Quare in foro non maledixit? Apparet illum noctem expectasse quo facilius comites absconderet.) Paratum ergo ad rixam cum telo €venisse. Divitem nihil tale suspicatum, magis insanire credentem, dedisse €qui deducerent. Tunc vero pauperem quasi custodia excanduisse; @1 €accessisse et ceteros eius conscios, qui, dum eripere pauperem vellent, €rixam concitaverint, et fortasse illum pauperem silentio occiderint, ne postea comprehensus pauper auctores facinoris cogeretur fateri. (Et hoc €dubie ponendum est; quae constitutio in reliqua quoque causae parte €servanda est. Nihil enim pro certo adfirmare debemus, sed tantum €suspicionem iudicum a nobis alio praevertere.) Ergo ab illis videri factam €caedem qui adhuc beneficio temporis latent; divitem super damna €patrimonii et tot servorum caedem reum esse.  Ÿôÿ@@@@{1De vi septem iudices}1 Ÿðòÿ&7De vi septem iudicent. Quod maior pars iudicum statuerit, reus& €&7patiatur.& Duo ignominiam statuerunt, duo exilium, tres mortem. €Petitur ad mortem. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Quod maior pars' inquit 'iudicum statuerit.' Ego existimo maiorem €partem esse in qua plures idem sentiunt, eandem poenam pronuntiant, in €eadem verba iurant. Et hoc verum esse ab ipsis verbis legis disce: 'quam €poenam'; non de pluribus suppliciis sed de uno loquitur. Etenim nemo potest plura supplicia unus nocens ferre. Scrutare et alia verba. 'Statuerit' €inquit. Nonne tibi consentientis per omnia partis illius videtur unam €vocem includere? 'Quam poenam statuerit': id est, quod genus supplicii €placere sibi pronuntiaverit, qua poena nocentem adfici voluerit. @@'Sed quattuor' inquit 'iudices me noluerunt mori.' Tu nunc indicas €quam poenam transierint, non quam statuerint; lex autem certam €illorum sententiam exigit. Quid enim aliud diceres si nondum pronun-€tiassent, si negassent liquere sibi de supplicio tuo? Numquid sententias €illorum numerares? Minime. Horum enim trium iam verba signavi: €illorum quattuor quae signabo? Dubitare illos, nescire quid pronuntient, €etiamnum ergo suspensos? Cur dimitti postulas si iudex deliberat? @1 'Plures' inquit 'me mori noluerunt.' Quid igitur velint pronunties €oportet. Illorum sententiam signare volo, accusator recitare his iudicibus €volo, ut habeant quod sequantur. 'Duo' inquit 'exilium, [2duo igno-€miniam]2 mihi iniungunt.' * * * 'Iam igitur ex parte una plures facis, iam €turbam istam, quae universa noceret, dividendo extinguis.' Duo exilium, €duo ignominiam pronuntiant: vis ego illos iungam qui se ipsi dividunt? Revertere nunc ad verba legis, ut paulo ante. 'Quam poenam' inquit €'maior pars iudicum statuerit.' Partem intellegimus eidem %numero% €adplicatam, quemadmodum sententia coniunctam, sic turba. Alioqui €si miscere tibi et iungere dissentientes licet, cur hos tres separas? Quo-€modo enim hi ab illis quattuor discrepant, sic illi inter se pugnant. Ergo non idem sentientes non potes iungere: idem sentientes compara. Ego €qui mortem pronuntient tres habeo. Produc illos qui exilium pronun-€tiant: vinco. Produc qui ignominiam: aeque vinco. Dubitari potest €valentiorem esse partem quae composita neutri succumbit, utramque superat? Quid si enim quattuor illi in totidem disputarent sententias: €numquid illos pro una parte opponeres? Nemo sine dubio cum tribus €meis staret, sed nemo alteri esset adiunctus; numquid ex quattuor sen-€tentiis unum corpus efficeres? Minime. At quid interest bini an singuli €dissentiant? Aeque numerari pars non potest si in partes scinditur. Quid si duo ignominiam pronuntiarent, duo exilium, duo mortem, unus €(ut plerumque evenit) taceret? Sine dubio pares essent sententiae. Si ergo €detracto uno pares essent, adiecto non sunt superiores? At enim, ut scias €non utique duas partes legem exigere, verba inspice. 'Quod statuerit' inquit, non 'utrum statuerit'. Denique, iudices, breviter agendum est. €Reus damnatus quam tandem poenam pati debet si mortis poenam relin-€quitis? Quam? Scilicet exilii. Ergo cum tribus sententiis quattuor non €cedant, duabus quinque succumbent? [2An ignominiae?]2 At eadem est iniquitas. Quid acturus es %poenarum controversia%? Utrumque ferre €non potes: sive ignominiam sustines, in patria morandum est, sive €expelleris, patriam relinquis. @@'Quid ergo?' inquit 'moriar cum tres tantum me perire voluerint?' €Quid enim? an tam inicum est te mori damnatum, confessum, etiam tuo €iudicio supplicio dignissimum? Cui enim te reservabimus? Videlicet €egregium exemplum civium futurus es qui sic vivis ut damnari potueris. @1  Ÿôÿ@@@@{1Legatus filius proditoris occisus}1 Ÿðòÿ&7Legatus sacrosanctus sit. Proditor cum liberis exulet.& Cuius €filius legatus erat proditionis damnatus est. Revertentem legatum quidam €occidit. Caedis reus est. ‘ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Fatetur caedem reus, sed iure defendit. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Exulem' inquit 'occidi.' Exul ille quando factus est? Quis illum €accusavit, quis damnavit, quis expulit? Atqui sic fieri exulem pater €illius exemplo est, et inde exul quoque dictus est, quasi ex solo patrio expulsus. 'Pater' inquit 'illius proditionis damnatus est; lex autem exulare €et proditoris liberos iubet.' Ut omnes lex puniat, huic tamen ignoranti €damnatio patris nocere non debuit. Puta in privatum compendium €peregrinatum: non ante exul erit %denique% quam scierit se esse exulem. Aliquis poenam sustinet quam ignorat, et eius est condicionis cuius se €esse nescit? Quem talem sacrilegum audistis, quem homicidam, quem €veneficum? Novi generis nocentem producis, tam securum ut se ne nocentem quidem sciat. Sed, quod paulo ante remiseram, nego: non €omnes lex punit, sed conscios, sed participes sceleris; illis irascitur qui þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚cum patre peccant. Neque enim innocentes ulla lex punit. Et hic non solum innocens sed etiam honoratus fuit: legatus fuit. Ut proditoris €filium licuerit occidere, legatum non licuit. Quid enim lex ait? 'Legatus €sacrosanctus sit.' An hoc dubium est, fuisse legatum? Creatus est, missus €est. Atqui si fuit legatus, non potuit antequam renuntiaret legationem €desinere, tamquam magistratus intra suum annum, tamquam sacerdos. 'Patris' inquit 'damnatione desiit esse legatus.' Ad alium forsitan filium €pertineat paterna damnatio: ad legatum non pertinet. Ante enim legatus €hic factus est. Ita in eo iure fuit in quo illum [2esse]2 res publica ante €iusserat: id est, ante legatus fuit quam damnati filius. €@@Sed puta licuisse: non oportuit. @1 ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic de iniuria publica querendum, quod ignoretur quid renuntiaturus €fuerit. Ultima descriptio, quam nihil tale merens occisus sit, etiam inter €hostes tutus.  Ÿôÿ@@@@{1Luxuriosi pater fortis}1 ŸðòÿLuxuriosi pater fortiter fecit. Praemium non optavit ex lege. Dementiae €reus fit a filio. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Dementiae reo quid obicis? Usitata fortasse crimina: tractas per €publicum vestes, non reddita salutantibus nomina, non discretos ab €inimicis amicos, aut dissipata luxuria bona et aliena aetati vitia? Habet €hoc crimen domus nostra, si reum mutas. An vero desidiam obicis? €Bellum non sentio, hostem non intellego, patriam non vindico? 'Praemium' inquit 'non optas.' Puta me rationem non posse reddere. €Non est unius criminis dementia. Ut hoc sit argumentum dementiae, €infirmum est quia solum est. Deinde numquam in uno dementia deprehenditur: obice et alia. Sed quid si ne hoc quidem obici potest? €Quid? tu liberalitatem dementiam vocas? Non expedit tibi, adulescens, €hanc legem introducere. 'Non optas.' Age, quisquis non est avarus demens est? Varii sunt mores. Puta me nolle optare, non concupiscere €praemium: non invenio quod optare possim; deinde patriam onerare €nolo bello adflictam; deinde gratuitae debent esse virtutes; deinde hoc est €praemium, intueri debitorem populum. Licet differre. Permittes et tua causa: uxorem tibi opto, honores opto. 'Statim' inquit 'opta.' Ergo, si €facio, sanus sum? En crimen quod statim tolli potest? Quid vis optem? €Opto statuas: vultum contrahit; dies festos: irascitur. Quid igitur? €'Pecuniam.' Et si hanc desideras, cur non fortiter pugnabas? Descende €in aciem. An ego pro te pugnavi? Si perseveras in foro potius militare €quam in proelio, absolutionem opto: tolle iudicium. @1  Ÿôÿ@@@@{1Alens patrem rapta abdicata}1 ŸðòÿRapta invito patre nuptias optavit. Ob hoc abdicata tacuit. Egentem €patrem quia invito marito alebat est repudiata. Ingrati agit adversus €maritum. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Beneficium dedit: vitam donavit. Magnum beneficium est lucem dare: €ideo sunt parentes carissimi_et illi vitam dant non sentientibus. Quid €quod beneficium dedit cum accepisset iniuriam? Iam non tantum vitam €tuam donavit tibi sed etiam ultionem suam, nec tantum non exegit supplicium sed etiam concessit matrimonium. Quid his vis adiciam? €Exorata est. Solent dolere raptae et contineri non possunt, nec a €patribus. Dedit ergo beneficium. Quid si etiam contra patris voluntatem €te servavit? Illum offendit ut tibi parceret. Et quam graviter!_etiam €abdicata est. Dum tibi beneficium dat, ipsa accepit iniuriam. Donavit tibi etiam testamentum patris. Accepisti ergo beneficium. Non retulisti €gratiam. Quid si fecisti etiam iniuriam? Expectatis ut dicam 'cultus €negavit': viduam fecit. Quantum est vestis et ornamentum? Matrimonia €sunt ab ipsa rerum natura inventa. Sic mares feminis iunguntur ut inbecillior sexus praesidium ex mutua societate sumat. Puta illam habere €patrem ad quem se recipiat: infamata est. Nunc bis vidua est, mendico €patre. Ergo maritum eripis. Quem tandem maritum? Quem tantopere €dilexit ut patri praeferret. Potuit tibi controversiam facere de nuptiis €iuris sui, si ad ingratum reverti vellet. @@Quid his obicis? 'Patrem' inquit 'alit.' Accusas quod miseretur. €Patrem ali non solum oportet verum etiam necesse est. 'Sed me' inquit €'perire voluit.' Ecquid ignoscitis, iudices, si talem oderat qui ante €cognoverat? Nam haec ignoravit. Perire voluit merito: rapueras. Lex te occidebat, non huius pater. Sed non defendo illum, qui non ad te venit €[peccavit idem], te non rogat: filiam rogat, te uxor. Nempe haec ei petit €cibum seni cui alieni porrigunt. Nec multum est quod detur, et haec €misericors est. Sed expellis, et cum patre mendicare cogis. Non es €ingratus? @1 @@[4Ergo matrimonium eripis. Quid quod matrimonium iuris sui? €Poterat iniusti repudii agere, [2si]2 vellet. 'Inimicum' inquit 'meum €alebat.' Miraris? Misericors est. Et hoc accusas? Forsan non personam €aestimavit sed fortunam. Est hoc vitium illius: nuper et raptoris miserita est. Sed quid tam valde iste peccavit ut mori debeat? 'Me' inquit 'perire €voluit.' Imitaris quod arguis. Ergo peccavit? Idem facis. Crudelitatem €et accusas et imitaris. Sed ille merito, quippe raptorem. Puta peccasse: €satisfecit, rogat, miser est; hostes quoque parcunt. Denique haec meruit: hanc respice. 'Te quoque' inquit 'abdicavit.' Relinque aestimationem ipsi €doloris sui, sine ipsa [2se]2 vindicet. Sed cur vindicet? Merito abdicata €est. Te servaverat: meruit exulare. Sed puta iniuste abdicasse: pater est. €Non respicimus in eiusmodi fortuna quid meruerit. Denique quid faciet €mulier cum ad ianuam venerit? Et quantulum est quod praestat! @@Quo nunc se misera conferet? Cum patre nimirum mendicandum €habet. Facile tamen maritum inveniet: tantum ne inpune laesa sit €solacium petit.]4  Ÿôÿ@@@@{1Armis sepulcri victor}1 Ÿðòÿ&7Sepulcri violati sit actio.& Quidam arma de sepulcro viri fortis, suis €consumptis, sustulit; victor reposuit. Reus est violati sepulcri. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Potui infitiari quod obicitur. Detracta arma dicis? Nego. Mentior? €Eamus in rem praesentem. Adnumerare volo; si quicquam defuerit, €damnari volo. Sed non corrumpam gloriam meam ut dissimulem propter €quod vir fortis honoratus sum. Sed quid faciam? Non licet mihi ista €narrare: instat livor, et id quo salvus est odit. @@'Sepulcrum' inquit 'violasti.' Non utcumque attingitur sepulcrum €violatur: alioqui nec inferre mortuos licet nec conlapsa reficere nec €ornare. Aut, si utcumque attingitur violatur, bis ego peccavi, et cum €sustuli et cum reposui. Sed non ita est. Et mens absolvitur. Sic Romani @1 €gloriose spoliarunt Iovem, sic Saguntini fecerunt parricidium. Si ergo mens in factis spectatur, meam inspicite. Quare violo? Inimici sepulcrum €est? Immo etiam commilitonis, amici. (Credibile enim est similes pro-€positis amicos fuisse.) Deinde, ut etiam vivo nocere voluerim, mortuo €tamen parcendum est. Deinde, quo tempore? Bello, inter pericula odiis €vacua. Sed quid sustuli? Aurum, credo, aut defossam pecuniam. 'Arma.' €Ista virtutis instrumenta, non sceleris sunt pretia, quibus praemia merui. Nisi ista sustulissem, non accusasses: non haberes leges. Sustuli, con-€fiteor, sed publicae salutis causa. Miraris? Ipsorum sepulcrorum ruina, si €possem, hostem repellerem: tecta in subeuntes et sacra, quin etiam €templorum fastigia desperantium tela sunt. Certum est omnia licere pro €patria. @@Denique vos interrogo: quid faciam? Magna pars exercitus in me €cessat. Armati sunt interim etiam inertes, etiam mortui: solus nudus €steti. Quamquam quid quaero? Habeo sententias vestras: honorastis, et €sciebatis his me armis vicisse. Nec sane aliud dedissetis consilium quam €locus et tempus: visus est mihi emergere tumulo vir fortis.  Ÿôÿ@@@@{1Rapta competitrix divitis filiae}1 Ÿðòÿ&7Inscripti maleficii sit actio&. &7Qui ingenuam stupraverit, det& €&7decem milia.& Pauperis et divitis filiae petebant sacerdotium. Rumor €erat pauperis filiam futuram sacerdotem. Eam parasitus sub diem €comitiorum rapuit. Dives offert pro eo decem milia. Inscripti maleficii €reus est. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Non est' inquit 'inscriptum, quia certa lege comprehensum est.' Hoc €diceret raptor, si cum illo agerem. Sed aliter mecum tibi consistendum þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚òƒest. Rapere enim usitatum est, subicere raptorem novum: numquam hoc €timuere maiores. @1  Ÿôÿ@@@@{1Viri fortis pater reus proditionis}1 Ÿðòÿ&7Abdicare liceat. Vir fortis optet quod volet&. Qui proditionis €patrem reum habebat fortiter pugnavit. Rogante patre ut optaret €abolitionem suam, non optavit, sed in iudicio reo adfuit. Absolutus €pater abdicat filium. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quid peccavi cur abdicer? Num adversum patriam iners sum? €Luxuriae deditus bella fugio? An adversus patrem impius? Reor. In qua €parte filii cessat officium? 'Non optasti' inquit 'quod volui.' @@Iam excedis legem tuam: pater filio debes imperare, forti non potes. €Potes peregrinationem, potes militiam, sed non sententiam iudici, non €decretum magistratui, non praemium forti. Quid enim lex ait? 'Fortis €optet.' Me nominat, et aequum est hoc mihi contingere: pugnavi. Cum €quo mihi res est? Cum patre: non est contumaciter agendum. @@Ego vero etiam viri fortis optionem remitto, si aequum petis. Quid €petisti? Ut abolitionem optarem. Memento non omnia, pater, nos posse €petere: praemium accipimus, non regnum. Nescis quantum sit aboli-€tionem petere: accusatori silentium indicere, reum eximere, leges tollere. €Nec pro te tenuissem et praemium perdidissem. Sed cuius abolitionem? €'Meam' inquit. Animadvertitis quodammodo parricidii reum. Agam potius causam. Hoc praemium primum turpe est, deinde supervacuum. €Turpe: damnaberis tuo iudicio in perpetuum. Quanto gravius est a se €damnari! Tamen alii possunt dicere: 'gratia victi sumus.' Deinde super-vacuum: innocens eras. 'At enim dubia est iudicii fortuna.' Sed nobis €non timenda: diluendum iudicium est. [2In]2 invidia tantum criminis €fiducia erat et in timore tuo. Itaque apparuerunt iudicibus vana omnia, €et profuit tibi quod abolitionem non optavi: apparuit certa innocentiae €fiducia. @@Ergo advocatum tuum abdicas, participem laboris? De me facile est: €inveniam patrem. Sed tibi timeo: soles enim periclitari. @1  Ÿôÿ@@@@{1Pulsator educatoris expositus}1 Ÿðòÿ&7Qui patrem pulsaverit, manus ei incidantur. Talionis sit actio&. €Quidam expositum sustulit, pro filio educavit. Pulsatus ab eo, tamquam €pater manus incidit. Agnitus est adulescens. Advocato naturali patre €cum educatore agit talionis. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Sceleratissimus omnium, iudices, iuvenis, ingratus vel quia lucem €beneficio meo accepit vel quia [in] patrem, bis parricida est, semel domi, €iterum in foro. Quam merito cruentas perdiderit manus si quis adhuc €dubitabit, aspiciat: iterum me in conspectu vestro pulsat, etiam truncus €ac debilis, sola rabie integer, in miserum senem incurrit. Quid si haberet manus? Ac ne quis illum coercitum poena putet, etiam audacior factus €est: debilitatem meam concupiscit, et ei praecipue corporis parti irascitur €per quam vivit. Fateor, iudices, fateor praecidendas fuisse has manus, sed cum istum tollerent. Nec erubesco, quod ab isto minimum est, male €audire et crudelitatis quoque reus fieri. Sane crudelem me vocet, dum se €ostendat: non timeo ne istud in me crimen credibile sit cum misericordiae meae adversarius ipse monumentum sit. Nam quod pater parricidae €adest, non miror. Debilem non timet, aliquanto crudelior cum exposuit: €neque enim dubito quibusdam illum somniis et prodigiis commotum, €quia videlicet istum %parricidam defungi utique in patrem% fatale erat, ut €se metu liberaret proiecisse. @@Ille ergo crudelis, iudices, quem solum iste carnificem vocat, accessi €miti vultu, miseritus sum, ad summam alienus sustuli quem proiecerat pater, nec contentus filii loco habui. Quid hac indulgentia, quid €profecerim quaeritis? Effeci ne deesset qui pulsaret senem: ille quem €praesidio sustuleram, ille quem vindicem etiam adversus alienos €speraveram, tam aperte pulsaverat ut ne infitiari quidem posset. Stultus €eadem indulgentia etiamnum perseverabam, et quaerentibus amicis [2a]2 quo essem pulsatus mentiebar. 'Quid tu?' inquiunt 'expectas donec @1 €occidat?' Rapuerunt me in forum, ostenderunt verberati oris notas. Iste €fassus est; iudex damnavit; carnifex manus abstulit: nihil in illo iudicio €meum nisi fletus fuit. Dum iactatur tota civitate parricidium, invenit €impietas originem suam. En, ut videtis, iterum pulsat: 'talionem' inquit €'peto.' @@Quid agis? Crudelitatis arguis? Quem saltem pulsavi? Misereri soleo €etiam alienorum. Ego te, cum meus esses, debilitavi. Num per vinum? €Num per furorem? Num iratus? Talio iniuriae ultio est; in hoc scripta est lex, ne quis inpune petulans sit. Hoc ergo dicis, me iniuria abstulisse? €Lege incidi: nec ego sed carnifex. Quidquid lege factum est vindicari €lege non solet. Et qua lege? 'Qui patrem pulsaverit.' 'Sed tu' inquit 'pater €non fuisti.' Puta: iudicia tamen iudiciis rescindi non possunt. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic de sanctitate iudiciorum. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Sera post damnationem innocentiae defensio est. Istud quod nunc €dixisti ante dixisses. Sed non potuisti dicere: pater tuus eram, iure €praesentis condicionis. Abdicare itaque potui, occidere potui, omnem €potestatem tamquam in filio exercere. Miraris? Nec ille potuit contra-dicere qui pater erat. 'Non eras' inquit 'naturalis.' Tanto igitur plus €merueram: alienum sustuleram cum essent qui suos proicerent. Sed ut €non fuerim, tu tamen putasti patrem: lex autem mentem punit. Ut scias €verum esse hoc, impetravi. 'Sed tu' inquit 'sciebas non esse filium tuum.' €Poteram quidem dicere: 'sed meritis pater eram, sed tu tamquam patrem €cecideras.' Sed, testor, nolui: expositum quoque collegeram. Indignati €sunt amici; ipse fassus es. @@Quid nunc facies? Praecides manus quae te sustulerunt? @1  Ÿôÿ@@@@{1Ornamentis redemptus}1 Ÿðòÿ&7Abdicare liceat. Sepulcri violati sit actio.& Amissa uxore et €defossis in sepulcro eius ornamentis superduxit filio novercam. Captus a €piratis pater de redemptione scripsit. Morante filio, uxor ex sepulcro €prioris uxoris eruit ornamenta et misit. Ob hoc a privigno sepulcri violati €accusata et damnata est. Pater redi=t et abdicat filium. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Antequam parricidium inertiam obicio: non es peregrinatus, etiam €me peregrinante. Coactus sum tuas vices sustinere. Sed dices non totam €domum in periculum committi debuisse. Remansisti ut redimeres? Redime! Patrem captum deseruisti: maximum crimen, immo parrici-€dium. Quantum in te fuit, occisus sum, et gravissimis quidem tormentis. €Neque est quod paupertatem excuses: impietas fuit. Moraris: et quid €facis? Ut sciam otiosum, accusas. Hoc vacat? Et quam accusas? Uxorem €meam. @@'Sepulcrum' inquit 'violaverat.' Quid ad te? Mea iniuria est; ego €vindicabo. Sed ne ego quidem debeo: recte violavit. 'Ut scias' inquit €'peccasse, damnata est.' Miraris, absente viro? Ego te, uxor, damnavi, €optima feminarum: sed vindicabo.  Ÿôÿ@@@@{1Abdicatus heres ob tyrannicidium}1 Ÿðòÿ&7Abdicatus de paternis bonis nihil habeat.& Quidam hortatus est in €tyrannicidium filium. Nolentem abdicavit. Moriens scripsit heredem qui €tyrannum occidisset. Abdicatus occidit. Petit bona. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Abdicatus' inquit 'ne quid de bonis patris capiat.' Paterna haec esse €bona constat, abdicatum te esse aeque patet: quae ultra quaestio est? @@'Heredem' inquit 'scripsit tyrannicidam, ego autem tyrannum occidi.' €Nihil refert an aliquod ius postea adquisieris: filii perdidisti. Lex enim €quae abdicatis paterna bona negat per omnia illos amovet: supervacuum €namque erat abdicatum submovere, qui alioqui perdiderat paternam €domum. Igitur lex ita scripta est ne qua lege reverti in domum posset. Licet ergo sis tyrannicida, non prodest tibi: nec ulla lex reducit quem €aliqua exclusit et semper, iudices, potentior lex est quae vetat quam quae €permittit: 'ne quid' inquit 'ex bonis capiat.' Hoc etiam in magistratuum €potestate servatur, et plus potest, inquit, unus qui vetat quam omnes qui iubent. In permittente enim libera potestas, in vetante poena est. Deinde €haec lex publica est, ad omnes pertinet: testamentum privatum est. €Potentius est quod in albo lego quam quod in testamento. @@'Sed pater' inquit 'voluit me esse heredem, et ideo tyrannicidam þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ö•‚scripsit quia sciebat me facturum tyrannicidium.' Falleris: te namque €minime voluit. Nam si voluisset, scripsisset: 'filius meus, si fecerit €tyrannicidium, heres mihi sit.' Nunc autem apparet dolentem iratumque €scripsisse, et adoptare in locum filii tyrannicidam voluisse quia in virtutem tyrannicidae filium excitare non poterat. Iratum tibi dico fuisse: €abdicavit. Numquam leviter excandescunt patres. Et qua causa? Quod €tyrannum non occideras. Vides quemadmodum inertiam execratus sit ne €iudiciis quidem malis excitatam. Tantum abdicavit? Immo non reduxit. €Passus est exulare, ne moriens quidem miseritus est, etiam testamento €exheredavit, etiam alios adoptavit. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Ultimae partes aequitatis. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Tamen' inquit 'tyrannum occidi.' Puta te meruisse: habes praemium €a re publica. Illud virtutis praemium debet esse, hoc inertiae supplicium. €Sed quando occidisti? Testamentum te excitavit. @1 ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In ultimo tuenda mortuorum iudicia: commendabimus iudicibus €testamenta: nullam autem maiorem illi fieri posse iniuriam quam si hunc €heredem habuerit.  Ÿôÿ@@@@{1Fortis filius proditionis rei, frater desertoris}1 ŸðòÿProditionis reo patre alter ex filiis deseruit, alter fortissime pugnavit. €Rogavit pater ut abolitionem suam optaret. Ille fratris inpunitatem €optavit et in iudicio adfuit patri. Pater absolutus abdicat. Ille CD. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Fateor, non possum lusus arguere qui donari aetati possunt. Non est €luxuriosus, sed contumax: haec minus ferenda sunt vitia. Dicas licet: 'fortis sum', quid mihi prodest, si magis patrem contemnis? 'Mea' inquit €'lex est.' Quicquam tibi me vivo tuum est? Ego te in aciem misi: mea est €virtus, mea lex, mea optio. Non iniquam rem postularem si dicerem: €'amicum reum vindica': quid si patrem? Etiam innocentem urget conspiratio. 'Sed turpis est' inquit 'abolitio.' Quid ad te? Ego meae €condicionis arbiter sum. 'Sed' inquit 'supervacua erat: innocens eras.' €Quid autem? ego quia nocens eram petieram? Verebar fortunam iudiciorum et exempla. 'Sed fratris' inquit 'salutem optavi.' Iam ergo noli €dicere: 'supervacua abolitio fuit.' Alium enim mihi praetulisti, et inno-€centi nocentem, reo damnatum, qui certo perire debebat; si misereris tuorum, eos saltem adiuva de quibus iudex etiamnum dubitat. 'Quid €ergo?' inquit 'perisset?' Si me interrogas, occupatus sum, non audio; €si patriam, desertor est. Quaedam, iudices, comparatio minuit: per se €crudele fuit perire fratrem, sed comparatum mihi tolerabile. Quid ergo? @1 ego perissem? 'Fratrem' inquit 'servavi.' Itaque nunc frater te abdicat: €ille beneficii gratiam debet, ego peccati poenam. Sed quid si non pietati €servisti, sed ut me occideres? Quantum in te fuit, damnatus sum. 'Adfui' €inquit. Alioqui abdicareris tantum?  Ÿôÿ@@@@{1Expositus iuratus ob nuptias educatoris filiae}1 ŸðòÿQuidam moriens adulescenti, quem pro filio educaverat, indicaturum €se veros parentes pollicitus est si iurasset se filiam quam relinquebat €ducturum uxorem. Iuravit adulescens. Ille dixit. Post mortem educatoris €a naturali patre receptus, quia non vult orbam divitem ducere uxorem, €abdicatur. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Abdicat tam cito? Si non eram idoneus, non eram recipiendus. Tam €exiguo tempore quid peccare potui? Etiamsi quid peccavi, ignosce: €nondum novi mores tuos. Noviciis etiam servulis ignoscitur. Sed quid obicis? 'Uxorem' inquit 'non ducis quam volo.' Quid tum? nescis nostri €arbitrii esse matrimonia? Adfectus nostri nobis non serviunt: non potes €efficere imperio ut vel amem quem velis vel oderim. Matrimonium vero €tum perpetuum est si mutua voluntate iungitur. Cum ergo quaeratur €mihi uxor, socia tori, vitae consors, in omne saeculum mihi eligenda est. Alioqui quid proficis invitum cogendo? Repudiabo. 'At enim' inquit €'lege cogeris orbam ducere.' Quid? tu illius patronus es? Sine me illi €respondere. Si potest, lege illa cogat. Interim noli mihi patriam €maiestatem opponere. Sed nimirum non potest cogere, et ideo non cogit. €Alioqui forsitan illi responderem [non] habere orbas privilegium, sed €vacuis indicere nuptias, non occupatis. @@'Quid ergo?' inquit 'orbam non ducis?' Gaudeo, pater, quod misereri €fortunae potes: et haec orba est, et haec patrem perdidit. Fortuna similis, €indulgentia propior est. In eadem domo educati sumus: novi mores, @1 probo verecundiam, probo genus. Quid si mihi a patre commendata est? €Quid si rogatus sum? Quid si etiam iuravi? Vis me fidem non praestare? €Et cui? Qui me sustulit, qui patrem egit, qui te mihi patrem dedit €%quemadmodum rogavit%. Non est quod dicas: 'ego cogo'; aeque tamen €peiero. Et quales futurae nuptiae quae periurio iunguntur? ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Ultima comparatio puellarum: illam esse divitem, facile inventuram €maritum, hanc in totum destitutam, et nunc vere orbam si eam hic €quoque deseruerit. Referendam esse gratiam expositos colligentibus.  Ÿôÿ@@@@{1Vocatus a patre in militiam venenum terens}1 Ÿðòÿ&7Parricidii sit actio.& Pater filium in militiam vocavit. Ille ornatus donis €ad patrem rediit. Adhibitis amicis peti=t a patre ne se amplius mitteret; €non impetravit. Iterum fortissime pugnavit; rediit. Terens venenum a €patre deprehensus est. Interrogatus dixit se mori velle. Parricidii reus est €patri. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Parricidii reus sum. Quaedam crimina ipsa magnitudine fidem non €impetrant. Parricidium aliquando legem non habuit, nec inmerito: quis €enim se facile vinclis naturae exsolvat? Vos estis qui nascentes excipitis. €Itaque ad tantum nefas magna oportet serie parricida veniat, et per hominum deorumque contemptum ad ultimum nefas conscendat. Quid €hoc est, iudices? Maximum omnium reo crimen obicitur, et solum: non €circumscriptus amicus, [2non * * * ]2, cessant etiam familiaria adulescentiae €crimina et ne in scortis quidem reus male audio. Plus fortasse quam €putatis, iudices, pollicebor; non quemlibet ex illis subselliis sed accusa-torem ipsum laudatorem dabo: numquam abdicavit. Quidni non €abdicaret cuius non solum innocentiam sed etiam virtutem cognoverat? @1 €Facinus indignum! Inter speciosa militiae opera impietatis privatae reus €sum, sponsor salutis publicae. Non sunt eiusdem pectoris vitia et €virtutes. Etiam pro alienis patribus dimicare soleo. @@Sed forsitan non solum puram sed etiam speciosam innocentiam gravet €in parricidium causa. Numquid abdicaveras, et exuere naturalem indul-€gentiam prior docueras? An etiam [in] hereditatis cupiditate volebam te €occidere, scilicet inmensis luxuriae oneratus damnis? An infeliciter te iubente pugnaveram et inertiae poenam verebar? 'Immo' inquit 'invitus €militabas.' Sic fit ergo ut quisquis hostem timet patrem occidat? Ergo €iners sum: atqui parricida non solum audax debet esse sed etiam €temerarius. 'Invitus.' Quid ergo? rogare non possum, ad preces decur-€rere, non ad venena? Iterum adlegare amicos non possum? Denique, [2si]2 perseveras, mori non possum? Finge enim qualem te velis esse. €Crudelem? Et hunc iudex vindicabit, et propter hunc occidet filium? Sed €melius ego de te iudico: puto te omnia indulgenter imperare filio. Avida €est gloriae paterna pietas: nostra tirocinia timidiora sunt. Numquid €offenderis si te laudo? Sed ne tali quidem patri parco? @@Quemadmodum occidere volo? Conducam percussorem, insidiabor €peregrinanti? Nihil horum est: meas manus inquino, et sic paro €venenum ut deprehendar. Secreta sunt parricidarum scelera. @@'Cur ergo' inquit 'venenum habuisti?' O miseram liberandae adules-€centiae meae sortem et malis quoque ipsis tristiora remedia! Excusandum €est quod ne diluerem mori volueram, et ultimae cogitationes revocantur €ad iudices: paulo minus quam post fata arcessor reus. Sed ne fallam te, €pater, respondebo verbis fortunae meae, respondebo quod soleo, id est: non alius reus quam filius, mori volo. O quanto facilius tibi mortis €causas quam parricidii reddam! Immo passim obiectas et publicatas €tantum non transibo. Mori volui. Quaeris quare? Quia natus sum ad €miserias hominum, incendia, naufragia, bella. Felices qui suo arbitrio €moriuntur. 'Scipio' inquit 'bene habet' (puto quia ultra pugnaturus non þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚ù˜‰†erat): [Cato] num et ille peccavit? Idem fecit quod Cato. Ad quietem hoc iter est et dulcis quaedam ad securitatem via. Quare mori voluerim €quaeris? En quia vivam reus sum! Quare mori volui? Vides enim: ex voto €adulescentiam egeram, nihil umquam me offendit, quamquam interim et €secunda adversum me faciunt: quidquid rogavi te, pater, etiam solus @1 exoravi. Pace maiestatis tuae dictum sit: non omnes tam fortes sumus, €non omnes bella sustinere possumus. Sed non quisquis occidere hostem €non potest continuo patrem potest. Varia sunt ingenia: alii [2negotio, €alii]2 otio delectantur: ego tecum volebam militare. En parricidam!_sub iudicio tuo vivere volo. In hoc etiam ambitiosus, apud te, pater, amicos €adhibui. Sed postquam iussus sum, 'obsequendum est' inquam 'patri, €eamus in bellum; quid habeo quod pro me timeam si de filio pater €securus est?' Vidi alios sterni, alios fugari, universos exercitus caedi. Dedi me periculo, subieci, tamquam vilis mihi, fortunae. Et ideo, puto, €miser vici. Tum vero in aestimatione periculorum ac vulnerum 'quid? €hic' inquam 'nemo vincere potest nisi mori voluerit?' Redii in domum €patris: nulla erat missio, ne post victoriam quidem. 'Si necesse est, moriamur,' inquam 'sed domi: ibi certe pater sepeliet.' Inter haec tamen €paternam clementiam sperans 'videat' inquam 'pater, deprendat: qui €roganti non credidit, morienti credat.' Ipse me cum veneno optuli, ut €essem miserabilis. Sed, ut video, crudeliorem feci patrem. Et nunc intel-€lego: filium perire voluisti cum in aciem misisti. @@Si perseveras, venenum redde: liceat meis instrumentis mori. Sed €miserere heredis, miserere viri fortis: iudicio impetrem quod per amicos €exorare non potui. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hoc est difficillimum in hac controversia, quod in eadem condicione €et parricidii et mortis est militiae metus: quem si infitiamur, non €habuimus cur ipsi vellemus mori, si fatemur, habuimus cur patrem €vellemus occidere. Medio igitur temperamento opus est.  Ÿôÿ@@@@{1Auctor pacis abdicandus}1 ŸðòÿVicta duobus proeliis civitate, tertia instructa acie, pollicitus pacem €adulescens si permitteretur sibi cum duce hostium loqui, post discessum €eorum quia non indicat patri, abdicatur. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non esse privilegium parentibus datum [2adfirmo]2. Mentior? Datam €esse video liberis respondendi potestatem, et de abdicatione iudicem €cognoscere. Dico igitur certa esse quae imperent patres, navigationem, €militiam, quaedam excipi, senatoris, magistratus, iudicis sententiam, et %liberos esse quia cives%: hanc vero novam legem, silentium crimen esse. €Cum abdicetur procacitatis petulantia, sub hoc patre tacere non licet. €Finge te quaerere quid amico deliberanti suaserim: extorquebis? Quare €iudex reum damnaverim? Quam rationem senator in sententia secutus sim? Isto modo levissimis quoque causis expellemur, et utcumque €delicatis visum fuerit testamenta perdemus. Abdicas. Amavi? Potavi? €Et fortasse ista %donasti%. Tanti supplicii quod crimen est? @@'Non indicas' inquit 'quid locutus sis.' Finge nolle: licet. Magistratus €non exigit, patria non exigit. Si proditorem putas, accusa. Sunt quaedam €secreta, iudices, et animi parentum imperiis vacant.  Ÿôÿ@@@@{1Dives a parasito sacrilego reus caedis}1 ŸðòÿPauper et dives inimici. Dives pauperem quodam tempore cum uxore €occisum adulterii crimine in publicum abiecit. Postea dimissus ab eo €parasitus, in sacrilegio deprehensus, e lege tortus inter alia dixit a divite €pauperem illum inimicum iniuria occisum. Dives caedis reus est. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Reo caedis quid obicitur? Petulantia, improbitas, circumscriptio? Ista €ne pauper quidem obiecit: nec potuit latere ante acta vita sub eiusmodi €inimico, quem usque eo vehementem dicitis ut mea manu esset €iugulandus. @@Sed inimicum occidi. Quem? Pauperem, qui nihil in curia, nihil in €contione poterat. Inimici sunt ex pari. Sed puta inimicum fuisse: statim €ad caedem confugiendum est? Verborum contentiones armis finiuntur? @1 Etiam hostibus parcitur: Caesar Catoni voluit ignoscere. Deinde mea €manu occido? Tam efferati animi sum? Non venenum est, non percus-€sor? Et dives sum. Deinde cum uxore? Ne illi quidem parco? Deinde €quemadmodum? Rapio de publico? Non clamat, non Quiritium fidem €invocat? Et tanti facinoris parasitum conscium advoco, et eundem postea €eicio? Non timeo indicem? @@'Quemadmodum ergo' inquit 'uxorem corrupit?' Alieni facti rationem €a me exigis. Qui scio an hoc genere vindicare se voluerit qui aliter non €poterat? 'Pauper' inquit 'fuit.' Quasi tantum pretiis mulieres cor-€rumpantur, praesertim divites: immo inlecebris et blanditiis magis €capiuntur. Utique, si quis domesticorum adiuvit, per parasitum factum; €et ideo eiectus, ideo a nullo receptus, quod eum laesisset a quo liberalis-€sime exceptus est. @@'At enim dixit parasitus.' Primum unus testis est, deinde parasitus. €'Tortus dixit.' Eo minus credo: mentiuntur plerumque torti. Deinde hic €habuit mentiendi causam, quod expulsus est, quod sacrilegium propter €inopiam admisit. Adstiti praesens: inde ille exarsit validius, et fefellit. €Hinc reus factus sum.  Ÿôÿ@@@@{1Crux scripta servo non danti venenum}1 Ÿðòÿ&7De iniusto supplicio tribunos appellare liceat.& Aeger a servo, cui €libertatem scripserat, venenum peti=t. Nolenti dare crucem scripsit. €Heredes volunt supplicium sumere. Servus appellat tribunos. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Testamento' inquit 'cautum est.' Ideo tribuni cognoscunt non utrum €scriptum sed quare scriptum sit. Crux scripta est. Quare? Quid com-€misit? Ante actam vitam scrutemur. Video illi prius libertatem fuisse €scriptam. Quid igitur tam subito peccavit? Numquid venenum dare €domino voluit quo citius libertate frueretur? In contrarium incidit. Non €periclitaretur si dedisset. 'Petenti' inquit 'domino non dedit.' @1 ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Quaestio an omnibus imperiis parendum, an aegri, an huic imperio. €Hic, primum non debuisse, deinde non potuisse parere. Ultima supplicii €figuratio, sub eiusmodi titulo.  Ÿôÿ@@@@{1Noverca torta filiam consciam dicens}1 Ÿðòÿ&7Venefica torqueatur donec conscios indicet.& Quidam filio super-€duxit novercam et ex illa [aliam] filiam suscepit. Amisso filio ambiguis €signis uxorem ream fecit. Confessa illa in tormentis communem filiam €consciam dixit. Adest filiae pater. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ut sciatis, iudices, nocentes tantum a me veneficii reas fieri et hanc €non inmerito praeteritam, proferte a sinu nutricis ream. Non peccant hi €anni, ne in novercis quidem. Parvulae serpentes non nocent, ferae etiam €mansuescunt. Persona virgo est, causa soror. Quam valde a fratre €dilecta est, quemadmodum mortuum flevit! @@'Sed mater' inquit 'consciam habuit.' Primum sceleratis naturale est €alienam conscientiam fugere, deinde, si quaerant, adiutores quaerere. €Quod autem adiutorium in puella esse potuit? Emit venenum? An con-€fecit, ut fratri daret? Quid? ipsa privigno non potuit dare? ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic verba matris appellantis filiam, illius expavescentis timorem. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Ego certe interrogavi. 'Quid est' inquit 'venenum?' €@@Cur ergo dixit consciam? Ut me orbaret. Nihil dulcius est ultione €laesae. Et prorsus non frustra hoc cogitavit: certe si non aliud, iudicio €patrem torquet. @1  Ÿôÿ@@@@{1Tyrannicida conductus}1 Ÿðòÿ&7Cuius opera tyrannus occisus fuerit, praemium petat.& Dives senex €adulescentem robustum in tyrannicidium pecunia data conduxit. Occidit €adulescens tyrannum. Certant de praemio. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Cuius opera' inquit. Operam puto laboris esse, proelii, armorum. Tu €quam dicis operam? Consilii? Atqui nemo, ut proposuit sibi tyranni-€cidium, continuo tyrannicida est. Tuum ipsum consilium quid profuisset €citra manum meam? Ergo operam lex desiderat, ideo tantum concedit €praemium; atqui si haec opera est, ego pugnavi. @@'Sed ego' inquit 'conduxi.' Puta: nempe conduxisti ut tyrannicida €essem tamquam si conduxisses ut gladiator aut histrio essem. Si €conduxisses ut hominem occiderem, nempe et ego tenerer. 'Non tua €sponte tyrannicidium fecisti.' Istud omnibus dici potest: illum sororis þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«‚þ’…raptus accendit, hunc uxoris stuprum. Age, si hortatus esses in tyrannicidium, praemium peteres? Sed tu me propter mercedem tuam €putas tyrannicidium fecisse, tantum meritum mercennariae operae €inputas? Non est humilis pectoris libertatem publicam capere. Etenim si €tua merces movere me potuit, multo magis praemium movit; et ideo ad me venisti quia intellexisti a vultu cogitationem tyrannicidae. 'Cur ergo' €inquit 'mercedem accepisti?' Non cupiditatis causa, sed pignoris, quia €temptari me putavi et te a tyranno summissum. @@'Quid ergo? duo praemia feres?' %Ideo tyrannicida sum. Ut% tu iam €habes praemium: patrimonium, liberos, tyranni mortem desideratam. @1  Ÿôÿ@@@@{1Rapta male tractata}1 Ÿðòÿ&7Quae virum malae tractationis damnaverit, duplam dotem& €&7recipiat; si indotata nupserit, litem aestimet.& Rapta nuptias €optavit, postea virum malae tractationis damnavit. Litem morte aestimat. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Nimio amore et sollicita inquisitione hic offendit uxorem. Venit illa in €forum gratiosa; ne nos quidem obstitimus quo minus vinceret, ut €sciremus quanto dotem aestimaret. Iudices dixerunt: 'Quid nos inter-€cedimus? Optime ipsis conveniet. Haec tamen, ne sine causa in forum €videatur venisse, ferat aliquid solacii: bene credimus illi eius patri-monium cuius capiti pepercit.' Veneramus hilares ad aestimationem. At €ista 'Quid mihi' inquit 'cum pecunia est? Mortem desidero.' Putat se ut €occideret vicisse quae vicit quia non occiderat. Obsequendum est tibi, €adulescens: nihil in mulierem dicam. Sed patiaris causam tuam defendi. @@Dicimus pecuniarias lites esse, litigatorem esse non reum, non qui de €capite sortiatur: illud iudicium vocari, quaestionem, quidlibet potius €quam litem. 'Aestimet' inquit. Quam familiare, quam cotidianum €verbum est! Si quid commodatum non redditur, nota sunt verba postulantium: 'quanti aestimet.' Ergo pecuniarium verbum est. Huic tu €mortem putas subici? Veneficus exulat, alii scelerati mitius puniuntur: €malae tractationis damnatus occidetur? 'Mea' inquit 'aestimatio est.' €Immo iudicum: tua in una lege est, quam habuisti. Et lex ubi perire vult €hominem, aperte significat: 'desertor occidatur.' ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Ultimae sunt preces, ut exoretur mulier. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Serves munus. Nam removeas licet secures, si irasceris morietur €alioqui. Putas illum %delaturum% nuptias tuas? Denuntio, iterum rapiet. @1  Ÿôÿ@@@@{1Virgo immolata pestilentiae}1 ŸðòÿIn pestilentia responsum est virginem immolandam. Sorte ductam pater €virginem negavit, magistratus immolavit. Non finiebatur pestilentia. €Iterum sortiti sunt. Altera immolata est. Sedata est pestilentia. Prioris €patri magistratus caedis reus est. ‘@@Colorate: 'Sortem filiae tuae deus inter virgines esse noluit, sed tam-€quam alienae turbae exemit.'  Ÿôÿ@@@@{1Lenoni reus qui meretrici amatorium dedit}1 Ÿðòÿ&7Damni iniuria dati sit actio.& Adulescens cum amaret ancillam €meretricem et multa ei donasset, amatorium ei dedit. Videbatur amare €ancilla adulescentem. Agit leno cum eo damni iniuria dati. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Si quis utramque partem inspexerit, intelleget profecto ex utra parte sit €damnum. Nam lenonis impudentiam satis admirari non possumus qui, €non contentus in lupanari venditare ancillam, in foro venditat quo plures €amatores inveniat. Quod si aliquid valet amatorium, fateor, hic bibit. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Rei gestae ordinem quia necesse est exponere, in eiusmodi persona €necesse est erubescere. €@@Quaestiones illae sunt: an leno damni iniuria dati agere possit; an €inpune illi iniuria fieri; an, cum suam iniuriam non possit vindicare, mancipii possit; an, si mancipii non potest, prostituti possit; quid sit €damnum datum esse cum quis [non] habeat quod ante possederit; €etiamnum, ut in primo loco [2sit]2 comparatio personarum, utrum @1 €credibilius sit adulescentem intulisse damnum an accepisse: felicem esse €aetatem si servare possit sua, et lenonem circumscriptum quis crediderit? ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Quamquam, ut feceris damnum, merito relata tibi talio est, propter €quem damna omnes faciunt: leno est publicum damnum. Atqui tuam €ancillam habes. 'Malo' inquit 'exemplo datum est.' Quidni ait civitatem €stare non posse quia meretrix amet? 'Amatorium' inquit 'dedisti.' Damni €agis et veneficium obicis? ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Hic, an amatorium effectum habeat. Quid enim si deformis det, si €debilis, si caecus, si pro absente? Numquid enim mandata medicamen-€tum accipere? Et illud prius: quomodo animum mutet quod corpori non €noceat per quod transit, et mutet animum ut indulgentiam praecipiat. €Isto modo lenonem divitias in manu habere. @@'Cur ergo' inquit 'dedisti?' Multa miseros etiam sine ratione temptare. €Huic, cum tristis esset, supervenisse anum, monstrasse. Hunc, antequam €daret monstratam potionem, ne quid noceret priorem bibisse. Reum €autem sub hac culpa esse, quod nocuerit. @@Ultima figuratio quemadmodum leno damnum aestimaturus sit: €nimirum voluisse illum aestimare ancillam, et fortasse huic vendere. @@Supra etiam illud quaeremus, unde intellegat amare ancillam. Quod €saepius veniat? Hoc illum saepe fecisse dicet: nempe amat, sine illa non €potest vivere; hoc est miseri iuvenis amatorium. Et illo loco dicemus non €posse illum aliquando damnum sentire, qui nullo labore tantos quaestus €faciat: invidendum illi, nisi leno esset.  Ÿôÿ@@@@{1Iphicrates cum gladio}1 ŸðòÿReus est Iphicrates quod vim iudicio fecerit, cum Cotyn Thracum regem €in id adduxisset et gladio cinctus ipse venisset. @1 ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Non tulimus tabellas, sed fugientes proiecimus; non iudices reum €absolverunt, sed reus iudices. Quid est vis? Haec fit alias patientia, alias €metu: quorum alterum ad corpus, alterum ad animum pertinet. Si male €iudicatum est, fuit aliquid quod iudex timeret. Hoc sic probo: qualis in €iudicium venis? Ego illum habitum reorum noveram. Ad summam, id €solent rei a iudicibus petere quod nuper iudices petiere a reo, ut sibi €parceret. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Reus dicit: 'non' inquit 'hoc animo feci, ut vim facerem; ideo' inquit €'gladium attuli ut illo me si innocens oppressus essem interficerem.'  Ÿôÿ@@@@{1Fortis abdicans servatum desertorem}1 ŸðòÿFilium, cuius desertoris salutem ipse fortis optaverat, abdicat. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Duas leges habui, viri fortis et patris. Viri fortis legem transtuli in €patrem, patris in virum fortem.  Ÿôÿ@@@@{1Avia testis}1 ŸðòÿQui habebat matrem duxit uxorem, ex qua natum filium aviae nu-€triendum dedit. Moriens heredem filium fecit, substituit uxorem; €dispensatorem suum manumitti iussit. Puer reductus ad matrem et ab ea €in fundo maritimo, visis piratis, relictus non comparuit. Post paucos dies @1 €cadaver confusis lineamentis, quod filii putaretur, in idem litus eiectum €mater ductis sepelivit exequiis. Dispensator manumissus ab ea, post €aliquot annos negotiatum profectus, adulescentem, quem dominum €diceret, apud venaliciarium repertum iudicio adserens evicit. Cum eo €revertit in patriam. Puerum agnoscit avia, negat suum mater. ‘ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Causam, iudices, probatam peregre, probatam domi, propinquis, €domesticis, libertis, aviae_facinus indignum! matri tantum probare €non possumus: usque eo se libenter credit orbatam ut suos non nisi mortuos agnoscat. Quod si antea ignotum fuit quantum pecuniae €cupiditas possit, victrix etiam de natura triumphat: mulier, modo €cadaver tamquam filium complexa, nunc filium tamquam cadaver fugit. €Quae funus suum tantum sibi credidit, gratulationem nemini credit! €Infelicem puerum sola non agnoscit ex propinquis. Causam quaeritis? €Quia vivit. Narratio €@@Habuimus adulescentem optimum propinquum, mitissimum patro-€num, fidelissimum amicum, maritum vero nimium quoque uxorium: €quod ignovimus_filium sustulerat. Puer continuo ad aviam translatus €est: scilicet ab illa matris indulgentia occupata est et haec ablatum non €indignata est. Toto illi corpore innotuit; non tamen ulteriorem aviae notitiam profiteor: nepotem suum optime facie novit. Moriens igitur €propinquus noster testamentum scripsit breve et simplex: nam neque diu þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«ƒ„”ƒde primo herede cogitandum fuit habenti filium, neque de secundo €habenti priorem. Nec sane invidimus isti honorata viri iudicia, quibus €utinam gratiam referret. Neque avia captare testamentum eius fas putavit cui destinaverat suum. Haec est nostra narratio: ista narret suos piratas. €Non insequar eam malignis suspicionibus, nisi quod suos libentius €mortuos agnoscit. Habetis narrationem pueri, habetis et matris: audite liberti. Interposito tempore libertus notae probitatis, deorum credo €numine, quod rebus humanis etiam qua non apparet intervenit, peregre €negotiandi causa profectus est. Cum forte videt puerum venalibus inter-€positum, simul et agnovit et agnitus est. 'Quis' inquit 'vobis narravit in quas terras delatus essem? Num avia vivit?' Itaque habuit puer ad-€sertorem, adsertor sponsorem, peregrinus advocatos, cum ipse vultus @1 €causam ingenuitatis suae ageret. Filium istius quid aliud dicam quam €agnoverunt? Nec mirum: nihil erat confusum. Fateor multum absentium €quoque profuisse nomina, cum diceremus: 'habet matrem, habet aviam.' €In una re, iudices, mentiti sumus: adfirmavimus enim futurum ut hunc €mater agnosceret. @@Bona paterna filio peto. 'Sed ego' inquit 'heres sum.' Sed hic prior €heres. 'Periit' inquit. Quando? Apud aviam valuerat: ad mortem arces-situs est? Diutius captivi apud piratas vivunt. 'Visis' inquit 'piratis €relictus fluctibus obrutus est.' Quid ais? Relictus? Ulli metus filii €memoriam tibi excutiunt? Matrem non agnosco. Quaedam animalia ipso €ore in periculis catulos suos transferunt, novasque illis indulgentia €manus commenta est: noxios alioqui morsus huic uni officio mitigant. €Nidulorum, si infestantur, crebra mutatio est: nec quicquam usque eo €ferum est ut non cum progenie sua migret, adeo illis quibus omnium rerum intellectus negatus est hic tamen adfectus relinquitur. Romani €generis auctor, divisis inter patrem et filium pietatis officiis, cum €utrumque ad fugiendum anni deficerent, alterum tulit, alterum traxit. €Mater, disce fugere. Puto, non miramini cur mater non recipiat quem €tam vilem habet ut tamquam cadaver relinquat. @@'Primus' inquit 'heres periit.' Nisi fallor, iudices, in hoc controversia €est, utrum fluctibus submersus sit puer an a piratis raptus sit. Si doceo €non perisse, nimirum raptus est; si raptum ostendo, doceo etiam vivere. €Si vivit, nimirum hic est, quem invenit libertus, evicit adsertor, iudex €remisit, avia recepit. @@Verum, ut propositum ordinem sequar, nego in mari perisse. Litus, €amoenitate notum, numquam elato adluitur mari, sed molliter devexum €aequali planitie, paulatim superveniente pelago, subsidit. Longo spatio ingredientem fatigat antequam destituat. Porro tu tranquillo mari an €aestuante progressa es? Credibilius scilicet ad haec oblectamenta laetiores €eligimus dies; horridus vero decidentium undarum fragor et exaestuantis €fluctus minax facies. Et tibi, oportune secundum ipsa habitanti litora, €non rapienda sed expectanda occasio est: ita habitas ut tibi etiam tranquillitatis eligere fastidiose liceat. Sane tamen adversis temptestatibus @1 €et saevientibus se undis offerre libuerit, ne hoc quidem periculosum: €venientis enim fluctus et consurgentis [antequam] freti facies ante terret €quam decipit. Utinam quidem eiusmodi tempestatibus productus esses, puer! Tu potius matrem reliquisses. Denique quo tempore submersus? €Dum adplicant piratae an ante? Necdum scis? Tam secura es? Hoc matri €non credo. * * * Cur enim nemo ex paedagogis vidit? Si vidit, cur laboranti €auxilium non tulit? [dum adplicant] Necesse est utique tunc fluctus €vitaverit et ipse quoque piratas fugerit. An vero eodem tempore et pirata €adplicat et fluctus praedatur? Rogo vos: qui ante adventum tutus fuit, adventu piratae peri=t? 'Cur ergo' inquit 'nemo clamantem audi=t?' €Primum vicinus undarum saevientium fragor audientium auribus mino-€rem excludebat sonum; deinde in tanto tumultu fugientium praeterisse €vocem non mirum est. 'Quid ita non auditus est?' Ne, quaeso, infelici €puero vilitatem sui inputaveris, quod relictus, quod desertus est. Cur non audisti? Longius fugeras. 'Sed post paucos dies corpus expulsum €est.' Quid mirum, ubi piratae vagantur? Quid, tu porro inpune semper €maria traici putas? Non minus possum dicere alienum fuisse quam tuum €filium: signa confusa sunt. Immo credibilius est naufragi fuisse (litus €enim amoenum, non infestos scopulos habet), utique post paucos dies €cum dicas expulsum: illud vero longo tempore non expulsum sed advolutum. Quomodo autem potuit confusa facie agnosci? 'Aetas' inquit €'conveniebat.' Hoc inter argumenta mea minimum est. 'Statura.' Hoc €%in actione loci%. 'Quare ergo mater sepelivit?' Nescio. Hoc unum dico, €non poterat agnosci: festinavit in bona. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@Summovimus peregrinum cadaver; restat ut inducamus filium. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@'Primus' inquit 'heres sepultus est.' Hic ergo quis est? Unde? Qua €fiducia? 'Aetas eadem est.' Quid si solet quidem hoc argumentum apud €te valere? Sed cur ex aequalibus nemo alius hanc spem vindicat? Hoc @1 €argumentum transeo. 'Statura suffragatur.' Nec hoc me movet: et tu €haec dicis. Sed haec valeant ubi confusus est vultus; ubi lineamenta oris, €oculorum et coloris proprietas capillorumque habitus, [omnia staturae] levia. 'At similitudo fecit illi animum.' Age, quid si ancilla cognoscit? €Est quidem humilis persona, et ei fortuna gravitatem detrahit. Sed saepe €magnorum fides ex %magnis% venit. Quid si frugi, probata domino? Sunt etiam in his morum discrimina. Quid_ad fontem causae per gradus €venio_[2si]2 libertus paternus agnoscit? Frugi servos libertos facimus: €sortimur genus, non eligimus, nec ante nos nostri arbitrii sumus. Et €nescio an maius sit facere genus. Libertus viri tui, mulier, cuius iudiciis €gloriaris, qui te filio substituit, hunc etiam [a filio] manumisit. Quod €tibi dedit, nulli abstulit; quod huic, etiam filio subduxit: et facilius est viro placere quam domino. 'Sed pro se mentitus agnoscit patronum.' €Servitutem sibi manumissus imponit. 'Huic' inquit 'debeo manus, operas, testamentum.' Vindictam magno redimere solent. 'Colludit' €inquit 'cum avia.' Bene agis: dum evertere vis testem, alterum dedisti. €'Convenit' inquit 'illis.' Proba convenisse. Speraverunt effectum men-€dacii: qui potuit esse sermo? 'Nepos meus periit fluctibus et sepultus est. €Tu tamen vade, aliquem venalem adduc, ego agnoscam.' Perfectum est: non timent deprehendi? Non omnia signa confusa sunt. Si odit, €testamentum potius dementiae accuset, dicat subiectum, dicat falsum; €accuset te quod filium ad mare duxeris, dicat tua culpa perisse. Quare €deinde tam sero, post annos, consilium initum est eiusmodi? Res inter €initia urunt, et livor mora solvitur. Sed ad hoc proficiscitur: qua ratione €alienum servum evincit? @@Modo dicebam, libertum habeo; at iam praeiudicium habeo. Si testis €honestior iuraverit, conficitur controversia: at ego multos iudices iuratos €dabo. Causa cognita, excussa et absoluta est. Nego solvenda esse iudicia: hunc esse puerum inventi sunt qui iurarent. [4'Peregre' inquit. Illic, dicis, €ubi non gratia, * * * ubi citra haec omnia nuda veritas stabat. Hoc meum €argumentum est.]4 Quid quod non tantum iudicatum sed etiam peregre €iudicatum est, ubi non propinqui, ubi vix quisquam erat qui patrem €huius nosset? At hercules quale domi iudicium est? Ibi solus libertus vicit: hic et avia defendit. 'Dedit' inquit 'libertus pecuniam venaliciario €ut praevaricaretur.' Sane nec avia libertum timuerit nec libertus venali- @1 €ciarium: proba libertum habuisse pecuniam, tulisse, dedisse. Necesse est €multum venaliciarius poposcerit: aestimavit enim non rem suam sed €spem nostram. Age deinde, non timet libertus ne ille qui puerum €vendidit tibi vendat indicium, ne veniat, ne scribat? @@Si corruptum iudicium non probas, vici. Agnoscit avia, quae maiorem €temporum partem huius oblectatione consumpsit. 'Filius meus' inquit €'in hac aetate talis fuit.' %Digna% est testis notitia: de nepote dicit €causam; nullum testamentum captat, etiam suum pignorat. 'Sero hoc €placuit.' Hoc et meum argumentum est. Filium sustulit (pudicae þ°°²ÿï°°²ÿï‚ÄåãìÿïƒÑõéîôÿ«ƒ„˜žargumentum est), hunc curiose educavit, in nullum litus duxit. 'Sed filius €illam notavit.' Si merito, huius crimen; si inmerito, illius. Dic quare: €immo noli mortuum illius criminari filium. Non queritur. 'Sed sperat pecuniam.' Primum eius aetatis est ut debeat contemnere. 'Odit me' €inquit. Quam habet iniuriam tuam? Nihil queritur, nisi quod filium €tuum in litus duxisti. %Deo perierat% nimirum oscula sua %venaliciario% €inquinat. 'Non debeo' inquit 'videri invita filium agnoscere: mater €sum.' In multis nihil matris ultra titulum est: nec novercae omnes €[2oderunt]2. ôÿ@@@@{1SERMO}1 @@In matrem et illa Cicero dixit: 'mater enim a me, tametsi in hunc €hostili odio et crudelitate est, mater, inquam, appellabitur.' Sub hoc €tamen titulo insidiatam filio dicit quaesisse pericula, ut filii sui bona €sector possideret. ôÿ@@@@{1DECLAMATIO}1 @@Nihil quidem ultra haec timendum fuit, et supra fidem laesus est. €Gratulari tamen tibi inter calamitates tuas, cruenta, possum, quod avia secunda heres non fuit. Multa sunt quae animum tuum sollicitent: €ingentis patrimonii hereditas, et gravior possessionis quam spei iactura €est, et diu cum ea fuisti. Illa tecum (habeo certum) cogitas: 'si recipio, €ducet uxorem, quam fortasse cariorem habeat quam matrem.' Ergo sola €obstat patrimonii cogitatio. @1 @@A piratis dimissum, a fortuna_o te, liberte, inofficiosum!_reduxisti €non ad imagines, sed ut propius amissam dignitatem aspiceret. 'Etiam', €inquit 'fortunam meam noveram.' Non est, puer, quod cum liberto €queraris: omnia tibi reddidit praeter matrem. @1 ¯æòÿŸôÿ@@@@{1FRAGMENTA INCERTA}1 ‘ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ±®²±®±·ÿáúistud si deus cogit, iratus est. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ µ®·®¶ÿâúnam quae virtus esset innocentia nisi laudem raritas dedisset? ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ¶®²³®³°ÿãúhomo neque alieni matrimonii abstinens neque sui custos. @1 ï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¡Ÿôÿ@@@@{1Paries palmatus}1 Ÿðòÿ[2Quidam, cui erat filius caecus, quem heredem instituerat, €induxit illi novercam iuvenemque in secreta domus parte €seposuit. is noctu, dum in cubiculo cum uxore iaceret, occi-€sus est inventusque postero die habens gladium filii de-€fixum in vulnere, pariete ab ipsius ad filii cubiculum vesti-€giis palmae cruentato. accusant se invicem caecus et €noverca.]2 ‘@@Si iuvenis innocentissimus, iudices, uti vellet ambitu tri-€stissimae calamitatis, poterat allegare vobis amissam cum €oculis cogitationum omnium temeritatem; sed, cum osten-€dere innocentiam suam moribus malit quam adversis, ne-€que pietatis neque conscientiae suae gravem ferre con-€tumeliam potest, ut parricidium non fecisse videatur bene-€ficio caecitatis. quare igitur non petit, ut illum miserum €putetis, nisi et innocens fuerit; non petit, ut adflictum alle-€vetis, nisi et probaverit esse se infeliciorem quod patrem @1 €amisit, quam quod oculos. aestimate iuvenem his moribus, €quibus videntem aestimaretis: vita, pudore, pietate. quae si €omnia sibi, ut erant promissa, constiterint, nullo terrebitur €crimine. nec quod sceleratissima feminarum calamitatem €nostram cruentato pariete imitata est, expavescimus: quo €diligentia sollicitior fuit, ne deprehenderetur, hoc magis in-€dicavit sibi oculos non defuisse. gratias agimus, quod ni-€mium avide suspiciones in nostram transtulit partem: non €esse caeci scelus difficilius probaretur, nisi omnia sic acta €essent, ut fecisse caecus videretur. @@Quare igitur, iudices, non inprobe speraverim futurum, €ut suspecta sint vobis quae tam inconsiderate ficta sunt con-€tra miseram caecitatem: primum quod spatium illud ingens €domus, quod in medio fuit, ita digesto cruore satiatum est €usque ad cubiculum miserrimi iuvenis, tamquam plane ti-€muerit parricida, ne non deprehenderetur. deinde sceleri €nox potissimum electa, quo tempore inveniri maritus sine €uxore non posset. tum [2in]2 caede, in qua nemo utitur suo €ferro, nisi [2aufert, nemo relinquit nisi]2 alienum, gladius €adulescentis, ne argumentum deesset novercae, relictus. €postremo peractum vulnere uno scelus, quod obiceretur @1 €manibus errantis. et tamen contra tam multa incredibilia €solum advocat noverca testamentum, vultque illud esse €pretium parricidii, ut rerum intellectu in diversum coacto €occisum eo probet patrem, quod non meruit occidi. nos €vero istud, si crimen putatis, agnoscimus: iuvenis hic patris €sui heres solus est. hoc testamentum si vivente adhuc miser-€rimo sene notum esse in domo potuit, scitis, quis illi debue-€rit irasci. nam quod invisum fuisse filium patri iactat, cri-€men novercae erat, si confiteremur; idque probari ex hoc €putat, quod secretum non filius accepit a patre, sed caecitas. €quo loco dissimulare satis callide conatur invidiam suam: €pater, qui filium caecum in semota penatium parte seposuit, €eripuit novercae oculis voluptatem. namque ista cum inva-€sisse vacuos penates videretur, cum patri filium caecum hoc €esse crederet quod orbitatem, excogitavit indulgentissimus €senex, quemadmodum hic miser patri suo in eadem domo €esset, novercae in alia: accepit secretum quod erat peti-€turus. quo sit animo senis factum, potestis interrogare testa-€mentum. neque ego gravissimum patrem suprema sua iu-€veni iactasse crediderim; ut heredem filium scriberet, non €est res quae inputetur. istam magis oportet vel aliquo indi-€cio vel suspicione muliebri arcana mariti deprehendisse et €statim omnibus nuptiarum renuntiasse pignoribus. nam €cum propter pecuniam ames, idem amoris et spei finis est. @@Habuerat adulescens gladium in cubiculo suo semper, €sive antequam in hanc fortunam incideret, paratum, sive @1 €quia caecitatis miserae solacium est habere rem videntium. €certe numquam illum pater timuerat, numquam noverca €obiecerat; palam positum est, sub oculis omnium tota domo €notissimum ferrum. scitis, quanto neglegentius custodiat €ferrum bona conscientia, quam etiam extra suspicionem sit €res sine usu. innocentia facit, ut ferrum subtrahi possit €etiam videnti. Sive igitur aliquis ex servulis corruptus est, €praesertim [e] tam facili occasione, sive ipsi novercae non €defuit audacia ad ferendum, quod facere poterat etiam €praesente privigno, utique (quod dubitari non potest, quod €facit certum sceleris auctorem) mavult in caede alieno uti €quam suo gladio quisquis illum relicturus est. €@@Reliqua, iudices, si fieri possunt, facta aestimate: dicitur €caecus sine rectore, sine duce ex illa penatium parte secreta €et paene ex alia domo per inane longum, per tot offensa €limina, per excubantes servulos errasse cum ferro; cubi-€culum deinde patris ingressum in neutram deflexisse par-€tem, sed recto gradu, sicut ducere oculi solent, ad lectulum €accessisse leviter, non in torum incidisse, non ante perve-nisse, quam crederet. vos, iudices, criminum tumultum ex €rerum fide ducite. dormiens senex, quem caecus percussor €quaereret, excitatus ante esset quam inveniretur. iungunt €his multo incredibiliora, ut occiderit patrem, pepercerit no- @1 €vercae, parricidium autem uno ictu explicuerit, quod fere €vix etiam his contingere solet, qui oculos manu sequuntur. €nulla ergo luminum virtus, sed homo ferrum missurus in €casum, satis felix, si percussisset quamcumque corporis par-€tem, in ipsam protinus animam incidit et, an morti satisfe-€cisset, intellexit? officium, iudices, oculorum est renuntiare €manibus, quid actum sit. caeci percussoris una securitas €fuerat saepius ferire. negat praeterea quicquam se ex his €noverca sensisse, cum iuxta iaceret, nec explicat, unde illud €acciderit maximae signum trepidationis, si et pater uno ictu €peri[er]it neque ista vigilabat: numquam gladium reliquit €percussor securus. @@Reliqua, iudices, nimium suspecta, inprobe adsimulata: €spatiosissimus paries et longissimum domus latus habuit €notas sanguinis, quas reliquisse videretur manus reverten-€tis. o quam bene, quicquid volunt, imitantur oculi! stupeo, €si qua est fides. omnia privignus illa nocte fecisse dicitur ad €votum novercae: gladium in vulnere reliquisse, quem suum €negare non posset, deinde per totum parietem quid aliud €inscripsisse quam se parricidam? sanguinem patris usque ad €cubiculum suum perduxisse et viam sequentibus reliquisse. þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¡•ˆŠhaec fecit aliquis negaturus? gratulor tibi, adulescens; si €non potuisti parricidium illud admittere, nisi ut relinqueres €argumentum caecitatis, habuisti innocentiae necessitatem. @1 €@@Causam igitur miserrimi adulescentis sic apud vos agere €proposui, ut primum ipsum defendam, quasi reus tantum €sit, deinde cum esse securus de huius innocentia coepero, €tunc ingrediar novercae accusationem. spectabitis utrum-€que suis moribus, suis causis; erit facilior via vestrae religio-€nis: quamquam duos indicia complexa sint, vos tamen tam-€quam de singulis cognoveritis. @@Et primum sic agam tamquam iuvenis habeat oculos, €tamquam impetus eius nulla corporis debilitate frangantur. €interrogabo, quid ante perdite, quid flagitiose, quid impie €fecerit, per quae se parricidam scelera promiserit. innocen-€tia per gradus certos ab homine discedit, et, ne in maximis €trepidet audacia, diu vires in minoribus colligit. nemo inde €coepit, quo incredibile est pervenisse. dicas necesse est, €quae huic cum patre odia fuerint, quam violenta dissensio €inter sacrorum infinita nominum pignora, crede, mulier, €etiam tua causa: nam si facile est patrem filio occidere, €facilius est uxori maritum. €@@Loquar nunc de infirmitate miserae caecitatis. temeritas €omnis animorum calamitate corporum frangitur, et frige-€scunt impetus mentium, quos non explicant ministeria €membrorum; ad solum se alligat destituta maerorem. vultus €ille perpetua nocte coopertus ac timidus non concipit nefas, €ad quod ducibus oculis pervenitur. cogitat semper errare et €offendere, cogitat eundi redeundique difficultatem. magna @1 €innocentiae necessitas est neminem facilius posse depre-€hendi. semper sibi custodiunt miseri, ne esse miserabiles €desinant, et quisquis amisit oculos, laborat, ne merito per-€diderit. quid aliud caecitas discit quam rogare, blandiri? €odium omne adiuvant oculi, et hunc in pectoribus humanis €furorem lumina accendunt, nec levis animis accedit insania, €quotiens quem execreris, aspicias. caecus miserior est, €quam ut invisus sit, timidior est, quam ut oderit. praeterea €nocentibus liberis frequentissimas ad parricidium causas €suggessit illud quod videbant. vitiis enim nostris in animum €per oculos via est. aliis tradidit in parentum sanguinem lu-€xuria ferrum: luxuria videntium crimen; aliis meretriculae €amor inmodica poscentis: amor, cui renuntiant oculi. cae-€cus infelix patrem occidit? deinde cui manum porriget se-€curior? cuius humeris levior incumbet? quis contumelias €servorum castigabit severius? quis calamitatem tam obno-€xiam maiore reverentia proteget? inter felices alius est ordo €votorum; caecus filius optat superstitem patrem. @@Volo nunc scire, quemadmodum dicat explicitum tam €difficile facinus. caecus parricidium cogitavit? cum quo? €cuius se commisit oculis? iturus per domum totam quem €ducem elegit? ille, qui erat in cubiculo suo solus, secum, €opinor, secum deliberat, sufficit: sibi: cum homine expedi-€tissimo loquitur. cur enim socium conscientiae quaerat? €omnia potest scire. primum, nox quando sit. deinde prospi-€cere sollicite, an omnis familia dormiat, gradu suspenso po-€nere certa vestigia et in omnem timoris sui partem sollici-€tum circumagere vultum. o quam parum est in metu ipsos @1 €etiam oculos habere! ita non iste sibi dixit: 'occidere qui-€dem patrem volo, sed quem sequentur hae manus? nocte €solus egrediar, sed quando perveniam?' putes nos iunctis €habitare liminibus? domus inter patrem filiumque media; €quantum erroris, quantum morae! spatium ingens et vix €metiendum. caecitas inconsulta, quid agis? nox ante defi-€ciet. quid, si deinde uterque vigilaverint? quid, si noverca? €'age limen inveniam, cardinem sine strepitu movebo, dor-€mientis cubiculum intrabo, quiescentem feriam patrem, se-€mel satis erit, nec noverca vigilabit; securus egrediar, €sciente nullo revertar.' vota sunt ista, sed oculorum; caecus €desperaret, etiamsi tam multa nox polliceretur. @@Hoc loco quaeram necesse est, quae ratio fuerit, ut iuve-€nis ad parricidium suo potissimum gladio uteretur. nimirum €illud in mentem venit, quia erat relicturus. nam si alienum €et ignotum in vulnere patris gladium reliquisset, potuerat €de percussore dubitari. hic attulit suum, ut, etiamsi evasis-€set, tamen ferro suo teneretur. 'cur ergo', inquis, 'gladium €in cubiculo tuo habebas?' quia habueram semper, quia usu-€rus illo non eram. ferrum ego parricidio meo tot ante annos €praeparavi et secundum illum, quem minabar patri, [2gla-€dium]2 tamdiu innocens fui? ego eram ferro ac mente para-€tus, et tot abiere noctes? ante gladium illum familiarem €oculis tuis feci, ante omnibus servulis notum? pependit in €cubiculo tamquam testis conscientiae meae, palam, in me- @1 €dio, neglegenter, sic ut subtrahi posset. non illum conscien-€tia trepida velavit; tam notus in cubiculo fuit quam caecitas €domini. quisquis ferrum praeparat sceleri, sic illud habet, ut €possit suum negare. @@Ponite nunc ante oculos actum parricidii; deprehendetis €difficultatem. dono illud: dum a suo limine egreditur, dum €illos quos accepit a patre, servulos fallit, ecce cubiculum €senis invenit aliquando, ecce paries ille defecit et percusso-€ris manus subito destituit, cessere fores sine strepitu; quid €postea agit? utrum ipsum cubiculi parietem circumit, an se €committit in medium et per spatia tenebrarum armatam €manum iactat? ecce patris lectulum tenet et iam dormien-€tium anhelitus imminens audit; unde sciet, quo dirigat fer-€rum, quem potius feriat ex duobus? temptabit ergo vultus €et pectus obiectum, brevissimam periturae animae viam €quaeret? et quantus erit sopor, qui ista non sentiat? dices: €'neque ego sensi.' ideo intellegis, quam malam causam ha-€beas, cuius et una et incredibilis defensio est. ita feritur in €sinu tuo maritus, et tu nihil sentis? ad latus tuum fata homi-€nis peraguntur; tu iaces, tamquam te privignus occiderit €priorem. ita non ille percussus est, homo quem caecus occi-€dit? te vero, si nihil aliud, calens ille denique cruor suscitas-€set. sed quam manifesta est conscientia, quae te ad hanc €conpellit necessitatem, ut, cum occisum a privigno tuo pa-€trem videri velis, cogaris dicere nihil sensisse! sufficit, vici-€mus, innocentes sumus! cum in eodem lectulo fueris, cum @1 €amplexa sis forsitan illum, qui occisus est, tam incredibilem €profiteris soporem? cur ergo tu incolumis es? quae tam €iratis manibus sanguinem tuum fortuna subtraxit? certe €dormiebas, certe nihil senseras; ita privignus te reliquit, qui deprehendi non timebat? occidit ergo aliquis patrem et no-€vercae pepercit? maximum omnium nefas fortiter fecit, mi-€nori sceleri statim par non fuit? omnia humana sacra confu-€dit, violare non ausus est pectus odiosum? incredibile est, €sine fide est non occidere novercam cui inputes quod pa-€trem occidat. quid ais, adulescens? tune circa illum sangui-€nem defecisti? illa te blandius rogavit anima? perdidisti €ergo illud, quod nihil senserat, quod nox, quod silentium, €quod tempus supererat sceleris alterius? tu si facere parrici-€dium posses, ideo patrem tantum occidisses, ut tibi et €novercam liceret occidere. €@@Non video, cur videri velint relictam mulierem ideo tan-€tum, ut videretur illud nefas illa fecisse. callide satis, sed €hoc alio protinus argumento subvertetur: non est eiusdem €consilii novercae parcere, ut substituat ream, et gladium €relinquere, quo ipse deprehendatur. €@@Saepius uti necesse habeo argumento caecitatis, et hoc €etiam loco, quo de illo vulnere disputandum est. [2si]2 me- @1 €hercule percussor intrasset, qui videret, qui lumen prae se €tulisset, non tamen tam feliciter librasset ictum, quem, €etiamsi nullae fallerent tenebrae, metus et conscientia in-€certum magni sceleris tremore fecissent. raro contigit se-€mel ferire carnifici, quamvis conponat ipse cervicem, et €spectata manus homicidium novissime velut quoddam ge-€nus artis exerceat. sic ergo libravit manum caecus, ut ipsam €protinus feriret animam? ego mehercules etiam illud admi-€ror, quod, cum patrem vellet, non novercam percussit. €praeter animum nil virium habet parricidae primus ictus; þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¡˜Šˆille trepidat, ille cogitat, ille erubescit, ille est ab innocentia €proximus, ille praestat hoc solum, ut sequens fortius feriat. @@Interrogare nunc volo, quae iuveni causa fuerit, ut reli-€querit gladium. scilicet noluit novercam suam infamari, abs-€tulit sibi omnem defensionem et se parricidam confessus €est. ferrum in vulnere reliquit: si nondum occiderat, iterum €feriret, si iam perfectum nefas intellegebat, auferret indi-€cium. sed quid ego rem manifestissimam colligo? si vultis, €iudices, scire, a quo sit relictus gladius, cogitate, cui expe-€dierit, ut inveniretur. €@@'Sed paries usque ad cubiculum privigni vestigio manus €cruentatus est.' cogitate, iudices, ante omnia non esse incal-€lidum hominem neque consilii iacentis, qui caecus explicare €conetur facinus etiam oculis difficile. ille ergo non aestimat, @1 €cum manum cruentam parieti adplicat, vestigium a se parri-€cidii sui relinqui? cum dexteram, qua duce utebatur, veste €tegere atque ita abire sine vestigio posset, totum parietem €cruentabat et ubique aliquid de patre misero relinquebat. €quid futurum esset postero die, quantam exspectaret invi-€diam luce, non cogitabat, sed disponebat indicium certum, €indubitatum, sine errore quod noverca sequeretur usque ad €cubiculum suum, usque ad limen ipsum. o admirabilem €casum! nec cruor ante defecit? utar hoc loco natura ipsius €rei: palmatus sanguine paries inventus sic est: totam €manum explicuit, omnes digitos diligenter expressit. totum €ergo sanguinem consumet intra prima vestigia. pone enim €manum cruentatam atque adeo, ut istis etiam blandiar, ma-€dentem, pone mensuram itineris, spatium parietis (diu enim €in secretam domus partem revertendum est): debet pro-€xima pars a cubiculo patris habere plurimum sanguinis, se-quens minimum, ultima nihil. nam cruor, quotiens admotus €est, transit, aut in manu tarde reptantis arescit. hoc quid €esse dicamus, quod circa cubiculum utrumque sanguinis €istius vestigium quasi incipit, hinc est paries palmatus et €illinc? quomodo pertulit manus quod relinquebat? noverca €istud, noverca securis conposuit oculis, illa miserum dextra €sanguinem tulit et manum subinde renovavit. palmatus est €paries, habet distantiam, vacat aliquid loci, integrum ubi-€que vestigium est; caecus manus traxisset. quaero nunc, €unde tantum sanguinis in manu; tunc enim ex omni vulnere @1 €cruor profluit et effunditur, cum ferri recentem viam sequi-€tur. at quotiens eodem, quo factum est, cluditur telo, latet €tota mortis invidia. praeterea cum manus ex parte, qua pal-€mare vestigium potest, plicetur in capulo et se, dum telum €occupat, claudat, necesse est exteriore ut parte respersa sit. €tuus autem qui palmatus est paries? vestigium eius partis €ostendit, ad quam cruor pervenire non potuit! vestrum est €nunc omnia ista conparare, perpendere. cur prudentior sit €iudex in deprehendendo scelere quam reus in admittendo, €hoc esse in causa puto, quod alter tantum pro se cogitat, €alter pro parte utraque. @@Tuitus sum adulescentis miserrimi causam. nunc inspi-€cere volo, quanto certioribus argumentis noverca teneatur. €transeo illum vulgarem et omnibus notum de conparatione €personarum locum. alius diceret maritum et uxorem, nisi €liberis initiarentur, non fortissimis corporum vinculis inhae-€rere. ego illud potius dicam: decepta est, mulier, exspec-€tatio tua. veneras quasi in vacuam domum et sine herede, €exspectaveras, ut infelix iste iuvenis ab ipsis protinus nup-€tiarum tuarum expelleretur auspiciis, extorrem et inopem €summoveret pater blando corruptus amplexu et ominosum @1 €calamitate corporis occurrere delicatis uxoris oculis vetaret. €invenisti pium et devotum unico senem, et de omnibus con-€iugis tui desperasti obiter affectibus. miserrimus est mari-€tus, quisquis inducit filio novercam, quod uxori non videtur €posse utrumque amare. €@@Quaero igitur ante omnia: ubi occisus est maritus? in €cubiculo suo. hoc paulo ante privigno defendendum non €fuit. occisus est in cubiculo senex: ita ille percussor non €timuit uxorem? %audio secretum nuptiarum et matrimonia-€lis lectuli solitudinem occisurum intrare; quem quaeram ubi €relinquitur maritus ab uxore innocens% noctem autem ad €scelus quis elegit? nox tuum tempus est. quid, si accedit huc €etiam sceleris occasio? non venire debes a secreta domus €parte, nec tota tibi penatium sacra peragenda sunt; tu non €cogitas, quemadmodum suspensa manu sonantem blande €cardinem flectas. iaces secundum occasionem, et expeditum €tibi in proximo facinus est. non times, ne quis deprehendat. €ipsi quoque servuli longius quiescunt, et praestatur grande €secretum genio loci, tibique ferire, cum velis, scire, an dor-€miat, licet, nox et ferrum et securus maritus, quid isto deli- @1 €catius scelere? occisum esse miserum senem, cum tu volue-€ris, scimus. @@'Quomodo tamen,' inquit, 'gladius pervenit in meam po-€testatem, qui privigni fuit?' haeremus; hic difficilis expu-€gnandus est locus. quis credet mihi, si dixero: 'gladium per-€didit caecus, illae perpetua nocte clausae genae non custo-€dierunt? fingere nimirum ad tempus videbor et rem ni-€mium manifestam inpudenter colorare. scilicet semper isti €adposita capulo manus, hae diebus ac noctibus curae. nolo €tamquam callido glorieris ingenio: non decepisti trucem €horridumque latronem; nostri tibi occasionem praebuere €mores. nam quod uno ictu occisus est senex, ad quem suspi-€cio magis respicit? tu praeparare corpus illuc ad ictus potes, €dum videris amplecti, tu blanda manu praetemptare pectus, €ubi adsiduo visceris pulsu non quiescat anima, ubi statim €mors sit. [2t]2ibi [de spiritu sanguinis] hoc cum explorare €ante et cognoscere licet, potes et uno ictu, mulier, occidere. @@Venio nunc ad vestigia parietis cruentati, quibus te satis €abundeque pressimus, dum adulescentem defendimus. haec €sunt tamen, quae contra te reservata sunt: cum maritus tuus €in cubiculo occideretur, sciebas nullum tibi relictum patro- @1 €cinium, nisi aliquid caecitatis simile fecisses, ideoque san-€guinem in illam partem induxisti, in quam quaeri volebas, €ut postero die omnis invidia sanguinis notas et vestigia €praeparata sequeretur. infama[2n]2s caecum consilium ex €calamitate sumpsisti; sciebas illum non aliter, si dux defe-€cisset, ingredi posse quam vestigia parietis perpetuitate diri-€geret. simulasti itaque caecitatem, et, ne quid sceleri impio €deesset, mariti tui cruore lusisti. omnia tibi conposita atque €simulata sunt per otium et securitatem, tamquam scelus €transferretur ingenio: nunc enim tu innocens, quia privigni €gladius in vulnere, quia paries cruentatus; hoc sufficere €utrumque iudicio putabas. quam facili momento causae fata €vertuntur, quod fecisse etiam is scelus frequenter inventus €est, qui obiciebat! €@@'Sed causas,' inquit, 'parricidii iste habuit, quem iratus €pater in secretam domus partem relegaverat.' %mulierum% €illa forsitan ignominia felicioris videretur esse privigni; €caecitatis beneficium est, cum illi secretum datur. o praecla- @1 €ram senis optimi singularemque pietatem! quam blando ille €seposuit miserum suum, quam diligenter uxoris gaudentis €exclusit oculos, quam multo caecum pudore donavit! 'si €felicior' inquit 'essem' pater, 'ego tibi potius cederem domo €tota. nunc miser illam occupa partem, in qua nemo te vi-€deat, in quam solus ego veniam. sint circa te servuli fideles. €non gemitus tuos audiat quisquam, non flebili maerore pas-€catur. nihil est, quod te sollicitet conversatio[ne] nostri.' €secretum, quod caecitati praestatur, ideo praestatur, ut mi-€nus oculi desiderentur. @@Aliquis odit filium caecum et hac tantum ultione conten-€tus est, ut illi adsignet quietam et sepositam et meliorem €domus partem? ista ergo sic intellegenda, quasi abdicares, €quasi expelleres? iratus igitur senex tenet iuvenem suum €velut interiore conplexu et a limine obstat? rogo, quod duos €separat media domo, te integram, sanam, illum infelicem, €caecum, contumeliae opportunum, iniuriae facilem, utrum €filio irascatur an uxori. 'nolo,' inquit, 'iuvenis, utaris €amoena domus parte, ne sic quae nitidioribus tectis elabo-€rata sunt, pertineant ad oculos tuos.' quis tam stulte irasci-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¡˜ˆ‹tur caeco, ut putet illius interesse, ubi habitare iubeatur? te €potius ille summovit, tuis invidiam fecit odiis, tibi dixit: @1 €'sufficiat, satis est, habeas maiorem domus partem. absen-€tem puta miserum, in paternis sedibus aliquem angulum €relinque.' pater, qui filio sub noverca adsignat secretam €domus partem, confitetur uxori se abdicare non posse. €@@Transit ad aliud genus defensionis: sibi causam caedis €non fuisse, cum hic heres inventus sit omnium bonorum. €quis enim alius esse debe[2b]2at, ut huic properandum fuerit €ad hereditatem? filius scriptus non timet paenitentiam te-€stamenti. omnium bonorum heres relictus est: non ergo €irascebatur pater, cum daret secretam domus partem. non €possunt tibi diversa prodesse; eadem obiceres reo, si exhe-€redatus esset. elige utrum voles: si scivit se esse heredem, €amare patrem debuit; si ignoravit, non habuit, quod spera-€ret ex patris morte. €@@Reliquum est, ut intueamur, ille, qui periit, ab utro magis vestrum desideretur. te, opinor, hic gravius afficit dolor, €inpatientius hic luctus exanimat, te, quae absoluta protinus €nubes, et tempori accommodata lugubria flammeo rever-€tente mutabis. at hic vero iuvenis, qui, si fortunae suae mala €cum praeteritis comparet, caecus coepit esse nunc primum, €quid non miser in hoc sene perdidit! vivebat illi magna €pietas, aderant, quodcumque iusserat, de facie patris oculi; @1 €non inludere infelicibus tenebris contumaces servuli pote-€rant, nec, quod extremum contumeliarum genus est, ut do-€minum ageret, rogabant, nunc quanta, di boni, ludibria sunt €ineunda! iunxere se pariter caecitas et solitudo. quid tibi €nunc, miserrime adulescens, hereditas prodest, quam tan-€tum audis? quid enim circa te pecunia potest? quae fruendi €voluptates, quid aliud quam spoliorum facilis occasio? €quam bene ista omnia paterni oculi custodiebant! quam €facile decipi, quam facile denudari, quam sine labore falli €potes, quam cito inops fieri! morte patris exheredatus es. €quid nunc tibi nisi perpetuus inminet maeror et execratio €vitae? miser post omnia et lacrimas perdidit, nec dolentem €adiuvant oculi. incipit apud te gladius habere, quod agat. €quaerit, ecce quaerit miser ferrum: 'nunc,' inquit, 'huc red-€dite illud, innocens, donec habuit meas manus tantum. si €mori necesse est, illi potissimum incumbam. hoc illa iam €olim gravis et infelix anima quaerebat. ubi nunc meae vires, €ubi impetus, ubi dextra tam fortis? uno ictu, puto, ne me €quidem ipsum mihi continget occidere.' @1  Ÿôÿ@@@@{1Caecus in limine}1 ŸðòÿEx incendio domus adulescens patrem extulit. dum matrem €repetiit, et ipsam et oculos amisit. induxit illi pater nover-€cam. quae accessit quodam tempore ad maritum, dixit pa-€rari illi venenum, quod iuvenis in sinu haberet, et sibi pro-€missam dimidiam partem bonorum, si illud marito porrexis-€set. intravit ad caecum pater interrogavitque, an haec vera €essent; ille negavit. exquisivit et invenit in sinu venenum, €interrogavit, cui parasset; ille tacuit. recessit pater et mu-€tato testamento novercam fecit heredem. eadem nocte stre-€pitus in domo fuit: intravit familia in cubiculum domini, €invenit ipsum occisum et novercam iuxta cadaver dormienti €similem, caecum in limine cubiculi sui stantem, gladium €eius sub pulvino cruentatum. accusant se invicem caecus et €noverca. ‘@@Sentio, iudices, pudori iuvenis, pro quo minimum est €quod parricida non est, gravissimum videri, quod absolven- @1 €dus est contra novercam, et plurimum caeco de reverentia €deperire virtutum, cum in patrocinium summae pietatis af-€fertur quicquid defenderet alium innocentem. hoc primum €itaque publicis allegamus affectibus, quod pro se reus indi-€gnatur uti corporis probatione: solus omnium non remittit €sibi, ut incredibilior sit in parricidio caecus, quam fuit cum €videret. homo omnium, quos umquam miseros fecere virtu-€tes, innocentissimus parricidium negavit ante quam pater €occideretur, et, ne quid hodiernae sollicitudini praestari pu-€tetis, fecit, quod est summum in rebus humanis nefas, ne vel €in alio crederetur. ignoscite per fidem, quod indignatur se €iuvenis in honorem tantum calamitatis absolvi; filium, qui €patrem ex incendio sua caecitate servavit, facinus est hoc €tantum innocentem videri, quod illum non potuerit occi-€dere. €@@Nam quod ad mulierem, iudices, pertinet, quae defendi €non potest, [2ni]2si patrem caecus occidit, tam inpudentem €delationis necessitatem malo, quam si tantum negaret. vi-€derit qui fiduciam veritatis putat, quod caeco facinus obiec-€tum est; deprehensa mulieris audacia est, quod non potest €nisi incredibilium conparatione defendi; et quisquis caecum €invicem accusat, solus est reus. aliae, iudices, esse de-€buerunt adversus hanc debilitatem probationes: caecus in €parricidio non debet suspectus fieri, sed deprehendi. @@Quaeso itaque, iudices, ut haec prima pro causa iuvenis €putetis, quae contra illum nimia sunt. nihil magis debet esse @1 €pro caeco, quam quod adversus illum fuerunt multa fin-€genda; et constat de pietate, de innocentia hominis, qui €expugnandus fuit parricidii similitudine. congesta sunt ad-€versus miseram debilitatem ferrum, cruor, venenum et €quicquid non potest esse negligentiae nisi nescientis. nemo, €iudices, nemo diligentior debet esse ad facinus, quam qui €parricidium potuit facere caecus. €@@Iuvenis iste, de quo summa in rebus humanis monstra €finguntur, eius fuit erga parentes semper affectus, quem €nefas est optare de liberis. cum domus ignium saepta vio-€lentia rapuisset miseris senibus omne praesidium, illa festi-€natione, qua fugimus, erumpimus, in medium cucurrit in-€cendium. in quanto tunc periculo fuit, rerum natura[e], €pietas! dum diu multumque attonitus haeret, dum ad €utrumque respicit, ad utrumque discurrit, paene infelicissi-€mos parentes perdidit pietatis aequalitas. ut deinde miserri-€mos senes cluserat iam propior ignis (audiat licet invita €pietas), patrem iuvenis elegit, et de pariter ardentibus vices €disposuit affectus. vixdum posito sene, cum illum quoque €miraremur explicitum, iterum flammas aperuit, et undique €coeuntis incendii redditus globis arserat iuvenis, si tardius perdidisset oculos. facinus est, iudices, non hoc quoque ma-€ximis contigisse conatibus, ut servaretur et mater. minus €tamen in utroque fecerat, nisi perdidisset oculos. viderint, €qui filium in eo magis parente mirantur, in cuius salutem €faciem vultusque consumpsit; patri praestitit caecitatem, €qui amisit oculos, dum repetit quam reliquerat matrem. €@@Non expectetis certum habeo, iudices, ut excusem, quod €pater induxit caeco novercam; factum est eo tempore, quo @1 €constabat patrem filio senem solvendo non esse. contende-€rim quin immo iuvenis fuisse consilium, ut pater, cui matri-€monium filiumque abstulerat incendium, residua senectutis €alia consolaretur uxore, et ut domus, quae caecum tantum €habebat et senem, acciperet ex coniugio ministeria custo-€dita. facinus est, iudices, quod bonos privignos novercae €facilius decipiunt nec levius oderunt. quam multis insidiis, €quam multis artibus patet caecitas innocentis! mulier, cui €spem invadendae hereditatis praestabat debilitas privigni, €senectus mariti, intellexit hoc solum deesse sceleris occa-€sioni, ut prius infamaretur parricidii caecus. viso igitur hoc, €quod sibi iuvenis non videbatur esse privignus, venenum, €quod in miseri sinu abdiderat, deprehensura nuntiavit €patri, tamquam parricidium pararetur. et quia mendacium €poterat facile nudari, si quem conscium nominasset, totam €delationem sic ordinavit, ut sibi crederetur promissam di-€midiam partem bonorum, si venenum seni voluisset ipsa porrigere. videtis, iudices, qua praeparatione noverca ad €testamentum patris accesserit: mulierem, quam credit mari-€tus noluisse partem bonorum accipere pro scelere, necesse €est sic remuneret, ut faciat heredem. o quanto aliter proba-€tur parricidium, quod iam potest deprehendi! mulier, quae €se dicebat in conscientiam sceleris admissam, non hoc pri-€mum exegit a patre, ut quaereret, quis parasset caeco €venenum, quis dedisset; inde maximum sciebat posse fieri €quaestionis errorem: instituit, ut innocentissimus iuvenis þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¢”ˆŠinterrogaretur repente, subito, infamatura velut deprehensi €trepidationem, seu tacuisset caecus, seu negasset. adductus @1 €ad filium senex dixit iuveni quicquid audierat. numquam, €iudices, tam simplicis innocentiae fuit facinus negare: non €esset ausus iuvenis coram ea muliere mentiri, quae prodidit €et sciit, ubi esset venenum. ut vero sensit infelix instantem €novercam postulantemque, ut sinus iuvenis exquireretur, €tunc vero attonitus, haerens, et tota malorum suorum cogi-€tatione confusus intellexit hoc argumentum eius esse, quae €parasset, ut posset deprehendi; igitur propere, festinanter €omnia membra pertractans et mersis in sinum manibus, €dum cuncta suspicionibus, dum tactu iuvenis explorat, venenum primus invenit. laudo, iudices, innocentiam silen-€tii, laudo fiduciam, quod interrogatus, cui parasset, non pu-€tavit sibi defendendum venenum. rem quin immo fecit eius, €qui sciret patrem non crediturum, et, quae maxima est in-€nocentiae contumacia, persuasionem senis nulla voluit ex-€cusatione corrumpere. non fuit illud trepidatio, non tacita €confessio; quisquis habet venenum, habet et quod respon-€deat deprehensus. €@@Fecit post haec senex rem hominis, quem non movisset €quicquid invenerat. non torsit ministeria caeci, et de sce-€lere, in quo solus nocens esse parricida non poterat, non €explicuit ordinem quaestionis, sed quod plus est quam ab-€solvere, remisit iuveni defensionem. utrum deinde intellec-€tis deterrimae mulieris insidiis filium paulisper voluerit ex-€heredatione protegere et diligentius de patrimonio suo deli-€beraturus interim captaverit, ut videretur mulieris cupidi-€tati iam non obstare privignus, an facillimum fu[2er]2it, ut @1 €exheredationem quoque impetraret noverca caeci ab ho-€mine, cui tam multa persuaserat, cogitationibus vestris re-€linquo; hoc tantum dixisse contentus sum: testamentum €continuo mutavit, et, ne quis miretur hanc festinationem, €statim subsecutum est, ut periret. an interfuerit, iudices, €iuvenis huius, ut viveret pater, qui iam alio moriebatur he-€rede, vos aestimabitis; non interfuit, ut occideretur. @@Facinus, iudices, quod illa nocte in cubiculo novercae, €quod in lectulo factum est, domus tota sensit, nemo non sibi €visus est iuxta fuisse; excitari sola noverca non potuit illo €loco, unde venerat fragor. concurrit familia, quo sollicitos €atque trepidantis ducebat strepitus, quem sequebantur: in-€venerunt senem occisum, novercam iuxta cadaver sic iacen-€tem, ne statim possent interrogare, quis occidisset. nuntia-€tum est deinde facinus et caeco; inventus est, quod inno-€centiae sufficit, non a scelere rediens, stans in limine cubi-€culi sui animo quo discurrebant videntes. ut deinde ferrum €iuvenis inquireretur, exegit eadem utique, quae postula-€verat de veneno. quod in lectulo gladius cruentatus inven-€tus est, non deprecor, iudices, quin contra caecitatem non €minus argumentum putetis quam quod inveniri potuit €venenum. in parricidii suspicione gladius cruentatus novis-€sima probatio debet esse, non sola. €@@Ignoscite magnorum periculorum metus, ignoscite hu-€mana discrimina; defensionem iuvenis lacrimis primum ge- @1 €mituque prosequimur. perdidit infelix patrem, perdidit [et] €caecitas illum senem, cuius oscula, cuius amplexum impo-€nebat vulneribus oculorum, cui praestabat caecus, ut vi-€veret. misera ignorantia, misera debilitas, quod te noverca €non sic potius decipere maluit, ut biberes venenum! @@Facinus est, iudices, comparationem fieri, utri credibilius €sit parricidium. idem vos putatis efficere noctium merita et €affectus osculis blanditiisque quaesitos quod natalium pi-€gnorumque reverentias? nullas ego facilius perire credide-€rim quam corporum caritates, et, licet matrimoniis paulatim €reverentia gravitatis accedat, possunt tamen distrahi facili-€tate quae coeunt. uxor est, quam iungit, quam diducit utili-€tas, cuius haec sola reverentia est, quod videtur inventa €causa liberorum. aspicimus matrimoniorum singula mo-€menta rixantia; mutant cotidie domos et per amplexus lec-€tulosque discurrunt. placet etiam post liberos alius maritus, €et, unde deprehendas omnium scelerum facilitatem, %pos-€sunt non amare viventes%. quid, si huic uxoriae vilitati no-€vercale nomen adiungas? mulieri, quae post liberos induci-€tur, matrimonii non contingit tota reverentia. @@Quanto alios praestat affectus diligere vitae, lucis aucto-€rem! liberi ac parentis non alius mihi videtur affectus quam @1 €quo rerum natura, quo mundus ipse constrictus est. quis-€quamne mortalium confodiet illud sacrum venerandumque €corpus, quod potest ex ignibus rapi, pro quo bene con-€sumuntur oculi? non invenio, iudices, quemadmodum possit €esse citra liberos salva reverentia: non est difficile, ut mari-€tum uxor occidat, si non est difficilius, ut filius patrem. €@@Non est, iudices, quod putetis inter mulierem et virum de €scelere quaeri, neque est, quod se noverca sexus occasione €tueatur; maior est caecitatis infirmitas. sunt et feminis ad €scelera vires, cum habent causas virorum. quin immo, si €interroges, facilius haec pectora metus, odium, ira corrum-€punt, et, quoniam non habent roboris tantum, unde vitia €mentium vincant, plerumque facinus infirmitate fecerunt. €sane tamen illis sceleribus sufficere non possint, quae dis-€cursum, quae exigunt laborem; quod vero tam muliebre €possis invenire facinus quam occidere hominem iuxta te €iacentem, aggredi senem, qui se tuis crediderit amplexibus, €cuius somnos ipsa disponas, ipsa custodias? omnis alius per-€cussor deprehendi potest, antequam feriat; uxor non senti-€tur, nisi dum occidit. non est, iudices, incredibile, ut occide-€rit mulier hominem, quem dicitur potuisse caecus occidere. @@Facinus est, iudices, si caecos habere non credimus nisi €necessitatis innocentiam. prima est infirmitas caecitatis, ut €nolit. fallitur, quisquis hanc calamitatem non animorum pu-€tat esse, sed corporum; totius hominis debilitas est oculos €perdidisse, et, si diligenter actus intuearis humanos, mini-€steria luminum sumus. caecus non irascitur, non odit, non €concupiscit, et, cum corpora nostra vigorem de luminibus @1 €accipiant, pereunt cum suis vitia causis, en ad quod erum-€pant manus, quae proxima quaeque tamdiu quaerunt, ma-€nus quae sua quoque ministeria non explicant! audebit €quicquam corpus illud, quod ad singulos sibi videtur deci-€dere motus, cui quicquid ante se est, donec exploretur, ab-€ruptum est? facinus admittet, in quo nihil ipse facturus est, €facinus, quod totum credat alio? quid, si caecitas sit, quam €fecerint ignes? nemo in incendio solos ex homine perdit €oculos; tunc facies sentit incendium, cum ambusti defecere €gressus, cum opponi non possunt pro oculis manus, et ad €lumina nostra flammas omnium membrorum vulneribus €admittimus. caecum vel hoc faciet innocentem, quod, licet €viribus, licet sufficiat audacia, non habet persuasionem ho-€minis, qui possit imponere. @@Nefas est, iudices, hunc iuvenem reliquarum debilitatium €ratione defendi; quam incredibile est, ut occiderit patrem, €qui pati non potuit ut perderet! rogo, quid opus gladio, quid €veneno parricidae? quantulum fuit potius servare matrem! €'rapiatur ex parentibus illa infirmior, illa peritura.' parrici-€dium sic facere potuisti, ut optimus filius videreris. €@@Quantum deinde putatis impatientissimis affectibus ac-€cessisse? post caecitatem carior est pater, cum in locum €successit oculorum, et tunc est infinita pietas, cum in illa €debeas amare quod feceris. quid dicitis, iudices? transferet @1 €in facinus hunc caecitatis suae iuvenis favorem, ad quem €cotidie laudatura civitas coit, cui assident omnes liberi, om-€nes parentes? faciet se pariter pietatis et sceleris exem-€plum? facilius est, ut occidas patrem, a quo sis ipse servatus. €@@Nullius umquam, iudices, parricidii magis debuistis excu-€tere causas. 'cupiditas,' inquit, 'iuvenem egit in facinus.' hoc €si credibile, si verum est, debet videri, mulier heres mari-€tum, an patrem caecus exheredatus occiderit. habeant sane, €iudices, hanc nefariae cupiditatis festinationem, quos vi-€tiorum ardor, quos cotidie luxuria praecipitat. quo caeco þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¢˜Šˆ•hereditatem vel innocenti? oculi sunt, oculi, per quos pau-€pertatem ferre non possumus, oculi tota nostra luxuria. hi €nos in omnia cotidie vitia praecipitant: mirantur, adamant, €concupiscunt. facilius impleas animi satietatem. quo, per €fidem, divitias iuveni, apud quem omnium rerum diversitas €perit? circumdes licet hanc debilitatem fulgore, divitiis, €caeco tamen tunc magis cuncta desunt, cum contigerunt, €nec invenias debilitatem, cui magis cum paupertate conve-€niat. homo in honorem parentum excaecatus patrimonio €sub patre melius utetur. @@Et quod, per fidem, parricidii genus iuvenis elegit? €'venenum,' inquit, 'paravit.' cur, per fidem, si sufficit ferro, €facinus adgreditur, cui adhibere conscium, cui praestare de-€beat ministrum, cum maius habere possit in gladio parricida €secretum? an postea iuveni succurrit, quid possent facere €manus, et se circa venenum deprehensa debilitas collegit in @1 €vires? nemo, iudices, nemo nescit, quemadmodum possit €occidere. €@@Intellexit, iudices, noverca, quam incredibile esset, ut vi-€deretur caecus parasse venenum; igitur adiecit temptatam €se, ut illud ipsa porrigeret. date, per fidem, iudices, %inve-€nite% verba. secreto privignus et noverca de parricidio lo-€quuntur; ita se non putet uterque temptari? quid dicitis, €iudices? nullumne tota domo, quod corrumperet, aliud par-€ricida pectus invenit? difficilius hoc credas novercae, si te a €nullo alio putes impetraturum. non ergo iuvenis credit hanc €omnia loqui cum patre, omnium blanditiarum primum esse €sermonem? novercam timeas [2nec]2 negantem. non habet €fidem ei credere parricidium, quem scias proditurum, nisi impetraveris. per fidem, iudices, diligenter attendite crimi-€nis diversitatem: temptatam se in parricidii conscientia[2m]2 €mulier affirmat. quis vero dubitet numquam hoc privignum €fuisse facturum, si habere conscium potuisset alium? 'atqui €venenum iam paravit, emit.' et cum haec ipse facere non €potuerit caecus, quis est iste, cui parricidii tantum instru-€menta creduntur? cur non idem porrigit seni? vel, si non €potest decipi maritus nisi manibus uxoris, cur ante parrici-€dium struitur quam sciat, an noverca promittat? nam quod €vult videri promissam sibi partem bonorum, non est argu-€mentum, nisi et ipsum probatur. mulier, quae sollicitatur ad €facinus, quemadmodum sibi consulit, ne illam parricida de- @1 €cipiat? et probationes prospicere debuit seu factura quod €rogabatur, seu proditura. adde, quod neque odit novercam €caecus, cui parricidium credit, neque hereditate corrumpi-€tur, cuius contentus est parte dimidia. nemo, iudices, parri-€cidium faciet, quo alius utatur. €@@Exigo igitur, ut istud parricidium caeci tu socia, tu con-€scia manifestius probes. quid opus est, ut iam venenum iuve-€nis habeat? potius sermonibus vestris interpone testes, fac €coram servis loquatur, fac intersint amici, fac audiat pater; €facillimum est caeci decipere secretum: utere, mulier, ho-€mine, qui se commisit oculis tuis, utere membris, quae re-€gis, manibus, quas moves. volo venenum ipse proferat, ipse €porrigat, volo te rursus in facinus hortetur, volo plura pro-€mittat: parricidium caeci deprehendi potest, dum tibi fate-tur. 'sed,' inquit, 'inventus est tenens venenum.' exiguum €argumentum, noverca, de magna facilitate fecisti: non accu-€sas caecum sed ostendis. homo expositus ad omnem occa-€sionem, ad omne ludibrium, quem tactus, quem proxima €quaeque decipiunt, quid refert, quid in sinu habeat, ille, €quem deprehendere possis qualem relinquas, a quo modo €noverca digressa est, cuius ordinavit vestes, tetigit sinus, €membra composuit? venenum potest habere sic, ut nesciat, €potest sic, ut aliud putet. si mehercule volueris, tenebit et €palam, si iusseris, accipiet coram servulis, coram amicis; et, €si venenum non dices, hauriet, bibet. nullo magis, iudices, @1 €argumento potest innocentia caecitatis intellegi, quam quod €videtur deprehensus iuvenis: si parricida est et exquiritur, €hanc saltem sibi praestabit dissimulationem, ne teneat €venenum. €@@Neminem, iudices, credo mirari, quod iuvenis interroga-€tus, cui parasset, verba non habuit. non fuit illud patris €indignatio, non fuit dolor; venenum iuvenis expavit. aufe-€runt nobis vocem quae fieri posse non credimus, et si-€lentium est admiratio subita miserorum. nescit tacere depre-€hensorum scelerum trepidatio, et statim respondet illa cum €suo sibi scelere parata defensio: tacere facilius est deceptis €quam deprehensis. quid, per fidem, facere vultis iuvenem, €quem de parricidio consulit pater ille servatus? miror her-€cule non dixisse: 'volui, sum veneficus, sum parricida.' et €invidiam putarem, si confessus esset. bene quod nescit iuve-€nis, quemadmodum parricidium neget neque habet illa de-€prehensorum multa verba. venenum, quod tenet caecus, €ipsius est, si illud excuset. @@'Sed,' inquit, 'exheredatus a patre est.' poteram, iudices, €secretum hoc senis profundumque vocare consilium; contra €iuvenem tamen esse non debet, etiam ut de parricidio cre-€diderit novercae. notum hoc, iudices, ac vulgare facinus est, €quod plerumque contra liberos amantur uxores, et sequen-€tium matrimoniorum non aliunde quam de damno pietatis €affectus est. genus infirmissimae servitutis est senex mari-€tus, et uxoriae caritatis ardorem flagrantius frigidis concipi-€mus adfectibus. quid, quod necesse est inpatientius amet €maritus uxorem, qui sibi videtur filium iam perdidisse? fa- @1 €cillimum est de caeco parricidium credere, cum hucusque €erraveris, ut inquireres. volo scire, iudices, quid fecerit €homo senex, qui parricidam filium sciat. non culleum parat, €non illud porrigit venenum, non saltem abdicatione dimit-€tit; testamentum tantummodo mutat, et parricida sola pau-€pertate punitur. rogo, quis praecipitat, urget? adeone non €potest fieri idem postero die? gravius hoc faciet pater, si €non praestiterit uxori. quid, quod hoc ipsum tam placide, €tam quiete facit, quasi captet imponere? quid dicitis, mise-€rorum parentum affectus? exheredaturus filium pater non €advocat propinquos, non contrahit amicos, nullis lacrimis €tabulae, nulla vociferatione complentur? nescis, senex, €quanta tibi opus sit ratione tabularum: exheredas miserabi-lem parricidam. non est, iudices, quod putetis ideo nullum €adiectum ad exheredationem iuvenis elogium, quia de sce-€lere constaret: nemo umquam ideo non obiecit filio parrici-€dium, quia crederetur. €@@Per fidem, iudices, duorum, inter quos de scelere quaeri-€tur, aestimemus mutato testamento proximam noctem. iu-€venis, seu innocens, seu parricida est, adhuc in suo silentio €stupet, nec facile dixerim, unde maior trepidatio, si alienum €tenuit an suum venenum. noverca rem inter manus habet €anxiam. trepidam. nihil est difficilius quam differre gau-€dium, quod scias te non mereri, et filio se esse praelatam €non est longa persuasio; expectat nunc, ut iuvenis agat cau-€sam postero die, ut credulum senem propinqui, ut civitas €universa castiget, et se noverca sensit unius tantum noctis @1 €heredem. non creditur testamento hominis, qui eadem €nocte, qua filium exheredavit, occiditur. @@Tractemus nunc, iudices, ipsius sceleris comparationem. €caecus ignorat, ubi iaceat senex, an iam quiescat; et quam €difficile est, ut credat illum, qui modo de parricidio suspica-€tus est, dormire patrem! tu sentis, quando senem vicerit €lassitudo curarum. caeco quis renuntiat %quod diei noctisve €secretum aut sitis% pariter, an una quiescentium fores valla-€verit cura servorum? tu facere potes occasionem, uxor et €domina. caeco fortassis ad aliud limen errandum est, tibi €hoc solum restat, ut ferias. caecus necesse est quietem pa-€tris ipsa corporum electione confundat, tu iugulum, tu potes €pertractare pectus, dum amplecteris. nobis iterum casus, €rursus reditus incerta temptanda sunt; tibi restat, ut statim €membra conponas, ut quiescas. non sufficiunt facinus fac-€turo solae cogitationes, et vix tam multa pariter sciretis, €oculi. per fidem, iudices, ab utro credibilius est occisum €senem, a noverca, quae prospexit, ut et alius possit esse €suspectus, an a iuvene, cuius invidia periturus est, etiam ut €illum alius occidat? þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¢˜ˆ“@@Intuemini, per fidem, iudices, procedentem parricidam. €quos non ista vestigia frangant rumpantque somnos! vestigia €dura semper errantium, quae non valent suspensis prae-€temptatisque gressibus librare corpus, et quia diu sunt in-€certa, nutantia, necesse est gravius premant solum, cui cre- @1 €diderunt. quanto ex hoc plus accipiat necesse est illa noc-€turni silentii quies! [2quid,]2 quod ambulantis caeci nec ma-€nus cessant? praemittuntur, explorant, et adesse se nuntiant €%illa per quae complexus veniunt.% non sit in potestate €caeci, quin tanto se fateatur strepitu: quicquid occurrit, ne-€quaquam potest evitare caecitas nisi offensa. ut ambulare, €ut ingredi nocte possimus, dies facit. @@Quam multa deinde supersunt, postquam ad patrem per-€ventum est! exploretur necesse es pariter iacentium prima €diversitas, vultus, ora tractentur, detrahantur velamenta €corporibus, quaeratur vulneri locus: ita ex duobus neutrum €excitat? gravior semper dexterae tractatus errantis. paulatim €deinde admovendus est pectori mucro, et, ne qua confun-€datur ignorantia nimium liber ictus, praecedat oportet gla-€dium manus; unde tantum virium caeco, ut in uno statim €ictu mors tota peragatur? incertum vulnus sit necesse est, €cuius impetum non regitis, oculi, nec possis custodire desti-€natum ferro locum, dum ad colligendum vulneris pondus €dexterae redire permittitur. utrum deinde iuvenis post vul-€nus unum continuo fugit (et quemadmodum scit, an facinus €expleverit?), an potius expectat, ut de parricidio cadaveri €credat? ecce iterum per eadem incerta redeundum est, om- @1 €nia rursus periculose temptanda [2quae]2 venienti. fidem ve-€stram, iudices, ut nobis prosit argumentum criminis nostri: €caecus si nec venire nec reverti sine strepitu potest, neque €sic occidere potuit, ut deciperet novercam. @@Te, te hoc loco, mulier, interrogo: quae tam gravis quies, €ut te mors tam vicina non excitet? parvulis noctium turba-€mur offensis, excitant nos exigui plerumque motus, vox in-€certa, longinqua, et aliquando ipsum silentium. illorum €sane iuxta te suprema non sentias, quos senectus languores-€que dissolvunt; hominis, qui ferro occiditur, tumultuatur €exitus et similis est repugnanti. quid, quod necesse est €nulla mors inquietior sit, quam quae statim tota est? nam €quod dormiens occisus est, non est, quod sic aestimetis, €tamquam per illam quietem transierit in mortem; sit aliquid €necesse est inter soporem mortemque medium, nec potest €iungi tanta diversitas, cum sit somnus ipse pars vitae. non €multum interest, quietem nostram ratio vitae rumpat an €mortis: hominem, qui dormiens occiditur, ipsa mors excitat. €sane non habuerit supremam vocem, habet utique palpita-€tiones, habet motus et quicquid totus lectulus sciat. ec-€quando, mulier, seni tuo blandius inplicita iacuisti? sicine €dormis, quae modo turbasti totam domum, cuius privignus €parricida, miser est maritus? en ecce vitalibus ruptis in am-€plexus tuos effunditur cruor, et fugiens per vulnus anima €agit ante se anhelitus, agit crebra suspiria. en iterum largus @1 €ille sanguis circa tuos duratur artus, stringeris deficientium €rigore membrorum; non moveris, non expavescis, sed dor-€mis per tot diversitates? non relinquitur, quid aliud simu-€lare possit mulier, cui necesse est iuxta eum inveniri, quem occidit. non est, iudices, quod incredibile putetis, ut quis €perferat dormientis simulationem; nihil est, quod facilius €humana calliditas possit imitari. sic quidam cadaverum ex-€pressere pallorem, et contra verbera, experimenta telorum €mortium pertulere patientiam. quanto facilius simulare €rem, cuius imitationi sufficit clusisse lumina, laxasse mem-€bra, dedisse suspiriis modum et anhelitus neglegenter €egisse! inter dormientem simulantemque non est nisi con-€scientia. nam quod ad tot vestigia, tot manus, tot proclama-€tiones in eodem tenore duravit, nolite mirari: facilius exci-€tes dormientem, et haec est omnium natura rerum, ne quid €diutius perferas quam quod imitaris. simulare somnum ha-€bet et hanc facilitatem, quod videtur similis excitato, qui €deprehensus est. quid hoc esse vis, mulier, quod te non €excitat res, qua domus tota turbatur? illam servilis negle-€gentiae quietem, illos sine curis, sine adfectibus somnos, €illos, qui non statim promo timore prosiliunt, fragor noctis €agitavit. quantus deinde fremitus discurrentium tota domo! €prima sunt evigilantium praesidia clamores, nec potest €quieta res esse noctis auxilium. minore strepitu commota €es, cum excitareris. ecce cubiculi vestri fores trepidae festi-€nationis effringuntur inpulsu, en lumen super lectulum in- @1 €gerunt multae manus, et ad prostratorum corporum %simi-€litudinem% cubiculum gemitu, vociferatione completur: tu €iaces et in cadaveris similitudinem usque resoluta es. hoc tu €quietem putas esse? patientia est. @@Vestrae, iudices, aestimandum relinquo prudentiae stre-€pitum, quem in cubiculo senis fuisse confessi sunt, qui illo €potissimum concurrerunt, utrum putetis factum conlucta-€tione morientis, an a peracta caede referentis gladium mu-€lieris fuisse discursum, an hoc quoque inter artes novercae, €ut omnibus sceleris sui partibus sensim quieteque dispositis €ipsa ad excitandam familiam fecerit strepitum, cui hoc so-€lum supererat, ut sic inveniretur. fragor, quo familia exci-€tata est, si redeuntis caeci fuit, deprehensus iuvenis esset, €antequam gladium referret. €@@Ut sciatis, iudices, neminem fuisse in domo, quem non €fragor ille confuderit, caecus quoque inventus in limine est, €sicut solet ultro citroque commeare. iuvenis, si inter suum €patrisque cubiculum facile discurrit, quid adhuc in limine €facit? evasit, effugit, gladium iam reposuit. et quanto faci-€lius est caeco simulare somnos, vultum quietis imitari! quod, per fidem, maius subitae confusionis argumentum €est, quam quod caecus exiluit et stetit! gravius necesse est €expavescant, quibus de sollicitudine sua non renuntiant €oculi, et, cum clusus animus non exit in visus, non habet, @1 €unde timori suo par sit. deprehensus est iuvenis, ubi illum €destituerat impetus timoris. potest neglegere caecitas in cu-€biculo suo ducem, in quo dies omnes cunctasque noctes agit €iter, quod iam multis offensis, multis edidicit erroribus: ex-€tra limen caecitas est, inde error ac tenebrae. nihil est inno-€centius caeco, qui nec in scelere deprehensus est, nec in €dissimulatione. €@@Proclamat hoc loco iuvenis: 'ut primum,' inquit, 'me, pa-€ter, fragor domus et velut tui confudere gemitus, iterum €tamquam te rapturus exilui. tunc primum miser sensi faci-€nus caecitatis; steti, donec mihi nuntiareris occisus, et in illa €discurrentium trepidatione tenui miser otium timoris. o, si €numen aliquod paulisper accommodasset oculos! primus in €cubiculum intrassem patris, invenissem fortassis adhuc ali-€qua verba morientis, loqui, interrogare potuissem. tarda et €trepida sunt officia servorum; ego te deprehendissem, no-€verca, vigilantem.' @@'Sed,' inquit, 'gladius caeci cruentatus inventus est.' non €est, iudices, caecitatis audacia de parricidio referre gladium, €et homo, cuius paulo ante exquisiti sunt sinus, non referret €in cubiculum suum ferrum, quod non tegere posset, non €abscondere, et tamen cruentatum sciat. quis hanc iudices, €inpudentiam ferat? negat caeco surripi potuisse gladium €mulier, quae se quiete defendit; et quanto facilius est som- @1 €nos decipere miserorum? gravior est quies quibus ex lassitu-€dine calamitatium venit. caeco vero facile est etiam vigilanti €subripere gladium. %quemadmodum paratur argumentum. €quaedam facere non potest neglegentia, et facilius est, ut €caecitatem imitentur oculi. gladium cruentatum reponendi €hic tantum causas habet, qui occidit alieno. @@Sentio, iudices, iamdudum indignari miserrimum iuve-€nem, quod argumentis, quod probatione defenditur. red-€denda sunt maximo virorum patrocinia tam piae caecitatis, €et agenda reliqua pars causae admiratione. intueri mihi, €iudices, videor expeditionis illius incredibilem novamque €faciem: vadit rapto patre iuvenis per ardentes crescentes-€que flammas, dicturum me putatis, ut evadat, ut fugiat? þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¢˜—ˆˆproperat miser, ut revertatur? en membra contactu strin-€guntur ignium, pater tamen toto cooperitur amplexu, et €ardentibus tunc quoque paene luminibus texerunt manus €alterius oculos. hoc nunc me putatis stupere, mirari, quod €huic iuvenis oneri per medios ignium globos et ruentia tecta €sufficit? illud est, cui vix habere possit mortalitas fidem: €visus est sibi fecisse rem facilem. quantae, dii deaeque, pie-€tatis audacia est ire rursus in flammas, illo ubi patrem paene €perdideris! iam non erat illud penates, iam non erat domus, €ubique tamen iuveni videbatur ardere mater. iam miser un-€dique flagrantibus membris, cum discurrentem clusisset @1 €ignis, quod solum supererat virium genus, matrem quaerebat €oculis. non fuit illud %primum ignium% perire lumina can-€dentia: non protexerunt flagrantem sua membra faciem, et €oculi quaerentibus matrem manibus arserunt. rursus infelix €totum tactu perlustrat incendium, et, unde maximus est €conlabentium culminum fragor, illo debilitas tamquam in-€ventura revocatur. solus omnium servatus est beneficio €caecitatis. €@@Protrahatur, iudices, si videtur, in medium reus; pluri-€mum probationibus adicere debent truces vultus, terribilis €minaxque facies. hic est, iudices, qui dicitur tota nocte dis-€currisse, hic ille circumspectus, hic ille felix parricida. reces-€serunt cuncta debilitatis officia, et hominis, qui circa genua €vestra ducendus est, non est qui dirigat gressus, non servuli €supersunt, non penates. respondete, per fidem, respondete, €mortales: utrum hic patrem occidit an perdidit? quid agis, €infelicissime iuvenis? rogandum est, neque habes %totas% €preces! perit ille vester ambitus, vestra miseratio! sed nefas €est, ut reatus iste sentiat debilitatis adversa: nos agedum, €iuvenis, ducimus, nostris humeris, nostris manibus innitere, €nos tibi pedes, nos accommodamus oculos. quid aversaris, €infelix, quid repugnas? scimus te non rogare pro vita, sed €dura, miser, dura; saltem vive, dum vincas. decet te hic @1 €quoque virtutium tuarum cumulus, decet, ut digneris mori-€turus absolvi.  Ÿôÿ@@@@{1Miles Marianus}1 ŸðòÿBello Cimbrico miles Mari tribunum stuprum sibi inferre €conantem, propinquum Mari, occidit. reus est caedis apud €imperatorem. ‘Satis dedecoris atque flagitii castra ceperunt, cum haec fu-€renti tribuno mens subiecta est, ut in medio belli Cimbrici €strepitu ante signa (tuis honos sit habitus sanctissimis auri-€bus) iuberet prostare gladio cinctum et vim turpissimam ac @1 €nefariam temptaret inferre_ne quid aliud dicam_fortiori. €haeret aeterna labes, et in exemplum, in quod facillime vitia €proficiunt, nova culpa pernotuit. et licet impunita sit reo €virtus sua, tamen in hoc ruentis in deteriora saeculi cursu, €adfirmo, plures erunt, qui tribunum imitentur, quam qui €militem. etsi nil minus convenire videtur partibus advocati, €summe imperator, quam reo capite periclitanti subsidium €miserationis auferri, memor tamen pro quo et apud quem €loquar, audacter atque, ut spero, tuto profiteor militem €tuum, quicquid adferat casus hodie, sub ipso fortunae mi-€nantis ictu stare securum: aut enim absolves tamquam in-€nocentem, aut punies tamquam virum. fas est vita pericli-€tari, qui natum se meminit lege pereundi, neque in militiam €gravissimo asperrimoque bello ita venit, ut nesciret sibi €mortem in procinctu habendam, neque est tam inbellis, ut non forti pectore adversa, dum non inhonesta, toleret. ad-€firmo tibi, C. Mari, non sic nuper repugnasset, si illum tri-€bunus voluisset occidere, neque ignoravit, quae manerent €eum pericula, cum obscenos furiosi corruptoris amplexus €gladio divelleret, nec habeo sane quid in milite, praesertim €tuo, laudem, si pudicus est tantum, quia expedit. nec si sit €vitae cupidissimus, paenitere eum facti sui potest: de inter-€fectore corruptoris fortasse dubites; illud utique scio, de €inpudico milite non deliberasses. hunc vero, C. Mari, (de- @1 €fendatur enim tam fortiter miles tuus quam vindicatus est) €nec si damnaveris, paenitebit: si fors ita tulerit, ibit ad poe-€nam pleno gradu, tam paratus mori pro pudicitia quam €occidere, laudemque perpetuam fortissimi pudoris secum €feret. omnis licet delatorum vis ingruat, numquam tamen €effici poterit, ut miles tuus magis doleat, quod accusatus €quam quod appellatus est. €@@Sed neque hoc Mars parens nec signa militaria aquilae-€que victrices nec tua, summe imperator, divina virtus sinat, €ut tua quoque sententia quisquam vir, et Romanus et miles, €nimium pudicus sit. [apud quos ante principia gerendum est.] ecce cum maxime hoc agitur, ut inter Romanarum €legionum manipulos scorta deligere et ad stuprum trahere €sacramento rogatos post haec liceat ex decreto tuo. nec €pudet accusatorem apud C. Marium, quod exemplum di-€vinitus nobis datum videtur, quid in homine virtus possit, €adsidentibus legatis praefectisque et istis illi prodigio dissi-€millimis tribunis, toto armatorum iudicio, obicere militi, €quod vir sit, tantumque non durum ac rusticum et parum @1 €meretriciis artibus queritur eductum. at ego, si qua est fides €pudicitiam in milite etiam laudare erubesco: feminarum est €ista virtus; aliter mihi laudandus est vir fortis: idoneus €bello, promptus ad pericula, praestantis animi, libere di-€cam: dignior, qui tribunus esset. hoc enim propinquo, Mari, €non erubesceres. €@@Pater huic emeritis bello stipendiis tum, cum tota sub-€nixum Numidia fregimus Iugurtham, exauctoratas armis €manus agresti labori subegit. praedura priscis moribus ma-€ter, frigoribus ac solibus perusta et in plerisque ruris operi-€bus marito particeps, adfirmo, quam nemo appellasset in-€pune. his ortus ipse procul ab omni contactu recesserat pue-€rilis quoque annos aliquo semper opere durando: sequi pe-€cora primo. arcere gregibus feras, aliquid semper audere maius annis. ludus fuit rotare saxa, vibrare iam tum sudes, €saltus agitare venatu; mox vigentibus lacertis humum scin-€dere, segnem futuris novalibus eruere silvam. sic effectum €est, ut, quemadmodum aliqui putant, posset cito militare. €@@Interim ex ultimo litore Oceani et dirempta frigoribus €plaga gens a rerum natura paene relegata, stolida viribus, €indomita feritate, insolens successu, nec minus animorum €inmanitate quam corporum beluis suis proxima, Italiam €inundavit. nec tamen tantum vi sua quantum luxuria socor- @1 €diaque nostrorum ducum elata, dum nos in bello quoque €vitia pacis secuntur et delicati sumus etiam miseri, vastita-€tem agris, solitudinem iuventuti, periculum imperio ac prope €exitium adtulit, apparuitque numquam populo Romano ad €propulsandam perniciem magis viris opus fuisse. itaque €cum appareret soluta[2m]2 militiae disciplina[2m]2 et non €minorem nobis pugnam cum moribus esse quam cum hosti-€bus, ad unicum, C. Mari, cum virtutis tuae, tum sanctitatis severitatisque praesidium confugimus. et, mehercules, fe-€stinarunt parentes ad nomen liberos mittere quamvis asper-€rimo bello velut occasionem complexi, ut sub te ponere rudi-€menta militiae contingeret, cernere cotidie divinae virtutis €exemplum, te hortatorem operum habere, te testem. et €cum haec communis totius exercitus esset felicitas, dux €Marius, tamen_o facinus indignum!_plus reliquis conse-€cuti videbantur, quibus tribunus contigerat propinquus €tuus. quanta cura robora militum legeris, imperator, ut ho-€stibus prope humanas vires excedentibus opponeres parem €dilectum, vel ex eo manifestum est, quod, cum scires non ex €censu esse virtutem, praeterita facultatium contemplatione €vires animosque tantum [ex]spectasti. quid prodest? en €quanta dilectui tuo fit invidia! diceris adversum Cimbros €puerum probasse! @1 €Sed neque te militaris aetas fefellit, cuius certissima men-sura est posse fortiter facere, neque illa libido fuit saltem €vitiis usitata, quae ad obscenos veneris inpetus formae cupi-€dine incenditur, sed quidam perditus contumeliae amor ac €summa flagitiorum voluptas inquinare honesta; hoc ipsum, €quod primus ante signa procurrit, quod veteranos tiro prae-€cedit, quod redit pulvere et cruore concretus, istud, istud €quod tam vir est. vulgaria inritamenta sunt cupiditatis þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ£–ˆˆforma, aetas; singularis res est fortis concubinus: illas cica-€trices, illa vulnera, illa tot eximiae decora militiae_quid €exequar ultra, imperator? pudet me quod intellegis. transeo €oblatam nolenti munerum vacationem et blandius quam €militiae disciplina postulat adulatum militi tribunum, impe-€ratas asperrimas expeditiones, ut remitterentur, saepe ordi-€nis, saepe adfinitatis tuae iactatam gratiam. confitemur, C. €Mari: diutius vixit obscenus corruptor, dum ista miles non €intellegit. €@@Non audeo dicere, imperator: 'concipe animo temporis il-€lius habitum, reforma cogitationes tuas.' in aliis forsitan €causis permittatur indignitatem rei in oratione exaggerare; €de iniuria nostra Latine queri non possumus. parcendum €verbis est, inhibenda magna ex parte veritas. praevari- @1 €candum mihi est, si pudorem habeo. conlatis cum hoste €gravissimo comminus castris, cum totum bellum quodam €genere ad pedem venisset et omnium mentes inminentis €pugnae cogitatio inplesset, circumfremente undique bar-€baro ululatu, Romano militi pro vallo excubanti meretri-€ciam obscenae libidinis patientiam aliquis inperat? suum €quisque habeat fortasse iudicium; mea sententia non satis €pudicus est miles, qui armatus tantum negat. @@Hoc expositionis loco, imperator, malo accusatoribus €credas. illi narrarunt rem viro et Romano et milite tuo di-€gnam: ad primum statim obscenae libidinis sermonem, non €aliter quam si in hostem classicum cecinisset, gladium illum, €quem a te pro pudicitia nostrarum coniugum acceperat, per €pectus infandi corruptoris exegit; et inlatum ultro pedem €tantumque non ardorem luminum, horrorem capillorum, €fremitum indignationis ante oculos dicendo posuerunt. si €omnes milites tales habemus, Mari, vicimus. verebar equi-€dem, ne fugandi corruptoris causa ferrum strinxisset, et, €quod accidere interim solet, dum alter recessurum putat, €alter percussurum non putat, tam honestum opus casus fe-€cisset. neque enim, ut opinor, hoc quoque exigendum fuit, €ut, cum caecus amentia corruptor per vulnera ipsa rueret ad €praebendos amplexus, miles etiam gladium reduceret. ego €vere parum viriliter istum indignatum puto, si in tanto do-lore tribunum potuit agnoscere. ipse nihil excusat: 'per- @1 €cussi', inquit, '_gratia Marti signisque!_occidi, hausi €noxium ultrice dextera sanguinem, sive licuit, sive non li-€cuit.' atque utinam plures mortes cepisset, ut inpurum spi-€ritum renascens poena torqueret! parum severe militarem €[re]clementibus suppliciis disciplinam continemus, [2ni]2si €tribuno post hoc factum bene cessit, quod occisus est. reum €ergo caedis non infitiatione defendam: viro, forti praeser-€tim et innocenti, nihil facere convenit, quod negandum sit. €non abnuo crimen, immo, si accusatores tacerent, ipse nar-€rassem. obicite igitur, sed, ut delatores decet, totum. vere-€cundissimum enim militem apud sanctissimas imperatoris €aures minus pudet confiteri quam queri. €@@Parumne dedecoris subimus, quod non de honoribus for-€tissimi viri quaeritur, et, ut longissime vota procedant, rem €honestissimam militi fecisse inpune erit? damnetur etiam, €et pudicitiam supplicio pendat? convenite, legiones, inten-€dite animos, contracta undique auxilia: lex dicitur castris, €nec pauci sunt, qui hoc nolint licere, illud velint. @@Non mehercules possum tenere, quominus in accusato-€rem dolor meus erumpat. quid dicis? tu si tribunus esses, €hoc fecisses, si miles esses, hoc tulisses? date praecepta, €componite disciplinam: miles hac contumelia percussus est. @1 €indignis vero vocibus contaminatus nihil amplius aliud €quam renuet? et quis non illum inter prostitutos habeat, si €commiserit, ut possit iterum appellari? 'neget tamen, et €ultionem iniuriae suae differat.' ita puto, cum inluxerit, €tribuno queretur! inicitur manus, et ab adsignata statione €miles abducitur, ut stuprum patiatur: vos interrogo, accusa-€tores, quid faciet? feret libidinosas manus vulnera sua trac-€tantes? deponet arma, an opponet? vir est enim; '[2at]2 auc-€torem habet, ho[2mo]2 primi ordinis iube[n]t; aequum est €tribuno militem parere.' inde sperare etiam processus pot-€est, pro hoc merito accipiet fortasse vitem, ordines ducet, et €sub illo alii militabunt. si haec condicio causae est, si defen-€sio sui non permittitur, indicate, praedicite. si corruptorem €non licet feriri, feret; non enim potest nuda manu re-€pelli: mementote, corruptor armatus est. inplicitus tamen @1 €infando nexui cogitate, quid sibi fecisset; %utrum sit, si €plura dispiciat, %immo, si videtur, quo iustius queri possit, €patiatur; istud vero flagitium in conatu pereat, nam si libido €ad votum obsceni corruptoris processerit, duo occidendi €erunt. @@Libere itaque dixerim, C. Mari: quam de fortissimo mi-€lite sententiam feras, magis tua interest. huius quidem glo-€riae nihil plus adici potest, quam si pro re tam honesta €moritur. hunc mirabitur sola virtutium incorrupta testis ve-€tustas, hoc factum patres liberis vel post poenam praeci-€pient. tu cogita, quid te sensisse homines sciant. hoc exem-€plum in neutram partem potest taceri; cogitare certum est €id quemque, cum iudicat, probare, quod in re simili ipse €fecisset. omnibus enim ad virile robur per pueritiam iter est, €et iam contra libidinem maturuisse non prodest. recognosce €incrementa tua et honestam tantae magnitudine memoriam €pristinae tenuitatis: sine dubio te ad tot consulatus et actos €aut destinatos triumphos divina virtus tua sustulit; me-€mento tamen, et tu sub tribuno militasti, nec ad hoc fasti-€gium dignitatis tam brevi tibi venire contigisset, si sero coe-€pisses. @1 @@Dicam nunc ego praecipuam semper curam Romanis €moribus pudicitiae fuisse? referam Lucretiam, quae condito €in viscera sua ferro poenam a se necessitatis exegit, et, ut €quam primum pudicus animus a polluto corpore separare-€tur, se ipsa percussit, quia corruptorem non potuit occi-€dere? si nunc placet tibi miles, quid ego Virginium narrem, €qui filiae virginitatem, qua sola poterat, morte defendit rap-€tumque de proximo ferrum non recusanti puellae immersit? €dimisit illaesum Appium, quem tamen populus Romanus €secessione a patribus et prope civili bello persecutus in vin-€cula duci coegit, neque ulla res tum magis indignationem €plebis commovit, quam quod pudicitiam auferre tempta-€verat filiae militis. haec sunt honesta, haec narranda femi-€narum exempla_nam virorum quae pudicitia est, nisi non €corrumpere? non sit mihi forsitan querendum adversis auri-€bus saeculi in tantum vitia regnare, ut obscenis cupiditati-€bus natura cesserit, ut pollutis in femineam usque patien-€tiam maribus incurrat iam libido in sexum suum. finem ta-€men aliquem sibi vitia ipsa exceperunt, ultimumque adhoc €huius flagitii crimen fuit corrupisse futurum virum. hoc vero €cuius dementiae est? in concubinatum iuniores leguntur, et €in muliebrem patientiam vocatur fortasse iam maritus. ego €vero gratulor militari disciplinae, gratulor opinioni ca-€strorum, si huius mentis tribunus in hunc primum incidit. @1 @@Itane tandem (iuvat enim velut praesentis insequi furo-€rem) scorta tua stipendium merentur, et sub signis exoletos €trahis? ideo meretrices ab exercitu summoventur, intrare €castra feminis non licet? ita puto, non opus est. militem, hoc €est plus quam virum, iamiamque in acie staturum, cui pro €virili portione salutem suam patria commisit, appellas. for-€tasse classico sonante ideo stationes circuis, ideo vigilias €ambis. en quem tribunum faceres, cum praetextati milita-€bant! non hic profusus est furor, non manifesta dementia €est? vides munitum gladio latus, loricam ferro asperam, €clausam galea faciem et ad terrorem belli cristas minantis, €inscriptum in scuto C. Mari nomen, totum denique virum €Martio habitu horrentem: hic tibi cultus prostituti videtur? €appellabis de stupro? vim adferes? quid deinde expectas, ut €ille te tribunum putet, cum tu illum non putes militem? €vacat enim vitiis nostris et ad omne votum fluente fortuna €lascivit otium, aut in eo saltem statu res publica est, ut ad €restituendam eam satius sit milites inpudicos non esse? @@Non de prolatando tibi imperio res est, nec transmarinas, þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ£˜‚ut nuper, provincias petimus; de Italiae possessione cer-€tatur, pro aris focisque constitimus. an haec omnia igni fer- @1 €roque vastentur, an nobis caput barbarus hostis excidat, an €Cimbrice loquendum sit. vita omnium nostrorum et salus €(namque aliud ne sub hoste quidem viri timemus) in ulti-€mum discrimen adducitur. influxit Italiae inaudita multi-€tudo, quam ne ea quidem potuit sustinere terra, quae ge-€nuit; inusitata corporum magnitudo, mores etiam Germanis €feri. strage nostrorum campi latent, iam fugatorum Carbo-€nis atque Silani sub conparatione felix militia est: iacet post €amissum Scaurus exercitum, Servili Manliique bina cum tot €legionibus castra perdidimus. gens maiorem terrarum par-€tem victoriis pervagata tantum in Mario stetit. libere te, €imperator, interrogo: in hoc rerum statu tales milites ha-€bere malis, an tales tribunos? in tanto belli discursu ne €concessae quidem veneri darem veniam, nam quo ad altio-€rem quisque honorum gradum escendit, magis in exemplum €spectantibus patet. cum alii excubent armati, alii claustra €portarum tueantur, alii vallum fossasque scutis innixi cin-€gant, cibum ipsum stantes capiant, tribunus inter scorta vo-€lutabitur, et has solas vigilias aget? ac ne ideo quidem bre-€vem saltem frugalitatis perferet simulationem, ne haec €illum facere milites sciant? @@Age porro, si viveret tribunus, et hoc ad te factum, im-€perator, deferremus, circumstaret universus exercitus, nec €hanc militis contumeliam sed militiae putaret, quid ageres, €quid constitueres? beneficium accepisti, Mari, beneficium: €non habes necesse propinquum tuum occidere. nam si vere @1 €aestimemus, imperium populi Romani ad hanc diem mili-€tari disciplina stetit. non enim nobis aut multitudo maior est €quam ceteris gentibus aut vehementiora corpora quam vel €his ecce Cimbris aut maiores opes quam locupletissimis re-€gnis aut mortis contemptus facilior quam plerisque barbaris €causam vitae non habentibus; principes nos facit severitas €institutorum, ordo militiae, amor quidam laboris et coti-€diana exercitatione assidua belli meditatio. itaque plura €paene moribus quam viribus vicimus, cum captivae quoque €sancte habebantur, et contumelia etiam hosti aberat. quae €omnia longa superbae nobilitatis intermissa luxuria tui no-bis mores retulerunt. di profecto magnitudinem tuam cu-€rant, imperator, ac dirigunt, qui tibi super ceteras laudes €obtulerunt tam honestae sententiae occasionem: quod mi-€les fortiter fecit, si absolvis, tuum exemplum est. €@@Nisi forte hoc me perturbari putatis, quod tribunus fuit. €ideo hercule turpior, ideo morte omni dignior. haec enim €condicio superiorum est, ut, quicquid faciunt, praecipere €videantur, et perniciosissimus est malae rei maximus quis-€que auctor. quis continebit militiam, quis castrensis discipli-€nae praecipiet severitatem? quis te, imperator, maioribus €curis districto delicta militum coercebit? [2tribunus? et €quis]2 tribuni %corpus et peccata corriget? ad quem confu-€giam, cui querar? sic fit, ut necesse habeamus ipsi nos vindi- @1 care. 'tribunus fuit'; et hic miles fuit. tribunus, hoc dicis, cui €parere caligatum lex iubet, qui non solum militibus, sed €centurionibus praepositus partem quandam imperatoriae €potestatis optinet. ita, opinor, contra iura castrorum fecerat €miles, etiam si tantum negasset. [nescit quod istius honoris €fastigium, quae potestas ordinis: tiro est.] age si ad te, C. €Mari, aliquis impudicum militem detulisset, ferres dicen-€tem: 'tribunus me iussit'? quod si par in utraque parte delic-€tum est, hoc tamen crimen militem saltem decet. 'tribunus €fuit.' videor mehercules, imperator, oblitus mediocritatis €meae, cum vix unius defensioni sufficiam, quaedam pro uni-€verso dicturus exercitu; omnes has, quae circumstetere, €legiones, florem Italiae, civium sociorumque robora una €voce proclamare apud tribunal existima: 'non ignominia €tribunis parere possumus. nemo nostrum recusat itinerum €laborem nec iniustum super arma fascem, non aestivi solis €ardorem nec sub pellibus actam hiemem. ferienda sit fati-€gato fossa, pro vallo portisque vigilandum. fortiter ancipites €inibimus pugnas, vulnera laude pensabimus. mors erit igno-€minia potior. quicquid in pugna patimur, virorum est. impe-€ret asperas tribunus expeditiones, si quo vertice montis ho-€stis pellendus est, si inter infestos armatis saltus specu-€landum; saeviat denique in terga verberibus, exigat servi- @1 €lem plagarum patientiam: leno etiam servis excipitur; for-€tasse hac lege captivos vendes. si meretricia imperatur ne-€cessitas, si adversus obscenam vim corruptoris arma tantum €contumeliae causa habemus, potius castra capiantur, et vim €tribuni interpellet Cimber. nihil tale novere Germani, et sanctius vivitur ad Oceanum.' quid futurum est, imperator, €si ad pudicitiam militum pertinet vinci? €@@An ignoramus, imperator, quanta quondam populi Ro-€mani exarserit seditio, cum ex domo feneratoris addictus €lacero verberibus tergo prorupisset in publicum, et illas €suppliciorum notas tulisse se quereretur, quod vim corrup-€toris pati noluisset? et ille tamen, quamquam hoc flagitium €conatus in addicto ac paene vix libero, videbatur aliquate-€nus memor fuisse Romanae sanctitatis, qui vim obscenissi-€mam non temptaverat nisi adversus alligatas manus. eo ta-€men usque populi Romani vindicta processit, ut ardentibus €bello finibus ad dilectum nemo responderet, nisi et poena €corruptoris et abrogatione legis satisfactum esset. nolebant €militare, quamvis hanc iniuriam non miles acceperat. quid €de Fabio Eburno loquar, qui filium impudicum cognita €domi causa necavit? iamiam, commilito, quicumque casus €manet, etiam si te imperator damnaturus est, habes sola-€cium: satius est quam a patre occidi. @@'At propincus C. Mari fuit.' corrumpitis iudicem, et €[2d]2amno alioquin levi gratiae pondus imponitis. propin- @1 €quus tuus fuit, o rem omnibus narrandam, cum absolveris! €nam si quid tibi iudicandi fides tua causa facere permittit, €cogitas profecto, quantum tibi hoc ipsum apud aemulos, €quos virtutibus offendis, adlaturum sit invidiae, cum vide-€beris aut corruptorem militis iudicasse innocentem aut pro-€pinquum tuum etiam vindicare nocentem. olim iam, impe-€rator, inter fulgentes virtutes tuas livor locum quaerit, et €natura quidem omnibus novitatis incrementis adversa nobi-€litas, tuis tamen laudibus pressa et obruta, rimatur occasio-€nem criminum. quodsi bene invidiam novi, hoc quoque tibi €obicietur, quod saltem propinquus tuus peccaverit. quare €abdicandus, eiurandus est non tuus sanguis. certe nihil mi-€nus committendum, quam ut [2non]2 ulciscaris hoc flagitium, €in eo praesertim, qui apud malignos poterit videri te per-€mittente fecisse. an ille, si umquam cogitasset se propin-€quum tuum, non has virtutes, inter quas fortuna tua minima €est, cum ei velut propius contemplare licuisset, toto pectore €haurire debuerat, non huic affinitatis suae felicitati referre €gratiam? milites te melius imitantur. quodsi post hanc men- @1 €tem viveret tribunus, necessarium forsitan erat hac quoque €eum premi invidia, quod ista fecisset Mari propinquus, €quod ex ipsa stirpe virtutum sustulisset se flagitii suboles. €nam cum bene sit liberata probro familia, quid attinet illud €subinde Mario obicere? optimum fuerat non habuisse ta-€lem, proximum est libenter perdidisse. @@Perorata, imperator, ut mediocritas ingenii mei tulit, causa €scio commendationis partis esse reliquas, sed has superva-€cuas facit sanctitas tua: quid enim verear, ne noceat reo €humilitas apud te, cui vel gratior potest esse nuda virtus, €apud quem maximum est ex se coepisse? commendem tibi €ordinem caligati militis, quem velut incrementorum tuorum €natalem libenter ab alto respicis? adhuc fortasse patricium €valuerit genus, sed %ductu tuis longa serie dignitatis ordi-€nem ipsa% virtutum condicionem meliorem fecisti: nondum €potuit altius procedere vir adhuc huius aetatis. tamen, cum €virum fortem, cum dignum tuis castris, tuis auspiciis pro-€barim, commendo tibi quicquid melius miles fieri potest. €hoc quidem profecto non expectas, ut in extrema actione þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ£˜“ˆŽmiserabili fletu et humili obtestatione vitam genu nixus pe- @1 €tat nec tu rogari ab innocente exigis, nec viro forti opus est €precaria absolutione. unum rogat, ut, si quid de causa illius €dubitas, des dilationem usque ad proximum proelium. pone €in prima acie, pone ante signa, fortiter dixerim, non inter €tirones, ubi plus periculi, quo maximus hostium globus in-€gruet; specta pugnantem. adfirmo: tunc minus ignosces tri-€buno. liceat ire in aciem, congredi cum hostibus. si perire €debet, rogat te, imperator, miles tuus, opera mortis suae €utaris.  Ÿôÿ@@@@{1Mathematicus}1 Ÿðòÿ&7Vir fortis optet praemium quod volet. Qui causas& €[2&7voluntariae&]2 &7mortis in senatu non reddiderit, in-€&7sepultus abiciatur.& Quidam de partu uxoris mathemati-€cum consuluit. is respondit virum fortem futurum, qui na- @1 €sceretur, deinde parricidam. cum adolevisset qui erat natus, €bello patriae fortiter fecit. reddit causas voluntariae mortis. €pater contradicit. ‘Positus, P.C., in ea condicione tristissimae sortis, ut nec €morte dignus sim, nisi me parricidam putetis, nec praemio, €nisi innocentem, adeoque ludibriis miserrimae diversitatis €[necessitatis] inplicitus, ut impetrandum a vobis habeam €odii mei favorem, quaeso praeter omnia, quae ante hoc €tempus circa nos ordo praedictae veritatis explicuit, attu-€lisse me credatis urgentium malorum probationem: de par-€ricidio venit, quod occidere me possum, de fato, quod mihi €non licet mori. non solus mathematicus saeculo tempori-€busque praedixit has manus; et ego me parricidium credo €facturum. plus quam responsum, quam sacrae artis triste €praesagium est, quod mihi sic minatur animus meus. non €habeo infelix in cogitationibus, unde non timeam, et faci-€nus, quod sibi pro me pietas patris, quod singularis inno- @1 €centia [2ab]2rogat, sentio, patior, agnosco. ne quis me tamen €laborare putet miserae persuasionis errore, accipite, cur €non possim dubitare de fato: parricidium credit qui facturus €est, non timet qui periturus est. @@Ante omnia igitur a gravitate publica peto, ne pro tota €innocentia mea contenti sitis hoc, quod volo mori; nec, quia €videor contendere cum mathematico, vincere necessitates, €expugnare fatum, ideo mihi bene credi putetis et vitam. €aliud est facinus non esse facturum, aliud mori velle, ne €facias. quin immo, si qua est fides, hoc, quod vos constan-€tiam putatis, infirmitas est. quod ad suprema confugio, ani-€mum meum novi. novissima victae mentis integritas est in €mea potestate; brevi non habebo nec mortem. fidem ve-€stram, P.C., ne quid amplius de misera pietate speretis. qui €mori volo, ne parricidium admittam, non invenio, quemad-€modum illud possim non facere victurus. nam quod ad pa-€trem pertinet, qui me retinet vivere nolentem, non miror, €quod adhuc recenti gloriae nostrae gaudio stupet, et in €opera mea totus oculis animoque conversus parricidam non €videt per virum fortem. hic est animus, quo me quamvis €denuntiatum praedictumque servavit, et, cum incertis ad-€huc dubiisque virtutibus praestiterit, ut viverem, praestat €meritis actisque, ne moriar. nunc ille, quod pietate, quod @1 €videor istius perire reverentia, vocat parricidium suum, et €in orbitate, quam facere sibi videtur, non remedium meum, €sed suum spectat adfectum. filium, qui vult mori, ne parri-€cida sit, aliter sibi videtur remunerare non posse, quam ut €ipse moriatur. @@Merito prorsus, merito miserum senem tristes sollicitudi-€nes et praescii metus ad mathematicum et responsa mise-€runt. debui vir fortis nuntiari, parricida praedici. sive enim €miserae coniugis prodigiosa fecunditas tumultuosis pulsibus €maritales inquietavit amplexus, seu per anxias noctes di-€rosque somnos feralibus senex imaginibus agitatus dicitur €ad notissimum sacrae artis antistitem non spes, non avida €vota, sed suspiria, metus et praesagum magni nescio cuius €incerti detulisse pallorem. quid aliud hoc esse vultis, P.C., €quam primam fatalis instinctus necessitatem? de partu uxo-€ris non potuit non interrogare, deinde non credidit. €@@Referam nunc, P.C., cuius artis, cuius fuisse dicatur auc-€toritatis, quem putavit adeundum, qui sic timebat? homo €qui, quod certum habeo, plurimis meruerat experimentis, €ut ad illum velut ad oracula deorum plenumque sacro spi-€ritu pectus hominum sollicitudines metusque confugerent, €dicitur inspecta totius ratione caeli, digestis sideribus in €numeros ad publici privatique fati stupuisse conspectum, et €tanta prosperorum tristiumque congerie magis ipso consul- @1 €tore perterritus diu non commississe verbis quod videbat. sed o virum gravitatis antiquae dignumque, cui se fatorum €arcana nudarent! cum partus, de quo quaerebatur, multa €praestaret, propiora prospera, laetos incipientes annos, non €fuit contentus meliora praedicere, et, quae certissima est €vera proferentium fides, quicquid deprehenderat, protulit €in medium et proclamavit futurum virum fortem, deinde €parricidam, quis umquam, P.C., fiducia maiore respondit? €cum summum facinus denuntiaret, ante se dixit proba-€turum. €@@Fecerat profecto, P.C., interrogando mathematicum pa-€ter rem non educaturi, si quid tristius conperisset, nisi hoc €primum de fato fuisset, ut viverem. sed nec mathematici €fides circa momentum aliquod [2ne]2que cessavit ordine[m]: €non numerus fefellit, non sexus in partu, non iuventa, non €robur. illa quoque, quae velut extrinsecus consentiebant, €adfuere response: bellum, hostis, acies ad illam ipsam, qua €fortiter facere poteramus, aetatem. pater vero periculi sui €denuntiatione non territus arma mihi (pro tristis necessi-€tas!), arma ipse circumdedit et suis ad pugnam manibus €aptavit, tamquam mathematico iam credidisset. quis mire-€tur, quod responsum [non] contempserit, dum sperabat, ut @1 €fortiter facerem? mori me non vult, et iam non superest nisi €parricidium. o mors laudanda fortibus, expetenda miseris, €non recusanda felicibus, quantum te quaesivimus in bello! €tuli enim, deos testor, in aciem, tuli non virium iactationem, €non gloriae cupiditatem, sed ut patriae praestaret aliquid €vilitas mei, ut hunc mihi deploratum spiritum, hoc destina-€tum damnatumque corpus publicarum utilitatium usus ab-sumeret. ibi primum miser didici, quam multa nescientes, €quam multa faceremus inviti: in medios hostium globos €perditus pugnator exilui, cessit acies; densissima quaeque €certamina solus invasi, resistere nemo sustinuit; obviis icti-€bus membra nudavi et ad incurrens ubique ferrum vitalia €parata circumtuli; vacua circa me tela ceciderunt. miserum €me deceptae cogitationis eventu! fortiter feci, dum mereor €occidi. recedite, gratulationes, abite, laudantes; non circu-€meo templa, non reddo vota numinibus: ad parricidium €veni. quem ego paulo ante passus sum miserae conscientiae €pudorem! ad patrem arma non rettuli; timui quin immo, ne €mihi, dum revertor, occurreret, ne in oscula mea plenasque €adhuc victricibus telis manus incauto rueret amplexu. quam €tunc inter ceteras exclamationes deducentis exercitus vo-€cem, quod circumstantis populi murmur excepi! 'magnum €felicemque iuvenem'; si subito moreretur! €@@Adiuvate, dii pariter atque homines, dum perire concu-€pisco, dum volo; miseremini, ne hunc ardorem fugientis €animae dilatione laxetis. proclamo, testor: in novissimo fati @1 €stamus abrupto, prope est, ut occidat patrem parricida €praedictus, cum est mori paratus. quid me, pater, adhuc €detines, quid moraris abeuntem? melius quidem fuerat €hunc spiritum aut in ipsa maternorum viscerum sede com-€primere aut, ut primum contactu suo caelum terrasque pol-€luerit, festinata morte dimittere. sane tamen caritas patriae €privatos vicerit metus, et in honorem virtutum scelera €nutrita sint; quicquid est, propter quod educari me tanti €fuit, explicitum peractumque est. restat una pars fati: ulti-€mum solumque facinus. frustra me consolaris aequani-€mitate patientiae tuae; non idem utriusque nostrum discri-€men agitur: tu mori periclitaris, ego patrem invitus occi-€dere. @@Hoc primum itaque excuso vobis, P.C., quod praemium €peto. satis sit hactenus viri fortis nomen agnoscere, hucus-€que auctoritatem sacrae legis attingere, ut illam in advoca-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¤–„tionem [sacrae] mortis adducam. relaturum me putatis illa €optionum verba sollemnia, non capere magnorum pretia €meritorum solas aequitates; tanta remunerandum benigni-€tate quod fortiter fecit aliquis, quanta sollicitaretis, ut face-€ret? nemini umquam minus solvendo civitas fuit: praestiti, €post quod mori continuo deberem. €@@Sed securi estote de aviditate summae potestatis. illud €infinitum, illud immodicum, quod nobis voluerunt licere €leges, intra se consumit ille, qui morit[2ur]2. titulos, imagines, @1 €honores servate victuris; mihi praestate salutem patris, in-€nocentiam meam, temporum pudorem. quaeso, ne mihi €ideo praemium negetis, quia fortassis et hoc debeatis €odisse, quod fortiter feci; extra invidiam est optio, cum id €exigam, quod inpetrare potuissem etiam antequam fortiter €facerem. nam quod obiter optionis reddo rationem, quaeso, €ne quis ideo me parum aut praemio fidere credat aut causis, €quia utriusque iuris miscui preces; ignoscite ardori perire €cupientis, quod pariter inploro quae singula sufficere potu-€issent. fidem quin immo vestram, si qua adhuc lex est, quae €adiuvare possit mori volentem, commodate, conferte. [est €quod in] utriusque iuris auctoritati est, quod in mea morte €tribuatis: praestate causis ut moriar, praemio ut sepeliar. €@@Sentio, P.C., hoc primum ab adfectibus publicis pe-€tendum, ne quis ideo mori me velle non credat, quia potius €ad causas ac verba confugi, quia a vobis malui petere, quic-quid ab his potui manibus accipere. merui, fateor, malignas €interpretationes: vir fortis, ut morerer, a bello reversus €arma posui, populi favorem, gaudia civitatis intravi. sed sive €hoc est sepulturae suae magna reverentia, pessimeque ad-€ditae pectoribus humanis infirmitatis, ut esset, quod time-€ret, qui non timet mortem, seu decuit innocentiae amore €pereuntem tranquillitas magna pereundi, ignoscite, quaeso, @1 €cunctationi, patientiae, morae: si me continuo occidissem, €tamquam parricida moriebar. €@@Neque est, P.C., quod excludi praemium putetis contra-€dictione patris. eximus per magnorum operum reverentiam €de necessitate parendi, et aut interim nobis magna venit €contra nominis huius potentiam de virtutum favore libertas, €aut obsequia peracta demum optione repetemus. non est, €quod vos resistentis moveat auctoritas; neminem invenias €mori volentem, qui non habeat aliquem vetantem: ille, cui €praesto non sunt pignera caritatis, lacrimis tamen audien-€tium et consolationibus et promptissima semper exhorta-€tione retinetur. parentibus vero circa liberos unus adfectus €est: favere vitae, timere mortem. non habent patientiam €nec iustae orbitatis, et inter supplicia [%nemo] poenasque €omnes tamen illis innocentes, omnes miseri sumus. ego, €P.C., communem hanc impatientiam senis accendo pietate, €reverentia. fieri non potest, ut se mori debere persuadeat €patri filius, propter quem se videtur occidere. @@Hactenus leges, hactenus merita virtutum; veniamus ad €necessitates. mori volo: ita [ut] non reddidi causas? ita non €ex hac destinatione sentitis, quicquid dici potest, quicquid €dici non potest? viderit, quid nos hucusque protulerit; hinc €incipit ratio, quod volo. fingite unum ex populo turbaque @1 €petere ius supremorum; non debet hoc vetari, quotiens ha-€bet causas, non potest, quotiens non habet. scilicet enim €verendum est, ne ad hoc inconsulte, ne temere levitas hu-€mana prosiliat, et credibile est, ut quicquid apud hominem €pro vita dici potest, ipsa sibi vita non dixerit? abite, gratula-€tiones, silete, blanditiae; quotiens iam putatis noluisse me €mori? primum hoc maximumque pro incolumitate hominis €natura commenta est, ut periremus inviti, et contra tot ad-€versos casus patientiae nobis aequanimitate succurreret. €inde est, quod inter luctus et desperationes foeda vivacitate €duramus. an vos me movere non creditis, quod iuvenis sum, €quod modo vitae voluptates, modo gaudia lucis ingressus €sum? quantopere mihi blanditur, quod publicis ex acie re-€portatus umeris laetitiam civitatis implevi! quotiens meher-€cule haec vulnera et rorantia hostili cruore arma conspexi, €animum supra necessitates erigo, supra fatum pono. sed €omnia mihi iam discussa, consumpta sunt, et honeste €pereundi ratione victa cesserunt. quid mihi amplius cum cor-€pore, quod oderunt oculi sui, cum quo cotidie properans €anima rixatur? non sunt mea membra, quae possim velut €hostis alicuius lacerare, confodere. homini, qui semel re-€nuntiavit rebus humanis, non redditur vita, sed tempus, et €ipsa cupiditas ratioque pereundi hoc ipso quo vetamur, ad-€crescit. felicior mehercules, qui moritur, antequam debeat, @1 €antequam velit; paene sero renuntiat vitae quisquis sic ad €exitum pervenit, ut hoc illum facere nemo miretur. ei tan-€tum debet mors negari, de quo non sufficit hoc poenae €genus, ut ipse se potius occidat. @@Nam quod lex iussit, ut moriturus redderet causas, quod €insepultum voluit abici, si sic properasset erumpere, ut non €nuntiaret hoc prius, non fateretur, fallitur, quisquis ideo €factum putat, ut teneremur in vita. illa vero non timet per-€eundi temeritatem, nec secretum doloris alieni libenter in-€quirit. sciebat illos non [aliter] ausuros proferre causas, €quos sceleris conscientia, quos maioris cruciatus metus in €suprema compelleret. igitur ne supplicia properato lucra-€rentur obitu, rursus in poenam nocentis insepulti corporis €revocavit iniuria. lex placida, mitis causas mortis reddi vo-€luit, non aestimari. €@@Possum igitur, P. C., publica quadam voce generis hu-€mani respondere quaerentibus causas mortis interrogatus, €at ego difficilius redderem vitae: quid iuvat, o misera mor-€talitas, animam per tot annos, etiam, si natura patiatur, per €infinita temporum spatia tristissimo corporis retinere com-€plexu? si cuncta gaudia nostra, si voluptates et quaecumque €ex hac universitate mundi vel sollicitant aspectu, vel blan-€diuntur usu, diligenter excutias, tota vita hominis unus est €dies. humiles prorsus abiectaeque mentes, quas non implent @1 €haec eadem semperque redeuntia. at qui honestis operatus €artibus sciat, quis finis bonorum, quae vera felicitas, num-€quam sibi videbitur praematura morte periturus, et lucis €causas ad animum mentemque referentium neminem coti-die vita non satiat. relaturum nunc me putatis, quanto plura €sint in hac aevi brevitate fugienda, comparaturum gaudiis, €prosperis metus, calamitates? illa, illa aestimemus, propter €quae fatigamus votis deos, propter quae brevem querimur €aetatem. nempe sunt vanitas, cupido, luxuria, libido. non €pudet propter haec ferre debilitates, luctus, spatia mor-€borum, et, cum liceat evadere, malle pati? finge tibi velut €ipsam proclamare naturam: 'receptus es in hoc pulcherrimum €mundi rerumque consortium et per succedentium vices in €ordinem mortalitatis natus bona nostra vidisti; admitte poste-€ros, cede venientibus.' nescis, te quanto diutius vixeris, tanto €magis impatientem perire? quantumlibet prorogentur tem-€pora, iungantur aetates, quandoque tamen non potest non €exitu perire miseri, qui moritur invitus. miraris, quod suprema €mea ipse praecipitem? numquid enim non hoc agunt singuli €dies? omnis nos hora per tacitos fallentesque cursus adplicat €fato, et in hac turpissima perpetuitatis cogitatione districti per @1 €exigua festinantis aevi momenta praemorimur. faciamus po-€tius de fine remedium, de necessitate solacium; exeamus €sponte, consilio, pleni securitatis, gratias agentes. solus vixit, €quoad voluit, qui mori mavult. @@Indulgete, quaeso, saevae tristesque causae, indulgete, €virtutes ut mori tamquam magno animo velim. ita non suf-€ficit ad maturandos exitus quod fortiter feci? infirmae pror-€sus terrenaeque mentis est, ut numeretis annos; ego, quae €felicissima vel lassitudo vel satietas est, virtute consenui. €quid adhuc inter accidentia fragilesque casus ago? homo €receptus in publicas gratulationes praesentiae humilitate €decresco: minores fiant necesse est diuturnitate, quorum €initia confirmavere successus. cum iam nec operibus nec @1 €felicitati possit accedere, cum fortuna ruere dementia est et €aetatem trahere pereuntem; nullos ego senes degere tur-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¤˜‹ˆŒpius puto, quam qui fortissimi fuerunt. vultis expectem, ut €putres artus foedet pudenda canities, ut sanguine membra €vacuata vix nitantur ad gressus, ut hae laudatae manus nec €ad cotidianae vitae ministeria sufficiant? quam miserum, €quam deforme est meminisse quod fueris, referre cicatri-€cum tuarum redundationes et frigidam praeteritorum me-€moriam, cum iam fidem membra non habeant, supra sua €facta rideri! festinato exire de saeculo debeo, dum alacre €corpus, dum spiritus viget, dum teneor, dum desideror, et €hoc volo deberi manibus meis, animo meo. favete, dii pari-€ter atque homines: mortem vir fortis inveni. est haec com-€munis mihi cum multis fortasse causa, sed veniamus ad €meam. @@Si mihi mathematicus denuntiasset damna membrorum, €gravem corporis perpetuumque languorem, ignosceres €tanta mala vel incerta fugienti. plus est, quod expavesco, €quod timeo; minatus est mihi manus meas meus animus, €nullumque voluit esse momentum, quo securus intrepidus-€que requiescerem. iussus sum vitam per anhelitus metusque €consumere. quis inter haec spei, quis consolationis est lo-€cus? mori debeo tamquam nocens, si mathematicus verum €dixit, tamquam miser, si mentitus est. €@@Quid, quod me futurum dixit parricidam? en quem mitta-€mus in experimentum, cui credamus! placet potius fu- @1 €turorum incerta[m] tractare ratione[m] quam ad diversas €persuasiones et ad loquacissima humanorum pectorum in-€genia variari[s]. parricidium dictus sum facturus; si possum €post hoc vivere, non sum innocens, etiamsi non fecero. €@@Interrogare mehercules hoc [2loco]2 libet vos, omnes li-€beri, omnes parentes: quem mihi post hanc denuntiationem €adsignetis animum? homo sum, cuius corpus iratum for-€tasse saeculo numen velut aptissimam facinori videtur ele-€gisse materiam, cui in primis continuo natalibus adsignata €est virtus pariter et facinus, omnium incredibilium diverso-€rumque pariter capax, omnibus difficultatibus novitatibus-€que sufficiens, sceleribus miser et, sine morte sua, nocens, €in quo debeatis ipsas quoque odisse virtutes. @@Nescioquae me prodigiosa feritas in patrem velut telum €aliquod casurumque pondus librat, inpingit. facinus me ma-€net, quod contra fidem est, quod profuturum mihi negatur €ut nolim cuius non tempus, non locus, non causa praedici-€tur. an mori debeam, vos aestimabitis; non debui nasci. €@@Sentit pater, quanta sit praedicti sceleris inmanitas, et €ideo temptat efficere, ut mathematicam artem non putetis, €ac modo contendit non esse fatum, et cuncta casu fortuito-€que decurrere, modo, etiam ut providentia regantur, non €posse tamen humana scientia deprehendi. dum utrumque €colligo, interim apud gravitatem vestram depono sensisse @1 €aliquid etiam patrem, cum metuit. ego mathematicum pro-€bavi dixisse verum, ille cre[2di]2dit esse dicturum. €@@Casune tibi, pater, haec diversitas videtur in corpus unum €dissentientibus solidata primordiis, ut summo vertice loca-€tus igneus vigor cuncta gravia calidi spiritus ardore suspen-€deret, profundus umor ad ima demersus, unde cotidie su-€perpositi caloris alimenta traherentur, terrenum pondus in €medio quanto superne spiritu, tanta penitus inanitate sub-€nixum librata mole consideret, ut saeculorum infinita series €per adsiduas temporum vices sua lege festinet? quid haec €fulgentium siderum veneranda facies? quod quaedam velut €infixa ac cohaerentia perpetua semelque capta sede conlu-€cent, alia toto sparsa caelo vagos cursus certis emetiuntur erroribus, ista credis passim fortuitoque disposita? rogo, €quid melius ratio fecisset? deus haec, deus, fabricator ope-€ris immensi, ex illa rudi primaque caligine protracta posuit €in vultum, digessit in partes. postquam dederat universitati €parem dignamque faciem, spiritum desuper, quo pariter @1 €[2omnia]2 animarentur, inmisit. inde est, quod quidquid na-€scitur, consociata numinis proprietate signatur et in totam €aevi sui brevitatem conpositum firmatumque sic accipit fu-€tura quasi vitam. haec credo, pater, terrori primis fuisse €mortalibus, mox admirationem consumpta novitate meru-€isse. paulatim deinde hoc, quod stupemus, animus ausus €diligenter adtendere in arcana naturae sacrum misit inge-€nium, et ex adsiduis observationibus notisque redeuntibus €latentium ratione collecta pervenit ad causas. miraris fatum €hominis posse praedici? defectiones siderum laboresque €narrantur, nuntiantur origo tempestatum, lassitudo ven-€torum, quod sidus immodicos solis ardores, quod severas €minetur hiemes, quid significent sparsi longius crines, quid €ardentius solito iubar, quid excussa flamma sideribus. non €invenio, quid esse possit certius verae artis ingenium quam €dicere quid futurum sit, fieri deinde quod dixerit. @1 €@@Quod si esse artem mathematicam probant natura, ratio, €experimenta, pater quoque, qui credidit consulendum, su-€perest, ut ostendamus verum dixisse de futuris, quem de praeteritis non possumus probare mentitum. accipite pri-€mam certissimae scientiae probationem: homo, qui de €partu consulebatur, non confudit turbavitque responsum, €nec per varias ambages indeprehensibilem sparsit errorem; €nihil ita locutus est, ut illud audientium interpretatio trahe-€ret dirigeretque, quo mallet. atquin in eo tota ratio fallendi €est, non dare consulentibus quod deposcant, sed caligine €magnaque promissorum vanitate suspensos sic dimittere, €ut, quicquid casus attulerit, putent esse praedictum. an scili-€cet haec fuerit ratio fingendi, quod dicebat usitata, commu-€nia, quae futurus pater facile crederet, libenter audiret? €'fortiter,' inquit, 'faciet filius tuus.' rogo, ubi magis desinit, €qui mentitur? sed quibus ille, dii deaeque, signis, quibus €impletus est notis, qui de parricida dissimulare non potuit, €cum quaereret pater! artem tantum mirari me, pater, pu-€tas? ego miror animum, stupeo constantiam. 'erit,' inquit, €'vir fortis_et parricida.' rogo, quae ratio fallendi est ea €[2a]2dicere, propter quae nec prioribus debeat credi? in par-€ricidio quod prospiciebat mathematicus, haec sola ratio fuit €mendacii, ne praediceretur. €@@Fero tamen, ut quis in aliis consultationibus decipi possit; €at errare de futuro parricida non magis mathematicus pot- @1 est quam pater interrogare. omnes, sicuti apud sacrae artis €antistites satis constat, animae proprietates et futuras men-€tium corporumque formas ex illorum siderum qualitate, €quibus in ortu suo %cuncta% gignuntur, accipiunt. aliquis €vagi numinis errore perstrictus est: vitam transiget ille dis-€cursibus. placida conceptum stella signavit: erit modesta €lenitate conspicuus. ardens nascentis horam sidus accendit: €viribus pariter moribusque flagrabit. . . . languido iam ver-€gentis in proclive mundi: hebescentibus tardior membris €similis senectae iuventa pigrescet. iam si cui principalium €deorum fulgor inluxerit, in populi consurget imperium. €credo mehercules in illum natalem monstri mei diem ira-€torum numinum conspirasse violentiam sedemque prodi-€giosi spiritus conlato pariter igne pressisse. si verum est post €vetusta saecula et innumerabiles annos reddi rursus aliis €corporibus animas, fortassis in me renatus sit aliquis ex illis, €quorum scelere violatus dies mundum subito mutavit, quos €[2per]2 maria terrasque fugientes furiales faces et ultricum €dearum terror agitavit. €@@Necesse est et maiores notas ventura praemittant, quae €non temere nascuntur. sic futuras tempestates pelagi fragor @1 €et conscium nemorum murmur enuntiat, sic periturorum €fata populorum ardentes caelo faces et crinita siderum flamma praecurrit. praedicebar bello, monstrabar armis, €agebat ante se ventura feritas publicas calamitates, et om-€nium malorum consummatione parricida ponebar. at si €nunc ista putet aliquis fortuito, non arte sentiri, possit for-€tasse casu evenire, quod futurum sit; non potest casu fieri, €quod praedictum est. ecquando umquam, pater, explicuit €manifestius ullius fati necessitatem totus ordo responsi? €'vir,' inquit, 'nascetur;' evenit. 'educabitur, quamvis prae-€dictus sit;' accidit. 'perveniet ad iuventae robur;' adolevi. €'viribus erit conspicuus;' eminui. 'aderunt bella;' venerunt. þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¤˜‘ˆ‹'ibit in aciem te volente;' misisti. 'fortiter faciet;' feci. 'erit €parricida;' si vixero. €@@Si, pater, tamen secretae profundaeque artis ratio red-€denda est, nonne habere tibi grande consortium praedicti €videtur ipsa diversitas? virum fortem dixit et parricidam: €vicina sunt haec, etiam ut dissimilia, paria viribus, etiam ut €mente dissentiant. quid enim me aliud notabilem fecit in €bello, quam quod non parco caedibus, cruore non satior, €exultans super stratorum corporum strages, palpitantibus €adhuc cadaveribus alacer insisto? virtutis sunt ista, cum ho-€stis contigit; pax est, quae nos deprehendit, et cum iusta €grassandi materia consumpta est, in facinus necesse est @1 €otiosus ardor erumpat. ecce iam rei publicae praebita est €quies; mihi tamen plurimum est cum gladio meo: totis die-€bus tracto ferrum, ad arma respicio, tela mea laudo, admi-€ror, adloquor. crede, pater: et parricidium tam facile est €quam fortiter facere, cum utrumque de fato est. @@Sed quousque ratione colligam, quod exitu iam probatum €est? quod nullis mathematicus dixit ambagibus, nullis dissi-€mulari artibus potest. partem responsi futuram in alio opere €iam vidisti, et, quod praecipue torquet animum, fides scele-€ris virtus fuit. explicata est auctoritas responsi, cum de duo-€bus praedictis unum factum est, nec possis de veritate dubi-€tare, quotiens cum incertis experimenta consentiunt. in re-€sponso, cui cuncta cesserunt, fieri non potest, ut hoc solum €falsum sit, quod novissimum est. €@@'Non potest,' inquit, 'fieri parricidium.' vis mirer, pater, si €non creditur futurum, quod, etiam cum factum est, vix cre-€ditur? falleris, si adversus praedictas necessitates sufficere €credis, quod ego bonus filius sum, quod tu optimus pater. tu €non mereris %scire, credo, ego utique nolle me scire%; quid €est ergo fatum, nisi quod fit et non habet causas? 'quemad-€modum ergo,' inquit, 'istud vitari potest, si fieri necesse €est?' scilicet hac sola ratione, ut mors inter facinus homi-€nemque ponatur. vincitur, pater, fatum, si resistas, vincit, si €contempseris. ago quin immo gratias hoc solo nomine cru- @1 €delissimis fatis, quod maximum facinus non in prima aevi €mei parte posuerunt, quod praemissae sunt ante virtutes, €magnorumque operum prior ordo defluxit. potest, puto, €caveri parricidium, quod et praedicitur et novissimum est. @@Fingamus, pater, mathematicum de hac sola vitae meae €parte mentitum; quid tanti est, ut credam ista et vivam? €'occidi non potest pater'; sed quid refert, si difficultas ista €non est salva animo meo? excedit omnem calamitatem in-€nocentiae suae non credere, diebus ac noctibus timere, su-€spectum habere animum suum, calumniari manus, incau-€sare visus et parricidalem agere cogitationem. maior mihi €ratio moriendi est, si parricidium fieri non potest, et ego me €credo facturum. quem tu mihi, pater, imperas laborem, €quam asperam exigis patientiam! horreo oscula tua, ne se-€niles artus nimium gravis amplexus elidat. non sustineo eos-€dem expetere convictus, ne, quos porrexerim cibos, venena €fiant. timeo eiusdem peregrinationis adire comitatum, €omne fugio secretum, ne quid fortuna, ne quid afferat ca-€sus. quousque timebitur animus? mors mihi praestare pot-€est, ne parricidium faciam, mors, ut videar nec fuisse fac-€turus. sed me infelicem, quam multa sunt, quae timere de-€beam etiam citra animum meum! unde scio, an expulsum €me repente sensibus meis aliqua magni discriminis imago €raptura sit? prosilibo fortasse, tamquam sequor classici vo-€cantis instinctum, tamquam me ruentis patriae fragor et €vociferatio captae civitatis exciverit. me sane custodire pos- @1 €sum, sed unde scio, quid adferat nox, casus, error? mathe-€maticus hoc non futurum dixit, ut vellem, sed ut occiderem. @@Tu quoque, pater, quanto graviores passurus es ex ipsa €dissimulatione cruciatus! felicius illud prorsus est, palam €odisse quem timeas. cum bene in osculis meis amplexibus-€que requiescas, subeat necesse est tacitas cogitationes prae-€dicti periculi metus, et, licet componatur ad fortem super-€bamque constantiam, naturalis tamen hominis infirmitas €potest tam percussorem timere quam mortem. explica nos, €pater, tam misero tristique conplexu et longissimas sollici-€tudines brevi recide patientia; minus indignum est, ut mo-€riar, si innocens futurus sum, quam ut vivam, si parricida. €@@Denuntio tibi, pater, et de suprema necessitate confiteor: €iam non sunt meae potestatis hae manus; non regere dexte-€ram, non retinere sufficio. venit ille nescioquis ardor, non €sentio, non intuentur oculi. tunc omnia incipio scire, cum €gesta sunt. quid? tu me lacertorum viriumque beneficio €stravisse nuper hostes putas? quantum dicuntur narrasse €captivi, nescio quem in me monstruosi vultus horruere con-€spectum. non tela iaciebam, non iaculabar ictus; furialibus €miser facibus ardebam, et pectus istud non lorica, non fer-€rum, sed diri serpentium clauserant nexus. non fuit illud €pugna, non acies: in bello parricida vincebam, excesserunt €opera mea humanarum virium mediocritatem: quicquid @1 factum est, rabies, insania fuit. praedico, testor: non ego €parricidium faciam, non ego fortiter feci. €@@Quod si ulla ratione casuve effici potest, ut praedicta non €fiant, fidem vestram, P.C., ut mihi potius innocentia quam €fato debeatur: ego dicar expugnasse constitutionem, fre-€gisse vincula necessitatis, mea pietas, mea laudetur integri-€tas. dii non sinant, ut inter me responsumque decernat €exitus; mathematicum vincere malo quam reprehendere. €@@Quid nunc agam, P.C., quemadmodum me vir fortis ad €preces, quemadmodum parricida componam? dicam 'mise-€remini', dicam 'succurrite'? sic rogari contra mortem solet. €novo mihi inauditoque opus est ambitu: % malorum% nisi €morior, periclitor, ideo videor causas reddidisse, ut contra-€diceret pater, et, si bene novi malignas interpretationes, €non exitum captasse dicar sed excusationem. explicate per €fidem miseri pudoris aestum! numquam videbitur mori vo-€luisse parricida, si vixerit. @@Ad tua nunc genua porrigo, optime pater, has, si vis, €tantum fortes manus. per ego, si fas est, quicquid feci, per €hanc ipsam mei caritatem, qua me nondum timere coepisti, €miserere, filium pietate pereuntem ne velis exitum facere €parricidae. praesta mihi patientiam, qua me modo bello €credidisti. finge nos in ipso prosperi Martis cecidisse con-€plexu confectumque magnis vulneribus cadaver adferri. re-€linquo tibi pro me omnes [2liberos, omnes]2 parentes. hunc, @1 €quo nos retinere voluisses, in suprema mea transfer adfec-€tum, tuis manibus compone corpus, exstrue rogos, funeri €iusta persolve. deinde cum iam novissimis osculis supremo-€que discedens satiatus fueris amplexu, tunc te fas st subla-€tis ad caelum manibus proclamare: 'mathematice, mentitus €es!' @@Reddidimus causas, peregimus preces. reliqua vos, ma-€nus, vos adiuvate, cives. non ut liceat mihi mori; licet istud, €etiam ut negetis. vir fortis commendo vobis exitum meum. €si non continuo letale vulnus inpressero, si non cum san-€guine totam animam properans ictus egesserit, adiuvate €dexteram, deprimite telum et ante omnia detinete patrem. €nescio quam longe manum sparsurus sit fugientis animae €dolor, quo cadat extractus mucro visceribus, in quem se €collabentis corporis ruina praecipitet. vultis scire, quantum €debeam timere victurus? metuo, ne patrem, dum morior, €occidam.  Ÿôÿ@@@@{1Aeger redemptus}1 Ÿðòÿ&7Liberi parentes in egestate aut alant aut vinciantur&. €Quidam duos filio habebat, frugi et luxuriosum. peregre @1 €profecti sunt capti a piratis. luxuriosus languere coepit. €ambo de redemptione scripserunt. pater universis bonis in €[2n]2ummum redactis profectus est. dixerunt illi praedones €non attulisse illum nisi unius pretium, et eligeret utrum €vellet. aegrum redemit. qui, dum revertitur, mortuus est. €alter ruptis vinculis fugit. alimenta poscitur. contradicit. ‘Quamvis, iudices, in tanta malorum continuatione iam po-€teram nihil ex accidentium meorum novitate mirari, nul-€lumque mihi reliquerint inpatientiae genus adversa, quae €de solaciis remediisque creverunt, confiteor tamen hoc so-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¥…lum me prospicere nullo metu, nulla tristium recordatione €potuisse, ut post piratas, orbitatem, famem hinc quoque €calamitatibus nostris pondus accederet, quod reversus est €filius meus. vivebam miser, ut hunc viderem, solaque super-€stitis expectatione suspensus avidissimam moriendi cupidi-€tatem contentiosa mendicitate fallebam. pudet persuasio-€nis! redisse se iuvenis adfirmat, ut vindicaretur morte fra-€tris, ut patris orbitate gauderet, nec intellegit maiorem se €factis meis auctoritatem hac indignatione conferre; nunc €magis sentio, quantum facinus fuerit aegrum non redimere: €queritur se relictum, qui potuit evadere. utcumque igitur, €iudices, poteram redemptionis illius reddere de praesenti €iuvenis impietate rationem, et mihi crudelitas ista praesta-€bat, ut filium viderer elegisse meliorem, non utor tamen @1 €occasionis huius invidia, nec quicquid miserae pietatis inpa-€tientia feci, querela malo defendere. ego vero tunc non €mores liberorum mentesque tractavi, nec mihi in illa tristis-€sima condicione succurrit de conparatione consilium. sola, €quid facerem, necessitas, sola iuvenum meorum adversa €suaserunt. ex duobus liberis neutrum magis amat, qui redi-€mit aegrum. @@Illud plane, iudices, ultra omnem malorum meorum fa-€teor esse tristitiam, quod hac asperitate iuvenis, hoc inopiae €squalorisque despectu famam optimi fratris incessit. homi-€nem, qui piraticum carcerem, qui praedonum vincla discus-€serat, decuerat, ne voluisset aliter reverti. ex quo se nobis €tanto virium labore restituit, poterat eius quoque admira-€tionem mereri, qui pretio paulo ante cessisset. dii immorta-€les, quam laudem, quem gloriae favorem inpleverat, si pasce-€ret patrem, [2qui]2 redemerat fratrem! €@@Relaturus vobis, iudices, ordinem hic malorum meorum €[2et]2 eventum, quem nemo tam crudelis, nemo tam saevus €audiet, ut me non pascat, hunc ante omnia, qui se queritur €in fratris comparatione damnatum, secreti doloris indigna-€tione convenio. quid agis, impotens, superbe? tu nescis, €utrum fuerim redempturus ex duobus sanis, ex duobus ae-€gris? habui enim, iudices, filios diversissima mentium corpo-€rumque qualitate compositos, et, sicut mox probavit saeva @1 €captivitas, in totam dissimilitudinem vitae quoque genere diductos. hic namque robustus ac patiens, non molliri pro-€speris facile, non accidentibus frangi, et quem de volup-€tatium gaudiorumque contemptu scires parem quandoque €fortuitis; traxerat ex firmitate mentis magnam protinus et in €membra constantiam. ille vero pariter in laetitiam metus-€que resolutus, alienus a curis, sollicitudinibus impar, delica-€tus, impatiens, et iam similis aegro. sed apud patris affectus €haec ipsa liberos dissimilitudo iungebat, et erat quaedam in €inaequalitate caritatis aequalitas, quod hunc %serie% lauda-€tumque semper, illum iam quadam miseratione diligerem. €quid profuit individua pietas? erat etiam me nolente mani-€festum, utrius magis colloquiis, magis laetarer aspectu. velit €nolit, iudices, ipsa quoque querela iuvenis, quid de patris €fateatur animo, probat: irasci quod non sit fratri praelatus €aegro, impatientia est hominis, qui magis ametur. accipite, €iudices, maiorem pietatis aequae probationem: filium nec €peregre dimissurus elegi; iunxi fratrum artavique comita-€tum, et utroque patris latere nudato visus sum mihi magis €habiturus utrumque mecum, si pariter essent. hanc apud me €iuvenum aequalitatem etiam in calamitatibus fortuna serva-€vit: uterque captus est, ambo de redemptione scripserunt. €dissimules licet, iterum tamen et inter adversa persuasio-€nem carioris invenio: in captivitate communi, puto, minus €speravit ille de patre, qui languere coepit. @1 @@Tu mihi nunc, impotentissime iuvenis, tu, quaeso, re-€sponde, quid aliud facere debuerit pater duos redempturus. €cunctas facultates in pretia collegi; rus, servulos, penates et €omnia viliora properantius, festinatione perdentis addixi, €et, ultra quam non potest excogitare summus adfectus, nihil €senectuti meae, nihil dubiis casibus (pro inconsulta pietas!) €nihil neque illis reservavi, quos redemissem. quantum, iudi-€ces, ad piratas tulerim, scire potestis ex hac fame: fuerit €pretium licet exiguum parvumque, dum totum. fingite €quamlibet divitem, quamlibet pauperem patrem: nemo um-€quam plus pro liberis dedit, quam qui sibi nihil reliquit. €@@Utrumne igitur, iudices, nemo mortalium habet pretium €plurium liberorum, an piraticae feritatis ingenium est in €captivorum taxatione solos aestimare redimentes? dii im-€mortales, quam arrogans me pirata, quam superbus exce-€pit! 'parum,' inquit, 'attulisti, senex; languet alter.' quid ego €a diis hominibusque merui, quod mihi non redditurus €utrumque non ipse potius elegit? saevus et humani doloris €artifex negavit a me duos posse redimi, deinde, ut hoc tri-€stius, ut difficilius esset, redditurum se dixit, utrum maluis-€sem. vides, iuvenis, quamtum pietati meae testimonium red-€diderit ipsa crudelitas: condicio non ponitur nisi duos re-€dempturo. €@@Expectatis, certum habeo, iudices, ut in tristissimae ne-€cessitatis positus abrupto ad aegrum continuo propera- @1 €verim. quis non putet audita condicione vincula me statim €detraxisse languenti? oderitis licet confessionem meam, de-€liberavi. tenuit inter illos inexplicabiles doloris aestus, quam €longum tenuit pietas misera consilium, et, quod numquam €satis manibus filii, numquam satis excusabo conscientiae meae, non statim mihi ille deficiens unicus fuit. dissimules €licet, orbitas, ego mihi plurimum morbis, plurimum videor €adiecisse languori cunctationis mora, et sensit infelix, quid €in electionis huius necessitate fuerim neutro languente fac-€turus. tandem, quod solum habebat ambitus genus, despe-€ratione praevaluit: accepi, fateor, illum, qui solutus quoque €non sequebatur, quem non gaudium redemptionis, non lae-€titia praelati, non hortantis erexit patris amplexus. si esset €in rebus humanis ulla clementia, merueram etiam de pira-€tis, ut mihi duo redderentur. €@@Utinam, iudices, iuvenis illius vita praestaret, ut videretur €non periculi miseratione sed caritate praelatus! me infeli-€cem, quod bonam habeo causam! explicuit iustitiam com-€parationis, qui decessit etiam redemptus, et in perituro filio €nihil aliud electum est. in quo fui miser famae periculo! €filius meus languore defunctus est; tamen pater occiderat €aegrum, si reliquisset. videram continuo, iudices, in carcere €illo, quantum promitteret constantia hominis, quem non €captivitas, non expectatio patris, non fratris fregisset infir-€mitas, nec inmerito cuncta de fortissimo iuvene speravi, si €fuisset ad omnes conatus explicato languente liberior. tan- @1 €dem miseros fortuna respexit, et, puto, contra praedonum €commota feritatem ipsa consensit, ut nobis quem negave-rant, non abstulissent. non quidem mihi, iudices, arrogo €temporis illius providentiam; nihil me fateor fecisse consi-€lio. potest tamen utriusque iuvenis exitus necessitatibus €meis adsignare rationem: periit quem redemi, reversus est €quem reliqui. €@@Invenisse te putas, iuvenis, patrem cibos et alimenta po-€scentem? quaerebam pretium tuum. testor clementiam €mitissimae civitatis: hae preces, hic rogantis ambitus fuit: €'miseremini, date stipes, indulgete, conferte! repetendus est €ille, qui redimi maluit fratrem.' sed et hac te decebat rever-€sum proclamare voce: 'erige vultus, pater, attolle tristitiam: €vindicati de saevissimis praedonibus sumus; duos rede-€misti'. €@@Alimenta posco_poteram non adicere filium pater, sed €mendicus hominem, sed iuvenem senex. quis enim magis ex €ipsis rerum naturae sacris venerandisque primordiis de-€scendit affectus? quid etiam [2non]2 inter liberos ac parentes €tam commune, tam publicum, quam ut alicuius famem pro-€ximus quisque depellat? voluit nos ille mortalitatis artifex €deus in commune succurrere et per mutuas auxiliorum vices €in altero quemque, quod pro se timeret, asserere. nondum €hoc caritas est, nec personis impensa reverentia, sed simi-€lium accidentium providi metus et communium fortuitorum €religiosus horror. in aliena fame sui quisque miseretur. sic €cibos obsidio partitur, sic inopiam pariter navigantium fre- @1 þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¥–ˆšquenter unius alimenta paverunt. hinc et ille venit affectus, €quod ignotis cadaveribus humum [2in]2gerimus, et insepul-€tum quodlibet corpus nulla festinatio tam rapida transcur-€rit, ut non quantulocumque veneretur aggestu. @@Parentibus vero liberi non praestatis alimenta, sed reddi-€tis. quanto, dii deaeque, breviora, quanto minora pro tot €infantiae, tot pueritiae sumptibus, tam variis vel absti-€nentissimae iuventutis impendiis! si mehercules hoc quoque €officii genus natura permitteret, bene pro deficientibus ali-€quid et vita vestra dependeret, iterumque ex illa, quam €traxistis, anima portio brevis in suum rediret auctorem. vul-€tis scire, quantus nomini nostro debeatur affectus, quanta €veneratio? non est beneficium quod pascitis, sed est facinus €quod negatis. €@@&7Liberi parentes alant.& pudet sacrorum nominum, pu-€det religionis humanae: hoc ergo lex erit? quid imprecer €homini, qui primus fecit, ut pietate[2m]2 iuberemus! &7liberi €&7parentes alant.& o crudele factum, o numquam tristior fa-€mes! ita pascit ille, qui cogitur? 'non meruisti,' inquit, 'acci-€pere.' discede, pietas, quiesce paulisper, infirmitas. %remu-€neranda sit. primum lex severissima est, ut fortius alimenta €poscantur. perdiderunt pulchritudinem sanctitatemque na-€turae, qui putant illis parentibus iura succurrere, quibus €apud liberos salva est de mutua caritate reverentia; collisis @1 €prospexere pignoribus, et inter tam venerabiles affectus hoc €quoque dignum providentia fuit, ut aliquid et odia praesta-€rent. quereris, irasceris, et ideo iuberis. expectandum est €videlicet, ut liberorum parentumque concordiam perferant €totius merita vitae, et ut pietas, natura, sanguis accipiant €cotidie tamquam amicitiae nexum, et, nisi vos promerueri-€mus obsequiis, adulatione, patientia, natales ortus et pi-€gnora prima perierunt? @@Si vultis, iudices, ut huic nomini salva sit in omni perso-€narum diversitate veneratio: bonum patrem filius alat, lex €malum. non faciam hanc rerum naturae, non faciam con-€tumeliam legi, ut excusem vel pessimum patrem, ut sacro €nomini temptem gratiam petere de venia. sim licet crudelis €ac saevus, filium tamen diutius amavi. clauserim paternos €penates, de testamento, de spe successionis expulerim, one-€raverim vinculis manus, foedaverim membra verberibus; €persolvi gratia non potest nec malo patri. arrogans, impo-€tens sum? nolo cotidie mereri, quicquid mihi deberi coepit €primo die. 'facilis, mitis, indulgens' vocabula sunt ista mino-€ris affectus; propter haec aleretur amicus, pasceretur extra-€neus. vestrum quin immo crimen est, quod interdum aliud €sumus, et, unde manifestum est diversitatem nostram ve-€nire de moribus liberorum, non invenias asperum patrem €nisi iam peccantis aetatis. quid ais? rigidus, immitis sum? €ideo pasce tantum, pasce, non ultra. malo pro reverentia €nominis nostri quicquid praestatis inviti, et cum alitur pater, €quem quereris indignum, accipere mihi videntur omnes pa- @1 €rentes. si vis, affectum debes, sin minus, necessitate servitu-€tem, patientiam. non tamquam pater alitur, qui tamquam €bonus amatur. @@Sepone, iuvenis, differ querelas; tunc irasceris, tunc obi-€cies mihi, cum prosperitatium, cum secundorum officia de-€poscam. non talis ad tua genua provolvor, ut aestimandus €sim. nulli malus est pater, cum esse coepit infelix: aspicis €collapsum et ex omni calamitatium genere miserum et, ul-€tra quod accidentium mensura non exit, in orbitate mendi-€cum. riget squalidi capitis concreta canities, vigor pristini €vultus vacuis luminibus intabuit, et per obstantium crinium €inluviem tenuis arentium iactus oculorum. haeret adstricta €nudatis ossibus cutis, et, in fame sua homine consumpto, €iam membra sine corpore. iterum bonus sum, in pristinam €religionem de calamitatium honore restituor. adeone non €habent haec ipsa supplicia poenas, quod posco, quod rogo, €quod mendicus sum filii mei? et quanta, dii deaeque, non €possunt pro nobis impetrare leges! quanto plura sunt, quae €negantur, cum praestant inviti! non exigo, ut tuis manibus €porrigas cibos, ut consoleris, ut foveas; proice, quod ra-€piam, abice, quod colligam. genus ultionis est pascere nec €misereri. €@@Si tamen, iudices, fas est impietatis huius ullas accipere €causas, et filium, qui non alit, putatis reddere posse ratio- @1 €nem, aestimate per fidem, quod sit facinus illud, cuius €ultionem debeat exigere aliquis de fame patris. 'captum €me,' inquit, 'non redemisti.' quis non putet queri de filio €patrem? quemquamne dicentem feram: 'nihil tibi debeo, €quia mihi vitae lucisque beneficium semel praestitisti, quia €hunc spiritum, hoc corpus non ex indulgentia tua rursus accepi'? iniquissima magnorum condicio meritorum est, si, €quicquid non fuerit adiectum, de prioribus perit, et pessimo €exemplo gratiam praeteritis auferunt reliqua cessantia. non €redemi? non tamen ideo minus est, quod in hunc te divi-€norum humanorumque conspectum de nostra protulimus €anima. maria terrasque, infatigabiles siderum cursus et €cuncta sacro fulgore lucentia nos, ut fruereris, ostendimus; €has, quas subtrahis manus, haec verba, quae negant, de €meo spiritu, de meis visceribus hausisti. gaude potius, ex-€ulta, quod tibi patris asperitas praestat boni filii iactatio-€nem; solus habet, quod imputet patri, qui queritur et pascit. €@@Quam multa, iudices, huic querelae respondere poteram, €propter quae filium salva pietate non redemissem! quis non €acciperet excusationem, si dicerem: 'impediit quamvis pro-€perantem senectus, inopia, languor. pretium non tam festi-€nanter inveni. explicare non potui navigationem iuvenibus €quoque fratribusque difficilem; solus ac senex non illa, qua €speraveram, prosperitate direxi. per quos metus, per quae €peregrinationis incerta properavi!' remove, iuvenis, indi-€gnationem; nihil plus pro filio factum est, quem recepi. non €fortunam tibi debeo sed affectum, non exitum sed volunta- @1 €tem. pro duobus pretia contraxi, pro duobus maria con-€scendi, pro duobus genua tenui. rogo, uter magis amaretur, €si mihi piratae duos reddidissent? @@Age tu nunc, iuvenis, ad faciendam inopiae patris invi-€diam, si videtur, exclama: 'famem obtendis, ad quam luxu-€ria prodigarumque voluptatium continuatione venisti. ex-€hausisti senex census in pretia meretricum.' quamquam et €huic iubetur necessitati pietas vestra succurrere, et lex, €quae inopem, quae patrem nominare contenta est, filium €non remisit ad causas. quid vero, si in educationem, in dis-€cursus, in pretia vacuatus sum? excedit omnem scelerum €comparationem patrem mendicum facere nec pascere. €@@Temptat, iudices, hoc, quod non est redemptus, ampliare €alia iuvenis invidia: 'fratrem,' inquit, 'mihi praetulisti.' fa-€teamur paulisper hoc crimen, agnoscamus hoc nefas: impu-€dentissime generis humani, tu non feres, ut frater tuus vel €magis ametur? vides enim, praelatus est tibi nescio quis €affectus, possident caritatis tuae locum pignora de minori-€bus sumpta nominibus; ille nempe, cuius aeque spiritus de €visceribus his trahebat ortum, qui patrem vel solus imple-€ret. pessimus est mortalium, qui amari fratrem suum sine €sui caritate putat. tu custodies, utrum frequentius osculer, €utrum stringam magis artiore complexu? non est hoc [2cari- @1 €tatis]2 impatientia, nec circa patris adfectus sacra de pietatis €contentione rixa; eum tantum fratrem putes amari magis, €quem non ames. €@@Falleris, iuvenis, longeque te ab intellectu rerum naturae €seposuit prava persuasio, qui putas ex paternis affectibus €filio perire quicquid in altero de necessitate praeponderat. par est in omnes liberos eademque pietas, sed habet in €aliquo plerumque proprias indulgentiae causas, et salva ca-€ritatis aequalitate est quiddam, per quod tacito mentis in-€stinctu singulos rursus tamquam unicos amemus: hunc pri-€mus nascendi locus, illum gratiorem propior fecit infantia; €alium laetior vultus et blandior osculis amplexibusque fa-€cies; quosdam magis severitas probitasque commendat; in €quibusdam diliguntur impatientius calamitates, et damna €corporum debilitatesque membrorum notabilius misera-€tione complectimur. salva est tamen universitas, cum, quic-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¥˜Œˆ‹quid in ali[2qu]2o cessare creditur, in altero restituit alter €affectus. securus sis: non intercidunt ista, non pereunt, sed €invicem vincunt, praevalent, cedunt. filio non potest prae-€ferri nisi [2miser]2 filius. €@@Blandiar, iudices, paulisper calamitatibus meis, et sic €agam, tamquam apud piratas invenerim utrumque sanum. €attuli sine dubio pretium duorum, sed utrumque praedo €non reddit: offert electionem. suadete, quid faciam; quid €dicitis? ita pietas est abire, discedere, irasci scilicet, queri et @1 €invidiam facere piratis? vos interrogo, liberi, vos, parentes: €non ergo facinus est ideo neutrum redimere, quia utrumque €non possis? egregia pietas aequare liberos iustitia despera-€tionis, et ex hoc, quod succurrere non contingit duobus, €orbitatem facere totam! tu vero, senectus, accipe quicquid €datur, accipe quicquid offertur, dum hoc saltem feritati li-€bet, antequam inpatientia tam saeva crudescat immanitas. €interim multa possunt afferre casus: sperare licet, [2fili]2, €repeteris, sperare [2licet]2, pater, fortassis evadat. quaecum-€que explicari coacervatione non possunt, per partes vices-€que servantur, et facilius est divisa subtrahere, quorum ma-€gnitudo laborat in solido. @@Quantum intellego, iudices, filius, cui profuturum non €erat, ut [2non]2 eligerem, hoc solum ferre non potest, quod €redemptus est frater. quis hanc, iudices, impudentiam fe-€rat? obicit mihi, quod ullum de liberis meis potuerim facere €discrimen, deinde queritur non se potius electum, et, cum €fratri praeter eiusdem nominis par ac simile consortium €reverentia quoque languoris accesserit, indignatur apud af-€fectus patris non eam praevaluisse partem, in qua tantum €filius erat. non invenio, iudices, quemadmodum effugere €potuerim criminis huius invidiam, si hunc potius recepis-€sem. patri, cui utrumque pirata reddere nolebat, redimen-€dus fuit aut aeger aut neuter. @1 €@@'Quid, quod,' inquit, 'etiam luxuriosum praetulisti?' €parce, iuvenis, maledictis, parce conviciis; reliquistis haec €nomina. domi erunt ista vitia, domi erunt istae virtutes, sed, €dum fueritis reversi, interim nihil aliud estis quam fratres, €quam liberi mei, duo captivi, ambo miseri, et diversitas €vestra de calamitatium societate consumpta est. vides, €quam nefas sit alterum ex vobis mihi esse viliorem; pira-€tarum non interest, uter eligatur. dic nunc: 'luxuriosum red-€emisti.' €@@Comparatione vestra, iuvenis, [2si]2 circa patrimonium ho-€noresve contenderes, et ego proclamabo: vicisses. sed ven-€tum est illuc, ubi non probitas, non mores aestimantur, et €de corporibus sola taxatio est. unde tristes toleraret casus, €ferret sordes vinculorum, piraticam famem iuvenis, quem €torquere solebat nostra frugalitas? unde et in illa solitudine €carceris dur[2ar]2et animus convictibus semper comitatibus-€que laetatus? expecta tu, quem decet honesta patientia, €laudabilis labor, qui tibi difficultatium reddis ipse rationem. €tu differris, luxuriosus relinquitur. €@@Quid ais? praetuli illum, de quo soli tibi querebar, quem €cum vellem castigare, reprehendere, te solebam laudare, @1 mirari? exaggera, quantum voles, vitia fratris, luxuriosum, €perditum voca, dum scias te sic magis probare non animum €fuisse patris, sed de calamitate rationem. ille eligit, qui reci-€pit ante meliorem. sed parce, quaeso, iuvenis, adversorum €interpretationi. non est electio alterum recipere, cum pre-€tium attuleris duorum; discrimen illud [2inter vos]2 non ego €sed pirata commentus est. quicquid [inter vos] in alterutro €fecero, affectus est, quo duos amo, et homo, apud quem €filius sola praevaluit gratia calamitatis, non fratrem tibi €praetuli, sed quod in te fratri praetulissem. consilium hoc €putas fuisse patris? fortunae est, qua capti pariter estis, qua €decubuit alter, qua non convaluit redemptus. cum propter €duos venerim, quod altero mihi pirata cessit, idem est ac si €mihi neutrum reddidisset. €@@Sed quousque facti mei dissimulabo rationem? aeger €electus est. responde[te] nunc, si videtur: 'luxuriosus, perdi-€tus fuit.' parcamus, quaeso, memoriae, revereamur su-€prema cineris; paeniteret me fortasse, si viveret. iterum ac €saepius, iudices, necesse est ipsa criminis mei voce defen-€dar: aegrum redemi. non habent profecto, non habent dis-€crimen liberi nisi de calamitate, et inter homines, quos na-€tura pietatis aequavit, differentiam nisi de dolore non expli-€ces. non cum usu nunc vestro, non cum moribus loquor: ille €anhelat, illius sunt lassa suspiria, ad illum serius veni. exco- @1 €gitasti rursus, fortuna, quod supercresceret caritati, quod €posset sacris nominibus accedere; hic solus maior affectus €est quam filios amare: filii misereri. @@Me quidem, iudices, si quis interroget, condicio illa non €fuit vera, non simplex, habuitque piraticae feritatis inge-€nium: aegrum mihi non licuit relinquere, licuit eligere. an €fas fuisse credis, ut iuxta moriturum tu reddereris, et homi-€nes eius immanitatis, ut possent liberos cum patre partiri, €paterentur eum sibi relinqui, quem periturum ex hoc pro-€babant, quod illum pater non eligebat? temptata est misera €pietas, et placuit hoc quoque addi calamitatibus nostris, ut €onerarer pudore condicionis partes non habentis. cum in €comparatione sani aeger offertur, ideo ponitur, ut eligatur. €@@Superest, nisi fallor, iudices, ut, cum sibi praelatum fra-€trem queratur, aestimetis, utri tunc magis debuerit pietas €nostra succurrere. est quidem, iudices, humanae infirmitatis €ista natura, ut ex omnibus accidentibus gravissimum putet €quisque quod patitur; et, cum aliena cogitationibus, nostra €dolore tractentur, necesse est apud impatientiam sua[m] vel €minora praevaleant. languor est tamen, languor, cui merito €cesserint cunctae calamitates, in cuius comparatione conso-€lari se potest genus omne miserorum. stringat licet manus €saeva captivitas, profunda carceris nocte membra claudan-€tur, datur tamen collidere catenas, artus extrahere nexibus, €et habet aliquid aequanimitatis cum poena sua posse rixari. €saeviunt regna tormentis, bella vulneribus, sed levius adficit @1 €quicquid viribus feras, et, cum in plenum adhuc sanguinem €adversa ceciderunt, repugnantis roboris colluctatione vin-€cuntur. quos cruciatus compares, quem dolorem, cum peni-€tus visceribus immissa tabes cotidie aliquid ex homine prae-€mittit in mortem, cum cibos, haustus et omnia blandimenta €vitae fames fastidit et poscit? desiderare assidentium offi-€cia, dehinc ferre non posse; gravari quos appetieris attac-€tus; per totum cubile corpus velut super ardentes exagitare €flammas; lux fatigatis luminibus gravis, vox sola de gemitu. €cum ex duobus capitivis languet alter, una est inaequalitas €patris eligere sanum. @@Retuli, iudices, usque adhuc in penatibus suis, iuxta pa-€rentes propinquosque languentem. o carcer, o morbi, quem €vos non [2con]2ficitis aegrum? et non ille carcer, quem se-€veritas legum, quem potestatum iustitia commenta est. non €possunt humani metus, humanarum cogitationum ingenia €satis habundeque concipere quae vidi. iacet sub immensae €rupis abrupto tristis et ultra naturalem [2modum]2 profun-€dae caliginis nocte[m] mersus piraticis artibus specus, quem €tota circumfusi vastitas maris et undique minantibus scopu-€lis illisa tempestas terrore ruiturae molis everberat. horrent €cuncta crucibus, squalent circumiecta naufragiis, nullus nisi €in supplicia mortesque prospectus, et ad infelicium capti-€vorum metum praemissus de simili exitu dolor. spiritus so-€lus intus, quem vinctorum trahunt redduntque gemitus, €quem tot contulere languentes. hoc erat, ubi iacebat aeger, @1 €illud tot annorum, ex quo coepit pirata grassari, idem cu-€bile. corpus, quod gravaretur assidentium sedulas manus, €iacet inter vincula, quibus instrinxerat adhuc recentem pi-€rata captivum, et quamvis tenuata de nexibus membra la-€bantur, rursus in modum stringentium tenent, quae nullo €suspensa nisu velut victo homine sederunt. qualis erat ille €sub ferro, cuius exsangues manus vix levia velamenta trans-€ferrent? quis inter complorationes gemitusque somnus, €quem vix silentia sollicita praestarent? ad quae colloquia þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¥˜ˆ™tristitia respiraret? undique pares similesque miseri, et ve-€teribus capitivis adiectus cotidie novus aliquis impatiens. €compara, si videtur, huic aegro captivitatem tantum tuam: €tu quereris, quod cibos pirata non praestet; ille remittit oblatos. te nuda humus, nudum cubile frangit; ille ad singu-€los ardentis corporis motus vi sua supra vincla versatur, et €quocumque membra lassata dolore transtulerit, in suppli-€cium redit renovata patientia. breviter saevissimi languoris €definienda mensura est: non potest ex illo sanari nec quem €redemerit pater. €@@Insta nunc, si videtur, ac subinde, iuvenis, interroga, cur €aegrum potius elegerim, reddi a me posse rationem, cur hoc €fecerim, putas? ego vero non possem, nec si te redemissem. €quid enim, si respondere iubeas orbitatem, cur in exequias @1 €totos egerat census, quid sibi velit ille funebrium longus €ordo pomparum, cur super flagrantes iaceant rogos, cur €ardenti non divellantur amplexu? et ego dico, proclamo, €fateor: error istud, dementiae furor est, cum feceris. 'hoc €est ergo,' inquit, 'quod de te praecipue queror: moriturum €mihi praetulisti.' quaeso, iuvenis, ne nobis putes tantum €inesse feritatis, ut illum potuerimus aestimare moriturum. €vis non sperem victurum filium, quem tunc primum aspicio, €complector aegrum, quem pirata non recusat sibi relinqui? €si persuasionem patris interroges, quicquid est, quo[d] mi-€ser torquetur, afficitur, non languorem credo, sed impatien-€tiam, desiderium, dolorem. hominis, qui apud piratas €languet, unum remedium putes, ut redimatur, sed non est, €quaeso, iuvenis, quod hoc patrocinium de tam calamitosa pietate concipiam, ut dicam: victurum putavi. exaggero €quin immo invidiam criminis mei: redemi, fateor, illum, qui €dilationes, qui moras ferre non poterat, in quo mihi pirata €vendebat brevia oscula, paucos dies. si mehercules uterque €fuisset aeger, illum redemissem, qui prior languere coepis-€set. si duos pariter naufragia raperent, illi porrigerem €manum, quem iam membrorum contentione lassatum fluc-€tus hauriret. si vulneribus confectos remisisset acies, pro-€perantius ei clauderem plagas, per quas animam largior €sanguis egereret. ignoscite, dii pariter atque homines: non @1 €possum de liberis, possum eligere de miseris. gratias quin €immo fortunae, gratias ago, quod adhuc aeger sentit, intel-€legit. alioquin cadaver acceperam et pretia duorum pro fu-€nere tantum supremisque persolveram. nescis. quantum €pudori, quantum adiciat affectibus meis inter tam impares €aequata condicio. aeger, qui tantundem est piratis, plus est €patri. velis tamen nolis, infelix senectus, fatendum est quod €merito, quod summa pietate factum est, quam difficile fece-€rimus. quae tunc mihi cogitationes, quis temporis illius ani-€mus fuit, cum inter duos liberos incerta miser electione €discurrerem! hunc diutius osculabar; illum putabam despe-€ratione moriturum. lacrimas ad languentem gemitusque €transtuleram: et tu mihi videbaris futurus aeger. quotiens €catenas tuas soluturus invasi! sed mihi commendabat relic-€tum quod [2in]2 te praetulissem. quam frequenter iam laxata €misero vincula rursus imposui, dum mihi tua potius sanitas €placet! dissimulare non possum condicionis illius secretas €difficultates: redimi debebat aeger, ego te volebam. @@Ponere vos, iudices, velut in illa necessitatis meae prae-€sentia volo. ecce infelix ad primum aspectum patris conatus €assurgere illas squalentes sordibus manus paululum tam-€quam amplexus daturus erexit, nec usque in cervices meas €spiritu iam deficiente perlatas in suum miser iterum cubile €deiecit. totus ille circa nos carceris populus obticuit, et, ne @1 €colloquiis nostris terribilis catenarum stridor obstreperet, €lassatos artus in sua tenuere patientia. ego serius, gravis €hinc, si videtur, incipiam: 'luxuriose, meruisti'? ignorat pro-€fecto paterni doloris aestus, quisquis solacium putat, ut de €languente filio queratur, ut moribus mentique maledicat. €abite, virtutes, ignosce, probitas, [2potior]2 est ex liberis ille, €qui moritur. mihi vero fateor hinc aliqua languente filio €venisse solacia, quod vixit infelix quemadmodum voluit, €quod fuit hilaris ac laeta brevis aetas. crede, iuvenis: et pro €te iam maluissem, ut luxuriosus esses, cui tu tempori, cui €dolori rigorem ultionis, frontem castigantis iniungis! impa-€tientissima res est perdere filium, cui videaris irasci. corrup-€tum me precibus putatis ambituque lacrimarum? hoc vicit €aeger, quod non rogabat. assidebam misero; demittebat €oculos, interroganti responsum de lacrimis tantum gemitu-€que reddebat. agebat me deliberante iam victum, cum re-€pente miseras manus velut recidentis amplexus posuit in sinu meo, et cum lassa suspiria per ardentis anhelitus egesta €saepe visceribus, cum diu collatis uterque singultibus mi-€scuissemus lapsas sine voce lacrimas, tandem spiritu vix in €paucissima verba collecto 'tibi quidem', inquit, 'gratias ago, €pater, quod redempturus utrumque venisti; non adeo ta-€men sensus meos languor hebetavit, ut exitum condicionis €huius ignorem. ego luxuriosus, ego perditus; nunc vero su- @1 €per infamiam nominis huius emorior. utinam hoc saltem €misero fata praestarent, ut residuum laborantis animae in €tuo poneremus amplexu; sed si mora est longior properan-€tibus expectare pereuntem, ite superstites, ite felices, has €tantum reliquias commendate piratis, ne mersus profundo, €proiectus in fluctus exitum faciam hominis, ad quem non €venerit pater. unde enim sperare possum, ut revertaris, ut €facis . . .' tunc super abrupta verba tota defectione conti-€cuit, strictisque vitalibus circa dolorem suum membra ri-€guerunt. exclamavi, fateor: 'quid agis, infelix? cur despera-€tione conlaberis? attolle paulisper oculos, confirma, dura; €te frater elegit.' visa est per hanc vocem meam peracta €condicio: continuo pirata detraxit catenas, vincla laxavit. €vultis elegisse me negem, vultis in lucem diemque produc-€tus carceri suo reddatur aeger? ego vero non habui verba, €quibus me deliberare, quibus nolle contenderem. vultis €scire, quid pater, quid pirata praestiterit? ego duos redemi, €sed alterum accepi. €@@'Ut scias,' inquit, 'aegrum redimi non debuisse, defunctus €est.' crudelissime generis humani, qui nos putas pretium €tuum perdidisse, audi, quam multa nobis in morituro filio €pirata reddiderit: frater tuus ille inter vincula catenasque €deficiens respiravit aliquid in toro tandemque liberas vincu-€lis manus per totius lectuli spatia iactavit; post impias carce-€ris sordes illum cum ferali veste squalorem exuit paulisper €aeger, vidit propinquos, allocutus est amicos, mandavit, ex- @1 €egit, et quamvis suprema sorte conlabens prius tamen luce caeli libera satiatus est. contulit mihi grande, velit nolit, €fortuna in orbitate solacium: filium, qui relictus mea fuit €moriturus invidia, non occidi, sed perdidi. quid ais, iuvenis? €ita, si moriturum filium redimere non debui, non sufficit €haec tibi de me poena, quod ille decessit? irasci patri tunc €fortasse fas esset, si viveret frater; tunc alimenta quaerenti €respondere posses: 'posce praelatum.' quantum intellego, €qui de mendicitate patris vindicaris, aegri es redempti, iuve-€nis, inimicus, nescis, quid sit invidiam facere, patri; melior €erat tua causa, si mei miserereris. €@@At quanto, dii deaeque, alius fuit ille infelicissimi iuvenis €affectus! nuntio enim te audiente et tota civitate teste pro-€clamo: tibi gratias agebat ille, dum moreretur. credo me-€hercules hoc miserum dolore consumptum, quod sibi vide-€batur pretium suum mihi perdidisse. non aliter igitur quam €si te praesente deficeret 'per illud,' inquit, 'frater optime, €natalium nostrorum sacrum venerandumque consortium, €per socias peregrinationes, per adversa communia, per hoc, €quod et tu languere potuisti, si te vel tua quandoque virtus €vel satietas secura praedonum piratico carcere emiserit, €commendo tibi senem, quem facimus uterque mendicum. €testor immortalia numina et infernarum sedum deos: pa-€scerem patrem, si te redemisset.' @1 €@@'Ego tamen,' inquit, 'mihi debeo, quod reversus sum.' €non quidem quicquam velim, iuvenis, de virtutum tuarum þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¥˜•ˆšadmiratione dectractum; audias tamen necesse est in hac €[2im]2pietate verum. evasisse te putas? ingrate, dimissus es! €mea pietas istud, mea fecit electio. unde enim evenit, quic-€quid ante captivitas tua praestare non potuit? iacta, quan-€tum voles, effractum carcerem, ruptas catenas; vis scire, €quid neglegentes fecerit securosque piratas? acceperant €pretium duorum. @@Intellegit, iudices, et ipse iuvenis non esse se calamita-€tium nostrarum iustitiae parem, [et] [2si]2 sic agit, tamquam €alere non debeat, itaque transfert in hoc defensionem, ut €posse se neget. quid dicitis, iudices? feretis hoc dicentem €iuvenem corpore atque aetate robustum? non habes opes, €sed membra, sed vires. nam neque ego laborem nec diffici-€les posco conatus: contentus sum, iuvenis, ut velis. cibos me €poscere putas? humeros, quibus incumbam, manus, quas €eliso pectori apponam, sinus, in quos egeram exhaustarum €reliquias lacrimarum, ut sepelias, ut haec cum miseri illius €membris ossa conponas. non alimenta quaero, sed filium. €quid, quod nec grave longumque supremae pietatis exigi-€mus officium? non diu viverem, etiamsi me duo pasceretis. €securus sis: brevi te gemitus mei liberabunt, assiduis planc-€tibus everberata vitalia. quid me remittis ad turbam? quid @1 €facis rursus omnibus gravem? consumpsi fletus, clementiam €civitatis exhausi. non alit populus hominem, quem pascere €filius debet. quid sibi vult haec aliena calamitatibus nostris, €aliena virtutibus tuis, iuvenis, asperitas? abstulisti mihi ma-€lorum quoque meorum verecundiam: quicquid faciebam, €mendicitas est, ex quo reversus es. €@@Durat in suscepto rigore iuvenis, et ad misericordiam non memoria fratris, non patris contemplatione deflectitur. ex-€clamaret alius hoc loco: '[2l]2ex, tuam fidem!' dignus quidem €eras, impotentissime generis humani, quem in tormenta €mea doloremque redeuntem vincla rursus ac poena carceris €exciperet; et insultes huic confessioni licet, alligare non €possum. quid mihi miseras ultiones, quid triste monstratis €auxilium? faceret hoc pater, qui redimere noluisset. €@@Age nunc, vivacissima senectus, redeamus ad preces; €quod solum ius paternae pietatis agnoscit, hic quoque roge-€mus. per ego te, iuvenis, illos meos, de quibus nunc quere-€ris, annos, per expertos tibi notosque humanorum acciden-€tium casus, per infelicis illius manes, cui nec hoc saltem €contigit, ut te reverso, te praesente moreretur, pasce nunc, €quod te redimere volui, pasce, quod fratrem tuum redemi. @1 €non ego lassitudinem tuam posco, numquam otium meum, €nec, ut ipse securus quietusque transigam diem, tuas operi-€bus manus, tuum laboribus assigno sudorem. iungamus €mutuae pietatis officia par flebile, par omnibus aetatibus €nominibusque reverendum. est. nobis negotium cum civitate €mitissima. quanto libentius dabunt, cum viderint pariter €unaque miseros mutua sustentatione conexos! et ego qui-€dem rogabo, qui soleo, sed in tuos sinus populus congerat €stipes. quicquid preces, quicquid impetraverint lacrimae €meae, accipe, tuere, dispensa. pro tua fama, pro tua sum €pietate sollicitus. ego mendicabo, tu pasces.  Ÿôÿ@@@@{1Corporis proiecti}1 Ÿðòÿ&7Qui in calamitate parentes deseruerit, insepultus €&7abiciatur.& Qui habebat uxorem et filium, captus a piratis €scripsit domum de redemptione. uxor flendo oculos amisit. €filius retinente matre profectus vicariis manibus redemit €patrem. idem in vinculis decessit. abiectus in mare et appul- @1 €sus ad litus patrium est eiectus. vult illum sepelire pater, €mater prohibet. ‘Etiamsi, iudices, in hac asperrima condicione fragilitatis hu-€manae, in qua nemo prope mortalium impune vivit, haec €omnibus natura est, ut sua cuique calamitas praecipue mi-€sera atque intoleranda videatur, inter omnes tamen hoc €constet necesse est, infelicitatem meam tantum ceteras su-€pergressam, ut prorsus haec sit, quae fleri debeat usque ad €caecitatem: quid enim passus sum tam leve, ut non compa-€ratio mei felices aliorum etiam miserias faciat? grave est a €piratis alligari, magis dicat hoc, qui sciat, quam cito capti €moriantur: alligatus sum, sed tamen miser magis queror, €quod solutus sum. indigna est impietas in suos: quae quanta €versetur in hoc iudicio, videtis. sed mihi hoc quoque que-€rendum est, quod me et uxor nimium dilexit et filius. quid €ego putarem in rerum natura posse reperiri, quod orbitate €acerbius videretur? non contingit mihi, quod ceteris miser-€rimum est, filium efferre. parum est, quod iuveni singularis €exempli causa mortis fui, et, tam pretiosa redemptus anima, €senex ominosus morte filii mei vivo, parum est, quod mihi €luctum meum fluctus nuntiarunt, et aliud agenti patri subito €ad litus orbitas appulsa est, quod miserum iuvenem toto €iactatum mari, etiam si nemo interpellasset, sero sepelirem: €adhuc supremo prohibeor officio, et, ne quid solacii contin-€gat, perdo etiam maris misericordiam. inicit errantem cor- @1 €pori manum mulier et piratis et tempestate crudelior, at-€que, ut accedat dolori meo cumulus, quae hoc facit, uxor mea est! ne quis tamen erret ignotus: non est filii mei no-€verca, sed mater_o facinus, o cladibus nostris mutata na-€tura!_mater ignem ultimum filio negat, et mulier, quae €maritum quoque suum debilitata desiderat (quis hoc de ista €credat?), filium non flet, funditus eversa fulmen hoc cla-€demque non sentit. comparet dolorem: quanto minore €causa excaecata est! €@@Huius, iudices, poenae ab ipsa morte repetitae crimen €ego sum: ego et ablegavi filium meum et infamavi, et, ne €non accedat gravissimi doloris comes paenitentia, in illum €mortiferum carcerem mersi. quo fato parentes miser sorti-€tus est, ut illi vitam pater, sepulturam mater auferret? nam ut €pietatem filii mei semel indicem: patrem redemit. si, quod €ego redierim, uxor irascitur, reddat rationem, cur acceptis €litteris meis fleverit. atquin miserrimus iuvenis quomodo €magis temperare potuit officia? lex parentibus in calamitate €ferre opem iubebat; uterque parens erat calamitate devinc-€tus, unus autem succurrere utrique non poterat. invenit ta-men ingeniosa pietas et utrique subvenit dispendio sui: ipse €venit ad patrem, me remisit ad matrem. hoc si defen-€dendum est, agnosco partis meas: causam planctibus agam; €flere enim certe per legem licet. alioquin diu laudare non @1 €expedit, diligenter defendere contrarium est actioni no-€strae: ut impetremus funus, moramur. dum nos litigamus, €dum circa cadaver nostrum orbi rixamur, dum agitur causa €defuncti, dum sepulcro lege praescribitur, dum dantur legi-€tima dicentibus tempora, putrescit interim corpus, nec tu-€tum in sicco iacet: cadaver ab incursu avium ferarumque €tantum miserantium corona custodit. convenerunt etiam €alieni parentes, totus in spectaculum populus effusus est, et €ignoto quoque corpori publica humanitas quasi quasdam €fecit exequias. deflent omnes homines, dolent; plurimorum €tamen illa vox est: 'iuvenis insepultus iacet miser, nec pa-€trem habet fortasse nec matrem.' iam hominis figuram ve-€tustas paene consumpsit, iam lenta tabes in terram defluxit, €iam soluta cute ossa nudantur. quamlibet duraveris animo, €non ferres tamen ista, si videres. €@@Sed audire certe potes. ille est filius noster, cuius spes €ipsas amavimus, quem apud omnia templa et surdos votis €deos superstitem precati sumus, a quo sepeliri optavimus, €ille amabilis infans, ille blandus puer, ille iuvenis etiam ante €hoc crimen piissimus, ille, dum par fortuna parentium fuit, €propensus in amorem tui, mentior, nisi, cum peregrinatio €mea nos diduceret, maluit esse cum matre. me per omnia €maria volitantem, ut plus filio relinquerem, circumvenit saevius ipso mari latrocinium. describam nunc ego penden-€tem fluctibus carcerem et catenas macie mea laxatas et de-€tritam lateribus meis consciam malorum carinam et obru-€tam perennibus tenebris feralis loci cruentam caecitatem? €ista vero, si quid pudoris habeo, tacenda sunt. alioquin quis @1 €mihi ignoscet, quod vicarium accepi? etiam scripsisse pae-€nitet. o litterae fletibus tremulae, o parum alligatae manus, €o dolenda uxoris oculis epistola! cur indicavi, cur scripsi €quod uxor ac filius ultimum legerent, ut incertum sit, utrum þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¦”ˆŠme carius redimant an lugeant? cognita clade rarissimi uxor €exempli et prorsus talis filii mater totos efflevit oculos, fon-€temque illum perennium lacrimarum tantum caecitas clusit; €si non tenuisset filium, vicerat. continuos inde planctus, in-€credibilis maestitia, assidua lamentatio %fuit iuvenem ne-€scio in me magis an in te futurum impium, si non redemisset €quem tu sic desiderabas. ergo profectionem apparat, ut, €quoniam reddere matri non poterat oculos, redderet virum €oculis cariorem. sed videlicet est quaedam ultima calamita-€tium rabies, et novissime in furorem vota ipsa vertuntur. €retinuit iuvenem et epistolis meis legem opposuit. o vanae €figurationes et pectora hominum alto errore confusa! nemo €illam non putabat timere de filio. itaque iuvenis, quod ad €solacium pertinere credidit, commendavit amicis custodiam €matris, substituit vici curae suae propinquos: neque enim €aliter usque ad reditum meum caeca vixisset. quicquid hu-€mana ratio valet, contulit. si potuisset redimere oculos ma-€tris, qua pietate fuit, vicarios suos dedisset. ipse profectus @1 €est solo comitatus animo, nec se putavit ire sine pretio, €quamvis ad piratas ferret inanis manus. dicat aliquis: 'adeo domi nihil reliqueras, adeo longa aetate sic vixeras, ut ne €pretium quidem tui paraveris?' si hoc ita esset, testor deos, €de redemptione litteras non misissem. fuit, unde redimi €possem. iudices, fuit, sed illud totum filius matri reliquit. €@@Navigat ergo per horridos fluctus et gementia litora et €spumantes scopulos et quacumque miser relatus est inau-€spicatum metiens iter, prorsus ominose retentus, perversis €etiam votis, qui optaret alligari a piratis, quos vitare quoque €miserum est. quaerit haec omnia impius ille filius propter €parentes, quod non praestitisset frater fratri, non uxor viro, €(quid differimus ultra?) non pater filio. €@@Dii immortales, caeli, maris, inferorum praesides, uni €mihi adhuc omnes male experti, vos tamen solos habeo €testes, quam invitus redemptus sim; miserum me: perit qui €sciebat! nam ut primum pervenit iuvenis ad piratas adferens €redemptionis meae se pretium, e ferali navicula avidus exi-€luit vicarias oblaturus manus; stravit se ad genua singu-€lorum, et, ut cupiditas fecerat blandum, obsecravit omnibus €precibus, miserabili planctu et lacrimis paene maternis. €nemo umquam sic, ut solveretur, rogavit. nec sane difficile €fuit impetrare a piratis captivitatem; maior illi pugna me- @1 cum fuit. non dignum illud spectaculum latronibus erat, €cum pater filiusque de vinculis contenderent, et sibi quisque €carcerem vindicaret: ego iam usu defendebam meum et in €his annis iam maturam mortem asserebam; at ille contra: €'ego te in calamitate deseram? ego alligatum relinquam? et €quomodo ad matrem redibo, quae misera desiderio tui dies €noctesque fletibus iungit, quae vivere sine te non potest?' €non dicebat tamen omnia, et cum adsiduos planctus et inre-€quietas diceret lacrimas, adiciebat: 'iam paene caeca est. €fortasse, si redieris, videbit. in summa: non recedo; fas est €mihi etiam invitis parentibus pie facere. non recedo; si per-€severas, demus piratis lucrum: aut vicarius ero, aut comes.' €quantum inter haec flevit, quamdiu cecidit oculos suos! si €perseverassem, duos excaecaveram. obstupuerunt pietate €tanta etiam latrones, et per immobiles ante vultus fletus €cucurrit. non tenuissent fortasse iuvenem, nisi redempturos €parentes talem filium credidissent. ipse in se transtulit fer-€reos nexus, et hilarior alligatus est filius, quam solutus est €pater. supremum tamen et (nefas!) in aeternum me iam €catenatis manibus amplexus, postquam mei cura discesse-€rat, 'matrem', inquit, 'tibi per haec merita commendo: tu €illam tuere, defende, ama, ne relinque. sic paria faciemus: €illic tu eris vicarius meus. si haec feceris, non irascetur mihi fortasse mater, quod ab illa recessi.' sic in navim filii mei €male permutatus vector imponor, et qua visum oculi dede-€runt, ad piratas e puppe prospecto. curva litora et emensum @1 €sideribus fretum et turritos rupium scopulos retro lego. mi-€serum me, quamdiu a piratis etiam navigatur! mandata ta-€men tua, fili, perago: assideo, sustento_immo mehercules €tu assides, fili, tu sustines, propter quem mihi etiam huius €propensior cura est: dum recedere ab uxore nolo, filium €non redemi. €@@At illum interim cotidie situs carceris strangulat, insidunt €ossibus catenae; exemplum saeculi in myoparone moritur. €mater, iam satis est: habes poenas super legem. sepelissent €talem virum etiam ipsi piratae, nisi eos conscientia scelerum €metusque poenarum ab omni litore arceret, quod unum €poterant, secundis proiecere ventis. excepit mitior matre €tempestas, et, si qua dici potest calamitatium felicitas, pro-€spero cursu cadaver tantum quod non ad ipsa maiorum €sepulcra depositum est. narretur res saeculo nostro diversa €et nescio utra parte mirabilior: filii corpus matri maria ret-€tulerunt, mater mari. magnam quidem partem agnosco cul-€pae meae: ego uxorem adduxi, et, ne miseram matrem do-€lore fraudarem, ipse meis umeris adversariam meam usque €ad litora tuli. et sane %adversus prima verba orbitatis animo €aestimantem fefellerunt. quis autem non dolentis adfectum €putasset, cum diceret defuncto filio mater: 'quid enim navi-€gasti? quid maria ingressus es? quid piratas petisti?' nam @1 €illa quidem vulgatissima orbitatis vox est: 'fili, cur me reli-€quisti?' etiam cum tota supra corpus incubuit, amplexam €putavi, etiam cum iniecit tollentibus manum, 'et hoc', in-€quam, 'solent facere matres, ut funus morentur.' at ista legem recitat et in cadaver fili perorat. tace, tace, misera! ita €tu istud optasti? sola scilicet calamitatibus nostris adhuc €defuit culpa, ut, cum saevitia nimiae quoque felicitatis tur-€pis sit, procedat inauditum antea monstrum, misera crude-€lis. si quid irati dii reliquerunt, si quid infelicitas oblita est, €suis manibus perdere cupiat. detracta est fortunae invidia, €quando suo quoque iudicio mater post amissum filium €parum misera est. lacrimas ipsas novissime perdo: inanis €domi libitina plangitur, derisus dissignator redit, refertur €rogus. inter haec omnia non gemitus ullus matris, non lacri-€mae, non questus. putes adpulsum ad litus aliquem esse €piratam. unde hunc illi animum? si mala sua ideo non sen-€tit, quia non videt, et hoc boni caecitas habet, eruat aliquis €oculos meos. si tenebrae corporis affectibus non obstant, €estne haec uxor mea, estne ille filius noster? liceat dubitare, €si fieri potest, et sane vix iam dinoscendam speciem vetu-€stas reliquit, sed adtritae manus et tumida vestigia vincu-€lorum et testis longae captivitatis macies, infelicia argu-€menta, consentiunt. miserum me, certus luctus est: filium €agnosco; uxorem non agnosco. €@@Ergo quoniam de iure longior pugna, et nobis festinan-€dum est, sint primae precum partes. adeste, universi utrius- @1 €que sexus parentes, dum matrem in exequias filii rogo. per €matrimonium te vetus et per mutuam caritatem, quae utri-€que nostrum magno constat, adice, per commune pignus, €per annos pariter actos et beneficio filii plures, per meum in €te obsequium, iam mei miserere, cuius soles. crede mihi, €hoc, quod patior, carcere peius est, captivitate crudelius. €mea ista poena est. quid tibi tantum mali feci, quid offendi? €certe ego te non reliqui. @@Iam si totum adfectum in hunc consumpsisti virum, et €omnis per oculos misericordia effluxit, tulerit sane filius €noster merito poenas, dederit spiritum supplicio. nihil de €praeteritis loquamur; quod postulavit Cicero etiam ab illo €crudelissimo Siciliae tyranno: mors sit extremum. %quod €quidem cum permissum non esset, pernoctabant ante €ostium carceris pretio redimentes sepeliendi potestatem €[quid tandem hoc Marcus Tullius] patres matresque mise-€rae. tu vende saltem, quod sub Verre crudelissimum fuit. €certe ego filium redimam, nec mihi pretium diu quae-€rendum est: habeo manus. @1 €@@Nihil moveris nunc, et debilitatem tuam iactas? singulare €feminis exemplum ostendi narrarique desideras: sepul-€turam filii maritus a te impetrare non potuit. vade hercule, þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¦˜‰ˆsi libet, et corpus in fluctum repelle, aut, si parum celebri €loco videtur abiectum, inice manum et, ne minus te satiet €alienum ministerium, ipsa potissimum trahe[2n]2s alteram €manum cadaveri impone, altera[2m duci]2; duc, qua fre-€quentissimum rotis iter est et nigra limo via; proterat mi-€serum onustum vehiculum et sanctissimum pectus ungulae €rumpant. ipsa, quoniam deficeris oculis, elisum caput et €oppressa ponderibus praecordia manibus tuis pertracta; si €quidem istis audeas, etiam dentibus lacera. litigamus, consi-€stimus: in diversum abimus. nempe cum viceris, omnia pa-€ria habebimus praeter animum. non sepelies? vide, quaeso, €vide, ne, dum ligitas, harenam fluctus aggeret, iniciat hu-€mum misericors populus, obsta, si cuius clementia tumulum €fecerit, effode, et, cum talis sis mater, aude indignari et €exclama: 'magis amavit patrem.' €@@Cruces succiduntur, percussos sepeliri carnifex non vetat, €ipsi piratae nihil amplius quam proiciunt. mater . . . quam-quam hoc nomen profanari nefas est: si perseverat esse filii @1 €sui noverca, ut hac crudelitate videatur digna, quae orbita-€tem suam intellegat, si ultra hostium adfectum, qui caesos €acie saepe tumularunt, ultra tyrannos, ultra latrones parum €habet non sepelire, nisi aliorum quoque officia praeciderit, €et tantum quod non petita ex fluctibus aqua restinguit €ignem, si adeo non genuit filium sed effudit, et illo infelici €partu ingratum uteri pondus exposuit, licet inputet nobis, ut €volet, quod tueri non potest, singulare mariti desiderium, €dicam tamen quod sentio: excusatius odisset virum quam €filium. quamquam in hoc mutuae caritatis affectu paria fe-€cimus: illa oculos propter matrimonium neglexit, ego fi-€lium; vicem caecitatis orbitate persolvi. tamen, quod inter €haec quoque mala privatim doleam necesse est, omnem €illam, quam contraxerat, perdit opinionem: iam inimici €triumphant, iam passim locuntur: 'illa exempli mulier, illa €saeculi decus; virum redimi noluit nec filium sepeliri.' €@@Equidem, iudices, ut sentio, neminem non mortalium fa-€vere hominis sepulturae convenit, quia haec una res est, €cuius exemplum ad omnes pertineat, ideoque non nisi ab €ultimo parricidio exigitur poena trans hominem. etiam si €qua sunt iura, quae obstent, si tamen angustus saltem detur €accessus, per quem intrare humanitas possit, vera clementia occasione contenta est. sive omnis in defunctis sensus perit, €et ad operiendam foeditatem subtrahendamque dolori ma-€teriam mortui viventium causa sepeliuntur, seu, cum ad €infernas sedes anima migravit, unus hic luce viduis honos, @1 €et suprema face, ut vates ferunt, petitam ulterioris ripae €stationem contingunt, quae vera esse et credo miser et opto €cito iturus ad filium, certe rerum natura ut in generandis €alendisque hominibus quae necessaria erant, ex se ipsa pro-€spexit, ita, cum rursus opus suum resolvit, corpora nostra €quam primum reducere ad principia festinat; ut desertis €etiam locis circa cadaver tracta imbribus terra concrescit, €adgerunt pulverem venti, et liquefacta multa die membra €paulatim humus bibit, etiamsi nullus operit. at ipsa longo €tempore in terram ossa desidunt. nobis vero adversus ex-€animes genuit non solum miserationem, quae cogitationi €nostrae subit, sed etiam religionem. inde ignotis quoque €corporibus transeuntium viatorum conlaticia sepultura, €inde iniecta ab alienis humus. facinus indignum! cum haec €ita sint, sepultus esset filius meus, nisi incidisset in matrem. €@@Et haec, iudices, non ideo ego dico, ut adfectu iura cor-€rumpam, neque vobis praecipio, sed adversariae exprobro. €legem quidem istam quidni horream, cum id unum miser-€rimo iuveni sit obiectum, quod in calamitate non deseruerit €patrem? sed quatenus luctus nostri in ius vocantur, et flenti €disputandum est, et orbitati suae mater irascitur, supere-€mus quam exorare non possumus. ecquando duorum ho-€minum miseriora vota vidistis, [2quam]2 ut de his pater, si €vicerit, filium suum efferat, mater, si vicerit, abiciat? @1 €@@Quae tamen lex est? &7qui parentes in calamitate de-€&7seruerit, insepultus abiciatur.& omnis nobis in hac €%prius causa, iudices, de scripto et intellectu legis contentio €est, utrum verborum ambiguitate an voluntatis fide standum sit. pars enim diversa id nititur parentem fuisse in €calamitate eam, quae deserta sit; cuius rei poena est abici €insepultum. quid tum fuerit in causa, quid sit postea conse-€cutum, quomodo legem intellegere conveniat, subterfugit €dicere, neque a vestigio scripti recedit, sed nuda recitatione €contenta est. nos neque omnibus personis neque omnibus €causis scriptam esse legem, et iuveni iustas ac necessarias €recedendi causas, et, cui rei semper ius satis plenum est, €bonum animum fuisse, postremo non hoc esse deserere €contendimus, atque eo causam demittimus, ut non sit absol-€vendus adulescens nisi etiam laudandus. qui autem dubitat, €an scripti voluntatem sequi conveniat, is mihi videtur quae-€stionem temptare %incertus. €@@Qua de re ideo pauciora adiciam, quod nobis quoque, si €ita pergitis, adferet quandam cavillationem ista sermonis €ambiguitas, ac videri potuerit omnem actionem partis ad-€versae prima statim recitatione subvertere. nam lex cum @1 €dicit: &7qui parentes in calamitate deseruerit,& . . . Rur-€susque cum dicit: &7insepultus abiciatur,& non utique id €significat, ut non liceat eum sepeliri, postquam proiectus €est. quare aut mihi quoque permittite sic agere, quomodo €volo, aut, quod magis vestram religionem decet, indignam €sanctissimis auribus verborum captionem ex utraque parte €praecidite, et, cum filium singularis exempli probavero, for-€titer sentite nullam umquam a maioribus nostris poenam €scriptam esse pietati. @@Atque in eo, quod primum proposueram, non ad hanc €rem pertinere legem, non diu versabor, neque dubitatione, €quam non habet, adferam moram. neque enim puto, si €aetas inpediet infantem, valetudo aegrum, res legatum, dux €militem, nihilominus obstricta crudelitas non accipiet ratio-€nem necessitatis, et cum semel apparuerit patere in eius-€modi causis defensionem, potero plane esse securus, nec €timebo, ne teneri videatur filius meus, si non potuit omni-€bus succurrere, dum in ipsa lege occupatus est. pater alliga-€tus est, mater caeca est; unus utrique filius; magna locorum €distantia; habet lex in medio debitorem. duc ad utrum ma-€vis, ad utrumque non potes, nisi hanc condicionem misero €imponimus, ut, quicquid fecerit, proiciendus sit: si exierit, €mater sepeliri vetabit, si remanserit, pater. @1 €@@Non puto fore dubium, quin ius in hac lege fuerit et mihi, €nisi forte, ut omnia inique iniusteque conquiritis, hic quo-€que unius occasione verbi aliud putatis iuvare parentes, €aliud non deserere, id est, de hoc dubitare vultis, utrum €parentibus ubique ferri oporteat auxilia, ut ego aestimo, an €vero non mereatur adiutorium, nisi qui praesente filio miser €est. nam si deserere in calamitate nil aliud putamus esse €quam a misero discedere, duo simul scelera permittimus: €primum illud, ut etiam qui aderit, possit inpune nihil prae-€stare, siquidem absolutus est hac lege, qui secundum mi-€serum stetit. quo quidem modo non adiutores calamitosis parentibus filios damus, sed spectatores. accedit illud vel €gravius, quod, cum rerum necessitas cotidie nos dividat, si €quaedam fortuna parentes nos deprehenderit, quamvis ex-€iguo divisus spatio inpune opem non feret, non succurret, ut €hac saltem se calumnia defendat: 'non reliqui, sed non ac-€cessi, neque pede, quod aiunt, uno a parente discessi.' solu-€tus erit omni auxiliandi necessitate, quando vestra interpre-€tatione absentia impietatis occasio est. hoc voluisse legum €latorem putamus, ut natus ex nobismet ipsis in rebus adver-€sis praesidium parenti labore atque praestantia solveret lu- @1 €cis usuram ubicumque, nisi forte non sumus parentes nisi €palam. quid est ergo non deserere? opem ferre, non deesse. €omnia haec enim eo spectant, ut auxilio liberorum tuti sint €parentes. quod cum ita sit, tam ad me lex ista pertinuit €quam ad matrem. €@@Duo unum vocabamus; videamus, quo ire debuerit. pot-€eram quidem fortiter dicere: 'pater iussi. hoc nomen omni þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¦˜Žˆ’lege maius est; tribunos deducimus, candidatos ferimus; ius €nobis vitae necisque concessum est. si non fecerit quod iu-€beo, non deferam illum ad sepulturam.' necesse habuit pa-€rere: non deseruit, sed abductus est. crede, non contemptu tui venit in carcerem. sint sane iura paria, sedeatque medius €inter duos filius iudex; non conparabo personas, quamvis €apud omnes gentes plus iuris habeat pater. sit sane natura €communis; non inputabo quod nomen dedi, quod familiam, €quod inpensas, quod, dum illi adquiro, captus sum. non €indulgentiae discrimen excutiam, de qua iam lite concessum €est. fuerint quidem ista facienda, sed ego ius meum re-€primo. inter duos parentes [c]aecus adfectus est; exorabit €qui prior rogaverit. tempore certe vinco: ante miser esse €coepi. tu adhuc integra es, ego iam alligatus sum; tu sana in €domo, ego iam paene defunctus in carcere; tibi adhuc non €opus est filio, ego iam rogo. nempe calamitas tua nata est €post epistolam meam. nisi te flentem consolari filius voluis-€set, ante caecitatem tuam exisset. noli mirari, si te gratia €vinco: ante exoravi filium, quam tu rogares. @1 €@@Si [2se]2 quisquam figuratione quadam in hac malorum €condicione iudicem ponat, fortuna quaeso absit, cuius tanta €calamitas fuit. abstulerat quidem tibi oculos nimius adfec-€tus, et de quinque rerum sensibus pars una cessabat, et €tenebras, etiam salvis luminibus alternans, continua nox duxerat. maius est tamen malum, quod sic fletur. nam ut €merito queri possis ablatas videndi voluptates, impeditos €rerum actus, tamen, si non iniqui iudices sumus nec ambi-€tiose miseri, sunt quae his mederi possint; referam non so-€lum, quia vincenda mihi, sed magis etiam quia consolanda €es. nam quando omne tormentum corporis abest, dolorque €membrorum, qui totam cogitationem in se rapit, feliciter €cessat, superest, ut cruciet nimium otium et assidua quies, €res, si non sint necessitate, iocundae. nam visus damnum €sarciunt reliquae voluptates, odor, gustus, tactus, auditus. €quibus tamenetsi deesse summam fatendum est, non est €tamen maximae calamitatis loco numeranda parum plena €felicitas. domus certe propria lectusque genialis, conventus €propinquorum, sermo amicorum, ipsa (quod raro contingit) €honesta calamitas et in quacumque fortuna beata libertas. €tot voluptates obruere possunt unum dolorem. nam lucis €desiderium, si malis meis compares, etiam delicatum est. €num enim aliquid rerum natura genitura est spectaculo no- @1 €stro novum, ac non, quicquid speciosissimum pulcherri-€mumque visuri sumus, vidimus? [tenebrae] nempe cotidie €nox oritur, et aequam temporum portionem involvit obscu-€ritas, et ex parte sui ipsa quodammodo caeca natura est. cui €alienis oculis uti licet, audire, imperare, cuius ministeriis €officia non desunt (non enim defuerunt), nisi se erigit et €fortunae suae rationem reddit, et praesertim in tam bona caecitatis conscientia, animi vitio miser est. non debet do-€lere quispiam, qui potest gloriari. €@@Quamquam cuiuslibet et quacumque causa hunc incur-€sum passae levius est tamen malum feminae: non enim na-€vigatis, non legationem obitis, non frequenti peregrinatione €variatis aspectus, non militaris vos, non forensis ratio dedu-€cit. alioquin semper estis intra domum, uno plurimum loco €levibus officiis adfixae. tuum quidem adfectum si bene novi, €nulla magis causa caecitatem doluisti, quam quod ad redi-€mendum maritum ire non posses. €@@Haec tua calamitas erat; aestimemus meam. nulli quidem €gravior visa est quam tibi, audi tamen, quam multa in illis €epistolis non scripserim. o fili, in quibus te malis reliqui! €iam illa principalis ac maxima dono deum concessa libertas, €nec hominum solum sed ferarum volucrumque sensibus fixa €et ingenita, primum spolium fuit: me ipse perdidi, teneor €venale mancipium, et civis Romanus merces fio, et liberta-€tem senex dedisco, et natus ingenuus venire opto. minimum €est: habitamus in fluctibus, hiberni nos ferunt venti; non @1 €statio, non sedes, non quies, sed, quod malorum meorum €maxima portio est, tam miseri sunt etiam domini mei. cito €praetereunda est memoria propter me uxori gravis, mihi propter filium. transeo hirsutos hostium vultus et imma-€nium barbarorum feros fremitus, tantumque mihi cotidie €esse metuendum, quantum pati captus, audere pirata potu-€isset. nihil est desiderio suorum gravius; timui, ne quem ex €meis viderem. nihil tempestate minacius; cotidie naufra-€gium optavi. nam mortem, confiteor, senili inertia una €causa minus cupiebam: ne defunctum nemo sepeliret. quam €vestem relictam captivo putas, nisi quae praeda non erat? €quales epulas cibosque praebent, qui ipsi rapto vivunt? nam €illa quidem satis digne quis dixerit, udum carcerem et inun-€data sentina vincula et impositum nuda trabe inrequietum €latus, revinctas pone tergum manus, alligatos, tamquam es-€set, qua fugeremus, pedes? solae in carcere tenebrae iuva-€bant. saepe de auribus questus sum, quae sonum flagel-€lorum gemitumque caesorum quamvis impexis obrutae co-€mis acciperent, dira metus sui exempla. miserum me, fili: €nempe morbo peristi. compara terram mari, domum navi, @1 €lectulum carceri, libertatem servituti, desiderium oculorum €totius corporis damno. quo nos longius ducit calamitatium €nostrarum misera contentio? caeci etiam litigare possunt, €captivi nec vivere. @@Verum haec etiamsi in aequo ponerentur, multum tamen €in alteram partem debuisset habere momenti, quod plus €mihi potera[n]t prodesse quam tibi. eo labori oportet in-€cumbere, ubi effectus promittitur; stulta cura est, quae €spem non habet. ego redimi poteram, tu sanari non poteras. €qualiscumque ista calamitas, inemendabilis cecidit; non re-€medium accipere, non vicarium potest. adsedisset scilicet €lectulo inefficax sedulitas et acceptis epistolis meis iuvenis €filius nihil aliud quam cum matre flevisset? quia profectus €est, alterius tamen parentis calamitas emendata est. si re-€mansisset, et matrem caecam haberet et patrem captivum. €adice eo quod tibi non necessaria filii praesentia fuit; adsi-€dere enim, cibos ministrare, manum porrigere quilibet pot-€erat; mentior, nisi factum est. me ab illis captum tam dura €condicione venalem, quod utique in confessione est, nemo €alius redemisset quam filius meus. €@@Et ego sic ago, tamquam hoc tantum filius propter me €fecerit. quamquam in hoc litigatu quodammodo tibi ipsa €excidisti, et, tamquam id agas, ut merita tua iniuria vincas, @1 €novum induisti rigorem, non prohibeo tamen testimonium: €ad redemptionem meam filium ipsa misisti, cum sic plange-€res, cum mortem precareris, cum te omni viduatam volup-€tate clamares, cum saepius gemeres captivitatem meam €quam caecitatem tuam. non erat illi ferreum pectus nec cor €silice concretum, ut haec pati posset aequo animo. tu filium €prima docuisti sibi non parcere. potius quam plus flere[2s]2, €potius quam ipsam rescindere[2s]2 caecitatem, profectus est, maritum tibi reddidit. o crimen grave! si hoc ante fecisset, €videres. €@@At retinere non potuisti. non dicam tibi: habet pietas €impetum suum, nec ullum dominum novit adfectus. nec ille €potuit te retinere, ne fleres. audi quod est verius: aliud €putavit. non erat credibile obstare te redemptioni meae. €interpretatus est maternum metum, et maris domui nostrae €male experti periculum credidit. iuvenis nisi tibi non paruis-€set, nemo non vos putasset colludere. ceterum me poterat €non redimere, cum tu clamares: 'caeca sum, oculos deside-€rio viri perdidi, solitudinem ferre non possum'? ita ille ad €redemptionem meam excusatius profectus esset, si me mi-€nus desiderasses? dubitabitur, an tua causa fecerit? et fi- @1 €lium et virum habere non poteras; reddidit tibi quem magis €amabas. siste iam lacrimas, maritum reducem, incolumem €accipe. quid irasceris, quae tanta mutatio est? quis hoc cre-€deret? quereris discessisse quem odisti, cum eum nolis re-€disse quem diligis. €@@Atquin si, ut supra probavimus, is parentes in calamitate €deserit, qui opem non fert, et, ut nunc ostendemus, optimus €filius corpore suo adiutoria matri redemit, profecto opem €tulit, id est, non deseruit, nam si, ut ante dixi, ne vestigio þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¦˜”ˆ—quidem abisse a miseris licet, ne ipsorum quidem causa, qui €adiuvantur, discedere fas erit, nec cibos saltem petere aut €alia usibus necessaria parare continget. si vero, dum adiu-€vatur parens, nihil refert, ubi sit ille, qui adiuvat, quia prae-€sens cura exhibetur, quidquid tibi ego praestiti ad auctorem €muneris, id est, ad redemptorem meum, transferendum est. €non assedi, non consolatus sum, non ministravi, non [2opem]2 tuli, non denique totus tibi redivi? verum fa-€tendum est: si desertam te putas, mea culpa est. €@@Sed iam tempus est ista, quae non excusata debent videri, €verum pulchra atque magnifica, animo maiore defendere €et, cum iudicium agatur exempli, tandem causam suam in-€tellegere, hoc saltem habebis, miserrime fili, quod honora- @1 €tis contingere funeribus solet: defunctus laudaberis. omnia €licet huc revocemus praeterita, et ad canendas unius laudes €universorum vatum scriptorumque ora consentiant, vincet €tamen res ista mille linguas, ipsamque, si sit aliqua corpore €uno, facundiam materia superabit, etiamsi nihil dixero, nisi €quod obiectum est. lucem libertatemque patri filius reddi-€dit, et, quod ante inauditum est, magis me amavit quam €vellem. ingressus est maria, in quibus iam minimum periculi €tempestas habet, et, quod inter ista difficillimum est, amore €mei vicit etiam matrem suam. tace, nefaria lingua: ergo tu €ista laudas? [2tu melius, uxor, quae facturum retinebas.]2 €obtulit se captivitati; quia sciebat grave esse alligari, malis €patris successit. subit libens poenam pietas etiam sceleribus €gravem. [tu melius, uxor, quae facturum retinebas.] conpa-€rate nunc, si quis patrem per hostes solus tulit, qui, cum €venientia in patrem tela excepisset, simplici tamen morte €defunctus est. unum legimus, qui vicarias pro patre non €quidem piratis aut mari manus obtulerit, sed ubi redimi €posset. me miserum! dicendum est, quod hoc ipso admo-€neor exemplo: in honorem pietatis etiam damnati sepe-€liuntur. @@Haec alii laudant, ego queror. te quidem, iuvenis, omnia €saecula loquentur, et admirabile exemplum tenaci memo-€riae traditum in ipsa astra sublimem pinnata Virtus feret; €sed mihi ista laus tua caro constat. non erat satius lectulo €matris incumbere et in huius ministeriis deditum secura otia €inpendere? soli tibi contigerat, ut posses patrem excusate @1 €non redimere. me interim, ut coeperat, tabes lenta consu-€meret, me, quae debebat sola, senem mors redemisset, et, €cum exanime corpus in fluctus esset abiectum, si contigisset €similis tempestas, quod aequius erat, tu me, fili, sepelisses. €fefellit te ingenitus honestis animis gloriae amor, spes tibi €perpetuae laudis inposuit: ubi virtus, ubi pietas? peristi, €miser, et male audis. non morienti pater adsedi, non aegri €caput molliori sede conposui, non fatigatum latus mutavi, €non spiritum excepi. absens exstinctus, eversus mortem €tuam inveni; nemo aegro vincla laxavit, nemo manus ferro €sordidas ad accipiendos remisit cibos. tantum catenarum €causa solutus es neglectus, despectus, quidni, vilis senis vi-€carius? inter tot ardentissima febrium desideria non habui-€sti quem posceres. quomodo te vincula composuerant, ia-€cuisti. matrem, patrem, propinquos tantum cogitasti. num-€quid indulgeo mihi, quod te puto exspirasse in carcere €meo? €@@Nondum matri satisfactum est. quoniam poenas a cada-veribus exigis, audi sequentia tempora. mors ipsa filii tui €naufragium fecit, per tot fluctus volutatum corpus intumuit, €tot inlisum scopulis, tam spatiosis tractum harenis, num-€quam tamen infelicius, quam cum venit in terram. o quam €grave est mori! quanto gravius, quod ego vivo! superstes @1 €filii mei vivo omnibus diis hominibusque sed ante omnis €mihi et invisus et infestus, et, ut uxoris quoque pietatem €perderem, in funere filii divortium fecit. video haec rerum €naturae bona, quae filio abstuli. omnis me aetas mei admo-€net luctus: senectus, ad quam non pervenit miser[a], pueri-€tia, quam nunc transivit, adulescentia, in qua periit. super-€sum, ut, si felicissime cesserit, rogum meum videam et eda-€cis circa corpus filii mei flammas; si hoc non contigerit, €nigrum cadaver et deforme etiam ignotis spectaculum. inter €haec mala credetis, puto, si dixero: vellem oculos non €habere! €@@Quid nunc amplius ad te, uxor, preces convertam inritas, €male temptatas? tu vero perge et bono tuo utere. felicem te, quod in hac fortuna irasceris! ad hos confugiendum est: per €communes casus, per calamitatem meam, humanae cala-€mitatis exemplar, ita vos coniuges vestrae sic ament, non sic €desiderent, ita hoc orbitatis meae ultimum exemplum sit, €ita vobis habere tam pios filios non necesse sit, miseremini! €si vicarium accipitis, me proicite. non invidiosae preces sunt €%nihilominus impero%. non laeta sententiam vestram se-€quetur gratulatio, non ad templa deducar, sed ad sepulcra. €etiam cum vicero, flendum est. si vero vincimur, ibo in litus @1 €miser, planctibus aves abigam aut [2me feris obiciam,]2 me €corpori filii mei velut tumulus imponam; iacebimus duo €insepulta cadavera. aut circa singulorum domos ad genua €praetereuntium ibo et recepto tamen miseris more supplex €non cibos petam, non stipem; mendicabo terram et conlatas €miserantium manu glebas, aut, quod certe licet, filium in €mare proiciam: iam, crudeles aquae et venti male secundi, €reddo vobis vestrum beneficium; ferte quo libet, licet ad €barbaros, licet ad hostes, licet ad piratas. fortasse aliquis €iubebit sepeliri; certe, quod sciam, nemo prohibebit.  Ÿôÿ@@@@{1Tormenta pauperis}1 Ÿðòÿ&7Liberum hominem torqueri ne liceat.& Pauper et dives €inimici. pauperi erat filius. nocte quadam pauper cum filio €revertebatur. interfectus est adulescens. offert se pauper in @1 €tormenta dicens a divite eum interemptum. dives contradi-€cit ex lege. ‘Sentio, iudices, plurimum detrahi calamitatibus meis mise-€rationis, quod ad vos detulisse videor nimium fortem dolo-€rem, et [2ad impatientiam]2 tristissimae orbitatis mihi quo-€que accessisse novitatem, quod, cum adversus me tam gra-€via et crudelia deposcam, patior invidiam hominis exigentis €aliena tormenta. non possum tamen, [2ut]2 velim, vobis ap-€probare, quid patiar, quod mihi non est relicta miseri patris €infirmitas. percussorem filii mei vidi, et miserior sum, quam €si nescirem, quis occidisset. fateor igitur, iudices, ipse miror, €unde ad hoc probationis genus repente confugerim. vene-€ram tamquam nuntiaturus indubia, manifesta, nec alium €expectaveram publicarum suspicionum de filii mei morte €consensum, quam si percussorem videretis omnes. hic, hic, €ut torquerer, inveni; postquam satis non videbantur expli-€care verba quod videram, confugi ad fidem doloris. quid €faciam, si temeritates quoque nostras conscientia reorum €non potest pati? intellexi miser timore factum, qui[2a]2 ut @1 €torquerer exegeram, ex quo me dives non putat aliud in €quaestione dicturum; neque ego, iudices, quemquam ve-€strum dubitare crediderim, ex qua conscientia, qua trepida-€tione descendat, ut quis torqueri nolit inimicum. quos nunc €putatis cruciatus divitem pati, quem dolorem, quod hoc €mihi negat? quam vellet ideo tantum filium meum non occi-€disse, ut mihi posset indulgere tormenta! an hoc creditis, €iudices, divitem facere legum libertatisque respectu, et €reum pro exemplo esse sollicitum? ille vero nunc laceratur, etsi magis nostro dolore fruitur: operae pretium est inimico €negare tormenta, cum feceris, ut velit ipse torqueri. €@@Illud igitur a vobis, iudices, infelicissimus omnium morta-€lium peto, ne, cum inaudita, incredibilia passus sim, mise-€reri velitis corporis mei; crudelius et indignius est quam €torqueri non impetrare tormenta. est adversorum meorum €et ista novitas, quod necesse habetis ea mihi ratione succur-€rere, qua odissetis alium, nec quicquam est homine infeli-€cius, pro quo tormenta sunt. percussorem a me filii mei €visum esse contendo; facinus est hoc vos non deprehen-€dere, si mendacium est, facinus est hoc me non probare, si €verum est. quod ad me quidem, iudices, pertinet, orbitatis €meae repeto praesentiam, et noctem illam rursus ante ocu-€los meos cogitationes reponunt: iam mihi videor et in tor-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ§’ˆmentis esse confessus. filium, iudices, habui, sicut erecti ac €sublimis animi, ita qui nondum suos haberet inimicos, et €quem nemo adhuc nisi causa tantum mei doloris occideret. €o parentum misera condicio, quam novis inusitatisque pate- @1 €mus insidiis! nos exasperamus, nos offendimus, inimici ta-€men liberos nostros oderunt. quis hoc umquam, iudices, €simultatium timuisset ingenium, ut eodem aliquis excogita-€ret animo et quod parcit et quod occidit? €@@Reliqua, iudices, non debebam nisi in quaestione nar-€rare. felices illos in mei conparatione patres, qui perisse €liberos suos nuntiis credunt! ego sum inaudita malorum €novitate percussus, cuius unicus ideo tantum occisus est, ut €viderem. @@Revertebamur nocte pariter, sicut omnia nos vitae mini-€steria iungebant, et homines, quibus non servos praestabat €fortuna custodes, tuebamur pauperem mutua pietate co-€mitatum invicem sustinentes, invicem innixi nec nisi magna €percussoris diligentia separandi, cum dives medio noctis €horrore stricto mucrone prosiluit et stupentibus attonitis-€que miseris confodit illum fortiorem, illum, qui fortassis €aliquid in mea morte fecisset. confiteor, iudices, nihil tunc €oculorum meorum diligentia, nihil egit cura miseri patris: €percussor voluit agnosci. €@@Vos nunc, cives, vos, omnes humani generis adfectus, €miserrimus interrogo pater: suadete, quid faciam. hunc, €quem videtis circa me sanguinem, de filii vulneribus excepi; €his manibus labentis unici membra sustinui. in oculis adhuc €vultus ille morientis, haerent auribus verba super cadaver €habita exultantis inimici. fidem tormentorum! quousque €percussoris filii mei conscius ero? aperite pectus istud et €totum de visceribus meis latronis egerite secretum. vidi, et €mihi non creditur! vidi, ita possim et in tormentis idem €dicere. aut si conpono, si fingo, urar, lacerer, et non pro-€bem. si videtur, torquendus sum, iudices, ut hoc desinam @1 €dicere, nec me, iudices, fallit, quantam molem accusationis €etiam in manifesta veritate susceperim: divitem detuli reum €pauper, inimicus, occisi pater, et postulo, ut mihi credatur €testimonium in mea orbitate dicenti. itaque non deprecor, €quominus mihi velitis irasci, donec probem; torquete tam-€quam mentientem. @@'Lex,' inquit, 'liberum hominem torqueri vetat.' per fi-€dem, iudices, quis non hoc eum respondere credat, cuius €tormenta poscantur! nemini, iudices, credo dubium legem, €quae torqueri liberum hominem vetat, hoc prospexisse tan-€tum, ne quis torqueretur invitus, et iura, quae nos a servi-€lium corporum condicione secernunt, inpatientiae tantum €succurrisse nolentium. omnium beneficiorum ista natura €est, ut non sit necessitas, sed potestas; quicquid in honorem €alicuius inventum est, desinet privilegium vocari posse, si €cogas. cuncta, si videtur, iura percurrite: nusquam adeo pro €nobis sollicita lex est, ut, quod praestat, extorqueat. dedit €caeco talionis actionem: num manus recusantis inpellit? €iniuriarum, caedis agere permisit, sed non cogit invitos. €adeo paene levius est ultionem perire quam potestatem. €genus servitutis est coacta libertas, et eadem iniquitas, quic-€quid de invito homine facias. vis scire, quid lex ista prospe-€xerit? non exigo, ut torquearis. @1 €@@Quam multa, dii deaeque, non minus sunt iusta quam €lex! exigit quarundam invidia rerum, ut vinci se consuetudo €patiatur, et quicquid accidisse mireris, tantundem poscit in €ultione novitatis. filius in conspectu patris occisus est; tor-€quete securi: nihil iniquius fieri potest. ignoscant persuasio-€nes, si facinus istud omnium inlicitarum rerum consumpsit €invidiam, et, unde tormentis salva iustitia est, plus est de €quo quaeritur, quam quo modo quaerendum est. nullum €debet iniquum videri genus probationis esse, quod solum €est, et quicquid potuit prodesse [se]veritati, numquam no-€cuit exemplo. sufficit libertatis reverentiae quod torquetis €inviti, quod contra me non alius invenit. @@&7Liberum torqueri non licet.& hoc est, iudices, propter €quod filium meum dives coram me non timuit occidere. €filium igitur meum in conspectu meo occisum esse con-€tendo. quid dicitis? ita non erat contra proclamationis huius €fidem, si nunc agere possem quietum modestumque mi-€serum? vultis, cum hoc viderim, tantum testimonium di-€cam? mirum hercules, si scindo vestes, nudo corpus, ignes, €flagella deposco! insaniat necesse est pater, cum solus hoc €sciat. fallitur, iudices, quisquis hoc, quod postulo, contemp-€tum, quisquis audaciam vocat: filius urit, exagitat, et inter €tormenta fugio dolorem. si mentientis est velle torqueri, €invenite, quid facere debeat, qui verum dicit et non probat. @1 €@@'Mentiris,' inquit. bene quod et tu fateris non esse mihi €sine quaestione credendum. et quas, per fidem, mendacio €meo causas, dives, adsignas? ignoro percussorem, deinde te €potissimum, de quo quererer, elegi, an scio, et simultatibus €nostris occasionem orbitatis indulgeo? decipi me non potu-€isse manifestum est: filius meus, cum pariter rediremus, €occisus est. an dinoscere percussorem nocte non potui, cum €percussor potuerit eligere, fugere? quid ais? iuvenem €meum alius occidit, et tu mihi solacium ultionis imples? te €accuso scilicet, ut interim nescio quis ille fugiat, evadat? €quod tu mihi genus furoris adsignas, ut maximi sceleris ultio €pereat falsae accusationis incerto! homo, qui me vidisse €contendo, cum occideres filium meum, nisi de te vindicor, non reliqui mihi, ut hoc de aliis probarem. o te extra omnes €humanorum pectorum adfectus, inimice, sepositum, nunc €qui me putas posse mentiri! perdidi infelix illum cariorem €pauperibus adfectum. succurrere mihi putas, quod ali-€quando dissedimus? falleris, deciperis: hominis, cuius occi-€sus est filius, unus inimicus est. sane possit aliquis hanc €doloris [dis]simulationem mendacio perferre verborum; €torqueri volo; nihil est tanti, nisi verum. videlicet inter ignes €ac flagella sufficit mihi, si dixero: 'hic est inimicus, anime, €qui nobis subinde maledixit, hic ille contumeliosus, ille in-€potens.' ego nescio, an mihi possit in quaestione sufficere @1 €quod vidi. %et quod inimicus me contendit ideo velle tor-€queri%. €@@Tormenta postulo. en ad quod confugiat homo, qui se €sciat posse mentiri! nulla est ratio quaestionum relicta mor-€talibus, si adiuvant contra veritatem, et sublata est de rebus €humanis necessitatis huius utilitas, si causam ultro tuetur €explicatque fingentibus. hucusque durant artis ingenia mor-€talium, et, licet sit aliquis secreti firmitate conpositus, homi-€nem tamen ultra non sequitur animus. non vacat adserere €quae finxeris, tunc, cum vix prodest et verum fateri, et €nemo non contra id torquetur, quod dixit ante tormenta. €non refert, cuius ad eculeum nominis persuasionem, quas €silentii adferas causas; in quaestionibus tantum corpora su-€mus, et nemo non contra aliquem torquetur adfectum. ex-€igam quaestionem, an recusem, quid interest tormentorum, €brevi futurus similis homini, qui fateatur invitus? novum, €iudices, inauditumque rebus humanis aperitur exemplum: nemo umquam ideo torqueri non debuit, quia mentiretur. €@@Sed etsi fas est, iudices, dubitare de fide quaestionum, €alius debet esse suspectus, ille scilicet, in quo servilium pec-€torum recessus, in quo verniles excutiuntur artes. quotiens €tortori est rixa cum membris, tum cruciatus agnoscit adsi-€duis suppliciis durata patientia, %et homini non est nova res @1 €dolor corpus appliciti% quod scissa lacerataque veste pri-€mum ferre non potest pudorem, quod nescit ad flagellorum €vices membra conponere nec ullo verbera frangit occursu. €nos, inquam, sumus, quos leges supervacuum putavere tor-€queri. unde nobis inter ista secretum? in tormentis libero €homini opus est patientia, ut verum dicat. €@@'Sed,' inquit, 'ideo torqueri non debes, quia exigis, ut €torquearis.' aliud sunt, inimice, tormenta, aliud velle tor-€queri. felices illos, qui recusare voluerunt! meretur clemen-€tiam et favorem quisquis ad illa tremens exanimisque per-€ducitur, quem vix a genibus tortor abducit, cui iam scissas €quoque difficile possis eripere vestes. ego quemadmodum þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ§—ˆ“vultis deprecer, qui videor provocasse tortorem? ille, ille €sine ulla miseratione laceratur, cui ad singulos ictus dicitur: €'ipse voluisti', quem non decet rogare, qui creditur fingere €proclamationes, simulare gemitus, de quo primum videntur vindicanda tormenta. non invenio, iudices, quid sperare €possit, qui mentitur et exigit quaestionem. homini, qui vult €torqueri, diu non creditur nec verum dicenti. nec est, iudi-€ces, quod putetis adeo mihi tristissimam orbitatem omnis €humanorum pectorum rapuisse sensus, ut non intelligam €petere me, quo[d] dives possit evadere, et paene magis pro €percussore torqueri; sed quid me facere vultis? non debeo €posse mentiri, homo qui, cum filius meus occideretur, inter-€fui. veritati tantum praesto patientiam, exigo quaestionem, €in qua quid dicturus sim, nescio; quid debeam dicere, vidi, @1 €scio. vultis post hoc argumentis, suspicionibus agam? le-€viora tormenta sunt! €@@Non invenio, iudices, cur renuat tantopere dives quae-€stionem, post quam supersunt adhuc incerta ac dubia. faci-€nus est tamen me non torqueri, si mihi torto utique cre-€dendum est. quousque me, crudelissime mortalium, metus €simulatione deludis? ego magis, qui postulo tormenta, ti-€meo, ego, qui nihil facere potui, cum viderem. suspecta tibi €est nostra patientia; vides enim, hortatur nos contra dolo-€rem primae robur aetatis, solidum plenumque corpus. €quam facilis, quam expedita res est torquere miserum! ad-€fero ad quaestionem iam planctibus membra liventia; quan-€tum animae, quantum sanguinis orbitas traxit, quanto inbe-€cilliora sunt haec cotidianis lamentationibus everberata vi-€talia! quicquam ergo fingere potest hic pallor, haec macies €et iam torto similis infirmitas? adice quod nihil minus in €quaestione diu possis dicere, si mentiaris, quam quod oculis €scias, et brevissimum confessionis est genus destituisse quod videris. felices, dives, quos tortor interrogat, qui non €habent in sua potestate credentis! impatientissima res est €posse, cum velis, desinere torqueri. €@@'Quin potius,' inquit, 'probas?' fiduciam hominis, qui €sciat hoc me vidisse solum! sine dubio, dives, multa te pot-€erant argumenta convincere, si deferret alius, et eras manife-€stissimus reus, si mihi percussor quaerendus esset. quis @1 €enim credibilior in caede pauperis quam dives inimicus, aut €de quo facilius constare posset scelere, [2quam]2 quod non €habet nisi de sola ultione [2rationem]2? non invenit multa €verba vidisse; nec mihi debet perire probatio ista, quia pot-€eras et accusari. exigit probationes, cum facinus sic dispo-€suerit, ne possit probari. quem mihi nox testem, quos prae-€stare potuit oculos nuda semper, incomitata paupertas? tibi €servus a conscientia sceleris summovendus fuit et ista ra-€tione, [2ne]2 quis interesset, quem putares posse torqueri, et €totum facinus in has angustias redegisti, ut illud soli scirent, €qui facieba[n]t et cui non crederetur. numquid dubitaretis €credere, si alius sciret hoc scelus? facinus est ideo filii mei €perire vindictam, quia pater vidi. €@@Ego vero, iudices, et ex hoc, quod recusat dives quaestio-€nem, partem probationis implevi: accusatoris tormenta €numquam timebit reus, nisi de quo credi potest et ante €tormenta. €@@'Cur,' inquit, 'si mihi causae sceleris simultates nostrae €erant, non te potius occidi?' saeve, crudelis, ego te hoc @1 €maxime argumento percussorem probo, quod mihi peperci-€sti. tuum fuit hoc, inimice, commentum, occiso filio servare €patrem. parcendi tamen mihi vel haec fuit ratio, quod de-fendi non poteras, si duo perissemus. audire mehercules €mihi videor illas cogitationes, illa scelerum secreta consilia: €'quid mihi cum vulneribus, quid cum cruore consumptae et €iam paene abeuntis animae? occidatur potius ille iam iuve-€nis, iam inimicus; de sene vindicabitis me, patris oculi.' vis €mirer, quod me nolueris occidere? queri mehercules te €puto, quod in senectute magni doloris vita brevis est. peper-€cisti mihi, quomodo excogitant artes detinere supplicia, et €de pereuntibus magis saevitia fruitur dolore suspenso. €agnosco noctis illius, inimice, clementiam: quod me tor-€queri non vis, ex hoc venit, quod neque occidisti. €@@Temptat, iudices, efficere dives, ut incredibile videatur, €quod occisum ab eo contendo filium. dicturum nunc putatis €magis interesse securitatis, ut quis facinus sibi tantummodo €credat, et id tutius esse inimico patr[2ant]2e quam conscio? €plus est quod affirmo: filium in conspectu patris occidere sic €operae pretium est, si illud ipse facias. perdit plurimam de €sceleribus voluptatem qui mandat, et minus gratiae rebus €ex nuntio venit. occidet alius te iubente, sed vulneribus illis €non fruentur oculi, sed plus est, ut singultibus abeuntis ani-€mae, ut cruore satieris, ut conlapsum palpitantemque vi-€deas, ut me vidente. convenit, iudices, quod ipse dives hoc @1 €fecit et quod ego vidi. ratio saevitiae est, ut aliquis coram eo €occidatur, propter quem occiditur. @@Fidem vestram, iudices, ne me ideo non putetis vidisse, €quia nihil feci, servulorum iste libertorumque dolor est oc-€ciso homine statim scire, quid facis, exclamare, procur-€rere, fidem deorum hominumque testari. %postea cum la-€crimis veni.% vultis percussorem invadam, vultis fugientem €sequar? interim deficientem quis excipiet, cui se morientis €inponet infirmitas? scis profecto, percussor, facinus ordi-€nare, disponere: filium occidere coram patre secretum est. €@@Miseremini, iudices, igitur, ut hinc quoque velitis aesti-€mare divitis conscientiam, quod contentus est, ne de scelere €quaeratur. non habet fiduciam hominis, qui me sciat me-€tiri, et, quod non minus debetis attendere quam si fateretur, €non putat sibi salvum ut iterum neget. dissimules licet, non €est innocentiae metus, cum timentur aliena tormenta. quid €ais, dives? orbitatem meam in tale scelus [2a]2usumque con-€vert[2i]2 et si[2c]2 paterni doloris auctoritas facinus inpingit €alienum? deinde non ipse adfers eculeos, non ipse disponis €ignes? dicerem mehercules te velle torqueri: ego scindo €vestes, tu intremiscis, ego ad flagella nudo corpus, te facit €pallor exanimem, ego eculeos, ego posco flammas, tu non @1 €habes in meo dolore patientiam. rogo, quid aliud faceret €qui occidisset? €@@Quid nunc agam miser? gratiam confessionis ante tor-€menta consumpsi. scio, quanto credibilius fuisset, si hoc €statim inter ignes, inter flagella dixissem, et multum de auc-€toritate primae proclamationis amisi. non est tamen, quod €supervacua putetis esse tormenta, tamquam dixerim, quic-€quid sciebam; habeo adhuc ex illo multa referre secreto, quae argumenta faciet dolor. non refert, an me vidisse dixe-€rim; tormentis hoc probaturus sum debuisse mihi credi ante €tormenta. €@@O quantopere nunc, inimice, torqueris, quod te coram €iudicibus interrogo, quod hoc non potes mihi fateri! sed si €bene gaudii tui perspicio secretum, non putas te negare, €quia vidi. adrogantissime percussorum, evasisse te putabas, €quod illud duo tantum sciebamus? meis, meis hoc ignibus €nega, et, dum me per singulos artus tortor interrogat, perfer €saltem non credendi patientiam, cum ego me vidisse procla-€mem, tu nullam adferas innocentiae probationem. non pot-€es aliter absolvi, quam ut illud ego negem. €@@Ne[c] tamen, iudices, putetis solo me calamitatium am-€bitu petere quaestionem, dabo propter quod me torqueatis €irati. filium meum, illum singulis vobis universisque lau-€dandum, iuxta quem felix, iuxta quem adrogans eram, occi-€dit mea nimia libertas. ita ego te non eculeo efferam, non @1 €super ardentis exeram flammas? nunc me vindicas, nunc €tueris: modo, modo coram me filium meum dives occidit €fiducia tui. concurrite, omnes liberi, omnes parentes, urite, €lacerate hos, hos primum patris oculos, distrahite has ma-€nus, quae nihil pro pereunte fecerunt, hoc corpus, haec €membra, quae de conplexu latronis vulnera nulla retule-€runt. sive hoc poenam sive vultis esse clementiam, debeo €tam miser esse, dum probo, quam cum viderem. @@Miserum me, si fas est in quaestione mentiri! sine dubio €dives hoc captavit recusando quaestionem, ne crederetur, €sed dura parumper, anime, vidisti. nunc infelix ad nos, mi-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ§˜„sera pietas, redi, quod fieri in ipsa orbitate non potuit, et €vires, quas inprovisus abstulit dolor, probatio restituet. cum €flammis urentur nuda vitalia, nox illa occurrat, cum mem-€bra fiduculae, flagella laxaverint, rursus ante oculos sit mo-€rientis unici vultus, haereant verba percussoris, mandata €pereuntis. filium spectasse morientem longa praesentia est. €nescis, infelix senectus, quanta tibi opus sit veritatis conten-€tione, ut paeniteat divitem, quod non duos occidit. iam €nunc tamen vobis, iudices, infirmitatem meam allego, com-€mendo: si me forte fiduculae, flagella mutaverint, ego ta-€men vidi. si vocem in eculeis ignibusque perdidero, ego @1 €tamen vidi. si totus undique dolor pariter admotus occide-€rit, ego tamen vidi. alioquin, nisi hoc animo meo, nisi lique-€ret oculis, morerer hoc dolore, quo puto me posse torqueri.  Ÿôÿ@@@@{1Gemini languentes}1 ŸðòÿGemini, quibus erat mater et pater, aegrotare coeperunt. €consulti medici dixerunt eundem esse languorem. despe-€rantibus reliquis promisit unus se alterum sanaturum, si €alterius vitalia inspexisset. permittente patre execuit infan-€tem et vitalia inspexit. sanato uno accusatur pater ab uxore €malae tractationis. ‘Quamvis, iudices, plurimum infelicissimae matris adversis €miserationis abstulerit, quod ex duobus liberis pari despe-€ratione languentibus alter evasit, et plerisque maximum do-€lorem prima fronte tractantibus videatur aviditas gau- @1 €diorum, ut modo ad totius orbitatis redacta patientiam iam €non sit unius salute contenta, non possumus tamen affecti-€bus vestris non hanc primam tristissimae calamitatis alle-€gare mensuram, quae ex ipsa quoque solacii sui condicione €descendit: minus misera quereretur de marito, si sanari nec €ille potuisset, pro quo est frater occisus: nunc infelix par €non est dolori, nunc non invenit ulla solacia, ex quo sibi €videtur filium perdidisse victurum. super impatientiam tri-€stissimae orbitatis increscit, quod intellegit illum non sine €sanitate fuisse languorem, nec persuaderi miserae potest €perituro laborasse fato, in quo inventum est, quod sanaret €alium. captet licet crudelissimus senex parricidii immanita-€tem metu maiore protegere, non invenio, unde colligi possit €utrumque fuisse moriturum; ex duobus aegris non periit €nisi qui occisus est. @@Ante omnia igitur illud a vobis infelicissima mater petit, €ne maximi sceleris ideo decrescat invidia, quia pati videtur €et reus ex orbitate tantundem. non perdidit filium, quisquis €occidit. explicat a dolore patrem, quod sibi videtur fecisse €rem maximam et in locum iuvenis amissi substituit de vani-€tate solacium. alia est, alia condicio matris, quae medico €non credidit, apud quam saevissimae condicionis immanitas €fidem non potuit impetrare temptandi. pro utroque timuit, €pro utroque speravit. facinus est eum maioris pietatis vi-€deri, qui de morte filii potuit alterius vel certa salute transi- @1 €gere. sic debetis odisse patrem, tamquam duos occiderit, €cuius non interfuit, uter occideretur. €@@Est tamen, sanctissimi iudices, quod de crudelissimo par-€ricida queri possit non sola mater: adiecit humanis cala-€mitatibus ipsam sanitatem et morborum languorisque vio-€lentiam medicinae concessit. filium occidit, si ipsi creditis, €fortasse moriturum, et hominem, cuius caritas debuerat €ipsa desperatione crevisse, in hoc solum impendit, ut tan-€tundem superesset incerti. non exonerat, iudices, immani-€tatem saevissimi patris, quod ha[2n]2c ratione[2m]2 credidit: €de languente filio rem inauditam, rem facere crudelem €unam rationem habet, si ipse sanetur. @@O tristior indigniorque semper mensura calamitatum, €magna felicitas! huncine fecit exitum illa modo civitate tota €conspicua mater, ille indiscretus ab utroque latere comita-€tus, ille gaudentium dulcis error oculorum? quid mihi mor-€tem nuntiatis unius? perdidit misera geminos. €@@Passi sunt enim languorem miserrimi iuvenes sine dubio €pariter unaque, non fraternitate, non animae corporumque €consortio, sed condicione fragilitatis humanae, qua sic ex-€tranei quoque duo languere potuissent, non negaverim ter-€ribilem, gravem, et parentibus utique metuendum, de cuius €tamen adhuc, ut parcissime dixerim, remedio quaereretur. €quid refert, an medici consenserint utrumque periturum, €cum eundem dixerint esse languorem? manifestum est de €duobus non dixisse verum, quos de altero constat esse men-€titos. iam tamen, iudices, de tam perdita pronuntiatione @1 €non querimur, quod aegros, quos sibi videbantur explicare €non posse, parentibus crediderunt; innocentior est simplici-€tas desperare, si remedia non noveris, et hanc ignorantiae €malo probitatem, ut languorem, quem nescias, tantum ne-€ges posse sanari. maximi tamen virorum et quibus [2g]2ratis-€sima solvendo non sit humanitas, si sciebant hoc genus cu-rationis et illud non indicare voluerunt. vultis, ut illos men-€titos breviter probem? desperaverunt de languore, cuius €remedium, si patri creditis, alius invenit. €@@Sive enim, iudices, vanissimus nescientium vidit hanc €patris in periculo liberorum rigidam nimiamque patientiam €et hominem in filiorum languore sollicitum de remedio ge-€neris humani, sive captavit ex hoc velut quandam artis ima-€ginem imitari, quod sanare non poterat, et ignorantiae pu-€dorem tegere magno temptavit incerto, sive, ut aliud vide-€retur dixisse quam reliqui, verba desperationis incredibili €vanitate variavit magnaque miseros parentes ambage sus-€pendens tutissimum putavit promittere, quod deberet €nemo experiri: causas quidem se dixit ignorare morborum, €sed salutem spopondit unius, si licuisset alterum occidere, €lacerare, perspicere. en, cui pietas patris, cui credere sollici-€tudo debuerit: dixit se scire remedium, quod nesciebat! €@@Vultis intellegere, iudices, nihil inpatientia caritatis fe-€cisse patrem? non retulit ad matrem. adacta est a morte filii @1 €vel sanitate discedere. non propinquos consuluit, non ami-€cos, sed sua tantum persuasione medicique contentus, quod €nocentius est, quam si ipse occidisset, alterutrum potuit eli-€gere. dicat nunc parricida, quid fecerit illud, quod etiam de €[2tam]2 similibus, tam paribus aegris in alterum desperatio €illa praevaluit. si medici non interfuit, utrum occideret, con-€stabit vivere utrumque potuisse; si interfuit, constabit non €eundem fuisse languorem. €@@Qualis fuerit illa curatio, quid passus sit iuvenis in morte, €qua medicus parabatur, omnium adfectibus, omnium cogi-€tationibus liquere crediderim, ideoque parcimus auribus matris. breviter tamen longae crudelitatis explicanda saevi-€tia est: ex omnibus, quae pertulit, levissimum fuit, quod €occisus est. €@@Non est, quod veniam tristissimae curationis paret, quod €videtur in alio fratre explicata promissio: an alterum medi-€cus sanaverit, fortuna viderit; quod negari non potest, al-€terum medicus occidit. erumpit hoc loco mulier infelix et €tota libertate proclamat: 'redde mihi,' inquit. 'marite, fi-€lium, quem tibi pariter medicoque commisi, [2recipe quem €mihi credidisti]2. hic est ille vester insanabilis, ille moriturus, €hic, quem permiseras medico, si maluisset, occidere. vides, €quid profecerint anxia vota pietatis, sollicitae preces. dum €iam frigidi pectoris calorem superpositis revocamus uberi-€bus, dum frigentia membra continuis osculis et spiritu trepi-€dae matris animamus, dum labentes oculi ad nostras excla-€mationes nostrosque planctus admissa paulatim luce laxan-€tur, dum multa mentior, multa promitto et fratrem dico @1 €sanatum, respexit ad vitam, convaluit, evasit. non tamen €iacto pietatem, non arrogo mihi prosperae curationis even-€tum. quid hunc sanaverit, vis scire breviter? quod potuit €utrumque sanare.' @@Pudeat vos, o iura legesque, quod miserrimi sexus dolo-€rem his clusistis angustiis. ita maritum, quod occisus est €filius, malae tractationis uxor accusat? perdiderunt legis hu-€ius auctoritatem, quae ad illam uxorias querelas, matrimo-€niorum solent deferre delicias; ego illam datam miseris tan-€tum matribus puto. potest autem ab iniquo coniuge expli-€care divortium, et contra maritales tuetur iniurias, ut nolis þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨ˆ–ˆˆpraestare patientiam. illis succurrit, quas nefas est abire, €discedere, quas in pessimi coniugii durum perpetuumque €complexum communium pignorum nexus artavit, quae ma-€los maritos pariter et patres nec relinquere nec ferre suffi-€ciunt. facinus est ideo evadere maritum, quia damnaretur, €si de illo minore dolore quereretur. itaque impudenter facit, €quod pro detracto %matrona cultu negatoque comitatu, fa-€stiditis noctibus pulsataque facie filium complorat occisum? €sileo adhuc illa, per quae parricidii crevit immanitas; oc- @1 €cisum filium obicio, puta luxuriosum, perditum, nocentem, €fingite hoc patrem ira, indignatione fecisse. quantum faci-€nus sit filium occidere, nemo magis fatetur, quam qui vult €videri se illud fecisse pro filio. €@@Ecquid, iudices, vel ex hoc totus animus mariti, tota tri-€stissimae coniugis calamitas perspici potest, quod se negat €matri communium liberorum debere rationem? placet ergo, €mortales, ut de hominibus, in quos plus ex harum sanguine, €ex harum transit anima, non habeant partem nisi tantum €doloris? solos ergo communicabit misera planctus, et ab €omnibus consiliis, quibus ordinatur iuventa, vita disponitur, €extranea vilitate seposita circa maerores tantum lacrima-rumque consortium orbitate iungetur? si mehercules fas est €aestimare, utri plus parenti debeatur ex liberis, non im-€probe totam potestatem sibi vindicabit adfectus, qui decem €mensibus ante vestram incipit diligere notitiam, et, cum vos €patres gaudium primum faciat oculorum, ante sunt con-€scientia matres. facinus est ideo tantum illis minus licere, €quia minus facere sufficiunt. vos estis, qui crescentes adhuc €in peregrinationes, qui iam adultos in castra magnorum €parentum vanitate dimittitis. erubescitis desideriis tam-€quam infirmitate, et, unde velocissimus transitus est in rigo-€rem, liberos vultis amare patientia. quam multa ideo tan-€tum de filiis, quia licet! et frequentius potestatis ve- @1 €strae iactatione tamquam aliquo gravitatis genere delinqui-€tis. non habet orbitas vestra lacrimas; super ardentes rogos €tenetis inconcussam rigidamque faciem, itis obviam conso-€lationibus, et, quod omnem modum feritatis excedit, capta-€tis in magna calamitate laudari. quicquam ergo erit, quod €de communibus pignoribus non pari mente, pari [im]pa-€tientia, vel, si necessitas postulet, pari rigore faciatis? mali €tantum patris interest, ut matri minus liceat. €@@Sane cedat vobis circa regendas communium pignorum €mentes sexus infirmior; vos mores, vos vitae genus, vos €matrimonia ceterosque actus vestra persuasione firmetis; €numquid arrogans consortium, numquid impotens societas €est liberos communes esse languentes? si quis immo pudor €est, cede nunc tota potestate matri, illius si in aegri toro €proximus locus, haec adhibeat fomenta, porrigat cibos. si €quid impatientia, si quid flagrantium viscerum poscit infir-€mitas, mater neget, mater indulgeat. illas, quas immodicus €ardor discutit, vestes haec super fatigatos reponat artus, €illas iactatas toto lectulo manus sedulo contineat affectu. frustra captas videri velut timore mat[2er]2nae caritatis ab €omni curae ratione sepositus. cum circa curationes libe-€rorum non consentiunt parentes, curationis est culpa, non €matris. €@@Quid, quod filium occidit innocentem, cui nihil obicere, €nihil poterat irasci? filium, si ipsi creditis, pro fratre mori €paratum, cuius suprema ferre non poterat? novum, iudices, @1 €et incognitum rebus humanis audite facinus: iam parrici-€dium pietas, caritas et impatientia orbitatis admittit! malo €odium, querelas, execrationes, quam ut quis liberos affectu, €quo servantur, occidat. quid refert, an per hoc alterius filii €anima redimatur? si parricidium fas est ullas accipere cau-€sas, filius propter se tantum debet occidi. €@@Adicite, iudices, immanitati, quod occidit aegrum. omni-€bus equidem mortalibus maiorem crediderim de languore €venire reverentiam, et illorum quoque, quos inter supplicia €pereuntis avido spectamus assensu, iuxta valetudines tamen €morborumque violentiam quodam innocentiae favore mi-€seremur. in carceribus et in illa profunda nocte poenarum €religiosius ille anheli pectoris pallor inspicitur; non sic con-€fundunt obvios gravibus catenis colla stridentia et diutino €squalore concreta facies ut ille, quem ad singulos conatus €gressusque labentem vix trahit impellitque longus ordo €vinctorum, et inter tot destinatos totque perituros omnium tamen in se retorquet oculos unus aeger. quid ais? tu illum, €quem nunc nefas est castigare, reprehendere, cuius auribus €parcere debuerunt saeviora verba, quem, si quid negares, €videreris occidere, ferro, vulneribus aggrederis? non potest €hinc tibi venire defensio, ut hoc sis pro alterius salute com-€mentus. inter duos liberos pari desperatione languentes da €bonum patrem: non praeponderabit alterutrum, non eliget, €sed, ut incertum orbitatis evadat, ipse morietur. €@@Temptat hoc loco, iudices, crudelissimus senex excusatio-€nem temeritatis suae de medicorum trahere consensu: 'de-€speraverant,' inquit, 'de duobus.' sepono paulisper immani- @1 €tatem patris, qui credidit, et de arrogantissimae persuasio-€nis hominibus queri [de] totius generis humani nomine €volo. quam multas artes, misera mortalium sollicitudo, feci-€sti! fato vivimus, languemus, convalescimus, morimur. me-€dicina, quid praestas, nisi ut iuxta te nemo desperet? dic-€turum me putas: 'non credo renuntiantibus, non accedo, €cum deserunt relinquuntque languentes'? ego vero medicis €non credo sperantibus. aspicite maiorem partem generis €humani et, si me interroges, illam robustiorem, illam adhuc €in prima rerum naturae veritate viventem: nullos artis huius €novit antistites, nec minus tamen bellorum vulneribus mor-€borumque medetur incursibus; non disputationum vanitate €sollerti, sed experimentis et, invicem per similes dissimiles-€que casus observatione ducente, tradita ratione succurrit. €non medicina sanat, sed quicquid videtur sanasse medicina est. quo vultis animo feram, quod ars, quantum dicitis, in-€venta pro vita, si dis placet, auctoritatem famamque captat, €ut longe ventura suprema prospiciat, ut adesse fata denun-€tiet, quae nec timentur, et maxima scientiae pars esse coepit €sanare non posse? quisquamne ab homine, qui adhuc loqui-€tur, spirat, intellegit, sic recedit, quemadmodum relinquitur €exanime corpus, et ibi finem vitae putabit, ubicumque €scientiae substiterit infirmitas? si fragilitatem mortalitatis €incertosque velimus aestimare casus, tantundem periculi €habet omnis aeger. iniquissimum est desperationes vocari, @1 €quotiens remedium medicina non invenit, et angustias sive €artis seu mentis humanae ad invidiam referre fatorum. nihil €magis interesse omnium puto, quam ut spes pro homine €tam longa quam vita sit. unde putatis inventos tardos fu-€nerum apparatus, unde, quod exequias planctibus, clangore €magnoque semper inquietamus ululatu, quam quod facinus €videretur credere tam facile vel morti? vidimus igitur fre-€quenter ad vitam post conclamata suprema redeuntis. pleri-€que convaluerunt neglegentiae bono, quosdam explicuit €quicquid alios fortassis occideret, hos indulgentiae temeri-tas, illos adiuvit desperationis audacia. detur fortassis huic €arti perspicere morbos, profutura meditari, sed unde sciret, €quantum inter viscera latentesque pectoris sinus unicuique €animae natura concesserit, quam proprietatem spiritus, €quam corpus acceperit? non tam variae mortalibus formae, €nec in vultibus nostris sedet tanta diversitas, quanta latet in €ipsis dissimulitudo vitalibus. inenarrabile, indeprehensibile €est, quicquid nos elementorum varia compago formavit, et, €prout in nos plura seu rariora de terrenis seminibus caele-€stibusque coierunt, ita vel duramur tacita ratione vel solvi-€mur. an desperantibus credi debuerit, vos aestimabitis; qui €negarunt aegros posse sanari, nec in hoc probaverunt, qui €evasit, nec in illo, quem non languor occidit. €@@Iustas mehercule haberet mulier causas querelarum, si €nova incognitaque ratione vel utrumque servasses, num- @1 €quam ex magno venit affectu incredibilia vel profutura þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨ˆ˜‹ˆ‘temptasse, et in re, quae plus de incerto habet, temeritas €experimenti solam probat desperationis audaciam. quid re-€fert, cuius sit condicionis aeger, quantum adhuc spei, quan-€tum videatur habere de vita? sacrosancti sint parentum me-€tus. dii non sinant, ut ex liberis vilior incipiat esse periturus. €medici desperaverunt; quid istud ad patrem? spera tu, iube €sperare matrem, tuis potius affectibus, tuis crede votis. et €hoc de parricidii facilitate est circa filiorum languorem ad €desperantes potius accedere. fidem habes hominibus, quos €mentiri alius affirmat, contra quos iterum credis uni? €%praesertim si me% hercule de tua feritate sentirem, si in €quacumque filii curatione non adhiberes propinquos, non €interrogares amicos, non respiceres ad matris animum; non €hanc primam impatientiam, non hunc consulis timorem? de €nullo filio minus debet soli sibi permittere pater, quam qui €videtur utique moriturus. @@'Fratres,' inquit, 'et gemini erant, ideoque credibile est €illis eundem fuisse languorem.' rogo, quis in ullo mortalium €ferat ignorantiam pariter et adfirmationem? quisquis nescit, €quod genus languoris sit, non potest scire, an idem sit. nihil, €iudices, in rebus humanis voluit esse rerum natura tam si-€mile, quod non aliqua proprietate secerneret. quid refert, €an ex isdem prima illa duorum corporum animorumque €conpago seminibus oriatur? sibi quisque firmatur, sibi quis-€que componitur, et duo pluresve fratres nascuntur fato sin-€gulorum. hanc ipsam indifferentiam, quam mirantur occur- @1 €sus, stupent civitatis oculi, parentum tamen agnitio dinoscit, €separat notitia nutricum, et fallentibus notis est rursus, €quod faciat ipsa similitudo dissimile. in plerisque, quamvis €sit indiscreta facies, invenitur tamen alius oris sonus, habi-€tus, incessus, seu, ut ipsa consentiant, diversa mens, contra-€rii mores et vitae genera rixantia. quid, quod non eandem €esse naturam geminorum probat etiam fortuna dissimilis? €hunc pressit paupertate perpetua, illum insperatis opibus €excoluit, illius per titulos, honores, illius per ignobiles ob-€scurasque sordes totam duxit aetatem. simile est quicquid €accipiunt ex homine gemini, dissimile quicquid ex fato. nec €enim tam pariter in lucem de maternis exiluere visceribus, ut illos eadem origo signaverit: quantum putas interfuisse €temporis, dum primum uteri pondus egeritur, dum parum-€per exonerata vitalia altero rursus homine laxantur? breve €fortassis exiguumque videatur inmortalibus oculis, sed si €terrena mente perspicere velis orbis huius vastitatem, scies €multum esse, quod inter duas transcurrat animas. volvitur €super nos haec caeli siderumque compago, et praecipiti per €proclive decursu %totius diei noctisque brevitate emensus €orientis occidentisque cursus% diversi siderum in primo sta-€tim ortu rotato se rursus axe consequitur. hoc tu parum €credis esse spatium, quod diversis pariter rebus impletur? €quantum inter illa transcurrentis horae momenta nascitur, €perit! igitur quando umquam peregrinati sunt una, milita- @1 €vere pariter? quid non diducti separatique fecerunt? €quando illos languor, quando suprema iunxerunt? et quan-€doque sit necesse est [2aeger]2 alter ex geminis: quod pariter €languerunt, non sic accidit quomodo fratribus, sed quo-€modo duobus. non eodem fato languere geminos quemad-€modum vultis brevius probem, quam quod nec uterque oc-€cisus est nec uterque sanatus? €@@Sed fingamus hoc esse verum, quod desperaverunt me-€dici; relinque nobis, pater, innocentiam calamitatis. salva €solacia sint de liberis, quos tibi videris non perdidisse nisi €fato. quis ex parentibus nescit in hanc se mortalitatis pro-€creare legem? sed indigni exitus supra orbitatem sunt. ideo €magis flemus illos, quos bella rapuerunt, hausit incendium, €naufragia merserunt. fortius feras inter adsidentium manus, €inter suorum officia labentes, cum se invicem oscula, cum €se satiavere sermones, cum data suprema mandata sunt, et €se scit pietas omnia fecisse pro vita. igitur verum dixerim: €illos mori credimus, hos perire. @@Non invenio, quemadmodum excusationem pater de €consensu possit accipere medicorum. hoc est, quod omnem €comparationem feritatis excedit: filium pater propter homi-€nem occidit, quem non putavit posse sanari. quod tu mon- @1 €stri portentique genus es? habes parricidii patientiam, non €habes orbitatis; ita demum potes filii mortem, si faci-€nus adieceris! tu occidis, quia desperavere medici? quererer €mehercules, si reliquisses, si quid de continuatione curae €sollicitudo laxasset. nihil ergo plus facies quam illi, qui nunc €plures circumeunt fortassis aegros, quos detrahit, quos avo-€cat alia curatio? filios saltem committe vel matri; de fortuna €queratur, diis faciat invidiam. mulieri, quae ferre non pot-€est, quod videris desperasse, numquam ex hoc rationem €reddas, quod occideris. €@@Quis hanc, iudices, inpudentiam ferat? temptat pater, ut €et huic rei credatis, quod desperaverunt omnes et quod €speravit unus. nostrae quidem querelae sufficit non conve-€nisse medicis, et cum inventus sit, qui contra sensum de-€sperantium genus aliquod sanitatis adferret, fas erat, iudi-€ces, ut adhuc inveniretur alius, qui laetiora, utiliora promit-€teret. hoc nunc me queri putatis, quod in re, de qua credere €nec omnibus debuisset, accessit uni? non interest, an super-€sit remedium, quod temptare non debeas, et ubi tantundem €periculi sp[er]es quantum desperatio habet, melior exitus €est, qui facit miseros innocentes. quid invidiam prioribus €medicis paramus? nemo magis desperat, quam qui se negat €nosse languorem. @@Quid ais, pater? ita tecum quisquam sic audet agere de €duobus filiis tamquam de duobus [2s]2ervis? tu ex geminis @1 €alterum occidendum dabis? non ferrem, si separare exposi-€turus auderes, si contentus esses educaturus alterutrum, €non ferrem a piratis captum filium alterius vicaria servitute €redimentem. tu de orbitate facies vices, et casum singu-€lorum per utrumque diffundes? parricidium vocarem, si €promittente medico, quod sanaret unum, posses eligere pe-€riturum. paene crudelius est geminos dividere quam per-€dere. en scientia, cui debeat credi! negat se scire causas €languoris, deinde promittit quicquid licere non deberet nec €intelligentibus: 'occidam,' inquit, 'deinde sanabo.' memine-€ris, pater, in hac condicione prius esse, ut occidas. non est €tanta pietas servare filium, quantum facinus occidere. tu €nunc hoc putas profundae artis esse secretum? verba tan-€tum desperationis involvit, et homo cautissimae vanitatis €captat illam novissimam circumire veritatem. vides, quanta €promissum suum experimentumque caligine medicus invol-€verit: numquam constabit, an fuerit languore moriturus ae-€ger, qui aliter occiditur. 'non novi,' inquit, 'languoris ge-€nus.' post hanc vocem mehercule non deberes committere €aegros, etiamsi vellet experiri potionis haustus, ciborum fo-€mentorumque novitates. 'nescio,' inquit, 'sed, si permiseris €alterius aperire vitalia, pectus effringere, remedium fortas-€sis inveniam.' iam excusatus es, medice, matri: sperasti, ne €tibi crederetur. @@Differo paulisper, quod de fratribus, quod de geminis, €quod pater hoc facit non consentiente matre; publico potius €mortalitatis contendo nomine non debere genus istud cura- @1 €tionis admitti. peractum est velut de genere humano, si €nobis pro salute aegri opus est morte hominis alterius, et €paene ratio sanitatis intercidit, si consumit medicina tan-€tundem. ego quemquam dicentem feram: 'ut inveniam va-€letudinis causas, date mihi corpus aliud, alia vitalia; occi-€dam, deinde salutaria quaeram, profutura meditabor'? ita €non facilius est nosse languorem? quae haec est inpudentia €crudelissimae vilitatis? aegrum placuit occidere, ut inveni-€retur, cur non debuisset occidi! €@@Nullum, sanctissimi iudices, natura morborum genus solis €visceribus abscondit, et quicquid causas valetudinis de vita-€libus trahit, in corpus emanat. inde pallor, inde macies, €quod ad interiorem dolorem superposita consentiunt. non €invenio, cur hominem vulneribus exquiras, cum remedia €quoque vitalibus per corpus immittas, et in latentes meatus þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨ˆ˜ˆ“[2per]2 haec, quibus tegimur, medicina descendat. cur ergo €non eadem ratione languor admittit intellectum, qua sanita-€tem? prodit abditos profundosque morbos aut citatior €clausi sanguinis cursus aut crebrior anhelitus laborantis ani-€mae. crede de his ante omnia sensibus, oculis tuis, et ipsos, €de quibus agitur, modo singulos, modo pariter interroga, €cui potissimum parti grave tacitae pestis pondus insederit, €unde prorumpat in gemitus conscius dolor. medicus, qui per €haec non potest invenire languorem, non invenit nec reme-€dium. @1 @@Quid? si aliquid sanato medicina potest praestare ratio-€nis, sufficit, quod, aliquando iam facta exanimis hominis €inspectione, ad totius intellectum naturae medicina profe-€cit. quid adlaturus huic aegroto es, quod non tot saecu-€lorum, tot languentium experimenta deprehenderint? vis tu €potius hac audacia, qua secreta languoris exquiris, remedia €temptare? brevior via sanitatis humanae, propior nostrae €salutis utilitas est. si viscerum nimius ardor stricta circa se €membra duravit, adhibe remedia laxantia. si fluitat nimis €aeger humoribus, praesto sint, per quae pressis clusisque €venis in novas vires corpus arescat. si parum prodest absti-€nentia, rursus ciborum qualitate foveatur. si spiritus recep-€tis premitur alimentis, ad puriores meatus ieiunio fameque €tenuetur. contigit tibi magna experimentorum materia, me-€dice: aegri duo et languor idem. non est opus, ut expectes, €quando se per unius hominis patientiam explicet profu-€turorum magna diversitas; potes experiri pariter eadem, €consentanea, diversa, pugnantia. nulla ratio est vulnerum, €sanguinis, supremorum. quemadmodum sanari debeat alius €aeger, scire non possis nisi ex homine sanato. €@@Quid, quod, etiam ut idem sit valetudinis genus, necesse €est tamen duorum corporum diversitate varietur? num-€quam in alienis visceribus invenias totum, quod de altero €quaeras, et alius languor est, [2si]2 alius aeger. cur maximum @1 €nefas alterius filii salute defendis? homo, in quo sola quae-€ritur causa languoris, propter medicum occiditur. adice, €quod nec deprehendi ex sanato potest ullius causa languo-ris: quicquid nos in vitia morborum a naturali sanitate com-€mutat, facit aut nimii sanguinis pondus exaestuans aut su-€perfluens calor aut ultra naturalem modum humor exun-€dans aut spiritus per tacitos meatus non solita laxitate dis-€currens. quid horum, si vitalia ferro vulneribusque resecen-€tur, salvum potest esse languentibus, cum compressi spiri-€tus laborem protinus ille reserati pectoris meatus emittat, €sanguis isdem pariter deprehendatur egrediaturque vulne-€ribus? an fas putatis, ut suam servent viscera nudata faciem, €ut nihil perdat ex priore natura illud pectoris vitaeque se-€cretum, cum admisit oculos? plurimum in nobis etiam ti-€more mutatur. quantum aufert sollicitudo, gaudium, dolor €et aliquis subitus adfectus! quotiens, dum ad curationem €praeparatur aeger, dum componitur ad sua remedia corpus, €medentium manus anima destituit! iam vero ad singulos €ictus et longissimas vulnerum moras quantum ex toto ho-€mine convertitur clamore, gemitu! necesse est omnis perire, €quibus continetur vita, causas, quotiens ipsa vita consu-€mitur, et cum homine, qui propter intellectum languoris €occiditur, ipse quoque paulatim languor emoritur. differ €saltem, pater, hanc crudelitatem; quicquid ex filio facis, @1 €facies ex cadavere. si potest deprehendi languor, dum occi-€dit, facilius, cum occiderit. €@@Interrogare mehercules hoc loco libet, utrumne peri-€turum pater an medicus elegerit. negavit sua interesse, €quem occideret. hoc, si et alter perisset, probaverat utrum-€que fuisse periturum; cum convaluerit, probat utrumque €victurum. ad saevissimam curationem potuit aegrum faci-€lius mehercules explicare, si esset unici pater. sufficit ergo €comparare, decernere? non iterum ille tibi pretiosior, ille melior incipiet esse victuro? ubi est [2im]2patientia, qua vix €dimittitur cadaver in rogos, qua corpus exanime detinetur €amplexu? dii immortales, quam saeva, quam crudelis est €ipsa cunctatio! dum deliberas, dum unumquemque detrec-€tas, parricidium in utroque consumis. duorum vilitate fit, ut €ex fratribus possit alteruter occidi. numquam, iudices, res €tam horribilis inauditaeque feritatis admissa est: filium pa-€ter propter eum occidit, quem etiam ipsum poterat occi-€dere! €@@Transfert, iudices, reus in medicum electionis invidiam: €'ille,' inquit, 'aestimavit, ille decrevit,' ergo manifestum est €non parem fuisse languorem: ex duobus aegris plus habuit €spei, propter quem debuit alter occidi. recede paulisper, €mulier infelix; filii tui nobis referenda curatio est. felices @1 €aegri, qui languore moriuntur, qui supremos anhelitus inter €suorum amplexus, inter suorum adloquia posuerunt! ut erat €iuvenis primo ipso comparationis incerto, mox electione €cruciatus, abacta est a perituro prima mater, et modo se-€dula ministeria servorum repente mutata sunt in mortis of-€ficia. detrahuntur trementibus velamenta membris, et ut €grassaturas manus totum corpus admitteret, nudatur mise-€rabilis ac deflenda macies. toto deinde tenditur toro, et ad €inmobilem rigidamque patientiam per omnia lectuli spatia €duraturus exponitur. accipit carnifex ille telum, non quo €dextera statim totum vulnus inprimeret, sed quod leviter €paulatimque discindens animam in confinio mortis ac vitae €librato dolore suspenderet. haec exhortatio, hoc fuit peri-€turi iuvenis adloquium: 'fortiter dura, patienter admitte; €sanabitur frater. non est, quod exanimeris metu, dolore de-€ficias. cave viscera exclamatione ne lasses, anhelitu gemitu-€que concutias, ne remedium pereat alienum.' €@@Passus est miser discurrentem per omnia reserati pectoris improbum vagae artis errorem. contentum fuisse medicum €toto homine discentem primo putatis aspectu? egesta saepe €vitalia, pertractata, diducta sunt; fecerunt manus plura €quam ferrum. stat iuxta medicum pater apertis visceribus €inhians; stillantem animae sedem cruentis manibus agitan-€tem ne festinet, hortatur, iubet altius diligentiusque scru-€tari, interrogat, dubitat, contendit, adfirmat et accipit de €filii morte rationem. at mulier infelix clusis advoluta foribus @1 €cruentumque secretum toto corpore effringens velut super €busta tumulosque clamabat: 'audi, miserrime iuvenis, si €quis adhuc tibi superest sensus, exaudi: non permisit hoc €mater, crede orbitati meae, crede lacrimis; nec frater hac €vellet ratione sanari.' inter haec reficiebatur miser hausti-€bus, detinebatur adloquiis, conprimebatur residuus cruor, €cludebantur aperta vitalia. nemo umquam tam nova pertu-€lit commenta saevitiae: tamquam sanaretur, occisus est. ite €nunc et quaerite, an potuerit medico sanante vivere, qui €tamdiu vixit, dum occiditur. @@Vos tunc putatis illius tantum languoris medicum quae-€sisse causas? quaesivit quicquid nesciebat, et usus occasione €rarissima in omnem voluit proficere novitatem. dii inmorta-€les, quantum infelix iuvenis animae, quantum sanguinis, €quantum habuit ex vita, qui pertulit ordinem longissimae €curationis! vix aegro misero licuit mori, vix a cruciatibus €suis anima dimissa est. inventum putatis esse languorem? €inventum est illum potuisse sanari. agedum commento tuo, €senex, superbus exulta; habes quod liberis, quod parenti-€bus, quod inputare saeculo possis: fecisti medicum parri-€cida meliorem. €@@Libet mehercules intueri par illud: aegrum videtis homi-€nem, qualem non salutares medentium manus, non ars in-€venta pro vita, sed diri ferarum rabidique morsus et anima-€lium fames satiata destituit; hinc alium, in novas vires re-€censque robur reddito vigore surgentem. vultis scire, iudi-€ces, unde venerit tanta diversitas? illum pater curavit, hunc €mater. 'quantum,' inquit, 'misera pertuli laborem, dum tam €magnam foveo tristitiam! non fuit mihi rixa cum morbis nec @1 €cum repugnantis valetudinis rigore contentio. totus in lacri-€mas maeroremque resolutus oderat lucem: respuebat cibos, €fastidiebat haustus et vitam parricidii pudore fugiebat. in €omni proclamatione gemituque frater, ille diebus ac nocti-€bus cogitationes, ille torquebat oculos.' de quibus tu aegris, þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨ˆ˜•ˆ™inpotentissima medicina, mentita es? non fuit, non fuit solo €languore periturus, quem non potuit nec mors fratris occi-€dere. €@@'Quid igitur,' inquit miserrima feminarum, 'saevissime €senex, ex hac recordatione tristissimae orbitatis ad hos vul-€tus faciemque converteris?' sine dubio filius est et post gra-vissimas denuntiationes redditus vitae, sed ignoscat natura, €pietas: non est solacium matri unus ex geminis. felicior ille €dolor est, quo transigi saltem cum oculis potest; [2hic]2 reno-€vatur, accenditur, et in his vultibus illum cotidie putat vi-€dere pereuntem. sed et ipse gaudio redditae vitae laetitia-€que non fruitur, nec se credere potest caritate praelatum, €quem medicus elegit. sentit infelix, cuius orbitatis unicus sit, €quibus lacrimis perfundantur oscula, quam magnis profun-€disque suspiriis concutiantur amplexus. misera verecundia €sanitatis ingratae: pretium sibi videtur fratris occisi. €@@Convertitur hoc loco, iudices, mulier infelix et velut ad €quandam praesentiam amissi iuvenis 'sive,' inquit, 'tandem €securitate mortis explicitus in aliquo [2angulo]2 sedis aeter-€nae pudore requiescis, sive exclusus ac vagus et inter fabu- @1 €losa supplicia metuendus adhuc laceratione per stupentes €horrentesque manes umbra discurris, audi miserrimae ma-€tris iniquissimam conplorationem. non quidem licuit mihi in €illud conditorium cubiculum tuae mortis inrumpere nec su-€pra carrissima membra prostratae meis vulnera tua tegere €visceribus. quod solum tamen potui, corpus, quod medicus, €quod reliquerat pater, hoc sinu misera collegi ac vacuum €pectus frigidis abiectisque visceribus rursus implevi, sparsos €artus amplexibus iunxi, membra diducta conposui et de tri-€sti terribilique facie tandem aegri cadaver imitata sum. hoc €est tamen, quod de tristissima orbitate praecipue ferre non €possum: propter fratrem videris occisus, nec tamen um-€quam constare poterit, an tu sanaveris fratrem.'  Ÿôÿ@@@@{1Gladiator}1 Ÿðòÿ&7Abdicare et recusare liceat.& Pauperis et divitis inimi-€corum filii iuvenes amici erant. filius divitis, cum in piratas €incidisset, scripsit patri de redemptione. illo morante pro- @1 €fectus pauperis filius, cum amicum apud piratas non inve-€nisset, quia lanistae venierat, pervenit in civitatem, in qua €munus parabatur, sub tempus ipsum, quo pugnaturus erat €divitis filius. pactus est cum munerario pauper adulescens, €ut vicariis operis redimeret amicum, petitque, ut, si egeret €pauper pater, alimenta ei praestaret. ipse in pugna occisus €est. divitis filius reversus egentem invenit pauperem. palam €coepit alere; abdicatur. ‘Neminem umquam, iudices, intra tam breve aetatis suae €spatium plura terra marique perpessum, quam quae pro-€xima peregrinatione vel tuli vel timui vel vidi, facilis, ut €opinor, fides est, cum ex omnibus, quos novimus, mortali-€bus unus nominari me miserior possit, quem infelicem ego €feci. tamen in hac quoque omnia excogitantis in me fortu-€nae violentia confiteor numquam hunc me concepisse €animo metum, ne post redemptum per alienas manus filium €displiceret patri meo misericordia. illas verebar magis iam €non tacitas vulgi opiniones, quibus crudelitatis atque saevi-€tiae reus peragor. apud plerosque sanctos et graves homi-€nes nondum excusare potui, quod redemptus sum; obicitur €mihi orbatus senex et ille, qui modo salvo filio etiam contra €divitem steterat, amissis in uno iuvene omnibus bonis inimi-€cae domus supplex. licet enim totas advocemus in odia for- @1 €tunae vires et unum egentem senem universa gratiae mole €calcemus, confitendum est tamen: plus amici nocuimus €quam inimici. quin ipsa prorogatae cotidiana stipe infelicis €animae videtur quodammodo maligna clementia; quod €enim beneficium est efficere, ut vivat orbus? unum tamen €vel gravius crimen infelix haec abdicationis meae fortuna €defendit, quod vix ad sustinendum spiritum sufficientis ci-€bos, prorsus tantum mortis inpedimenta avara manu dede-€rim. puto, iam ignoscetis omnes, si plus praestare non potui €invito patre. @@Quamquam, iudices, oboritur animo meo nonnumquam €et illa suspicio, quod patrem non alimenta uni seni parce €vivere adsueto nec liberaliter data nec diu danda in offen-€sam meam compulerint: quantulum est enim facultatibus €divitis, quod sub patre sane tenaci filio familiae superest! ac €si foret maius forte momentum, quis tamen parens tam €durus est, ut propter aliquam inpensam carere filio velit? . . . €quod ipse celatus sit, quod non suae misericordiae paupe-€rem commiserim, non rogaverim, praesertim qui, quicquid €umquam petii a patre, exoravi? sed neque haec ultimo ful-€mine castigari meruit in differendis precibus verecunda €cunctatio. quid dum tempus opportunum, faciles aditus, hila-€riorem animum capto, interim volui superesse, cui ignosce-€ret. neque infitior tamen fuisse me lentiorem, quam opor-€tuit, tametsi hoc praecipue habere videor patris simile. sed €si ulla emendatio paenitentiae est, hic in publico vobis adhi- @1 €bitis rogabo. non ego aes alienum luxuria contraxi, nec pro-€fusus in vitia fortuna nostra male usus sum. redemptionis €meae pretium debeo. si inpetro, intellegam verum esse, €quod quidam opinantur, ambitiosum patrem publicare vo-€luisse domus suae misericordiam, ne viderentur pauperes €tantum vitam inimicis suis dedisse. si perseverat, ut porrec-€tos egenti cibos mea fame rependat, expulsum ab omnibus €bonis filium similem faciat inimico, vereor, ne iniquis aesti-€matoribus inexpiabilis illius et saepe reprehensi odii culpa €videatur penes patrem, qui tam facile irascitur. @@Verum enim, si placet, fortunae magis moribus dissedere €quam suis; nam et paupertatis est proprium, quando alia €deficiant, exerere libertatem et, dum contemptus fama vi-€tatur, potentiores vel ambitiose offendere, et nacta bonam €conscientiam magna fortuna indignius inparem adversa-€rium patitur. ergo conseruit, ut solet, casus duratura longius €a parvis initiis odia, dum contumeliam humilitas facilius €intellegit, dignitas gravius. neque ulla fuit aemulatio (quae €enim esse inter inpares potest?), sed fato quodam similis ex €diversis causis contentio. hic [2in]2 irascendo pertinax erat, €ille in cedendo contumax. quamquam, nisi ultimam expri-€mere confessionem victi ut[2r]2ique placuisset, multa iam €pridem signa dederant veniae finemque pugnae petentis. €nam quo pertinuisse credimus, quod pauper adulescens re-€lictis omnibus solum me, quem coleret, quem amaret, ele- @1 €gerat? sine dubio a primis aetatis annis iunxerat nos po-€tentissimus amor ille puerilis, dum aut nulla erant inter €parentes odia aut a nobis non intellegebantur. post [2di]2-€ductas tamen domos perseveravit, immo inpensius labora-€vit, et, si quid mihi in eo satis perspectum est, nihil horum €fecit invito patre. quantum intellegere potui, pauper sine €dubio pudore cedendi, ne damnasse causam suam videre-€tur, simul quod nulla ipsi dabatur gratiae via, stare visus in €suscepto circuitu tamen quodam molliores temptavit aditus, €et, dum firma tandem pax inpetraretur, filium nobis obsi-dem dedit. ac ne meus quidem offendi visus est pater; certe €numquam reprehendit, numquam prohibuit. nec clam feci, €nec contumacem adversus patris inperia umquam fuisse me €vel ipse rerum declarat ordo. €@@Nam quamvis infestum latronibus mare iussus intravi ne-€que dissimulaverim magnas fuisse causas patri, cur hoc mihi €imperaret, quod ipse facere non potuerat. ego, etsi nescie-€bam, non interrogavi; satis plena ratio fuit patrem velle. €felix navigantium condicio, qui procellas modo et saevos €tempestatis incursus et albentes fluctibus scopulos aliaque €pericula tantum maris pertulerunt! ego miser naufragis in-€video: captus barbaris manibus nec tam nexu catenarum €vinctus quam pondere inundatum carcerem tuli et vincula €macie laxavi. quis non ignosceret omnibus, qui post hoc €exemplum navigare timuissent? ergo, qua una spe misera €trahebatur anima, litteras de redemptione scripsi patri, te-€stor deos, soli. quid enim sentire viderer de parentis ad-€fectu, si hoc incolumi redemptionem ab alio petivissem? @1 €nam quod unum mihi secundum patrem fortuna videbatur þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‰”ˆ”parasse praesidium, hoc sperare in illa sorte non poteram; €quid attinebat amico scribere, quem sciebam non habere, €unde redimeret? @@Numquamne mihi dabitur liberum tempus conquerendi €apud patrem de amicis suis, qui proficisci volentem retinere €temptarunt, qui piae festinationi attulerunt moras? profec-€tus esset tamen vel invitis omnibus (quis enim non hoc €praestaret filio pater?), nisi quod interim amicus antecessit. €illum non pericula maris, non infesti latronibus sinus, non €vicinum meae fortunae documentum prohibuit. minus haec €miror de amico; illud est, quod pensari nullis beneficiis pos-€sit: proficiscentem non retinuit pater. immo, si quid in sub-€sidia vitae seposuerat parca frugalitas, id omne in impensas €itineris contraxit et contulit. infelicissime senex, sic egere €coepisti! dicam nunc ego, per quos iuvenis praestantissimus €navigaverit fluctus, quos accesserit scopulos, quantos lu-€straverit sinus? faciliora ista putant qui numquam naviga-€verunt. in omnia praeceps, sine respectu sui, quem iam tum €apparebat vitae non parcere, adiit, exploravit, et tamen ille €quoque, qui tanto opere festinabat, sero pervenit. €@@Audite, audite, iudices, novam captivi querelam: iam mi-€ser apud piratas non eram; alebat devotum corpus gravior €omni fame sagina, et inter dedita noxae mancipia contemp-€tissimus tiro gladiator, ut novissime perderem calamitatis @1 €meae innocentiam, discebam cotidie scelus. haec tamen €omnia sustinui, tuli; adeo difficile est etiam sua causa mori. et iam dies aderat, iamque ad spectaculum supplicii nostri €populus convenerat, iam ostentata per harenam peri-€turorum corpora mortis suae pompam duxerant. sedebat €sanguine nostro favorabilis dominus, cum me, cuius, ut in-€teriecto mari, non fortunam quisquam nosse, non natales, €non patrem poterat, una tamen res faceret apud quosdam €miserabilem, quod videbar inique comparatus; certa enim €harenae destinabar victima, nemo munerario vilius steterat. €fremebant ubique omnia apparatu mortis: hic ferrum acue-€bat, ille accendebat ignibus laminas, hinc virgae, inde fla-€gella adferebantur. homines piratas putares. sonabant clan-€gore ferali tubae, inlatisque Libitinae toris ducebatur funus €ante mortem. ubique vulnera, gemitus, cruor; totum in ocu-€lis periculum. si quid est in me abdicatione dignum, iudices, €unum crimen agnosco: quod in haec amicum meum misi. €est quidem felicibus difficilis miseriarum vera aestimatio, €figurare tamen potestis, qui tunc animus mihi, quae cogi-tatio fuerit. namque et natura redit in extremis tristis prae-€teritae voluptatis recordatio, et mihi cum generis conscien-€tia, cum fortunae conspicuus aliquando fulgor, cum libera-€les artes, cum omnia quondam honestiora munerario meo, €domus, familia, amici ceteraque numquam videnda in ul-€tima mortis expectatione succurrerent tenenti servilia arma €et ignominiosa morte perituro, tum, si ulla miseris fides est, €quid horum omnium ignari agerent propinqui, nihil peius @1 €de fortuna mea suspicantes, quam quod scripseram. illud €tamen gravissimum, quod patrem, qui tamdiu non veniret, €captum putabam. ergo tota cogitatione intentus in mortem €expectabam cruentum illum confectorem. quis enim dubi-€tet, quid futurum fuerit, si ego pugnassem? ille quoque oc-€cisus est, qui inter nos, ut apparet, fortior fuit. €@@His cogitationibus attonito et in mortem iam paene de-€merso inopinata subito amici mei species offulsit. obstupui €totumque corpus percurrit frigidus pavor, neque aliter, €quam si vana obiceretur oculis imago, mente captus steti. €ubi primum lux rediit laxatumque est iter voci, 'quid tu,' €inquam, 'quo casu pervenisti huc, miser? numquid et te €vendidere piratae?' at ille complexus cervices meas, effusis €in pectus meum lacrimis solutus, intercepto prope iam spi-€ritu sero iam trepidante me primam vocem et diu solam €edidit: 'satis vixi.' ut vero causas itineris reddidit et venisse €se ad redimendum indicavit, 'et unde,' inquam, 'tibi pecu-€nia, nisi redistis in gratiam, et te pater meus misit?' @@Audite gentes, audite populi! non solita iudicium no-€strum corona circumstet, sed, si patitur natura rerum, totus €ad cognitionem talis exempli orbis circumfluat. tacete, €priora saecula, in quibus tamen a primordio generis humani €paucissima amicitiae paria admirabiliora fecerat longa tem-€poribus nostris fides intercepta. quicquid historiae tradide-€runt, carmina finxerunt, fabulae adiecerunt sub hac conpa- @1 €ratione taceant. quis crederet, si dubitari posset, inter duos €amicos, quorum alterum immunem malorum omnium for-€tuna fecerat, alterum piratis ac lanistae tradiderat, melio-€rem condicionem fuisse captivi? 'si dives essem,' inquit, €'pecuniam pro te attulissem. quod unum pauperibus praesi-€dium est, manus habeo. has piratis daturus fui, has pro te in €pugnam vicarias dabo.' €@@Ignosce, pater, quod nimia contentione adfectus paene €tibi orbitatis vulnus inpresserim. testor deos non per me €stetisse, quod vivo. neque enim ita me efferarat ludus, aut €in tantum duraverat animum caedis longa meditatio, ut €eum amicum vellem occidi, qui pro me mori poterat. vindi-€cabam mihi fortunam meam et adhuc necessitatis gladiator €depugnare etiam volebam, neque ullis precibus poteram €evinci, quamquam se non superfuturum alioquin minabatur €idque unum adfirmabat interesse, utrum vicarium mallem €habere mortis an comitem. non vici. quid igitur actum sit, €quaeritis? duxit me ad munerarium, iudices. quas ego illius €preces, quam pertinaces lacrimas, quam miserabilem obte-€stationem vidi! nemo umquam sic rogavit missionem. trans-€feruntur in illum detracta corpori meo arma, et male aptatis €insignibus destinatum par producitur. @@Quid me admonetis supremarum amici mei precum, qui-€bus haec alimenta caro empta inopi patris senectuti pe-€tit[a]? adiutorium hoc ad causam putatis? me pudet, quod @1 €rogatus sum. 'per hanc,' inquit, 'mihi lucem ultimam, per €notissimam amoris nostri fidem, non sinas mendicare pa-€rentem meum. sustineas, adiuves, praestes affectum. si me-€reor, tu sis illi vicarius meus.' nec plura dicendi tempus fuit, €iamque suprema per galeam dederam oscula, digressisque €in diversum ministris permissus Mars erat. o quam sollicitus €spectavi! quam attonita mente! quam simili corporis motu! €quotiens ad infestum mucronem, quasi ipse peterer, me €summisi, quotiens ad conatus erectus sum! o misera cogi-€tatio, o crudelis natura metus! merito tu, amice, pugnare €maluisti. facinus indignum illum animum, illum ardorem €non contigisse castris, non bellicis certaminibus, ubi vera €virtus nulla pugnandi lege %praemium scribitur.% qua vi €proelium invaserat iratus etiamnum tamquam adversario €meo! at omnis impetus excipiebatur callide, veterani gladia-€toris astu; omnes conatus contra se erant. nec difficilem €tamen sub illo praesertim auctoramento habuisset missio-€nem, sed noluit gladiator vivere. igitur iam nudum corpus €vulneribus offerens, ut totam pro me mercedem semel sol-€veret, stans periit. cui licuit in patria, in domo, inter propin-€quos securo consenescere aevo, cui tranquillam sine repre-€hensione agere vitam, iacet confectus vulneribus, et primo @1 €iuventae flore fraudatus periit miser fato meo. at ego, qui €debebar illi fortunae, quem mors sibi destinaverat, emissus €ludo nocentior quam venditus etiam viatico illius infelicis €revertor. placeamus licet nobis fortuna nostra, pater, pau-€peri solvendo non sumus. @@Si qua est fides, iudices, pudet me contra indicare mea €beneficia, nec videor vobis rationem posse reddere, quod €mihi tam parum obiciatur. redemptoris mei patri in pretium €meum orbo, egenti quid praestiti? quod pirata capto, quod €lanista gladiatori, exiguam stipem et cibos semper peten-€dos. quantulum enim dari poterat, quod non sentiret domi-€nus tam curiosus? de hac re consedistis, hoc concitavit istam €iudicii scaenam, panis datus mendico, et dilatata hac impo-€tentiae nostrae opinione videamur amicos ferro occidere, €inimicos fame. computemus totam istam meae luxuriae im-€pensam, audite summam et miramini, si hos sumptus ne €divitiae quidem sustinent. tanti constat patri captivitas mea, þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‰˜Šˆcum tam caro redemptus sim. quo tandem patereris animo, €si delicatus adulescens, praesertim splendidis op[er]ibus vel €ex aetate mores vel ex fortuna traxissem et tempestiva con-€vivia et pervigiles iocos advocata sodalium turba solutus €atque affluens agerem, tantumque impenderem, quantum €non posset te ignorante consumi (quae tamen ipsa boni €patres libenter annis remiserunt), cum abdicatione dignum €putes et ultimo patriae potestatis fulmine coercendum, €quare mendico seni porrexerim, ut parcissime dicam, quod €illi filius misit? non redempta meretrix, non egestum convi- @1 €viis faenus, non lenonum parasitorumque cara adulatio in €crimen venit; cibaria senis, nempe unius, aetate ac malis €confecti. hoc divitias tuas concutit? hoc fundatam paternis €avitisque opibus domum exhaurit? si tam avarus es, com-€puta; adhuc de alieno vixi. @@At haec fortasse, quae circumstat iudicium, corona et €omnis ignara causae turba magnum nescio quid et portento €simile crimen expectat. abdicas me, pater, tam cito? modo €tibi ex illa funesta peregrinatione insperatus revertor, unde €ut venirem, vix optare potuisti; nulla adhuc pro reditu meo €soluta sunt vota, non percussae diis immortalibus hostiae; €redemptori certe gratiam non retulimus. at ego expecta-€bam, ut desiderio incensus affectus vix posset expleri, ut €post infaustam profectionem velut obiurgatus tanto peri-€culo numquam me post hoc saltem peregre dimitteres. vix €salutatis laribus expellor, et apud plerosque dubitari potest, €an admissus sim. an hoc agis, ne quid tibi praestitisse videa-€tur, qui me redemit? saevus enim, credo, et impius et, quod €maximum omnium vitiorum signum est, ingratus beneficia €patris non aestimo; fortasse, cui vitam debeam, nescio, €nulla est apud animum meum memoria meritorum. mi-€serum me, quod non possum tantum solvere, quantum €accepi! €@@Quamquam causas abdicationis pater altius repetit et ul-€tra peregrinationem meam inquirit, idque ratione duplici: €primum ut reum, quia premere atrocitas criminum non pot-€est, turba confundat, deinde ut gravius videatur iudicium patris, cum is damnet, qui soleat ignoscere. 'cur,' inquit, @1 €'cum ego inimicum haberem pauperem, tu amicum filium €eius habuisti?' volo, iudices, omissa omni contentione scili-€cet sic agere: peccavi, veniam peto; et errare hominis est et €ignoscere patris. duxit me similis aestas, evicerunt officia, €cepit fides. amantem odisse non potui. nihilominus satis €habundeque poenarum [est] et, si pietatem tuam bene novi, €plus quam velles, datum est. quantumlibet peccaverim, €quid amplius iratissimus dominus exigeret? ludo tibi satis-€feci. nullumne cladibus meis finem dari placet? parum est, €quod insanos pertuli fluctus et saevis tempestatibus com-€missus arbitrio ventorum pependi? parum est, quod in ne-€farias latronum manus praeda perveni, quae ultima ma-€lorum etiam servorum condicio est, sine exceptione vena-€lis? inde me, si voluisset, emere potuit inimicus. parum est, €quod me diu piratae in carcere retentum, quia redempto-€rem illis divitem promiseram patrem, in ludum vendiderunt €tamquam decepti? quod cotidiana pugnae meditatione €tamdiu mori didici? quod compositus, armatus, inductus €perieram, si melior amicus fuissem, nisi me nova velut in €portu adorta tempestas paternis laribus extorrem et neces-€sarii quoque victus inopem circum [ad] alienas mitteret do-€mos? pudet enumerare calamitatium mearum gradus: pira-€tam, lanistam, patrem. @@Atquin pars ista criminis, iudices, mei non defendi meruit €sed laudari. neque enim reperio, quid in rebus humanis €excogitarit natura praestantius amicitia, quid concordia @1 €contra fortunam maius auxilium. nam primum praeter ce-€tera animalia induit nostris pectoribus quandam societa-€tem, qua[e] mutuo gaudere congressu, contrahere populos, €condere urbes edocuit, et, cum mentibus nostris varios im-€posuerit motus, nullum profecto meliorem benivolentia tri-€buit affectum. quid enim foret humano genere felicius, si €omnes esse possent amici? non bella, seditiones, latrocinia, €lites ceteraque mala, quae hominibus ex se ipsis nata sunt, €fortunae accessissent. id quidem nimium deo visum est, at €certe honestis convenire mentibus, fidem colere, amoris €gratiam referre omnibus temporibus, omnibus gentibus €praecipuum et quodammodo sacrum fuit. neque enim nisi €optimis mentibus contingit, ut aut sic amare sciant aut sic €amari mereantur. hoc ego crimen expavescam? scires, €quantopere gloriarer, pater, si cum amico meo ego red-€issem. €@@Nisi forte similitudine flagitiorum ductus turpi me €coniunxeram iuveni; quae vita sine dubio nomen amicitiae €non accipit, [ita] tamen, ad paria ducente natura, vitia con-€venera[n]t. obice mihi amicum, et habes maledicendi mate-€riam: 'gladiator fuit, quare amicus illius fuisti?' ita, opinor, €paenitet! effers te longius, dolor, et nimia concitatus ira, @1 quo progrediare, non respicis. non sentis, pater, hoc te mihi €obicere, quod vivam? quisquam de illa amicitia queri potest €praeter pauperem? €@@'At ego inimicum habebam illius patrem.' decuerat qui-€dem simultates, quas maxime omnium mortales esse vo-€luere sapientes, in his desinere, in quibus nascerentur. nam €sic quoque immodicas serit discordiarum fortuna causas, €etiamsi non hereditaria subeamus odia, ac diutius inimici-€tiae maneant quam inimici. tamen, si quid adversus te ipse €commisit adulescens, sit hostis et meus. si innoxius et omni €vacans culpa caritatem mereri cupit, si nullius me amici €filius validius amat, quid tandem vis, pater? respuam et €iratas obiciam manus? tu quoque non odisses pauperem, si €te amaret. inserit se et beneficiis certat. noras adulescentem €omnia ultro praestantem, et sic me amabat, quamvis tu €esses inimicus patris. adice, si tanta in adolescente indoles €fuit, quantam nulla umquam cognovere saecula, si fides €antiquissima et cum deorum coetu permixtis inaudita tem-€poribus, si me semper habuit cariorem spiritu suo, etiamne €despicienda mihi rarissimi boni occasio fuit? at ego perpe-€tuam quandam mihi gloriam reor, quod ille caelestis animus €me potissimum, quem amaret, elegerit, ego sim probatus €tanto iudice. me quoque igitur feret fama per gentis, et @1 €amici laudibus inlustrior vivam. credet aliquis idem me pro €illo fuisse facturum. @@'Cur, cum inimici nos essemus, vos amici fuistis?' aliud €hoc loco crimen agnosco: peccavimus enim, fateor, peccavi-€mus, quod, cum amici essemus, vos inimici fuistis. haec, €iudices, diutius exequerer, nisi absoluta essent ipso iudice €patre. longum iam istius criminis tempus est; numquam €obiecit, numquam excanduit. ecquid hoc inter nos, pater, €convenit, ne, si longiores repetis offensas, apud malignos €videaris me iratus non redemisse? sed si quid ante commi-€sissem odio tuo dignum, potuisti me redemptum non reci-€pere. manifestum est ergo te patiente, id est te volente €amicum mihi fuisse iuvenem, et sane non solus in hac fuisti €sententia: idem filio permisit et pauper. atquin si pars haec €causae, quae confessione longi silentii absoluta hodie in €accessionem criminis alterius deducitur, potest apud vos €impetrare veniam, facilior certe sequentium ratio est: ille €enim sane fuerit inimici filius, hic iam est amici pater. €@@Nec ignoro, iudices, quam male ista defensio de humano €genere mereatur, si adeo nihil est per se misericordia, ut, €nisi ulterior aliqua necessitas pudori vim fecerit, pro summo €crimine damnanda sit minus necessaria humanitas. ergo si €alienum et ignotum, tamen, quae publica omnium morta-€lium quippe sub uno parente naturae cognatio est, homi-€nem cibo forte iuvissem, poena dignum videretur servasse €perituram animam et ignovisse rebus humanis et respectu €communis omnium sortis velut adorato numini [et] stipem @1 €posuisse fortunae? si hoc crimen est, laudetur ergo crudeli-tas, nihil habeatur piratis lanistisque prudentius. ferantur €sane profutura humano generi duo exempla: intra tam €breve tempus propter misericordiam alter abdicatus, alter €occisus est. €@@Quod crimen si fatendum sit, num animum mihi ipse €finxi, aut mea potestate regitur affectus? an arbitrio for-€mantis mores omnium naturae compositus cum crimine þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‰˜ˆˆmeo natus sum? nam sive caelestis providentia sive inratio-€nabilis casus sive assignata siderum cursu nascentibus nobis €necessitas multa varietate pectora nostra distinxit nec mi-€nus numerosas animorum quam corporum dedit formas. €sunt, quorum mentes etiam nocentium supplicia confun-€dant, qui ad omnium sanguinem pallescant, ignotorum quo-€que miseriis inlacriment. sunt contra, qui ne suorum qui-€dem misereantur. mihi mite pectus et mollis affectus ad €omnem calamitatium conspectum tremit. noli me aestimare €mea fortuna, pater, non habeo gladiatoris animum. utinam €mihi quidem causa permitteret sic gloriari: iuvenis concep-€tus splendidis parentibus cum solum tam speciosae fortunae €crederem fructum posse prodesse et contra varios morta-€lium casus quasi portum benignitatis aperire, concupivi €quandam humanitatis civicam gloriam: periturum homi-€nem, sive ille naufragio eiectus, seu spoliatus incendio sive €exutus latrocinio erat, naturae patriaeque restitui. paria te- @1 €cum facio, res publica, quae propter me unum civem perdi-€deras. haec me magis decet impensa quam vestis, argentum. €ubi pecunia melius poni potest, quam ubi laus emitur, ubi faenus bonitatis extenditur? magna conscientia est felicita-€tem meruisse, [ignotus sane sit et alienus, quid fuerit ante, €non quaero, post hoc erit amicus] et hercule, quo quisque €plus potest quoque latius patet ad incursus, hoc magis cogi-€tare debet atque respicere, quantum in nos fortunae re-€gnum sit, quam instabili sede humana consistant. non me €aurata laquearia nec radiantes marmore columnae nec gra-€ves crustae fecerint immemorem fragilitatis. multa saepe et €locupletibus accidunt, saepe in imum summa decidunt. ego €vidi pauperem auxilia diviti ferentem. sed sane superbius €aestimet miserias longa felicitas et alienum casum facile €despiciat securus sui; ego quotiens auxilia calamitatis pe-€tere aliquem video, non possum non moveri fortuna mea. €succurrit mihi continuo tempus illud, quo ipse clementiam €optabam. ignosce, pater, si penitus animo meo hic insedit €affectus; amare misericordiam miser coepi. @1 €@@'Sed inimicus,' inquit, 'meus est.' nam quis nos tanto €opere laudaret, pater, si hoc amico praestaremus? haec est €celebranda virtus, haec animi suspicienda moderatio, vin-€cere iram et inter simultates quoque meminisse hominis. ut €Fabio Maximo immortalem attulit laudem ereptus ex ho-€stium manibus Minucius, ut Tiberium Gracchum admirata €civitas est Scipione in carcerem duci prohibito, te quoque €similis animi magnitudo memoriae dabit. tuis enim opibus €vivit inimicus; quicquid est istud, quod senex inops ex no-€stra domo accipit, si non irasceris, tu praestitisti, tibi hoc €pulchrum atque magnificum est. nam ego, si quid in patrem €servatoris mei confero, non sum laudandus. @@Neque expectaveris hoc loco, pater, ut illa dicam: semper €odiorum honestus occasus est, et, dum simultates nihil aliud €habent quam nocendi cupiditatem, speciosa in melius animi €mutatio est cum exempli honore, iunctaeque ex hostili €paene concursu in affinitatem manus. unde tantum misero €boni, ut inimicus sit? aspice solum, egentem, senem, omni-€bus praesidiis destitutum; nonne contumeliam fortunae €tuae facis, si hunc odisti et adhuc putas tua interesse, ne €vivat? nulla tibi contingere maior ultio potest, quam si iam €talis est, ut illius etiam nos misereamur. magna mehercule €iam de vetere aemulo poena; superest panem eripere men-€dico et gravissimae per se fortunae manui pondus impo-€nere. age, si perisset, cadaver calcasses? ferae mehercules @1 €generosiores iacentes transeunt, et, [2cum]2 reservati hostes €restitutaeque urbes maiora causae exempla sint, quod scio, €victis etiam gladiatores parcunt. post orbitatem, post ege-€statem quid amplius potest pati, nisi quod optat? ulteriorne €tibi aliqua ultio quaerenda est, aut aliquid rerum natura €peius capit? quis non te omnium mortalium inhumanissi-€mum putet, si hoc adversus inimicum tuum saltem optasti! €si mehercules inexpiabiles odiorum causae et compositis €quoque fabulis ulteriores inimicitiae fuissent, ausim dicere, €si propter illum liberos perdidisses, accipienda tamen erat a €fortuna tali[s] satisfactio, certe ad vitandam insolentiae opi-€nionem, quae fere immeritam quoque potentiam carpit, ne €vagaretur per urbem invidiosus mendicus et calamitatis auctori crimin[2os]2us causas vulgo suggereret odiorum. ne-€scio quo modo omnis pro laborante favor est, nec ulla[m] €perpetuam gratiam servat nisi modesta victoria. nostra po-€tissimum clementia sustineatur, ne illius alii misereantur. €@@Facilis, ut animadvertere vos spero, iudices, defensionis €meae cursus est. antequam incipiam habere causam nimium €bonam, hic iam conscientia trepidat oratio, et velut inter €binos deprehensa scopulos, cum aliud obiciatur, aliud de-€fendendum sit, haeret in dubio; cum beneficiis meis compu- @1 €tare non audeo. cognovistis expositionem causae, quanta €quamque excedentia fidem adulescentis optimi merita nar-€raverim. haec mihi omnia sine dubio ille praestitit, sed quid €interest? debitor delicatus sum. quid in hac parte defensio-€nis agam, iudices? dicam: 'referre gratiam beneficiis volui'? €[itane tandem aliqui mendicare amici patrem aequo animo €visurus fuit?] at ille me redemit, cui nihil debui[2t]2. dicam €moveri me supremis amici mei precibus? [egregia vero €comparatio.] at ille mihi praestitit quod non rogavi. utro me €vertam? tamquam honestum defendam factum an tam-€quam necessarium? alterum absolvi facilius potest, alterum €laudari. rectissimum, opinor, veritatis i[n]ter est. @@Audi, pater, alimenta ista, quae donata egenti putas, €quanti illi constent. si accepto captivitatis meae nuntio nul-€lis precibus adductus, nullis epistolis vocatus adolescens ad €liberandum me vinculis piratarum profectus esset, quibus €tamen meritis pensarem, cum id mihi praestitisset, quod €ego tantum a patre speravi? intrare maria, praesertim tam €recenti documento timenda, et latrones ultro quaerere et, €cum praeter vicarias manus nihil esset, navigare voto capti-€vitatis, quis posset alius quam qui paratus esset pro amico €mori? magnum hoc per se ac saeculo nostro vix credibile, €iudices; illud vero omni praedicatione maius: ad redi-€mendum me profectus est, cum mendicaturum patrem @1 €suum sciret. atquin sperare poterat futurum, ut sine peri-€culo suo redimeretur nihilominus amicus, cum haberem di-€vitem patrem, sed noluit ipsum itineris apparatum, et, ne €qua periret redemptionis hora, praeceps cucurrit. pro fidem €deum hominumque, quemadmodum ad redemptionem €amici festinat, etiam cui[us] pater lentus est! €@@Terentium, quem inter ceteros captivos secundo Punico €bello Scipio Africanus vinculis exsolverat, memoriae tradi-€dere maiores insigni receptae libertatis pilleo [2gratiam]2 €testantem in triumpho ducis esse conspectum. et ille qui-€dem maioris momenti accessio publicam senserat felicita-€tem, privatim tamen debere se putavit victoriae beneficium. €quid me facere convenit, qui per maria latrociniis infesta €solus petitus sum, qui lucem, libertatem, denique quicquid €patri debeo, non ignarus, ut primo natalis horae tempore, €sed videns sentiensque acceperim, nec solum donatus his bonis sed summis periculis liberatus sum? nonne me ex €amici fide natum et tenacioribus beneficiorum vinculis fa-€tear esse constrictum? miserum me! amice fidelissime, in-€gratum me moriendo fecisti. et quantulum est, quod adhuc €loquor de mea infelicitate, de piratis! levis [est] ista fortuna, €quae etiam nunc recepit moram. solent expectare latrones €redemptorem. in ludo fui, qua poena nullam ulteriorem €scelera noverunt, cuius ad comparationem ergastulum leve @1 €est. hoc si scisses, pater, affirmo, promitto: cuius pietatis es, €nemo te antecessisset. illa, certum habeo, expectas, ut di-€cam: morabar inter sacrilegos, incendiarios et, quae gladia-€toribus una laus est, homicidas, inclusus turpiore custodia €et sordido cellarum situ, iamque in eam veneram fortunam, €ut me victum recipere non posses, victorem nolles. aderat €hora supplicii mei, qua nusquam morandum, iam praeben-€dus erat ingulus et fundenda vita cum sanguine. neque enim þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‰˜•ˆ‘dubitare de eventu licet; exemplar fati mei vidi. si me ab his €imminentibus malis pecunia redemisset, beneficium tamen €potius dicerem magis aestimandum esse quam pretium, sed €apud malignos interpretes posset videri vel spem secutus €aliquam venturi temporis vel praesentis voluptatem. hoc €admirabile et uni tantum pietati referendum est: dedit be-€neficium, quod numquam reciperet, et, cum amicum, quem €redimebat, habiturus non esset, nihil aliud emit quam hone-€stae mortis conscientiam. transtulit ergo in se fortunam €meam subiitque non solum fortiter sed etiam libenter id, €quod mihi miserum putabat. @@Res dictu incredibilis: gladiator dimissus, redemptor oc-€cisus est! recepit pectore adverso ferrum et quasi, quam €emittebat animam, in meum pectus transfunderet, et hoc €uno tristis occiditur, quod amplius amicum visurus non erat. €eant nunc antiquarum conditores fabularum poetae et se ad @1 €exhortandam amicitiae fidem magna quaedam composuisse €carminibus putent, si dixerint aliquos per maria terrasque €asperiorem fortunam amicorum tantum secutos aut princi-€pem Graeciae virum in ultionem interfecti amici inauspi-€cata bella gessisse. nam inter fratres quoque illa maxime €admirabilis, tamen alterna mors est. una fingitur coniunx, €quae iam perituri vitam mariti vicaria morte sua redemerit, €adiciturque miraculo fabulae fecisse hoc eam, quod non €praestitisset pater. en indubitabile saeculi decus et fictis €maius: ut moreretur pro me amicus, suum reliquit patrem, €meum vicit. et sane quid profuisset festinatio patris, etiamsi €ad redimendum me prior forte venisset? hoc me pretio €nemo alius redemisset. neque vero plurimum fuit praesti-€tisse mortem; namque interim specioso titulo bene vita €pensatur. illud honesto amico gravius, nomen gladiatoris €accipere, subire dominum lanistam. minus te, amice, lauda-€rem, si vicisses. an ille animus rediret in cellulam, ferret €saginam, magistrum, personam denique sceleris? mea de-€pugnasti causa, tua peristi. haec tamen omnia ultima fortu-€nae nomina, ut mihi detraheret, induit sibi. venit in hare-€nam homo nec sceleratus nec infelix. ecquando, iudices, €hoc audistis? bonitate sua gladiator factus est! @@Utinam, iudices, haec, quae illi speciosa sunt, tam hone-€sta essent et mihi. quotiens ad infelicissimum respexi se-€nem, cuius orbitate vivo, cum confectum cladibus et tantum @1 €poenae suae residuum considero, verum fatendum est, pu-€det me pretii mei. video senem meliore sui parte praesepul-€tum, omnis etiam spei superstitem, orbum, destitutum. illud €tamen solacium est, quod, nisi talem amicum habuissem, €haec de te dicerentur. huic patri invidiosa quaedam, opinor, €et, quae [bene] filii morte pensetur, criminosa liberalitas €contigerit egenti. alioquin duo egentes, et circa omnium vel €ignotorum domus stipem rogabimus pariter. si quis grandis €natu parens est, miserebitur senis, si quis iuvenis filius, mi-€serebitur adolescentis. fortasse proderit mendicaturo mihi, €quod ipse aliquando egentem pauperem alui. accipe satis-€factionem, in quacumque parte rerum naturae es, amice €carissime. non excidere mihi tua mandata; fortuna defecit, €opes auferuntur, quod unum mihi relictum est, en polliceor €patri tuo vicarias manus. quid vis porro faciam? agrestia €opera? delicatior, quod a fortuna non didici, et cotidiani €quaestus operis duobus egentibus non sufficit. miserum me! €si exsolvere fidem voluero, fortasse mihi in ludum rever-€tendum est. @1  Ÿôÿ@@@@{1Sepulcrum incantatum}1 Ÿðòÿ&7Malae tractationis sit actio.& Quae amissum filium nocte €videbat in somnis, indicavit marito. ille adhibito mago in-€cantavit sepulcrum. mater desiit videre filium. accusat ma-€ritum malae tractationis. ‘Quamvis, iudices, inter eos, qui liberorum mortibus desti-€tuti cuncta vota et praeparatas spes in senectutem ante se €egerunt, id fere acerbissimum certamen conflictationis oria-€tur, ut unusquisque luctibus ac lacrimis suis credat accedere €quandam dignitatem, si miserrimus esse videatur, haec ta-€men femina neque noto neque publico genere miserabilis €non impudenter inter ceteras matres, quae aut unicos aut €iuvenes pios filios perdiderunt, eminere et occupare quen-€dam maerentium principatum differentia novae calamitatis €affectat, quae sola omnium supra fidem infelix in uno filio €iam alteram patitur orbitatem. priorem quidem illam, ut €communem ceteris et fato accidentem, fortius utcumque €tolerabat. nam et de filio nihil aliud perdiderat misera nisi €dies, nec iam timebat, ne ille, quo fruebatur, mori posset. €planctibus lacrimisque, paene improbe dixerim, parcius €utebatur, nec sibi permittebat dolor lugere venientem. nunc @1 €destituta solacio, persuasione fraudata est: dum non puta-€bat perisse, quem poterat videre, %eripuit ingrata filio al-€terum titulum.% miser ille, nisi teneretur, iam et ad patrem €veniret. €@@Tantum misera petit, ne minus perdidisse videatur, quam €ipsa desiderat. non inani persuasione nec cogitationibus €ficta lugentis umbra veniebat, nec agitabat incertos levis €imago somnos, ac ne confusi quidem tristi cinere vultus et €inspersum favilla caput noctibus suis obibat, sed filius erat €qualis aliquando, et iuvenis et pulcher habitu, nec aspici €tantum viderique contentus, verum, si quid desiderio credi-€tis miserae, quae sola vidit, amplexus et oscula dabat et tota nocte vivebat. multum perdidit mater, si contingebat hoc €illi, non minus, si videbatur. nunc tenebras inanis et longas €oculis flentibus noctes iuxta somnum mariti pervigil et tan-€tum deserta metitur, [non desiderio fictus aut fucatus ha-€bitu nec, ut somniorum vanitate conspicitur, sed experta €non totum mori hominem illud, quod nec flammis uritur €nec cineribus extinguitur nec urnis sepulcrisque satis pre- @1 €mitur, expectat] nunc ista carcere obseratam animam et €repugnantem magico iuvenem cogitat ferro. infelicissima €omnium mater plus aliquid esse quam umbram filium putat, €postquam potuit includi, nec sua tantummodo poena pro-€prioque supplicio deserta consumitur; rescissa orbitate vel €magis cruciatur, quod non licet filio venire cupienti: 'nunc €barbaro carmine gravem terram totis noctibus pulsat, et €impositum sibi sepulcrum, quod non possit evolvere, quae €solebat ipsos discutere inferos, umbra miratur. miser, quem €non tantum verba clauserunt (nam forsitan per illa transis-€set), sed vincula ferrea solidique nexus ad mortem reduxe-€runt. quomodo tenetur infelix, qui ne propter hoc quidem €venit, ut queratur!' €@@Misereor feminae, cuius invidiae totum facinus ascribi-€tur. maritus sic filium inclusit, tamquam se inquietari mater €ista quereretur. igitur, iudices, nemo miretur, si ad tam cru-€delem, ad tam immitem patrem umbra non venit. sciebat, €ubi lacrimas, ubi posset invenire singultus, a quo magis de-€sideraretur. namque isti ferreum pectus et dura praecordia, €nec sunt de orbitate sensus. quid enim inhumanius patre, quid inveniri truculentius potest? invidit matri, ne filio frue-€retur, nec hoc ideo fecit, quia videre ipse malebat; ne viven- @1 €tem quidem adhuc et incolumem tam blanda tamque debita €pietate prosequebatur, ut defuncto servaturus affectum €etiam sepulti pater videretur. tanto magis effusa mater et €suis ac paternis vicibus occurrens: haec pallidior ad metus, €ad vota pronior, non diebus secura, non noctibus. et ille €miser intellegebat, utri promptior ex parentibus et facilior €esset affectus. itaque ab huius osculis, ab huius feminae €cervice pendebat. et, quia longum est officia praeterita de-€bitae pietatis agitare, illo ipso languore, quo filius caducum €illud et fragile corpus amisit, quam perdite mulier et usque €in exemplum modo super ora pallentis infelices lacerabat €oculos, nunc siccata frustra ubera querebatur, nunc super-€stitem caedebat uterum! notabat haec ille deficiens manda-€batque morti suae, cui periret. ubi sunt, qui cito iubent stare €lacrimas, quibus non placet longum agere maerorem? retu-€lit umbra gratiam matri. scio et intellego: cum inter gemen-€tis iacet medium cadaver, et cum omnis videtur remisisse €curas, tunc sentit aliquid et intellegit et inter suos iudicat. þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Š“ˆ•moneo te, orbitas, moneo, effusius fleas, effusius [2te]2 effe-€ras, numquam perisse [2lacrimas]2 credas. filii sui umbra cui €non apparet, irascitur. @@Iam gelidi piger corporis sanguis omnis in mortem strin-€xerat venas, et nutantium fulgor extremus vanescebat ocu-€lorum, et iam desperantibus medicis crediderat pater. ad- @1 €huc tamen spirare matri videbatur, et quamcumque corpo-€ris partem osculis misera tepefecerat, illo vitae calorem re-€disse clamabat. oderat ignes, oderat rogos; reponi corpus et €servari membra cupiebat. et nunc infelicem magis matrem €paenitet, quod sepultus est, qui poterat reverti. scitis ipsi, €quo exequiarum die[2s]2 labore extracta sit, quamdiu filium €tenuerit a lambentibus flammis. unde enim speraret, ut €postea videre contingeret, ut extra orbitatem haberet ocu-€los? iam magum misera quaerebat, ut umbra evocaretur. €@@Reliqua, mater infelix, tu ad iudices referre debebas, et, €nisi orbitate, nisi lacrimis vox mutaretur in gemitus, noctes €tuas quanto melius tuo ore lugeres! ego, utcumque potero, €perferam. satiare, misera, satiare saltem memoria diei illius, €quo exequias unici duximus. 'iam planctus,' inquit, 'lacri-€masque consumpseram et tenebras veluti perpetuas venire €gaudebam, iam fatigata propinquorum officia defecerant, iam plangorem familiae altus sopor vicerat. rogo, ne quis €tam contumeliosus sit in matrem, ut per quietem contigisse €filium dicat; unde miserae tunc, unde somnus? nihil de te, €marite, nihil queror; satis magnas dedisti poenas. si totis €noctibus mecum flere voluisses, vidisses utique, non quem-€admodum tenues rerum imagines solent cogitationibus ac- @1 €cipere corpus, cum vanae absenti animo %cogitationes% fin-€guntur, sed ipsum filium, qualis blandissimus erat, et, si €dimittatur, videbis. subito ante me diductis constitit tene-€bris, non ille pallens nec acerbo languore consumptus, nec €qualis super rogos videbatur et flammas, sed viridis et sane €pulcher habitu nescio ubi totam reliquerat mortem: non €igne torridae comae nec favilla funebri nigra facies nec vix €bene cinere composito umbrae recentis igneus squalor. pro-€clamaret mater infelix, etiamsi talem videre desisset. primo €tantum stetit et se permisit agnosci. ego tunc plurimum €stupui; non ausa oscula dare, non iungere amplexus; infelix €primam perdidi noctem, dum timeo, ne fugeret. €@@Hanc tu, marite, persuasionem putas et vanum animi mei €lugentis errorem? quicquid est in filio, plus apud matrem €fit, cum desinit. vis denique scire, quid uxori tuae detraxe-€ris? ex defuncto filio non habet aliud, quod speret. @@Iam nox altera aderat, et primis statim tenebris praesto €filius erat, non ille, ut pridie, procul et tantum videndus, sed €audacius et propius et ad matris manus tamquam corpus €accedens. nec iam nisi cum luce certa fugatisque sideribus €invitus ille vanescebat ex oculis multum resistens, saepe €respiciens, et qui se promitteret etiam proxima nocte ven-€turum.' @1 €@@Iam maerori locus non erat: mulier filium nocte videbat, €die sperabat. quid attinet singula referre? 'nullis,' inquit, €'destituta sum tenebris, donec scelerata tacui; satiabar os-€culis, satiabar amplexibus et colloquebar et audiebam. mi-€sera plus perdidi, si nemo credit. iam coeperam tuam quo-€que, marite crudelis, agere causam rogabamque iuvenem, €ut paternis oculis quoque laetus occurreret, et tibi, ingrate, €dimidia nocte cedebam. iam miser et ille pollicebatur. haec €me fiducia perdidit, ut confiterer.' rogo, quid tam muliebre, €quid tam maternum fieri potest? 'gaude,' inquit, 'marite, €gaude; filium fortasse nocte proxima videbis, illum, quem €crudelibus flammis exussisti, ex quo cineres et ossa super-€sunt, iuvenem videbis et forte etiam %die speres% ego certe €totis noctibus mater sum, video, fruor, iam et narro.' exitum €paterni affectus quaeritis? filium videre timuit. @@Sic magum protinus nescia matre, cuius horrido murmure €imperiosisque verbis dii superi manesque torquentur, exco-€gitator iste mortis alterius advocat, non ut exorati manes €deducerentur, nec ut evocata nocturnis ululatibus unde-€cumque umbra properaret, sed tamquam parum sepulcra €premerent et tumulorum leve pondus esset, 'filius,' inquit, €'meus non satis periit; adhuc fulgore siderum fruitur et €nocte nostra. nam cum dies occidit, imponit morti suae fi-€nem, domum repetit et maternos territat somnos. inveni @1 €aliqua, inveni vincla verborum, sed arte tota, sed labore €toto. magna tua gloria est, si retines filium, qui redit etiam a €morte ad matrem.' noxium sepulcro circumdatur carmen. €tunc horrentibus verbis urna praecluditur, tunc primum mi-€ser filius mors et umbra fit. ite nunc et putate vana fuisse €matris solacia; filium ista si cogitationibus et inani persua-€sione vidisset, adhuc videret. €@@At quae supplicia sustinuit infelix illa statim nocte! iam €totam domum ac familiam quies prima sopiverat, et tacenti-€bus tenebris venerat tempus dulcissimum matri. iacebat €haec insomnis, inquieta, cum diceret: 'iam statim apparebit, €iam statim veniet. numquam tamen tardius venit. miseram €me, fili, proxima nocte iam veneras. ecce iam medios sidera €tenent cursus; indignor, irascor; ita demum mihi satisfacies, €si apud patrem fuisti. miseram me, iam maligna mundus €luce clarescit; quando venies? iam redire debebas.' ac post-quam alteram tertiamque noctem deserta vanis questibus €duxit, tum tristiora lugubria, tum squalidae magis placuere €vestes, tum repetitis sanguinavere planctibus iam convales-€centes lacerti. nihil est infelicius matre, quae perdidit ali-€quid in filio, postquam extulit. €@@Cum vero comperit noctes suas iuveni[s] necessitatibus €magicis et cantato perisse ferro, quam tum illa praefixum €clausumque tumulum nudis cecidit uberibus, quo fletu se- @1 €pulcra perfudit, quo gemitu audientem forsitan et exire cu-€pientem frustra vocavit animam! o natura crudelis, plus €magum posse quam matrem! ubi sunt, qui acerbas mortium €necessitates et ferrea iura fatorum et invictas nec ullo mae-€rore mutabiles inanium leges querebantur umbrarum? fi-€lium tuum, mulier infelix, non impositae inferis clusere ter-€rae nec spissa perpetuae noctis caligo compescuit, non fa-€bulosa vatibus palus multumque celebrati curvato igne tor-€rentes. haec permeabat, haec omnia nocte transibat levio-€remque mortem suam fecerat, quam si peregrinaretur et €abesset. et nunc minus mali pateretur, si non sentiret: ille, €qui non venit, in quendam carcerem translatus a tumulo €patitur veneficia vitae. magnae sunt ergo umbrarum cate-€nae, et quamquam volatilem vagamque imaginem, morti €stringunt atque alligant tamquam reum corpus animam. €ferro vero ac lapidibus artare et, ut solent bellicae robur €accipere portae, ipsam umbram iam catenis alligare, iam €claustris, non dico crudele, est portentosum, nefarium, uti-€que si hoc faciat, qui sensurum filium credat. et nunc illos €miserrima mater in corpus putat et in membra descendisse €mucrones. @@O mage saeve, crudelis, o in lacrimas artifex nostras, vel-€lem non dedisses tam magnum experimentum! irascimur @1 €tibi, et blandiri necesse est: dum cludis umbram, intellexi-€mus solum te esse, qui possis evocare. €@@Videtur itaque mulier infelix a dignitatis dolore secedere, €quod tam[2quam]2 uxorias in forum querelas et tamquam €delicata matronae desideria pertulerit? non enim vestes nec €aurum nec ambitiosos quaerit ornatus; contenta est orbitas €sordibus suis. ac ne pelicis quidem dolore compellitur, nec €tacita gaudia mariti impatientia et muliebri vanitate com-€plorat. sed nec relictum torum desertumque genialem velut €contempta vilitas uxoris ulciscitur: alia longe, alia de nocti-€bus cura est. ne timueris, quaecumque dignitas es magni €doloris; nihil queritur misera nisi par orbitati, nisi matri €dignum, quod publicos consumat oculos, quod ignotas quo-€que exigat lacrimas. quantam enim a marito acceperit iniu-€riam, scire vultis? sola mater filium perdidit nec potest invi-€diam facere morti. €@@Ante itaque quam sciatis, iudices, quis dolor quisve mae-€ror, quae tanta impatientia eruperit, ut mulier aliquando €dulcium oblita tenebrarum clarum nitorem publicae lucis et þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Š˜‰ˆ–diem etiam domi invisum in foro interque leges notabilis et €sepulcris abstracta pateretur, certum profecto habetis non €audaciam neque impudentiam nec vanitatem umquam que-€relas habuisse miserorum. quam verum est quicquid excla-€mat calamitas, nec ab infelicibus ficti temere exeunt ge-€mitus! mulier, quae sanguinantes ad iudicem porrigit lacer-€tos, quae scisso laniatoque vultu, quae lividis profertur ube-€ribus, magno dolore cogitur, ut hoc potius, agat quam cine- @1 €res osculetur, quam complectatur urnam. gravis testis que-€relae suae orbitas est. @@Et antequam ad genus illatae inique ei iniuriae venio, €cur, marite, quae ex te filium perdidit, quicquam potest €queri? crudelis orbitatem feris adhuc alio dolore, tamquam €parum desideria conficiant, quae de unico gerit; non pateris €animam vacare lacrimis suis tu, qui sinum debes, qui collo-€quia et amplexus. quam misera est, quae queritur et de €solacio suo! nun[2c]2 coniugis desideriis large indulge[t]: ni-€hil aspere, nihil contra voluntatem! habet privilegium suum €mater infelix. molles manus et mitia fomenta magnis vulne-€ribus admoveas. quae se adhuc secari plaga permittit, in €summo est. viri forsitan, quomodo fortior sexus, sic et con-€tra dolorem quam imbecillis animus magis pugnat, itaque €totum istud lugere femineum est, et simul orbitas imbelle €pectus invadit, animus ille, qui luctus suos sequitur, incipit €indulgentiam sentire lacrimarum. fidem tuam, marite, con-€iugi flere liceat; satiare gemitu orbitatem, permitte, quam-€diu velit, flere. odi patrem, qui, cum filium et ipse perdide-€rit, putat nimis lugere matrem. @@'Quid ergo queritur?' inquit; hoc primum: filium [2non]2, €quomodo debes, scelerate, desideras; magno animo orbus €es, loqueris fuisse mortalem et interpretaris nihil superesse €post flammas. flet iuxta latus et plangit uxor, tu siccos ocu-€los habes. illa totis noctibus funebres exercet ululatus, tu @1 €graves somnos ac placidam quietem. pater crudelis, pater €immemor, quid vis tibi amplius obiciamus? ex quo perdidi-€sti filium, numquam sic desiderasti, ut videres. quid, quod €eripuisti matri solacium, puta vanum et supervacuum? nolo €iudices, nolo corripias; scires, quantum esset hoc, si tantun-€dem doleres. res indignior non est, quam quod tibi de eo €postulas credi, quod non vidisti. indulge sane vanae rei, €ignosce; libenter se orbitas decipit. magnas calamitates una €ratio sustentat, quod indulgent mala persuasionibus suis. €quicquid ad miseros pertinet, crudelius eripitur quo minus €est. clamat itaque, clamat mater infelix: 'si mihi aliquam €imaginem filii mei vel parvuli vel iam adulti vel novissimam €iuvenis auferres, inicerem tamen misera tamquam corpori €manum, illam similitudinem flens tenerem, illos oculos, il-€lam gratissimam faciem et risus oris, expressos et adumbra-€tos artificis manu vultus. sed illum perdidi, unde imago, unde similitudo, unde solacium. fili, plus hodie amisi, quam €cum elatus es: post mortem te tuam vidi. si mehercules €notas in corpore unici vestes subtrahere temptares, dice-€rem: succurre solacio meo. haec omnia apud me filii mei €membra sunt; ego osculabor, amplectar, flebo supra. non €est ratio fortasse; adeo quicquid rationem vincit, affectus €est. nihil est sceleratius prudenti orbitate.' €@@'Levia,' inquit, 'levia loquor; ego filium meum videbam.' €quaenam istum fortuna, quae indulserat condicio naturae? @1 €non excludebat orbitas oculos tuos, eras iam consecuta, ma-€ter, ut iuvenem die absentem putares. maximam perdidit €mors acerbitatem, si possis videre quem amiseris. videre €ergo tibi contingebat, o mulier, vultum, habitum, corpus, €incessum? non crederem, nisi te perdidisse sentires. tem-€pora ergo cum morte diviseras, et superstite filio fruebaris €omnibus tenebris. quantum perdideris, hinc aestima: hoc €tibi si non contigisset, non eras tam improba, ut optares. €aliquis, o pietas, sepultus et conditus, veteri[2s]2 corporis €cinis et favilla, tamen corpus sumebat in noctes, et ad solida €viventis membra revocatus praebebat se matris oculis qua-€lem non crederes recessurum! nec queri de luce poteramus; €quantum licebat, aderat. videbas ergo, mulier, ac praesentia €fruebaris? 'videbam', inquit, 'et fruebar, et ad quem perti-€nebat, rogo, etiamsi decipiebar?' sed quid ego utor testimo-€nio tuo? mago credo et vidisse te filium et nunc non videre. @@At tu misera nihil crudelius ex marito timebas, quam ne €tibi non crederet. 'nemo,' inquit, 'oculis meis fidem detra-€hat. fili, indulgentissime adolescens, vidi te, nec semel vidi; €certum est, fixum est, eripi non potest. quatenus impius €pater et hoc tibi auferre conatur, ut te venisse non credam, €nec illud garrula nec vana voce vulgavi; venire te nulli indi-€cavi, nisi qui deberet optare, ut hoc posses. patri tantum @1 €tuo, patri_ignosce deceptae_confessa sum, dum inter-€rogo, an te et ille vidisset.' €@@Itaque das, mulier infelix, graves [2satis]2 nimiumque poe-€nas. effecit magus, ne filium videres, et solum apud te reli-€quit, ut meminisses, quod videras. totum tamen illud sola-€cium tuum refer, misera, si potes, et primum confitere sim-€pliciter, an soporis pondus illud et nesciae quietis vanitas €fuerit. apud me quidem satis misera, satis eras, mater, infe-€lix, etiamsi tale somnium perdidisses. 'miserere,' inquit, €'melius de affectibus meis sentias. non ego fatigata plancti-€bus sensi venisse noctem; videre filium pervigiles meruistis, €oculi. sed primum, dum metuo, umbra processit. subito_ €dii boni, quod ego gaudium, quam vidi felicitatem?_con-€stitit ante me filius discussis tenebris; ita dimittatur ali-€quando! prosilui protinus et accessi, vultus, comas, ora per-€spexi: meus erat. quam laetum se, quam hilarem offerebat, quomodo persuadebat mihi, ne crederem morti! scelerate, €nescis, pater, quam similem viventi filium cluseris. circui-€bant totum corpus oculi, non inveniebam, quid ignis egisset. €subinde dicebam: hunc ego extuli, hunc rogo imposui? ex €hoc ego cineres et ossa collegi? si talis est, quid habeo, quod €lugeam? perisse filium meum hoc uno intellegebam, quod €illum non poteram et patri ostendere. @1 €@@Confitebor, primae tamen nec ego credidi nocti, et tam-€quam victis irascebar oculis et erubescebam misera, si quies €fuisset. ecce iterum iuvenis, ecce iam cotidie venit! quid €habeo, quod . . . interpreter? verum est utique quod semper €est. novissime, non tamquam umbra veniebat sed assidebat, €sed amplexus dabat. ego sentiebam et recipiebam. quo-€tienscumque domus fuerat grato sopore prostrata, aderat €ille, quales humanis se offerunt oculis propitii dii, quale €laetissimum numen est, cum se patitur videri. sicut omnis €religio templorum, omnis religio lucorum, cum tacuere €mortalia et profani procul erravere sedibus totis, solitudine €frui et de suis dicitur exire simulacris, ita iuvenis meus noc-€tibus totis agebat filium et paterna domo et penatibus suis €fruebatur placidus et mitis et matri propitius; ut numen et €deus delabi sideribus et venire de liquido puroque aere €videbatur. quid imprecer sceleratissimo patri? umbram €probare voluit!' @@Miseremini, iudices, ut hoc facinus, quibus debetis, acci-€piatis animis, maius parricidio, maius, quam si filii sepul-€crum funditus eruisset et sacratos morte lapides, etiam ci-€neres et ossa religiose quiescentia fracta sparsisset urna. €advocatur homo, cuius ars est ire contra naturam, qui simul €ore squalido barbarum murmur intonuit, pallere superos, @1 €audire inferos, tremere terras, ut experimentis loquentium €fama est. constitit iuxta tumulum miserrimi iuvenis mors €certior: 'nunc,' opinor, inquit, 'arcana mea tenebrae adiu-€vate me digna[2e]2, nunc omne terrenum numen et religio, €quam isti inrogo, propius adeste, succurrite. magis mihi la-€borandum est, quam cum sidera mundo revelluntur, cum €iubentur hiberni fluviorum stare decursus, cum potentiore €carminis veneno victi rumpuntur in mea strumenta serpen-€tes. custodiendus est iuvenis, assignandus est inferis et den-€sioribus transfuga claudendus est tenebris. quanto facilius €opus erat, si revocaretur!' mox in ipsam dicitur incubuisse þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Š˜ˆ’pronus urnam et inter ossa et inter cineres verba clusisse. €hoc tamen subinde respiciens confitebatur: 'repugnat um-€bra, itaque carminibus non satis credo; praefigamus omne €tumuli latus et multo vinciamus saxa ferro. iam bene habet, €expiravit aliquando, non videri, non progredi potest. an €mentiar, scies proxima nocte.' @@Omnes mehercules parentes, utique qui liberos perdide-€runt, ire in istos oculos, in ista ora debebant! tu sic filium €tuum clusisti, tamquam nocentes ad inferos revocari soleant €animae, quae inter languentium familiam et tristes pena-€tium morbos vagae errantesque magica sanitate captantur. €laqueone vitam damnatus eliserat, noxium per sua viscera @1 €exegerat ferrum, an ex conscientia venena praesumpserat, €nec recipiebat se nisi carmine inclusus? quando domum €tuam funereus et squalidus, quando te terruit? crudelissime €omnium pater, de filio tuo malam umbram fecisti! quas €nunc putas uxoris miserrimae esse cogitationes, qua ma-€terna viscera persuasione torqueri? 'nunc filius meus illic, €unde venire consueverat, iacet strictus, alligatus, inpatiens. €queritur subito terram graviorem, utique cum sentit venisse €noctem, quando umbrae feliciores dimittuntur ad matres. at €vero, si qua inter manes colloquia sunt (et esse credo), non €deest, qui iuveni meo dicat: 'quam vilis tuis fuisti, quam €libenter te perdiderunt.' quid? illa mater, ad quam ire con-€sueveras, has tibi catenas, haec vincula pro merito reddi-€dit?' ita infelicissima omnium mulier, et si magus etiam €recedat, hoc periclitatur, ne filius se putet venisse ad €invitam. €@@Agit iam hoc loco nobiscum maritus gravius, altius, sa-€pientius, ut homo sine dolore; negat ullos esse manes, con-€tendit omnia perire cum corpore, nec remanere viventes a €cinere sensus, nec tam videri imagines hominum quam co-€gitari et oculos luctibus credere. quod si ita est, magum ad €quid advocavit? pessimi parentium, qui liberos suos sepe-€liunt flere contenti, ut obiter ab rogo siccis oculis revertan- @1 €tur! negat ad manes, negat ad umbras pertinere quod plan-€gas, adfirmat perire lacrimas, adfirmat perire singultus. o €sceleratum hominem, quisquis luget et timet, ne hoc per-dat! vana ergo sapientes persuasione frustrati, qui constare €homines et perfici corporis elementis animaeque dixerunt; €corpus caducum, fragile, terrenum, ut sicca humidis, calida €frigidis, resolutis adstricta pugnarent, partim aut doloribus €adfici aut novissime annis et senectute dissolvi, animam €vero flammei vigoris impetum pernicitatemque non ex no-€stro igne sumentem, sed quo sidera volant et quo sacri tor-€quentur axes, inde venire, unde rerum omnium auctorem €parentemque spiritum ducimus, nec interire nec solvi nec €ullo mortalitatis adfici fato, sed, quotiens humani pectoris €carcerem effregerit et exonerata membris mortalibus levi se €igne lustraverit, petere sedes in[2ter]2 astra; donec in alia €fata saeculo %pugnante% transmigret, diu prioris corporis €meminisse. inde evocatos prodire manes, inde corpus et €vultus et quicquid videmus accipere, occurrere suis imagi-€nes caras, aliquando et oracula fieri et nocturnis admonere €praeceptis, sentire, quas mittamus, inferias et honorem per- @1 €cipere tumulorum. rogo, cum filius perit, nonne satius est €hoc credere? €@@'Tuae tamen,' inquit, 'hoc quieti praestiti, ne attonitis €agitata terroribus sollicitas semper ageres suspensasque du-€ceres noctes.' ita, parricida, commune facinus fecisti et in-€putas, quod filium videre desiimus? somnum enim a te pe-€tebamus et placidum soporem? crudelis, nunc inquieta, nunc attonita mater est, nunc perdidimus noctes! um-€bramne tu fili rem formidulosam, rem plenam putasti esse €terroris? quid illa laetius facie, quid illo blandius vultu, quid €magis adulatur oculis, quid possunt videre libentius lacri-€mae? non magis metuenda est umbra filii quam cadaver, €[necesse est, ut mors horrida fiat aliena] sed ali[2en]2ae for-€sitan animum imagines territant, et tunc inferi vocantur, €cum ignoti sunt; itaque prudenter, si tantum ad suos ve-€niunt. sceleratus ille, ille impius, quicumque defunctum fi-€lium vidit et meminit quod elatus est! 'terrebaris,' inquit, 'et €sollicitis noctibus laborabas.' itane es, marite, crudelis? tu €clusisses filium, etiam si ad te veniret? 'nec magus,' inquit, €'inclusit umbram, sed persuasioni tuae succurrit, ideoque €putas non venire illum, quia nec ante veniebat, [quia] nec €factum est aliquid, nisi quo avocareris.' hoc ipso incipit ma-€ter sibi gratulari. 'ita non tenetur,' inquit, 'ille, non pre-€mitur, nullo carmine, nullo inclusus est ferro? removete €ergo omnia et interrogabo. ego autem scelerata tam cito @1 €credidi; ita non ille ad me veniret solutus et liber, non ad €hos oculos, non ad hos properaret amplexus? quando enim €me iuvenis ipse nisi flentem, quando non lividum pectus et €sanguinantes vidit lacertos, quando non erubuit matri fe-€cisse maerorem? arte cluditur miser, arte retinetur.' quid vis €carmina amplius tibi praestent? effecerunt quod repromise-€rant: desinis erubescere iam, quod filium non vides. @@At tu, cuius in leges di superi manesque torquentur, qui €nocturno terribilis ululatu profundum specus et ima ter-€rarum moves, modo servientium revocator animarum, nunc €idem crudelis et inexorabilis custos, aliquando preces et €matris admitte. paciscere quantilibet, totos lugentis posce €census, non ut labores, nec ut horridum carmen exerceas, €sed ut ferrum tuum refigas, ut verba tua resolvas, ut nihil €feceris; dimitte tantum, et evocasti. nihil ipse crudeliter; €patri, scio, paruisti, sed et huius etiam lacrimis, planctibus €huius indulge. consule famae tuae: execrabilem te, mage, €facies et invisum, si facilius de filio exoraris, ut includas. nec €tu marite, nec tu timeris, ne ultricis umbrae vanis exagitere €terroribus, ullis imaginibus; huic secura dabitur quies; scit €ad quam debeat venire dimissus. €@@'Iuvenis piissime, iuvenis indulgentissime, numquam €matri tuae umbra nec manes, si modo veneficum pondus et €terris omnibus verba graviora mago patiente discusseris, ad €me,' inquit mater infelix, 'ad tuas noctes, ad meas lacrimas, @1 €ad illos viventes mihi semper amplexus, miserere, propera. €scio, quid mihi nocuerit, scio, quid me torserit, fruar et €tacebo.'  Ÿôÿ@@@@{1Dives accusatus proditionis}1 ŸðòÿPauper et dives inimici. utrique terni liberi. bellum incidit €civitati. dives dux creatus profectus est in castra. rumor €ortus est ab eo prodi rem publicam. processit pauper in €contionem et accusavit divitem proditionis. absente eo po-€pulus lapidibus liberos eius occidit. reversus dives est victor €a bello, petit ad supplicium filios pauperis. pater se offert. €contradicit dives. erant enim leges, ut proditor morte puni-€retur, et calumniator idem pateretur quod reus, si convictus €esset. ‘Expectaveram quidem, ut de inimici mei supplicio non €quaereretur, nec me decipi posse credideram in ultione, @1 €quam mihi debebat civitas tam liberi doloris, sed quatenus €eo malorum novitate perveni, ut in vindicta primum mei €consulere leges ac iura velletis, quaeso, ne quis prodesse €pauperi velit, quod nec defendi potest nisi genere poenae. €plus meretur pati homo, qui, si ipsi creditis, debet occidi. €hoc est quin immo, iudices, quod super omnes calamitates €meas ferre non possum: videtur sibi satis vixisse pauper, €postquam occidit liberos meos. operae pretium putat coram €impatientia mea felicem consummare patrem, et gau-€diorum suorum satietati hoc quoque adicit, ut orbitatem €meam liberis suis relinquat. fidem vestram iudices, ne per-€eat, quod ultioni meae contigit bonus pater! actum erat de €solaciis meis, si liberos suos pauper mallet occidi. illud €plane, iudices, etiam in hac pauperis impudentia miror: li-€beros meos pudore deceptae civitatis occidit, deinde me €crudelem vocat, parvulos suos ostendit, allegat, tamquam €non ego potius querar hoc de quoquam patre fieri, nec €intellegit, quantum debeat ad impatientiam nostri doloris €accedere, si passus sum, quod et in ultione miserum est. facinus est, iudices, quemquam calamitatum suarum invi-€diam pati. sic ultionem meam debetis aspicere, tamquam et þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‹’ƒliberos suos pauper occiderit. €@@Nec me fallit, iudices, plerosque credere callidissimum €pauperem nec mori velle, et hoc quod nudat iugulum, pec-€tus opponit, artes esse pro vita. sed ego illum non credo @1 €mentiri, ego, qui scio, quid maluissem. numquam hoc ad-€versus nos excogitasset nisi inpatientissimus pater et hanc €poenae meae suppliciorumque novitatem de sua pietate €commentus est. nihil magis de inimico efficere velis, quam €quod ipse ferre non possis. €@@Habet hoc mali, iudices, principum innocentia, quod ini-€micos esse nobis, nisi postquam nocuerint, nescimus, et €tunc omnibus patemus insidiis, quotiens nos odit inferior. €homo, qui omnem adversus superiora rabiem de sui vilitate €sumebat, qui genus libertatis putabat odisse maiores, nulli €caritati, nullis inplicitus adfectibus, quod humilis, quod €esset abiectus, in furorem se magnae conluctationis exer-€[c]uit: primus se meum dixit inimicum. o dii deaeque, cuius €ego monstri artes pertuli, in cuius feritatis conluctatione €duravi? inimicum habui neque occidere contentum et mori €paratum. @@Gratias ago civitati, quod in illis necessitatibus, in quibus €nihil adulationi, nihil praestabatis obsequiis, laudatus sum €testimonio periculorum: bellum mihi fatumque publicae €sollicitudinis credidistis. sed neque ego rem melioris ducis €facere potui, quam quod sine liberis meis profectus sum; €non reliquisset illos dux proditurus. €@@Non puto, iudices, adhuc quaeri, unde illae falsarum sol-€licitudinum fabulae repente proruperint, quis primus trepi-€dae civitatis aures rumore complev[2er]2it, cum videatis, @1 €quis sic egerit, ut crederetis. vidit hanc inter metus vestros €occasionem, et, quia semper apud sollicitos in deterius €prona persuasio est, abusus est hoc, quod poterat videri €timere vobiscum. igitur homo, qui nullum conscium meum, €nullum mihi crimen obiecit, de mendacii magnitudine fidem €veritatis aptavit. civitas deinde, cui accusator proditam se €esse persuaserat, fecit quicquid hic de me facere potuit: €liberos meos, quos inimicus tota sua contione monstraverat, €occidit genere quo pereunt innocentes. feretis me, iudices, €liberius aliqua dicentem? rem pessimi exempli passus eram, €etiam si prodidissem. €@@Scio vos, iudices, hoc loco mirari innocentiam meam. ut €primum enim mihi calamitates meas nuntius in castra per-€tulit, non arma proieci, non stationes vallumque deserui; €totam orbitatem meam in bella converti, tamquam liberos €meos ibi perdidissem. si umquam, iudices, in me habuissent €profanae cogitationes locum, si patriam odisse vel pro libe-€ris meis possem, proditorem me feceratis. @@Necesse est, iudices, hoc primum reversus exclamem: 'ita €pauper etiam nunc liberos habet? adhuc inimici mei plena €domus est?' o miserae cogitationes, o decepta solacia! sic €ego revertebar quasi vindicatus. quas ego legionum vestra-€rum indignationes, quem fortissimi exercitus conpescui do-€lorem, dum omnibus promitto liberos suos, dum minus pro @1 €vindicta mea puto quicquid ipse fecissem! congerantur iam €licet adversus omnium mortalium nocentissimum cuncta €supplicia, ego tamen maximum ultionis meae solacium per-€didi, quod pauperi vos potius debueratis irasci. quoniam €igitur adhuc cum paupere legibus ac iure consisto, liberos €eius in supplicium patris peto. quid satis inprecer homini, €qui fecit, ut quisquam deberet sic vindicari? €@@'Calumniator,' inquit, 'idem patiatur.' permittunt mihi, €iudices, calamitates meae queri de hac lege, tamquam €parum nobis in ultione prospexerit. contra nos inventus est €vindictae modus, quo non debeamus esse contenti. quis-€quamne mortalium idem vocat facinus et poenam, tan-€tumne doloris venire de suppliciis quantum de calamitati-€bus putat? nescit profecto, nescit, quantam patientiam pa-€ret mereri, quantum animo membrisque rigoris induat, €quod patiaris, agnoscere. innocentia opus est, ut miserum €faciat color. constet licet utrimque mortium numerus, toti-€dem nobis ultio cadavera adsignet, plus tamen est de inno-€centibus, et quicquid patiuntur deprehensi, licet solacio €idem sit, aequitate minus est. ut idem sit supplicium nocen-€tis et facinus, una ratione efficias, ut illud ferre non possit. €frustra aestimatis, quam crudele, quam saevum sit, quod €petimus, in quantum excesserit usitata genera poenarum; explicata est, iudices, explicata legis invidia, cum quis, quod €patitur, et fecit. @1 €@@Quid, quod hoc solum est poenae genus, in quo non €debeat nocens nisi de se queri, et tanto minus debeat esse €miserabilis, in quantu[2m]2 maior[2e]2 est quod patitur, invi-€dia? quid aequius excogitari, quid iustius potest? grassatus €aliquis est ferro; praebeat et ipse cervices, miscuit noxium €virus; refundatur in suum facinus auctorem. oculos rapuit, €effodit; reddat de sua caecitate solacium. in nullo morta-€lium perferre possum sceleris sui impatientiam. verissima €est iustitia vindictae, cum facinus mensura poenae est, et, si €naturam ultionis aspicias, optime vindicatur quisque quo €modo miser est. €@@Fidem vestram, iudices, ne ideo tantum putetis iustum, €quod exigit reus, quia ego recuso. non ferretis me pauperis €mortem petentem, si liberos suos optulisset. ex omnibus €tamen, quicumque incognita, inaudita passi sunt, nullos hac €lege magis vindicandos puto, quam quorum liberos aliquis €occidit. quid mihi pro hoc redditis, leges? ubi respiro, ubi €claudo gemitus, unde sumo solacium? bene, bene admones, €dolor: illos, illos, liceat invadere, qui nunc magis amantur, €quos orbitas nostra commendat. sic quoque circumscribi-€mur, nisi totidem sunt, nisi illis par est ac similis aetas et €ante omnia optimus pater. deceperas me, fortuna, decepe-€ras, si mihi tam grande fecisset facinus homo, qui liberos €non haberet. @@Quid, quod ex omnium scelerum comparatione nihil est €detestabilius hominibus, qui leges ipsas faciunt nocentes? €vestro mehercules nomine calumniantibus debetis irasci, @1 €quorum nefas non potest nisi per iudicum facinus inponere. €actum est de rebus humanis, si de criminibus nostris tantun-€dem mendaciis licet, nec ullus innocens hucusque felix est, €ut diligentiae fingentium par sit. quemquamne mortalium €in re, quam finxerit, quam conposuerit, [2non]2 invenire ali-€quid, quod potest probationem vocare et facinus explicare €facilitate verborum? magis oderis mendacium, cum simile €vero est. quotiens manifestum est aliquem perisse sine €causa, calumniantibus irasci debeas, ut possis illis ignoscere, €qui crediderunt. €@@Adicite huic execrationi, quod calumniatus est in bello, €quod de proditione, quod de duce, quod haec omnia fecit €inimicus. non est, quod se publico tueatur errore, nec in €excusationem adferat, tamquam crediderit et ipse fingenti-€bus. nemo sic decipitur, ut de inimico suo mentiatur. 'ru-€mor,' inquit, 'fuit te prodidisse.' bene admones. hunc pri-€mum calumniae tuae obicio rumorem. quis enim, iudices, €nesciat hanc famae esse naturam, ut sit primo unius hominis €audacia? de nulla re locutus est continuo populus, nec quic-€quam adeo subito statimque notum est, ut in illud pariter €omnium sermo consentiat. quam non possit movere civita-€tem, quem non replere populum, si quid omnibus obviis €narres, in nullo non coetu loquaris, et de re, quam cum €maxime fingas, iam dicas esse rumorem? quanta tibi deinde €mentiendi materia de periculorum nostrorum occasione @1 €succurrit? nihil est tam capax malignitatium sermonumque €quam bellum. quid interest, unde sumpserit rumor ortum? €quod negari non potest, tu contionaris, accusas, tu crimen €de fabula facis. in rumore, cuius probationes, cuius argu-€menta non habes, calumniae genus est primum credere. @@'Sed,' inquit, 'mori debeo, quia lex, qua te accusavi, hoc €proditorem pati iubet.' poteram quidem breviter respon-€dere legem, quae calumniatorem idem pati iubet, eius poe-€nam exigere, quod fecisset, non quod facere voluisset; fin-€gamus tamen non hoc pauperem captasse, quod accidit; cui €debet inputari exitus, qui de calumniae tuae fluxit errore? €vultis scire, iudices, aliud quaesitum, quam quod lex, %quae €mori iubeat?% accusavit me eo tempore, quo non poteram þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‹—ˆ‰damnatus occidi. dic nunc: 'non ego effeci, ut occiderentur €liberi tui,' et aude civitatis illud vocare facinus, non tamen €ullis efficies artibus, ut non potius miserear rei publicae €meae: non minus et illa facinus est passa quam pater: co-€acta est liberos imperatoris vincentis occidere. €@@Fallitur, iudices, quisquis ullum facinus in rebus humanis €publicum putat. persuadentium vires sunt, quicquid civitas €facit, et quodcumque facit populus, secundum quod ex-€asperatur, irascitur. sic corpora nostra motum nisi de mente €non sumunt, et otiosa sunt membra, donec illis animus €utatur. nihil est facilius quam in quemlibet adfectum mo-€vere populum; nulli, cum coimus, sua cogitatio, sua mens, @1 €ulla ratio praesto est, nec habet ulla turba prudentiam sin-€gulorum, sive quod minus publicos capimus affectus, sive €neglegentior est, qui se non putat solum debere rationem, €et multi fiducia facimus omnium. quam non possit rem pu-€blicam turbare, confundere, si quis repente proclamet: €'prodidit vos imperator vester, addixit, et nunc ille liberos €habet?' si mehercules post hanc, inimice, vocem templa €monstrasses, sacrilegum continuo flagrasset incendium, si €convelli simulacra voluisses, fecisset omne de numinibus €suis facinus audacia. vis scire tuum esse, quicquid civitas €fecit? gloriareris illo, si prodidissem. @@Non est, iudices, quod vos a gravitate iustitiae dolor ul-€tionis abducat; quod mortem suam inimicus offert, non pe-€tit illud, nisi quisquis ipse non debet occidi. seposita igitur €paulisper lege mei doloris hoc tantum ab adfectibus vestris €omnium mortalium nomine peto, ne cui nocenti poenae €praestetur arbitrium. infinitam, iudices, sceleribus aperitis €audaciam, si poenam licet eligere condemnato, nec iam ul-€la[m] mortalium innocentiam trepidatione contineas, si pa-€titur deprehensus quisque quod maluit. levat omnes crucia-€tus, omnem dolorem praeparata mentem conposuisse pa-€tientia. fallitur quisquis humana tormenta sola nominum €atrocitate metitur; nulla poena est nisi invito. non habemus @1 €ullum nisi ab impatientia dolorem, et, ut aliquid crudele, €saevum sit, metus faciunt. supplicium quisquam vocat ad €quod prosilitur, quod exposcitur, quod circa se non habet €moras? illo, per fidem, illo trahite damnatos, quo non se-€quantur. tunc est poena, cum periturus trepidat, haeret, €cum restringit supremo vincla conatu. volo perituri prius €videre pallorem, audire gemitus, volo circumspiciat, volo €queratur. fidem vestram, iudices, ne nocentibus supplicii sui €contingat electio! minus iniquum est, ut evadat nocens poe-€nam, quam ut contemnat. mortem vero damnatis quisquis €praestat, indulget, nec sunt ulla beneficia poenarum. fallitur €quisquis illam velut omnium suppliciorum summam putat; €occidi non est poena sed exitus. neque enim habet impa-€tientiam aut dolorem, quod possis aspicere quasi fatum. €quid, si liberos relinquas, immo si serves? quam felix exitus €est plenusque laetitiae! lucri facit mortis atrocitatem, quis-€quis laudatus occiditur. @@'Me,' inquit, 'occidite.' non habet liberos, inimice, non €habet, quisquis hoc te velle miratur. saeve, crudelis, ego tibi €permittam mori? et quid iam mihi melius optem? vides €quantum feceris nefas: idem pro liberis meis offerre non €potui. tu vero parvulos tuos tene, ut in isto potius moriantur €amplexu. tu nunc quoque non evades, non effugies: qua-€cumque te duxerit orbitas, sequar; effundam, si quod para-€veris venenum, subtraham omne ferrum, incidam quoscum- @1 €que strinxeris nexus, ab omni revocabo praecipitio. etiam €occisis liberis tuis non idem patieris, inimice, nisi vixeris. €@@Nec vereor, iudices, ne putetis utriusque nostrum orbita-€tem simili esse ratione tractandam. admoventur es ecce €contra lacrimas meas liberi, quos nemo nosset. patris inno-€centis occisi sunt parvuli, quos nunc circa templa ferretis, €circa quos se celebraret vestra laetitia. facinus est, iudices, €minorem esse transactarum mortium miserationem. €@@Non invenio, quemadmodum liberis prodesse debeat €odium patris; perierunt etiam illi, quorum nec pater debe-€bat occidi. €@@Me miserum, quod sic quoque multa habiturus es, quibus €ego, qui vindicabor, invideam: osculaberis ante perituros, €alloqueris, accipies suprema mandata et moriturum te con-€tinuo promittes. exonerabis gemitus tuos, cum meorum se-€pulcra numerabis, siccabit oculos, quod meam nunc quoque €respicies vacuam domum. me miserum! pauperis tantum solacium futurum est, quod pares sumus. quid, quod in ipsa €conparatione mortis non idem patientur liberi tui? occiden-€tur uno fortassis ictu, et erit ultio manibus contenta carnifi-€cis. parvulos meos occidit quicquid fuit tota civitate te-€lorum, omnis sexus, omnis aetas, omnis infirmitas. nihil est €crudelius morte hominum, quos populus occidit, et solus hic €exitus est, a quo non est nec cadaveribus salva reverentia. €hoc me nunc conplorare tantum putatis, quod non sum €liberis meis ante satiatus? miser ego nec ad cadavera ac- @1 €cessi, non in sepulcra maiorum meis manibus intuli, nec €licuit super ipsa corpora proclamare: 'non feci!' €@@Qualem ego illum, patria, perdidi diem, cum duces ab €explicito bello revertuntur! non me laetae cinxere legiones, €non effusi obviam cives triumphali circa currus meos exul-€tavere laetitia; sequebar captivos meos tristior victor, mae-€stus undique claudebat exercitus, occurrentium lacrimae €propinquorum et erubescentis circa me populi timida sola-€cia. o successuum quoque nostrorum misera condicio! ergo €ego victoriam meam non narrabo sine fletu, nemo ami-€corum propinquorumque coram me de bello meo loquetur? nihil est crudelius calamitate, quam gaudia reducunt. quo-€tiens redierit ille laetus vobis in supplicia mea dies, lugubres €mihi ferte vestes, renovate, servuli, planctus, parate solacia, €propinqui. nulli liberi inpatientius desiderantur, quam qui €propter patrem videntur occisi. €@@Sed verum, iudices, fatendum est: timeo mehercules, ne €par solaciis meis non sim, ne me iste, quo pro liberis irascor, €affectus in media ultione destituat. sed adiuvate, misere-€mini, propinqui, adiuvate, amici, et, si forte defecero, tu €ultionem meam, popule, consumma. timeo mehercules ne, €cum carnifex propius accesserit, subito proclamem: 'iam €malo patrem!' sed si quis est pudor, oculi, differte lacrimas, €abite, gemitus; horridum, trucem debeo praebere et mi-€serum. deprehendam, omnium mortalium callidissime, @1 €hunc, quem simulas, quem nunc imitaris adfectum. tunc €sciemus, quo animo rogaveris, ut potius ipse morereris. sed €si bene novi capax omnium malorum scelerumque pectus, €inimice, vives et libenter et fortiter et quasi vindicatus.  Ÿôÿ@@@@{1Cadaveribus pasti}1 ŸðòÿCum civitas fame laboraret, misit ad frumenta legatum €praestituta die, intra quam rediret. profectus ille emit et ad €aliam civitatem tempestate delatus duplo vendidit et du-€plum frumenti modum comparavit. illo cessante corporibus €suorum pasti sunt. reversus ad praestitutam diem rei publi-€cae laesae accusatur. ‘Quamvis, iudices, innumerabiles me indignandi causae in-€itio statim actionis strangulent, quia nec dicere universas €semel possum nec gregatim erumpentes differe gemitus @1 €(levior est enim dolor, qui disponitur), primum tamen ille €sibi adserit locum, qui est ex hoc iudicii tempore et tam €lentae vindictae dilatione ortus animi mei prope dixerim €furor, quod hominem tam sceleratum, ut nos quoque fecerit €nocentes, legibus accersimus, quod defendi patimur, quod, €ut puniatur, precamur, quod damnatus quoque vel morte €defungetur, quam nos in illa funestissima fame, dum sepe-€liri licuit, optavimus, vel exilio, quod hic quantopere con-€temnat, apparet, qui tam lente in patriam revertitur. quam-€quam de quo exilio loquar? quantalibet ignominia dimittite €domo noxium; habet quo eat. non publicis manibus exeun-€tem discerpsimus, non, quoniam semel consueramus et €bona fide ferarum esse civitas coeperat, hic primus nobis ex €tam tardo commeatu placuit cibus? sic enim istum laniari, €sic confici, sic consumi oportuit iure nostro. quis credat? €ego me ab hoc abstinere potui, cum et esurirem et iras-€cerer? þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Œ’@@Sed frumento occupati sumus, nec quicquam aliud vide-€mus. o quanta es, fames, quae tam grandem iram vicisti! at €ego, etiamsi talis ultio contigisset, si me a nefario grassatore €rei publicae non lingua sed dentibus vindicassem, nihil ta-€men irae, nihil vindictae praestiteram; hoc et meis feci. €aestuant adhuc intra pectus sepulta ventribus nostris co-€gnata viscera, et tumescere intus atque indignari videntur et €sera paenitentia redundant. iam enim vacat nobis lugere, €iam cibos nostros efferimus, residua cremamus; nam cetera @1 €nobiscum sepelientur. o fames inaudita, in qua levius est, €quod esurimus! ignoscite tamen, violati manes meorum, hic €vos adloquor, ignoscite, quod ora temeravimus, quod ab €homine descivimus. non ut infelicem animam sustineremus, €non ut invisum spiritum produceremus, fecimus; una causa €mortem distulimus, quod, si expirassemus, idem time-€bamus. €@@Et ego quidem me consumptis excuso, qui mihi ipsi [2ni-€si]2 irasci non possum. at iste interim stat, ut videtis, longa €via saginatus et satur atque habundans publico commeatu; €ad mentionem ciborum nostrorum plenum fastidio vultum €trahit et exsangues ac pallidos ad calculum vocat, quasi ego €non confitear illum etiam nimium multum attulisse tam €pauci[2s]2. rari per vias interlucent, et quamvis odio everso-€ris nostri evocatus e latebris suis populus subsellia non in-€plet. pauci sceleribus pasti, alienis mortibus salvi, quod vi-€vunt, ipsi sibi rei, graves aegra et tabida membra in publi-€cum protulerunt. hae sunt civitatis reliquiae, quas videtis, €sic tabuimus, ut miseri nec vivos habeamus nec mortuos. hic €est populus, hae vires, hae spes, hae opes. nisi tandem ad €vadimonium, legate, venisses, non multorum dierum com-meatum habebamus. quo nunc tantum frumenti, quo clas-€sem commeatu gravem? multum hercule negotiatione tua €actum est: frumentum habeo, populum non habeo. nus-€quam prodest, nusquam opus est: iam licet vendas. @1 €@@Dum tu salutis publicae nundinator proximum quemque €emptorem admittis, dum aut funera nostra vendis aut sce-€lera, dum populo tuo fame moriente alienae civitati legatus €es factus, nos interim cibos ex malis invenimus, et fames se €ipsa pavit, et miseriae nostrae crudeles factae sunt. patia-€mur te defendi, si absolvi saltem nos possumus. haec nunc, €iudices, ego solus queror, ad me magis pertinent, aliquid €proprie passus sum? non communem dolorem accusator €habeo cum iudice? quisquam in hac vindicta alteri cedit? €non publica inopia, non totius populi una mendicitas fuit?_ €nisi, quia funestas epulas et nefarios invenimus cibos, non €putamus famem fuisse. in omnes gentes, in omnia ventura €saecula proscripti sumus, omnes haec prodigia narrabunt, €omnes execrabuntur, nisi qui non credent. famem ipsam €infamavimus, et, quod miseris ultimum est, miserationem €quoque perdidimus. adhuc tamen una defensio fuit, quod €videbamur in haec omnia istius opera inpulsi. si hic inno-€cens est, nostra culpa est. €@@Etiamne publica mala narrabo et miseriis nostris convi-€cium faciam? exibunt verba, subsequetur sermo? non alli-gabitur lingua? plane nihil non possumus: exponamus ordi-€nem cladis nostrae, et simpliciter omnia indicentur; decet €ista nostro ore narrari! sed novimus et nimium meminimus. €iudex doceri non debet, opinor; reo indicanda sunt, qui a €malis publicis afuit, qui hoc certe maximum debet patriae €suae beneficium, quod a fame solus dimissus est. audi ita- @1 €que, audi, frumentum istud, quod lucri fecisti, quanti nobis €constet. €@@Aliqui fortasse, iudices, miratur, etiamsi huius feralis €anni fructus cessavit, quod tamen illa superior longi tempo-€ris beata fecunditas tabuerit, et secum iste dubitat, quid sit €in causa, cur civitas opulenta quondam nihil frumenti, nisi €in spe, habuerit. sic fit: ubi vicinis civitatibus vendimus, et, €undecumque offulsit lucrum, sine respectu salus publica ad-€dicitur, in vacuam possessionem fames venit. etiam si quid €residui erat, ut carius quidam venderent, ad annonae incen-€dium suppressum est. testor tamen conscientiam vestram, €non sumus questi, quamdiu duplo emebamus. non enim €vulgaris illa labes frumenti fuit, nec qualis alias ab agricolis €accusari solet perfidia terrarum et ingratae messis inritus €labor. nova et inaudita abominanda lues, quae nihil homini €reliquit praeter hominem. aut astricta citra conatum sata €sub ipsis tabuere sulcis, aut levi rore evocata radix in pulve-€rem incurrit, aut perustis torrido sole herbis moribunda se-€ges palluit. nullus imber sitientis soli pulverem tersit, nulla €super arentes campos saltem umbra nubium pependit. ca-€lidi spiravere venti, maturitatem praecepit aestus. etiam si-€cubi forte ieiunae herbae solum vicerant, vanis tantum ari-€stis spem fefellerunt, et inanis culmos tristis agricola iactavit ventis nihil relicturis. levia queror: prata exaruerunt, perie-€runt frondes, germina non exierunt, nuda terra et rudes €glebae et aridi fontes erant. nisi haec omnia inter scientes €dicerem, poteram videri falso questus de hoc anno, quo €tantum frumenti vendidimus. utinam saltem nobis rudem @1 €victum silvae ministrassent, et carpere arbu[s]ta, concutere €quercum, legere fraga licuisset, et quaecumque primi mor-€tales ante traditos divinitus mitiores cibos contra famem €obiecerunt, pestifer annus reliquisset! non eram delicatus. €sed o tristis recordatio, funesta necessitas: nihil habuimus, €quo viveremus, praeter famem. €@@Nec tamen in totum queri de numinibus possumus, maria €certe secunda experti. si voluisset servare legatus diem, €quem illi felicitas temporis dederat, potuit nobis frumentum €bis adferre. ut primum tanti mali sensus in civitatem percre-€bruit, cum iam urgente inopia cotidie malum artius preme-€ret, et praesente fortuna peior tamen esset futuri metus, €apparuit nullum ex propinquo esse praesidium, cum finiti-€mas quoque civitates incendium nostrum adussisset. erat €quidem aliquid in vicino adhuc frumenti, sed iam nemo €vendebat. ergo ut vidimus salutem publicam trans mare petendam, se in curiam quisque cogunt. ut arma bello, ut €aqua incendio inclamari publice solent, ita uno quodam €consensu non aetatibus [ex]spectatis, non honoribus, pari-€ter rettulimus, probavimus, decrevimus, pedibus manibus €[2r]2uimus in sententiam necessitatis, nec ordo nos offi-€ciorum moratus est. legationem multi pollicebantur, nec €innocentiae iste beneficio vel auctoritatis meritorumque re- @1 €spectu electus est; una causa nos movit, quod se cito redi-€turum pollicebatur. pecuniam sine numero infudimus, fru-€mentum sine modo mandavimus; quantum potuisset, adfer-€ret, festinaret modo. hoc una voce supplices acclamabamus, €ac, ne moraremur, ne hoc quidem diu rogavimus; una tan-€tum vox fuit, quam iste pro quodam praeiudicio amplexus €est: 'nihil agis adferendo frumentum, si post illum diem €veneris.' nostris manibus legatum in navem tulimus, ac, ne €quid morae esset, pro sua quisque portione etiam commea-€tum dedimus, retinacula incidimus et litus ingressi classem €publicis manibus inpulimus. inde fugientia vela longo visu €prosecuti facilem emptionem, secundos ventos, placidum €mare, non secus [2ac si]2 ipsi navigaremus, precati sumus. €@@Quis credat hoc de tam miseris? omnia a diis inpetravi-€mus. scilicet unum superest, ut pro aliena civitate vota sol-€venda sint. cito pervenit, cito emit, cito rediit, quo voluit. €quid prodest? [expectare] alia civitas prior est, et sane reli-€giosus legatus diem expectat. €@@Nos interim coacta primo ex agris pecora diripuimus et, €ne venturo saltem anno prospici posset, non reliquimus, qui €ararent, boves. iam servis fugas imperavimus, iam procum-€bentes ante limina principum pauperes in ipsis precibus ex-€pirant. plorantibus liberis legatum promittimus. iam tantum €sibi quisque cura est. nihil tamen horum etiamnunc in invi-€diam legati queror; adhuc prior cursus est, hactenus nostra @1 mala tulimus; in reliqua legatus nos vicarios dedit. si quic-€quam tibi humani sanguinis superest, nisi nimia saturitate €alienae fortunae cogitatio excidit, respice patriae casum, €respice gravissimam fortunam. miseri te misimus, expectant þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Œ—…pallidi exsanguesque cives tui, et quicquid extremi spiritus €adhuc superest, spe tui trahitur. figura tibi exesos vultus, €decrescentem populum, iam praemortuas vires. nec quic-€quam horum potes ignorare: si quid tibi credimus, fame €laborantem civitatem vidisti. festina, dum supersunt, quibus €legationem renunties, festina, dum mori ultimum est, fru-€mento digni sumus. quid in nos convertis etiam alienae civi-€tatis famem? quatenus nobis computandum est, propter te €duplum mali tulimus. €@@Tu supra frumentum publicum stertis et omnes maris cir-€cumvectus oras litora portusque cognoscis, tu inter duas €civitates fatorum arbiter alienae conditor, tuae eversor, sa-€lutem nostram peregrinis admetiris, et secunda tempestate €in patriam ferente contrarios ventos exoptas. nos per aren-€tes effusi campos morientium herbarum omnes radices vel-€limus, eo quidem fortius, ut, si fieri possit, in venenum €incidamus subeuntes insolitis cibis. et sicubi forte uberius €paulo pabulum contigit, de pascuis rixa est. amaros fruti-€cum cortices et ramorum male arentium pallidas frondes @1 €decerpimus morbidi; nam quicquid fames coegit, corpus €admisit. iam passim moriuntur, et pestilentium more pecu-€dum subinde aliquis ex populo in ipsis pascuis procumbit. €crebrior cotidie interitus et latior strages, et_me miserum! _iam fames desinit. quos tester deos? superosne, quos per €tantum nefas fugavimus, an inferos, quos nobis permiscui-€mus, an nostram malam conscientiam omnia nos ante fe-€cisse, quae nemo praeter nos fecit? pecora cecidimus, cam-€pos evolsimus, silvas destruximus; novissime nihil relictum €est praeter esurientes et mortuos. €@@Si qua est fides, libenter hanc partem accusationis sub-€inde differo. adeo, ubi tantum nefas narrandum est, etiam €exigua temporum lucra sectari libet. at necesse est reo indi-€care, qui a malis publicis afuit, quam multis non ad diem €venerit. ignoscite, dii hominesque, sceleri quidem ultimo, €sed tamen quod fecisse miserrimum est. non habitant una €pudor et fames, et cum semel intrarit inpotens domina, €feras etiam et ingentes beluas subigit. terram morientes €momorderunt. memetipsum, si nil fuisset aliud, comedis-€sem. sed confitendum est; legati beneficio non defuit. post-€quam omnem patientiam vicerat ignea fames, postquam €spes quoque, quae miseris ultima est, omnis abierat, et fru-€mentum totiens sibi frustra promissum animus iam ne cu-€pere quidem audebat, subiit furor et alienatio mentis, et @1 €tota sui arbitrii fames facta est. animus malis deriguerat, os €insolitis cibis stupebat, feris invidere coepimus. primo ta-€men furtim et intra suas quisque latebras admisit hoc mon-€strum, et, si paulo citius venisses, potuisset hoc negari: si €quid ex strage corporum defuerat, sepultum putabamus. €nec tamen indicavit quisquam, nec deprehendit aliquis. €nemo, ut hoc faceret, exemplo inpulsus est; se quisque do-€cuit, omnes scire coepimus, postquam omnes fecimus. quo-€tiens tamen, antequam inciperem, in portum cucurri, €quamdiu in altum intentus, si quae essent in conspectu na-€ves, oculos fatigavi! tibi, legate, tempus differre facile est, €qui tuam tantum partem non vendidisti. tu, quem hebeas €diem, videris, ego septimum expectare non possum. @@Ergo rabidi supra cadavera incubuimus et clausis oculis, €quasi visus conscientia acerbior esset, tota corpora morsi-€bus consumpsimus. subit interim horror ex facto et taedium €ac detestatio sui et planctus, sed, cum ab infaustis fugimus €cibis, urit iterum fames, et quod modo ex ore proiecimus, €colligendum est. nunc mihi illa foeda videntur, nunc abo-€minanda, laceri artus et nudata ossa et abrepta cute intus €cavum pectus, nunc occurrunt effusa praecordia et lividae €carnes et expressum dentibus tabum et exhaustae ossibus €medullae. quantulum enim corporis fames relinquebat! €nunc illud horreo tempus, si quando aut manus incidit aut €facies aut aliquid denique, quod hominem propria nota si- @1 €gnat, nunc cibi succurrunt, quos inponere in mensam non €ausus sum. confitendum est enim: devoravimus homines et €quidem avide, qui diu nihil ederamus, et tamen coepisse €difficillimum fuit. postquam ius factum est, postquam nemo €erat in civitate, quem confiteri puderet, tum vero iam in €posterum prospicimus et funera horreis condimus. retro €aguntur exequiae; aut circa [2corpora]2 aut ad rogos pugna €est. heres cadaver cernit. novum et incredibile, nisi nosse-€mus, monstrum habuimus: sine rogis pestilentiam. mortium €ratio non constitit; perisse cives scio tantum, quia inter vi-ventes non video. aegri adsidentes timebant et labentem €animam [2a]2 supremis domesticorum o[2s]2culis reducebant. €primo tamen nihil rogabant suos nisi tantum sepulturam. ut €maior urgere necessitas coepit, beneficium factum est ex-€pectare, dum moritur. nemo adeo adfinis fuit, nemo tam €coniunctus, quem pietas abstineret. nostros comedimus, €nostros, nam si alienos vellemus, nemo [audebat] cedebat. €@@Nihil est tamen, quod indignari velitis; narravi vobis lu-€crum vestrum: frumentum duplo vendidimus, et callidissi-€mus legatus vicinae civitati inposuit. plena nunc horrea, €bonae rationes, onustae naves sunt, et, quo magis gaudea-€mus tanto bono, pauci sumus. nam quod ad temporis excu- @1 €sationem pertinet, nihil est, opinor, quod aestuet [2aliquis: €fames]2 in desertum non incidit populum, nec sane fuit, cur €festinaret; etiam nunc expectare poteramus, sola est nostra €civitas, quae fame perire non possit. dissimulaturum me €putatis istius patrocinia? confiteor, venit ad ultimum diem, €adtulit frumentum. gratulemur, quod iam nulla civitas fame €laborat. €@@O si vires sufficerent, latera durarent, aliquid ex aridis €diu faucibus residuae vocis exiret! quanta indignatione opus €erat, ubi pro omnibus dolendum est! %quod cum si universi, €qui adsumus, proclamemus, haec tota contio in unam vo-€cem consentiat, non esset tamen futura par crimini invidia; €ut omnes accusemus, quota pars queritur! secum quisque €reputet, quae tulerit, quid admiserit. plane immanis belua €est et non tantum necessitatis causa per nefas pastus, qui, quod comederit hominem, non irascitur. succurrite, dolor €et seri vomitus et ultrix paenitentia, ades, longi ieiunii im-€periosa necessitas, et vos intus inplicitae, si quid potestis, €admonete, animae, et a ferali ventre prorumpite, dum com-€missum nefas devoto capite expiamus et quasi lustrata urbe €feralem victimam violatis manibus mittimus. decent nos ta-€les hostiae. in iudicium perduxi publicum scelus, et infama-€tae civitati quaero velamentum. nemo non commisit ali- @1 €quid; habetis tamen, si vultis, unum et pro omnibus no-€centem. €@@Rei publicae laesae accuso. mirari vos certum habeo, €cum civitas tota consumpta sit, cum populus in se tabuerit, €hanc verbi segnitiam, quo perstricta tantummodo patria et €leviter, quod aiunt, manu offensa intellegi possit; sed fe-€renda est, ut in ceteris, haec quoque rerum naturae iniuria, €quod non tam inmanibus factis paria verba accommodavit. €et fames nostra fames dicitur, et cibi nostri cibi vocantur et €res publica nunc laesa. nec scilicet nisi peracto legitimo €ordine reus non punietur. omnia, rogo, scrupulose agantur. €videte, ut iure irascamur, qui contra ius viximus. immo €etiam, si libet, defensionem audiamus, etiam nunc nos mo-€retur. neget laesam rem publicam, quia plus quam laesa est. €non enim discussos alicuius operis angulos nec recisas lu-€corum frondes nec publicarum aedium dispersos parietes €obicimus; ac, si videbitur, adiciet forsitan non esse rem pu-€blicam, quae perierit. id enim superest, ut iam hoc nomen €extinctum audiamus! procedet eo usque fortasse, ut esu-risse nos neget. non infitior autem parum proprie hoc legis €verbo nefas istius signari non posse. maiores enim ne laedi €quidem rem publicam impune voluerunt, ideoque existimo @1 €etiam hoc esse comprehensum. nemo autem verebatur, ne €absolvi posset crimen lege maius. €@@Quid, quod actionem rei publicae laesae temptat in le-€gem male gestae legationis deflectere? eligit reus crimen, €hoc est, noxius crucem optat! non sustineo, iudices, in tanto €animi motu argumenta conquirere, nec impetus irae meae þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Œ˜ŒˆŠin digitos descendit, hoc tamen scio: non cadit in formulam €publicus dolor, nec, si adeo iudicibus, quid passi sint, exci-€derit, ut has ferant cavillationes non diluentis crimen, sed €differentis, populus quoque inpunitum nefas sine lapidibus €praeteribit. non praescribes. accusare te male gestae lega-€tionis possum? age porro, si occisos obiecero homines, non €tu es causa mortium? si violata sepulcra, non propter te €rogos fraudavimus? sed legatus fuisti. quod tamen ipsum €quid est aliud, quam rem [2publicam]2 tractare? rem autem €qui male agit, ut arbitror, laedit. an existimas hanc legatis €dari peccandi licentiam, ut quaecumque scelera in eo officio €commiserunt, cum his omnibus hac una lege decidant? o €nimium invidendam huius legationis condicionem, si tibi et €famem remisit et legem! sed erraverim sane, et, quia nullum €in foro nostro iudicium fuit, desuetudine ipsa iura excide-€rint: quomodo legem meam effugis? nam nisi malis stupeo, @1 duo sunt omnino, quae in eiusmodi crimine quaeri soleant, €an laesa sit res publica, an ab eo, qui arguitur, laesa. in €quibus si quid tibi fiduciae fuisset, non a criminibus crimina €appellares, nec ad alteram poenam transfugeres, sed te ab €hac, quae intenditur, tuereris. €@@Dico laesam esse rem publicam. oratione hic opus est, €aut reliquorum more accusatorum hoc nunc mihi quae-€rendum, quomodo res verbis adgravetur? adeo infirma est €calamitatium memoria? quae si posset excidere, non tamen €narranda vobis, sed ostendenda erat ruina publica. agedum, €si videtur, extra portas prospicite squalida arva et spinis €obsitas segetes et semesos arborum truncos. viduis cultore €agris errant a fame nostrae innocentes ferae, inanes villae €sunt et deserta horrea in ruinam procumbunt. nullus inver-€sis aratro glebis campus nitet, nullum solum opere renova-€tur. iam et in sequentem annum famem timeo. redite in €domos vestras: videbitis noxios focos et ignes tabo cada-€verum extinctos et tecta mortibus gravia; cum maxime infe-€rimus in tumulos ossa insepulta, ducimus opertas exequias, €et ad sepulturam residua conferuntur, et tandem cadavera €igni permittimus. ubi vero universas familias fames extinxit, €quae pars maxima est, inanes domus situm ducunt, iacent €relictae sine herede sarcinae. invenitur interim clusa domo €conditus dominus, si cuius mors famem evasit, quem riman- @1 €tes non invenere proximi, qui inter suos ultimus decessit. €quo vos mitto? ipsam intuemini contionem, unius deficien-€tis speciem tota civitas habet, cavum macie caput et condi-€tos penitus oculos et laxam cutem, nudos labris trementibus €dentes, rigentem vultum et destitutas genas et inanes fau-€cium sinus; prona cervix, tergum ossibus inaequale, infernis €imaginibus similes, foeda etiam cadavera. aut si quis talis €non est, confiteatur se usque ad saturitatem comedisse. sua quisque consulat misera praecordia, suum ventrem con-€scientia gravem. dic nunc, legate: 'innocens sum, quod ad €illum diem veni.' at ego propter te nocens sum, quod ad €illum diem vixi. €@@Quae comparata nobis mala non delicatas lacrimas ha-€bent? aliquem populum hostilis exercitus intra portas co-€egit; solet venire ultima obsessis inopia, sed everti certe licet: €victor captivum aut occidet aut pascet. tormenta quidam €piratarum tulerunt; felices, quibus contigit innocentia! mors €certe finis est, nec saevitia ultra fata procedit. aut etiamsi €quis adeo hominem exuit, ut ibi poenam quaerat, ubi sensus €doloris non inveniat, nempe tamen cadavera feris obiciet. €circumdati sunt quidam flammis, ipsa tamen poena habuit €sepulturam. nos incendii cinerem perdidimus, nostra etiam €ruina tabuit. nostra mala nunc latent: non ignis defunctos €cremavit, non ferae laceraverunt, non aves attigerunt, et €tamen cadavera mortibus adnumerare non possumus. citra €spem convalescendi adflicti sumus, immo etiam citra vo- @1 €tum. gravior in dies facti paenitentia est, pudet vitae, lucem €ac sidera intueri non audeo. cotidie felices mortuos clamo €et malae conscientiae facibus agitatus nihil fortunatius in €aeterna sede utcumque compositis puto. adeo mors placet: €iam etiam cibis nostris invideo! €@@Praeterita differo; ipsa ex nimia cupiditate nocet habun-€dantia. desideratos diu cibos avide haurimus et lassam fa-€mem saturitate strangulamus. morimur adhuc etiam fru-mento tuo. atqui ceterae rei publicae partes, quae sunt ad €usum populi comparatae, et leviore cum damni sensu per-€eunt et facile remedium accipiunt, cum reparari possit €amissum: opera restituam, aerarium replebo, naves, arma €reficiam. hic vulnus altissime penetrat, hic ipsa vitalia fe-€riuntur, ubi populus ruit, ubi continuis funeribus omnis se-€xus atque aetas semel sternitur. exhausta est civitas et deso-€latae domus, triste florentis quondam fortunae indicium €laxi muri. quam multi in civitate nostra perierint, quaeritis? €minima quidem portio est, sed etiam ex hoc intellegi potest: €esurienti populo satis fuerunt. €@@Plurimum tamen interest, quomodo perierint. felix pe-€stilentia, felix proeliorum strages, denique omnis mors faci-€lis! fames aspera vitalia haurit, praecordia carpit, animi tor-€mentum, corporis tabes, magistra peccandi, durissima ne-€cessitatium, deformissima malorum. haec ad humile opus €nobiles manus mittit, haec alienis pedibus mendicantes pro-€sternit, haec saepe sociorum fidem fregit, haec venena po-€pulis publice dedit, haec in parricidium pios egit. adhuc €tamen unum videbatur remedium non expectare mortis @1 €diem et tabescentem cotidie spiritum supervenientibus ma-€lis subducere. nam in fame nemo quidem mortibus inmunis €est. €@@At non tua culpa fames coepit; sed vulneratum iugulasti, €titubantem stravisti, fumantem incendisti. ne quid inique €faciam, dividenda sunt mala: primam famem fortunae in-€puto, ultimam tibi. moram tuam itineribus separo. denique €ex eo inopiam tibi obicio, ex quo propter te tuli. itaque €caritas annonae, rarum frumentum, caedes ac direptio pe-€corum fuerint fortunae, fuerint anni, fuerint temporum; €aliam condicionem habent civium mortes et cadaverum dira €laceratio et peiores inopia cibi. haec fames iam tua est. @@Puta me nihil in praesentia dicere nisi hoc unum: tardius €quam potueras venisti. nondum tibi obicio duplicata tem-€pora nec remensum totiens mare nec graves ancoras, €nondum tantam moram, quanta legationi satis esset. si in-€nocentes essemus, populum septem diebus perdidisses. an-€gustos humani spiritus terminos fames fecit. morimur, defi-€cimus; festina misericors, omnes excipe auras; etiamsi tota €secundis flatibus vela tetenderint venti, tamen remis @1 €adiuva. salutem publicam vehis, spiritum populi tui repor-€tas, omnium nostrum in ista classe navigant animae. iura-€mus per tuum reditum, effusi per gradus templorum vota €suscipimus, tendimus manus; nam, quas feriamus hostias, €non habemus. quid spem publicam ad ancoras alligas? non €stat interim dies, et plenis velis mors venit. festina, merita €tua non conditores aequaverint, non ipsi dii plus praestite-€rint. tibi nos, tibi liberos nostros, tibi quicquid homini io-€cundum est, tibi debemus quicquid vicinae civitati praesti-€tisti. non dico illa, quae poteram: 'puta caerulus imber in €naves ruit, classis inter fluctus latet, nec inter canentes colli-€sarum aquarum spumas vela dinoscimus; egerit ex fundo €harenas mare, micant ignes, intonat caelum, scissis rudenti-€bus tempestas sibilat, denique sidus hibernum conditur, tu €tamen persevera: frumentum vehis.' nihil horum necesse €est feliciter naviganti. festina; quererer, si naves commeatu €tardasses. dum velocitatis ratio haberetur, mallem accipere dimidium. non delicati sumus, non luxuriae quaeritur ab-€undantia; unde spiritum sustineamus, unde mortem differa-€mus, in praesentia quantulumcumque; si plus opus fuerit, €redibis. €@@Siccae fauces sunt, aeger anhelitus os tendit. iam frustra €in sinu parentium liberi plorant, et nondum editi conceptus €intra uterum famem sentiunt. iam nemo dives est. auras @1 €captamus et rore vescimur, et iam spirare tormentum est. €cotidie vires deficiunt: iam non imus in litus, sed repimus. in €editis scopulis populus sedet, dum naves expectat, in pascua þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Œ˜‘ˆ‹non redit. aquas ingredimur, et unus ad te spectantium ric-€tus est, et, cum defecerunt omnia, expirant. te, te expectan-€tes intentis oculis morimur, in mare mortui cadunt. quo-€tiens sole percussa nubes refulsit, navem putamus, quotiens €fractus vento fluctus incanuit, vela interpretamur. o mobiles €miserorum spes! ad unaquaeque solacia ab unoquoque €quomodo mutant[2ur]2. 'haec certe navis est; ecce vela pan-€duntur, propius appellitur et accedendo crescit. nostra est, €suos in utramque partem ventos habuit, nostris votis guber-€nati flatus sunt.' haec dicimus, at illa interim transvolat. €fletus inde et desperatio et lucis odium. nihil enim gravius €quam destitutae spes torquent. ne interrogare quidem licuit €aut quaerere; nemo applicabat. ergo incerti omnium rerum €pependimus, nihil quisquam cognovit. saltem si scire licuis-€set, ubi frumentum vendidisses; ipsi petissemus. iam quo-€modo ad singula momenta temporum mutabantur animi! €'bene est, serenus sol occidit, purus se dies tollit, ad nos venti ferunt. iam veniet.' pendet interim fames, et illud, @1 €quod iam diu cogitat, differt, ita tamen, ut subinde compu-€tet, quot dies ad mortem supersint. numquid profecit? me-€ministis, cum contrarii venti flare coepissent, et in altum €fluctus a terra volarent, quanta conploratio, quanti planctus €fuerint: 'retinebitur, stabit, laborabit!' €@@At, si diis placet, legatus noster tum maxime bene navi-€gabat. nos in hac fortuna, in tam gravi casu, in eiusmodi €cogitationibus sumus; tu sinus maris circuis, et per omnis €curvatorum litorum ambitus terram legis. sic fit, ut te iuvet €diu navigare. nullus amoenus praetermittitur portus, nulla €celebris civitas invisitata transitur. mentior? etiam ad esu-€rientis adplicas. dein, si quam tu maris iniuriam quereris, €non feram te morantem; quomodo satis accusabo venden-€tem? spiritus nostros transcribis, salutem nostram exponis, €quae diu inaestimabilis fuit, innocentiam publicam vendis. €frumentum non naufragio perdidimus, non latrocinio; lucro €perimus! tempestas quoque aliquam navem in meum litus €impingeret, nec ex classe numerosa omnes fluctus exhausis-€set. perit frumentum, quia classis venit in portum. ita nos €alienae civitatis legatum misimus, et vilia ac devota capita €vicinorum deliciis morimur. nobis nihil iam residui spiritus @1 €superest, nos in conspectu mortis stamus, nos legatum fru-€mentumque nostrum ore aperto expectamus; classis nostra €vecturam facit et vicinarum civitatum copias reconducit. €paene a conspectu nostro vela conversa sunt: quantulo mi-€nus quam con[2g]2esti frumenti pulverem vidimus? tantum €iam temporis transiit, ex quo pecuniam contulimus, lega-€tum creavimus. iam dinumeratis temporibus, quae secundi €venti breviora fecerunt, cotidie spero, et sane prope est. at legatus meus ad emendum modo proficiscitur. tibi ergo tot €civium mortis inputo, tibi stragem populi, tibi liberum pa-€rentumque miserrimas poenas, tibi quicquid passi sumus, €tibi, quod gravius est, quicquid fecimus. €@@Et scilicet speras, ut tantam sceleris invidiam ab animis €nostris duplae pecuniae strepitus avertat? nescis, quam €multa vendideris. 'duplo vendidi.' ita infelicitas mea cocio-€nanti tibi lenocinata est: 'quod fame perire cives meos pa-€tior, quod, ut vestram civitatem servem, meam everto, €quod a tam vicinis litoribus classem torqueo, quod ad diem €redire non possum, quod pretium constituitis, quid occul- @1 €tum datis? duplum? patrocinio meo quantulum lucror?' at €nos inepti ac vesani de fame querebamur, gravis nobis ino-€pia, intolerabilis et misera accersita mors videbatur. non €agimus gratias industriae legati? res publica nostra locuple-€tior perit. sacrosanctus mercator oportunum, opinor, inve-€nit mercis exactum. miror hercules, si tam bene negotium €gesseras, quomodo nobis pecuniam non retuleris. 'duplo €vendidi.' decepisti vicinam civitatem, circumscripsisti; ita-€que queritur? 'duplo vendidi.' hoc enim unum supererat, ut €devectum tantidem venderes! 'habita est itineris ratio, ha-€bita usurarum.' ego vero malo quod tam magno vendidisti. €apparet enim te nihil coactum. sed si semel ponis hastam €salutis, si redemptores vitae admittis, et nos admone; me-€lius vendis. nos quicquid in domibus habemus, quicquid in €templis, quicquid civitas suum vocat, congerere parati su-€mus. frumentum pecunia remetimur, libertatem nostram @1 €addicimus, fines publicos tradimus. omnia licet eadem vi-cina civitas polliceatur, plus non potest. prosit mihi quod €apud negotiatores solet: in antecessus dedi. triplum, qua-€druplum, quantum poposceris accipe, et illa pecunia fru-€mentum licet vicinis adferas. si nobis nihil de commeatu €nostro partiris, nos vicinae civitati vendemus; liceat servire, €ubi frumentum est. non exigua res est: pro vita, pro sepul-€tura, pro innocentia licemur. non potest hic commeatus tam €care emi quam expectari. €@@'Sed nisi vendidissem,' inquit, 'fame laboranti civitati, ti-€mui, ne raperet.' et ita utique occupare voluisti, ut nobis €iniuriam tu potissimum faceres? multum mehercules vos €fallit opinio, iudices, si ullam causam ita evidentem deferri €posse in forum putatis, cui nulla ne mendacii quidem vela-€menta contingant. opinione sua defenditur, et, quae res mi-€nime coargui potest, utitur se teste. ne nos periremus, non €timuisti, ne repetiti commeatus post diem nostrae mortis €applicarentur, non timuisti. nostris certe malis quamquam €nihil poterat accidere inopinatum, tamen inter metus tem-€pestatium et ancipites incerti maris casus, confiteor, ne fru-€mentum salva classe perderemus, non timuimus. non dico: €'ut maxima vis parata sit, ut more inmanis latrocinii turba €raptorum litus premat, vel repugna vel fuge vel roga, incen-€surum naves depressurumque minitare. potius quam totum @1 €frumentum utique populo pereat, partire vel gratis, dum €nobis aliquid, quo respiremus, adferas.' illud quo certe nihil €asperius accideret, rapi patere; faciat fortuna quod voluerit, legatus a praecepto non recedat. refer nobis saltem iniu-€riam nostram, mitte nuntios; ira famem differemus, rapie-€mus furentes arma, et se in obsidionem civitatis inimicae €sine dilectu populus effundet. vastabo interim fines, hoc est, €per aliena prata pascar. si qua in villis deprehendero pe-€cora, diripiam; bellum me alet. citius ad frumentum perve-€niemus, quam tu cum frumento redibis. adiuvabunt pugnan-€tem iusta sacramenta. si contigerit aequum fortunae iudi-€cium, non meos tantum commeatus recipiam; si minus, €certe dabitur bene mori. liceat et manum conserere, in €aciem confligere: condant se postea licet muris, in longius €obsidio eat, interim certe hostium potius cadaveribus €vivemus. €@@Sed nulla vis fuit, nulla exterior iniuria; tuum certe com-€meatum nemo rapuit. iure miseri sumus, et ex stipulatu €legati nostri perimus. vendidit quantum voluit quanti voluit, €et, ut hoc ad nostras accederet moras, fortasse diu cociona-€tus est. omnis cum fide persoluta pecunia est. hoc qui col-€ligo? qui quanti voluit vendit, iudices, potest non vendere. @1 €nam, per fidem, si rapere alienum frumentum et possunt et €volunt, quid ita duplam pecuniam solvunt? nam quomodo €in magna inopia quicquid emi potest vile est, ita, cum possis €habere gratuitum, duplo carum est. €@@Sed mihi credite: color iste patrocinii est et diu in saturo €otio cogitata defensio. non potest similis usquam fames fu-isse. nos grave huius anni sidus adflavit, nostrum hoc fatum €fuit, quos non tantum sata sed etiam empta fallunt, qui €nostra pecunia, nostra classe, nostro legato, nostro vento, €felicissimo cursu commeatum tamen perdidimus. nos a fru-€mento longius sumus, ad illam civitatem potuit frequenter €accedere negotiator, saepius adplicari onusta classis. itaque €non misere legatos, nullus illis commeatus longius petendus €fuit. quod felicissima annona, affluentibus copiis, fortunatis €opibus contigit, nihil emerunt nisi devectum. quare nulla €causa istius, quem fingis, metus fuit, nulla utique vis. forum €legisti, et, quia adhuc supererat tempus, obiter negotiatus €es. €@@'Rapturos putavi.' quid dicis, scelerate? et cum hoc time-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Œ˜–ˆŽres, adplicabas? onustus viator apud latrones hospitaris, €commeatum publicum in scopulos annonae inpingis et ple-€nae frumento classis ancoras ad famem ducis? non praecidis €medium mare, non velut inhospitales Syrtis aut voracem €Charybdim praetervehens tota in fugam vela torquebis? €nusquam est periculosius legationis tuae naufragium: tu, ut @1 €cogi posses, tu, ut auferri frumentum posset, effecisti. tan-€tum habituri sumus, quantum reliquerit pudor esurientium. €quid te duplo frumentum iactas vendidisse? potuerunt nihil €solvere; quod refers, alienum beneficium est. €@@Alterum confingitur hoc loco mendacium: 'tempestate,' €inquit, 'appulsus sum.' ita plane; infelix navigator es et cuius votis aurae non respondeant. nescimus te duplo me-€lius navigasse quam speraveramus, nescimus singulis com-€meatibus bina itinera confecta, nescimus in una legatione €ventos quater secundos? sat erat verbo negare quod verbo €ponitur. remove hanc spem eludendae mendacio civitatis. €quo damno probas tempestatem, quid amisisti? frumentum €certe totum venit in portum, nec laborasse, tamquam ni-€mium onustas, naves simulaveris; duplum adferre poterant. €non vexata armamenta turbatosque funes aut scissos ve-€lorum sinus quereris; classis statim exiit et, quod magnum €integrae signum est, cito redit. porro tempestas in unum €agebat angulum? nihil potuerunt obliquata vela deflectere? €non potes ultra procedere; citra applica. effuge raptores, €effuge non dimissuros. si aliud fieri non potest, cum tem-€pestate decide, naufragio in desertum litus inpinge. quid €devitata procella prodest, quid subducta nubium minis clas- @1 €sis? in portu naufragium fecimus et frumentum ad ancoras €perdidimus. €@@'Ego vero,' inquit, 'attuli, et quidem duplum.' o nos feli-€ces! rumpamus saturitate praecordia, pascamur in praeteri-€tum et famem cruditate pensemus! frumentum attulisti? €quid, quod medicina mortuorum sera est? quid, quod nemo €aquas infundet in cinerem? quid, quod extincto populo €etiam novendialis tarde venit? quid, quod iam ego frumen-€tum non desidero? naufrago tabulam abstulisti, mortuo ad-€plicas navem. duplum est? infunde in sepulcra et admetire €tumulis! ibi sunt, qui mandaverunt. quid aliud effecisti ad-€ferendo frumentum, quam ut nos, quod adhuc fecimus, €paeniteret? nunc me magis pudet, nunc cibos meos obiurgo; potui heri non comedisse. o nefas, in quo me sce-€lere commeatus deprehendit! sicine paria fecimus: adhuc €nihil habuimus, sed nunc licet reponamus? quis autem um-€quam pensabit necessaria supervacuis? duplum attulisti, €sed illis, qui perierunt, nihil, sed non possumus iam non €fecisse quod fecimus, sed plerumque sera pro nullis sunt, et €temporum ista momentis aut pretiosa fiunt aut vilia. vis €scire, quantum inter hoc tempus et illud intersit? tempta €igitur forum tuum; totum hoc non potes dimidio vendere. €@@Superest adhuc unum patrocinium, in quo spes omnis €profligatae causae consistat: 'ad diem veni.' %stare hoc €certe%, iudices, nam ferri non potest, exundat altius dolor. @1 €pudorem publicum quamvis proiectum et iam olim sepul-€tum hucusque protrahis? cur non expectavimus, cur famem €non ad constitutum distulimus, cur ad tantum nefas accessi-€mus? in hac lance publica causa, iudices, pendet: aut iste €tarde fecit aut nos cito. hoc videlicet exspectasti, et, ne €captiosum esset officio tuo maturius redisse, ex industria €tempus trivisti. non tempestas in causa fuit, non vis ulla €vicinae civitatis; una ratione moratus es: nondum erat tem-€pus. adeone nobis miseriae publicae exciderunt, adeo in-€sperato frumento obstipuimus, ut haec audienda sint? ulti-€mum omnis memoriae reum una vox innocentem facit? po-€pulatorem eversoremque civitatis nisi ad supremum dam-€nabo, absolvatur; publicus reus redit. @@'Illum,' respondet, 'diem dedimus.' tu tamen, si interpel-€latus tempestatibus serius venisses, excusares mare et ambi-€guos flatus, et tibi bonam causam habere videreris, cum €diceres: 'ante non potui.' et nos hoc cogitavimus, his casibus €ampliavimus tempus. nos illum tibi diem dedimus, sed quid €attinet? citius emisti, quam speravimus, supra votum no-€strum navigasti; ad proximum litus mature classis adplicata €est. ego tibi possum satis irasci? felicitatem nostram perdi- @1 €disti. ergo, quantum in te, tempus consumptum est, dies €excessit; peius pati nihil possumus, sed pessima diu pati-€mur. inputas nobis propitios ventos et secundum mare et €civitatis opulentae liberalitatem, quae tantum frumenti €vendidit, quantum duobus populis satis esset. quantumlibet €velocitate tua glorieris, computa, si placet, quando primum €conterminos portus onusta classe deprehenderis; quam €tarde a vicina civitate venisti! €@@At etiam, si dis placet, animo defenditur et quam causam €vexandae civitatis habuerit, quaerit. istud ego interrogare €debueram. non ubique, iudices, morandum est: alioquin, si €quid requirere vellem, multa occurrissent. solent enim ne-€gotiatores praeter haec aperta pretia privatum aliquid ac €proprium stipulari, utique cum alienam rem vendunt. pot-€est fieri, ut primo lucrari voluerit pretium, serius deinde €subvenerit reddendae rationis dicendaeque causae cogi-€tatio. veniit fortasse frumentum lucro, redemptum est pa-€trocinio. potest fieri, ut aliquam gratiam speraverit a civi-€tate servata; occulta quaedam in civitate sua odia, quae plerumque ex inanibus causis oboriuntur, habuerit. multa €succurrunt, sed, si qua est, iudices, dicenti fides, ego nihil @1 €invidiosius reputo, quam quod civitatem suam sine causa €perdidit. €@@Quaecumque ratio, quodcumque propositum fuit, audi €quae passi sumus, postquam redire potuisti. transeo tor-€menta nostrae inopiae, maciem corporis, vulsos terra de-€strictosque ramis cibos, quod aris altaria non inposuimus, €quod populus corporibus suis vias stravit, quod mendicus, €quem rogaret, non habuit. non obiciam tibi famem. o tristis €recordatio, o tormentis omnibus conscientia gravior, rumpe €ferreum pectus, et ardentia scelera viventisque intus epulas €excute! luctantur intra viscera animae, et uterum funeribus €gravidum in os agunt. credibiles fabulas fecimus, felices mi-€serias, scelera innocentia. omnes quascumque clades fama €vulgavit, solacia hinc petant, hinc audient occisos sine san-€guine, sepultos sine ignibus [2homines hominibus]2 cibos. si €quis mentitus est Cyclopas, Laestrygonas, Sphingas aut in-€guinibus virginis latratum Siciliae litus et quaecumque mi-€ser didici domi committens, [quaere] hinc argumentum, €hinc fidem accipiant. quaedam plane falsa sunt: sol in ortus €non occidit, nec ad humanorum viscerum epulas diem ver-€tit. vidit nos funeribus pastos et ad eviscerata corpora inlu-€xit. publice monstra commissa sunt, et inexpiabile nefas @1 €uno ore civitas fecit. poenis nostris iam ne fames quidem €satis est. hoc non immanes ferae faciunt, et quamvis sensu €careant muta animalia, pleraque tamen innocentibus cibis €vescuntur, utique quae mansuerunt inter homines. etiam si qua alienis membris inprimunt dentem, mutuo tamen la-€niatu abstinent, nec est ulla supra terras adeo rabiosa belua, €cui non imago sua sancta sit. nos, quibus divina providentia €mitiores cibos concessit, quibus sociare populos, mutuo €gaudere comitatu, sidera oculis animisque cernere datum €est, busta nos fecimus: nigros sanie dentes pallidis cadaveri-€bus inpressimus, et inter horrorem ac famem restrictis la-€bris morsa abrupimus. cadavera rogis devoluta sunt, et ad €funera tamquam ad naves concurrimus. deficit aliquis ex-€tremo iam spiritu pendens; tamen durat, quia prius mori-€turum alterum putat. invicem expectant, et, si spei figura-€tione tardius cadit, morsibus pugna[2n]2t. non in omnibus €mortes expectantur: pater liberos esurit, et oppressa de-€cimo mense mater sibi parit: redit in uterum laceratus in-€fans. cludunt domos, ne quis funus eripiat; solae sunt divi-€tiae mortium. velut infaustae aves supra expirantes stamus. @1 €secreta miseri petunt, in solitudinem fugiunt, et, ubi nulla €spes vitae superest, mortis suas abscondunt; iam morituri €ad feras confugiunt! @@Dehisce, terra, et hanc noxiam civitatem, si hoc saltem þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Œ˜œ‚fas est, haustu aliquo ad inferos conde. caelestes auras con-€taminato spiritu polluimus, et sideribus ac diei graves invi-€diam saeculo facimus. nullas iam spero fruges, propitios €deos non mereor. quomodo me a scelere meo divellerem, in €quas ultimas terras, quae inhospitalia maria conderem? €%meum sine conscientia%: urunt animum intus scelerum €faces, et, quotiens facta reputavi, flagella mentis sonant. €ultrices video furias, et in quamcumque me partem con-€verti, occurrunt umbrae meorum. habitat nescio quae in €pectore meo poena, et, ne morte saltem hos metus effu-€giam, occupant gravia apud inferos supplicia, volucris rota €et fugacibus cibis elusus senex. adeo ne apud inferos qui-€dem ulla poena est fame maior. et ille haec patitur, qui €hominem apposuit epulandum. nobis imminet saxum, nobis €stridunt ferreae turres, nostris causis urna iam stetit, nobis €vivax ipsum crescit iecur, quia illic quoque viscera tantum @1 €aves laniant. excipiunt nos in proximo litore inhumatae €nostrorum animae. miserum me, verane haec sunt, an mens €aspicit? laceros video manes et truncas partibus suis um-€bras. quid hoc est? non de sepulcris insurgunt, non aliquo €terrarum haustu procedunt umbrae nostrorum; de populo €exeunt. illuc ite, illi taedas intendite, illum anguibus petite €et tam longae morae exigite rationem. vobis dicat: 'duplum €attuli', vobis dicat: 'ad diem veni'. ego, si huius poenam €videro, possum reddere rationem, quod vixi.  Ÿôÿ@@@@{1Apes pauperis}1 Ÿðòÿ&7Damni per iniuriam dati sit actio.& Pauper et dives in €agro vicini erant iunctis hortulis. habebat dives in horto €flores, pauper apes. questus est dives flores suos decerpi ab €apibus pauperis. denuntiavit, ut transferret. illo non trans-€ferente flores suos veneno sparsit. apes pauperis omnes €perierunt. reus est dives damni iniuria dati. @1 ‘Credo ego, iudices, plerosque mirari, quod homo tenuis et €iam ante quam quod habebam perdidi, pauper, ausus sim €iudicio lacessere divitem utique vicinum eumque notae in-€potentiae, expertae crudelitatis, in tantis fortunae viribus €perniciosum inimicum, etiam si venena non habeat. neque €hoc ipse periculum ignoro expertus non levi documento, €quanti steterit mihi, quod semel inperata non feci. sed ne-€que illud, iudices, damnum tolerabile est pauperi, cum tam €parvis etiam divites moveantur, et mihi, quamquam prope €nihil iam relictum est, quod perderem, si tamen ista impune €sustinenda sint, solacium erit iram potius quam contemp-€tum pati. nec sane vitae causa iam superest, si ad ceteras €humilitatis nostrae contumelias hoc quoque accedat, ut, si €habemus aliquid, migrandum sit, si perdidimus, tacendum. €unum oro, ne cui minor dignitate vestra videatur causa litis €meae. ante omnia enim non debetis expectare, uti pauper €magna perdiderim. sed quantulum est, quod abstulerit mihi €dives, minus est, quod reliquit. et tamen quis indignatur €apes formula vindicari, cum venenis etiam flosculi vindicen-€tur? quae tamen, iudices, quamquam eversus et ab omni €spe tuendae paupertatis exclusus, aequiore animo omnia €tolerarem, si cuius mihi conscius culpae etiamsi iniustam @1 €poenam, meritam tamen iram tulissem. sed circumspicienti €omnia nihil mihi obici potest a divite, nisi quod vicinus sum. @@Est mihi paternus, iudices, agellus, sane angustus et pau-€per, non vitibus consitus, non frumentis ferax, non pascuis €laetus; ieiunae modo glebae atque humilis thymi, et non €late pauperi casae circumiecta possessio. verum mihi vel €hoc fuit gratissima, quod non fuit digna, quam dives concu-€pisceret. in hoc ego vitae meae secreto remotus a tumultu €civitatis ignobile aevum agere procul ab ambitu et omni €maioris fortunae cupiditate constitui et, dum molesta lege €naturae transiret aetas, vitam fallere. hoc mihi parvulum €terrae et humilis tugurii rusticum culmen aequitas animi €regna fecerat, satisque divitiarum erat nihil amplius velle. €quid prodest? sic quoque me latentem invenit invidia. nec €ab initio, iudices, vicinus divitis fui; pares circa me habita-€vere domini, et frequentibus villis concors vicinia parvos €limites coluit. quod cives pascebat, nunc divitis unius hor-€tus. postquam proximos quosque revellendo terminos ager €locupletis latius inundavit, [2postquam]2 aequatae solo villae €et excisa pagor[2um]2 sacra et cum coniugibus parvisque li- @1 €beris respectantes patrium larem migraverunt veteres co-€loni et latae solitudinis indiscreta unitas facta est, [post-€quam] ad apes meas divitis fundus accessit. €@@Namque ego, iudices, dum fortius opus permisit aetas, €terram manibus subegi, et difficultatem labore perdomui, et €invito solo nonnihil tamen fecunditatis expressi. cito labitur €dies, et proclivis in pronum fertur aetas; abiere vires, census €meus, defectaque labore senectus, magna pars mortis, nihil mihi reliquit nisi diligentiam. circumspicienti, quod conve-€niret opus invalidae senectutis curae, succurrebat sequi pe-€cora, fetuque placidi gregis paupertatem tueri, sed ex omni €parte circumiectus divitis ager vix tenuem ad gressus meos €semitam dabat. quid agimus? inquam, undique vallo divi-€tiarum clusi sumus. hinc hortuli locupletis, hinc arva, inde €vineta, hinc saltus; nullus terra[e] datur exitus. quaeramus €animal, quod volet. nam quid apibus invenit natura prae-€stantius? parcae, fideles, laboriosae. o animal simile paupe-€ribus! et sane dabat occasionem mihi oportunitas hortuli €mei; est namque positus ad ortus solis hiberni, apricus om-€nibus ventis. modicus fusus ex proximo fonte rivus trepi- @1 €dantibus inter radiantes calculos aquis utrimque ripa vi-€rente praeterfluit. satis consiti flores et viridis quamvis pau-€carum arborum coma nascentibus populis prima sedes, €unde ego frequenter consertum novae iuventutis agmen €ramo gravescente suscepi. nec me tanta capiebat voluptas, €quod fluentia ceris mella conderem, quod ad sustinendas €paupertatis impensas deferrem in urbem quod divites eme-€rent, quam quod adversus omnia lassae taedia aetatis habe-€bam senex, quod agerem: iuvabat aut lenta vimina vernis €fetibus texere vel, ne aestivus ardor aut hiberna vis gravi-€dam penetraret alvum, hiantis rimas tenaci linire fimo, aut €fessis apibus ultro praebere mella aut fugiens examen aere €terrere aut bella sedare pulveris iactu, tum, ne quid periculi €saltem singulis esset, avidas longe fugare volucres et arcere €parva [2a]2ditu animalia, reclusas interim scrutari apium do-€mos, ne per vacuas alvos foeda pestis insidiosas texeret €plagas. @@Dederam laboribus meis iustam senex missionem; habe-€bam, quae pro me opus facerent. quo non penetras, livor @1 €improbe, quidve scabrae malignitati clausum est? invidit €pauperi dives! cum evocasset me subito trepidum totoque €fortunae suae strepitu circumstetisset, 'quid? tu,' inquit, €'non potes imperare apibus tuis intra privatum volent, ne €hortorum meorum floribus insidant, ne in meo rorem le-€gant? remove, transfer!' inpotentissime tyranne, quo? num-€quid tam latum possideo agellum, ut illum apes transvolare €non possint? neque tamen tantum inerat pectori meo robur, €ut non perturbarer denuntiatione notae inpotentiae. volui €relinquere avitos lares et conscios natalium parietes et ip-€sam nutriculam casam iamque pauperem focum et fumosa €tecta et consitas meis manibus arbusculas destinatus exul €%decreveram%. volui, iudices, decedere, volui, sed nullum €potui invenire agellum, in quo non mihi vicinus dives esset. €@@Nec tamen licuit diu quaerere. forte serenus pura luce €fulserat dies, et hilaris matutini solis tepor ad cotidiana €opera laetius solito agmen effuderat. quin ipse spectator €operis (praecipua namque haec mihi voluptas erat) proces-€seram sperans fore, ut viderem, quemadmodum aliae libra-€tae pinnis onera conferrent, aliae deposita sarcina in novas €prorumperent praedas, et, quamquam angusto festinaretur €aditu, turba tamen exeuntium non obstaret intrantibus, €aliae militaribus castris pellerent vulgus ignavum, aliae €longum permensae iter fatigatae anhelitum traherent, haec €ad aestivum solem porrectas panderet pinnas. miserum me, @1 ignoscite modo gemitibus meis: non flosculos perdidi, nec þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨•‚caduca folia proximo lapsura vento; [apisci K cum volarent] €suffugium tenuitatis meae, solacium senectutis amisi. num-€quam me alias pauperem putavi. triste me excepit silentium €et inanis alvei inchoata tantum opera et rudes cerae. vos, €iudices, aestimate, quatenus recipiatis hunc adfectum €meum: libenter bibissem, si invenissem, venenum. €@@Hoc mihi damnum non brumae glacialis penetrabilis [2in-€tulit]2 rigor; non suppressi longa siti flores induxerunt ieiu-€nam miseris famem, non aviditas iniusta domini nihil mellis €reservavit; non aliquis fessas morbus invasit, non damnatis €sedibus suis avias fuga petiere silvas. apes pauper miser in €opere perdidi. paravit homo nefarius ante omnia tantum €veneni, quod posset et divitis hortis satis esse, et linivit €flores maleficis sucis et in venenum mella convertit. sparsit €omnibus floribus mortem, et quanto plura interim corrupit €quam quae apes abstulissent! illae studio cotidiani operis €excitatae, ut primum aurora lucem vocavit, in adsueta mise-€rae pascua volant, ut, ante quam noctis umorem radii solis €ebiberent, matutinos legerent rores et caelestis aquas ad horreum ferre possent, nec sibi sed operi biberent. hic triste @1 €spectaculum et tantum non ipsi, qui fecerat, miserandum: €illa ad primum feralis suci haustum insolito consternata €gustu fugit, sed fugisse nihil prodest. illa longiores expeti-€tura pastus in altum tollitur vitamque in aura relinquit. haec €primo statim flosculo inmoritur. illa rigescentibus morte pe-€dibus exanimis, sicut haeserat, pendet. alia defecta nisu vo-€landi adhuc per terram languide repit. si quas tamen usque €ad sedem suam distulit mors lentior, sicut aegrae solent sub €ipsis pendere portis, in globum nexas et mutuo amplexas €mors sola divisit. quis figurare possit, quis dicere, quam €multas mali formas, quam varia leti genera fecerint tot mor-€tes! semel ut ipse tristem finiam expositionem, dicendum €est: omnes perdidi. celebre illud alvearium et domino suo €notius ad nihilum recidit. €@@Audete nunc lacessere divitem, quibus vitae causa super-€est, exerite libertatem fortibus verbis, si quid offenderit; et €quod difficillimum fuit iam expertus est: venenum. quod si €mihi fortuna vel ingenii vires vel suas dedisset, crimen istud €non privatam taxationem formulae merebatur. venenum le-€ges habere, emere, nosse denique vetant, inevitabilem pe-€stem occulta fraude grassantem. male haeret ibi innocentia, €ubi in potestate est secretum scelus. [velut] venenum, et @1 €quidem praesentaneum, inventum, compositum, datum est. €quantulum interest, quis biberit! homo dedit; et homini dari €potest. non adeo desunt odiorum causae, ut iam rara simul-€tas sit, et, ut videatur aliquis nihil magis quam [m]alios €odisse, libebit aliquando longius manum porrigere et indul-€gere animis. credite mihi, iudices: difficilius est venenum €invenire quam inimicum. @@Sed me conscia mediocritatis infirmitas intra meas tan-€tummodo continet querelas. nam damnum, id est, iudices, €gravissimum pauper vulnus accepi. quod mihi diutius de-€flendum apud vos quam probandum est, nam coarguendi €quidem criminibus quis labor est adversus confitentem? ha-€bent divites hoc quoque contra nos contumeliosum, quod €non tanti videmur, ut negent. porro qui confessum defendit, €non absolutionem sceleris petit, sed licentiam. longius ista, €quam timui, quaestio pertinet; non de praeterito tantum €litigamus; hoc agitur, ut, etiam si quid forte reparavero, €iterum diviti liceat occidere. €@@In duas enim, quantum animadvertere potui, quaestiones €dividit causam: an damnum sit, et an iniuria datum. negat €esse damnum, quod animal liberum et volucre et vagum et €extra imperia positum perdiderim. negat iniuria datum, @1 €quod in privato suo, quod eas, quae sibi nocerent, extinxe-€rit, postremo, quod sparso tantum per flores veneno ipsae €apes ultro ad mortem venerint. ut nihil esset, quod his pos-€sem respondere, aequum erat inter vicinos sic agi? sed ex-€cutiam singula, nec prius meis argumentis nitar, quam di-€versa reppulero, quoniam quidem quaeritur, an damnum sit €perdere, quod lucrum est habere. @@Liberum est animal, puta; non dico fetus meis manibus €exceptos et in tutam conditos sedem et, reservatis ad sup-€plementa generis favis, examen vernaculum, quoniam qui-€dem tyrannorum iura defendis, natos in privato meo. puta €me vel inanis arboris trunco vel cavis inventos petris do-€mum favos retulisse; multa nihilominus, quae libera fue-€rant, transeunt in ius occupantium sicut venatio et aucupa-€tio. nam, ut cetera animalia hominum causa finxerit provi-€dentia, quod omnibus nascitur, industriae praemium est. €quid autem non liberum natura genuit? taceo de servis, €quos bellorum iniquitas in praedam victoribus dedit, isdem €legibus, eadem forma, eadem necessitate natos; ex eodem €caelo spiritum trahunt, nec natura illis sed fortuna do-€minum dedit. cur infrenatis equis victor insidet, cur iniusto €cotidie iugo boum colla deterimus, cur in usum vestium €saepe pecori lanae detrahuntur? taceo de sanguine et epulis €per mortem paratis. si omnia, quae libera generantur, na- @1 €turae reddemus, desinitis divites esse. si vero haec condicio €est, ut quicquid ex his animalibus in usum hominis cessit, €proprium sit habentis, profecto quicquid iure possidetur, €iniuria aufertur, ut volucres %mutae et alia, quae per rusti-€cas villas quaeque ditibus cellis saginantur, in quibus tamen €domini [2non]2 ambigua possessio est, et vaccae et armenta €et omne pecudum genus. @@'Sed illa inpositus cohibet magister.' peiusne domino in €his ius est, quibus custode non opus est? nam si hoc dici[ti]s, €nihil esse nostrum, quod perire possit, ex nullius animalis €damno haec edi formula potest. nam et errare pecudes so-€lent et fugere mancipia. si hoc in ceteris non obstat, [2apes]2 €vagari tu nolles, in opus exire et ad cotidianum censum €laboris assidui non detractare militiam? at non ipsae do-€mum sua sponte revolant finemque laboris sui sole metiun-€tur, et omnis intra solitas domos turba conditur, noctemque €modesto silentio trahunt? age porro, ut non sit earum certa €possessio, dum volant, nempe cum remearunt, cum cludi, @1 €transferri, donari, venire possunt, in potestate sunt. quo-€modo autem potest sine damno meo perire, quod cotidie €meum est? €@@'At extra imperia positum est.' mirum hercules, si negato €commercio sermonis humani sunt in ceterorum animalium €forma. tamen quam dominus dedit, incolunt sedem, lasci-€vientem luxuria fugam tinnitu conpescimus. etiam, si diver-€sis regibus coorta seditio ad bellum inflammavit iras, exiguo €pulvere vel unius poena ducis residit omnis tumor. illa vero €admiranda sedulitas, quod operi totus insumitur dies, in €dominorum reditus ablata supplentur. age, si obsequi pos-€sent, quid amplius imperares? €@@Intellego his vanis ultra necessitatem esse responsum. si €non sunt apes meae, ne id quidem, quod his efficitur, meum €est; atqui nulla umquam inveniri potuit inpudentia, quae €fructus mellis in dubium vocaret. hoc ergo fieri forte potest, ut quod nascitur, meum sit, quod generat, alienum? age, si €mihi alvei furto abessent, utrum nulla daretur actio? an €viminis modo vilisque texti pretium formula taxassem, et €proinde agerem, quasi inanes perdidissem? nisi fallor, esset €aestimatio et apum. an tandem quas subripere non liceret, €liceat occidere? non est damnum, quod exutus sum, quod @1 €reditus perdidi, quod annuos fructus, praesidia paupertatis €amisi? non est damnum id perdidisse, quod, ut proximo €utar argumento, si habere voluero, emendum est? quid €ergo tibi opus est maleficis sucis, cum liceret palam truci-€dare et plenas vel cremare igni vel aquis inmergere alvos? €an est aliquod animal, quod non liceat nisi venenis occi-€dere? €@@'Ut damnum sit,' inquit, 'iure tamen feci in privato meo.' €per fidem vestram, iudices, succurrite exemplo; non sufficit €his partibus unus rusticus pauper, obviam publice eundum €est et obiciendae adversus nascentem licentiam consensu €manus. credite mihi, maior lite quaestio est. hoc vobis hodie €iudicandum est, ubi scelus facere non liceat. nam cur non þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨˜Šˆ”hoc idem de homicidio respondeat, cur non de latrocinio? €non enim iure ista sed modo differunt. aperitur ingens fu-€rori via, et obluctantia diu legum velut claustris scelera li-€bera porta prorumpunt. si in privatum iura non veniant, et €in manifestissima quoque noxa non de facto quaeritur, sed €de loco, non aequa portione cum sceleribus terras divisi-mus; ubi enim non iam divitum privatum est? parum est €proximos [2solo]2 aequare terminos et possessiones suas ve-€lut quasdam gentes fluminibus montibusque distinguere. €iam etiam devios saltus et silvas vasta solitudine horridas @1 €occupant, tot[2ae]2 aquae intra paucorum umbram latent, e €finibus suis populus excluditur, nec ullus procedentis finis €est, nisi cum et in alterum divitem inciderit. adhuc tamen €spolia transeuntium et abacti pecorum greges sub hoc titulo €defendebantur; iam privati veneni transcriptio est? iterum €ac saepius, iudices, admoneo, considerate, dis[2pi]2cite: aut €nihil usquam contra ius licet aut in privato omnia. €@@'Etenim adversus inferentem damnum iusta ultio fuit.' €dicam nunc, quam iniqua sit invicem iniuriae conpensatio €quamque non solum legi adversa sed paci? barbarorum mos €est populorum, quos procul omni iuris humani societate €summotos proxime beluis natura efferavit. nos ideo magi-€stratus legesque a maioribus nostris accepimus, ne sui quis-€que doloris iudex sit, et adsiduae scelerum causae [se] re-€bellant, si ultio crimen imitabitur. damnum accepisti? erat €lex, forum, iudex, nisi si vos iure vindicari pudet. at meher-€cule, si ad arma mittimur, et instituitur perniciosa nocendi €contentio, et in vicem legis ira succedit, premetur quidem €obnoxia infirmitas, et paucorum dominio subiecta plebes @1 €triste servitium perferet; est tamen et pauperibus interim €dolor, et, ut facilius nobis noceri potest, ita vobis latius. €postremo, placeas licet tibi opum tuarum fiducia, dives; si €mihi vivere non expedit, pares sumus. @@Quid ergo? si quid tibi damni attulissent apes meae, non €mihi auferretur [r]actio, sed forsan aliqua daretur et tibi. €nunc vero quid quereris? credo, depopulatos agros eversos-€que reditus; non enim debet leve esse damnum, quod dives €ferre non possit. 'decerpebant,' inquit, 'flores meos.' ecquid €intellegitis, iudices, quanto dolore dignum sit quod ego per-€didi, si etiam hoc damnum est? 'flores aufere[2bant]2.' ita €plane. alioquin tu illos in vetustatem reservabas, et dura-€rent adhuc, nisi ad hortum tuum apes venissent. cuius rei €inveniri potest brevior aetas? namque dum inmaturos exte-€rior alligat cortex, nondum dixeris florem. paulatim deinde €vividiore suco tumescit uterus et albentis accipit rimas, nec-€dum tamen flos est. at cum se ruptis iam tunicis in patulum €capita fuderunt et velut fissa in orbem, iam quae tenera @1 €eorum videtur maturitas et ingenitus occasus est, et iam €sine ventis quoque soluta natura labitur gratia, nec quic-€quam est flos nisi novus. quare si dicerem: abstulere peri-€tura, et, quae protinus humi iacuissent, in usus hominum €conversa, inauditus tamen livor videretur etiam apibus invi-€dere. nunc vero disserendum mihi est, quam momentosa sit €huius animalis rapina? nescimus, qua pernicitate plerum-€que vix contactis floribus revolet discurratque per singulos €velox experimento, quam etiam, ubi inmorantur, libratis €pendeant alis? quis umquam quod ferentem apem viderat, ubi deesset, invenit? quantulum vero est, quod ex his manu €consitis floribus legant! prata silvaeque vel maturae fructi-€bus vites et fraglantes thymo colles, quantum coniectura €suspicari potest, pabulum ministrant. non omnibus floribus €carpunt utilia operi suo, sed in omnibus quaerunt. praesens €quidem illa protinus redditur merces, quod omnibus, qui-€bus insedere, odorem mellis inspirant et brevi contactu vim €sui relinquunt. hoc tu damnum intellegis? hoc veneno vin-€dicas, quod mehercule inhumane etiam fumo prohibuisses? @1 €@@An non te se[2du]2lus vicinus colui, non frugum mearum €primitias omni vere misi, non, si quis ceris novis candidior €incidit favus, tuis reservatus est mensis, cum parvis medio-€critate munusculis illa semper adiceretur commendatio: €'hoc tibi mittunt apes meae'? puto, relata est mihi gratia! €@@'Admonui,' inquit, 'et, ut transferres, denuntiavi.' idcirco €contumacem merito punisti? non enim video, quid aliud €patricinio tuo conferat haec denuntiatio supervacua; si non €licuit tibi facere quod queror, iniusta; si licuit, iusta; aut €sine ista, aut ne cum ista quidem valeat. pudoris vero quod €velamentum est male audire culpa, defendi superbia! an €tandem tuas pecudes quamvis diffusa stabula non capient, €tibi omne armentis mugiet nemus, tu gregibus arva sulcabis, €et ad excolendos agros procedet ignota etiam vilicis familia, €tuis horreis populi annona pendebit, nec tamen invidebi-€mus, nec quisquam tam[2en]2 grave putabit sibi istud fortu-€nae tuae pondus? nos si paucas apes intra angustias paupe- @1 €ris horti conposuimus, quae tamen vobis mella faciunt, id €prorsus indigne ferendum est, et, quod numquam fando cognitum est, vicinus diviti pauper molestus est? adeo €parum est plurimum possidere, ut, cum servis quoque ve-€stris habere peculium liceat, invidiosum nobis putetis quic-€quid egestatis nomen excesserit? tam honestis in hac, ut €putamus, aequissima libertate legibus vivimus, ut nobis ha-€bere medellam non liceat, vobis habere liceat venena? €@@Postremo quidem divitis patrocinio non putavi, iudices, €respondendum, nisi rideri vestram maiestatem contume-€liosa defensione non ferrem. 'ultro enim,' inquit, 'ad mor-€tem venerunt apes tuae.' ita plane; alioquin tu venenum €floribus dederas. impudentiaene, iudices, eius adsignem, si €hoc nihi[2l]2 apud vos obtinuerit, an stultitiae, si speravit? si €venenum homini dedisset, diceret ipsum labiis admovisse €pocula; si percussorem posuisset in saltu, ipsum in insidias €ultro venisse clamaret; si telum obiectasset in tenebris, inla- @1 €tum sua culpa contenderet. ego, iudices, quid dico? duo €esse sola, quae omni in crimine spectanda sint, animum et €eventum. quis animus divitis fuit, cum venenum sparsit? ut €apes perirent. quis eventus? perierunt. in summa, iudices, €quis dubitat, quin damnum ei sit imputandum, sine quo non €accidisset? @@Intellego neque prudentiam vestram desiderare plura de €causa neque vestram fidem ac religionem egere exhorta-€tione vere iudicandi. quid moror igitur? tenet me dolor et €adsuetae voluptatis desiderium. sunt quaedam in hac causa, €quae sarcire poena non possit. maior forsitan materia vi-€deatur adfectus, si pauperes amare nisi parva non possu-€mus, et necessario nobis pretiosa, quae sola sunt. animum €meum extinctae unius horae momento tot animae movent €. . . quod perierint de me bene meritae. quin ipsum leti ge-€nus addit indignationem: veneno perierunt! quis hoc ulla €satis persequi possit invidia? apes veneno! haec illis gratia €refertur, quod fructibus nostris invigilant, quod cotidiana €statione laboris adsidui ne damno quidem summoventur? €nam ut cetera animalia videtur mihi natura usibus nostris €genuisse, haec etiam deliciis, cum eo quod in illis, quae vel @1 €scindendo solo vel maturando itineri comparamus, multus €ante reditus insumitur labor, et, cum perdomanda, cum €alenda sint, nihil tamen possunt sine homine, et tantum €coacta prosunt. apes [2opus]2 faciunt iniussae, ac sine ullo €rationis humanae ministerio totus fructus ultro venit. adice €quod cetera aut satis incurrunt aut vitibus nocent, prima-€que, ut fama est, hostiae causa pecudi fuit laesa fruges. €harum ita innoxius per prata silvasque discurrit labor, ut €tantum factum opus appareat. @@Qua satis digna prosequar laude? dicam animal quodam-€modo parvum hominis exemplar? hoc humana excogitare €non potuit sollertia. etiam ratio nostra, quae sub terris lu-€crum invenit, quae maria inquisitione sua sideribus inmis-€cuit, hoc tamen efficere, consequi, imitari non potuit. €venena potius invenimus. iam primum futurae laudabilis €vitae digna principia: non illas libido progenerat, domitrix-€que omnium animalium Venus, utque homines in excusa-€tionem sui fabulis tradiderunt, etiam deorum potens, has þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨˜ˆŠregnis suis excepit. abest inimica virtutium voluptas castis €sine labe corporibus: solae omnium non edunt fetus sed €faciunt. ipsae paulatim, sicut stipatae sunt per mella, vives-€cunt, et, ut oportet, animal laboriosum ex opere nascitur. €inde ut adolevit iuventus, et ad similes labores aetas robo-€rata convaluit, relinquitur liber parentibus locus, et, ne co-€acta in angustum multitudo nova turba laboret, quasi habita @1 €verecundiae ratione cedit populus minor, suspensumque €proximis ramis examen humanas manus expectat; acceptas €cum fide colit sedes. et, cum ingenia nostra, quae nos scili-€cet ambitiosi nostri aestimatores proxima divinis credimus, €ad percipiendas disciplinas multo labore desudent, nulla €apes nisi artifex nascitur. quid credas aliud quam divinae €partem mentis his animis inesse? quid praecipuum referas? non, ut cetera animalia per pastus vaga, incertum quieti €capiunt cubile noctis arbitrio semper habitatura[2e]2, sed tu-€tae sedes continent; urbes tectis, turba populos imitantur. €non ut ferae volucres, non praesentis modo cibi memores in €diem vivunt; duraturus hiemi reponitur victus, et repletis €vere cellis tutus annus est. etiam cum ad humanos usus €opera subducta sunt, reparare amissa contendunt, et labor €damno incenditur, et numquam deficit animus ante quam €locus. quid, quod inter animalia, quae non verba coniun-€gunt, non vincla rationis invicem nectunt, tantus operis con-€sensus est, tanta difficillimae rei laboris concordia? non hu-€mano vitio in proximos quaeque usus lucrum ducit; in pu-€blicum vivitur, et communes opes congeruntur in medium, €nec fas est delibare gustu prius quam plena horrea securos €spondeant menses. quis porro tantus ardor operis quaeve @1 €officiorum partitio, ut aliae congerant onera, aliae acci-€piant, aliae linant! quae severitas in castiganda inertia! €multa dictu visuque miranda: praevidere tempestates nec €dubio se caelo tradere nec ultra viciniam nubilo tendere. €iam si levis iniquior aura rapuit, ad dirigendos in destinata €cursus modico lapilli pondere librare pinnas. illa maiorum €pectorum: motis pro rege castris procurrere et inire bella €mortemque honestam pro duce oppetere. adice quod, si €quas aut aetas longior aut morbus oppressit, efferuntur €prius corpora, posteriorque operum quam funerum cura est. quid inligare cruribus flores, quid ore sucos in publicum €ferre? me tamen ipsius operis praecipua admiratio subit: €non eas temere nec fortuito figuram et sedes modo repo-€nendis cibis quaesisse credas; rudis cera componitur, acce-€dit usibus inenarrabilis decor. nam primum tenacibus vin-€culis fundamenta suspendunt, tum ab exordio in omnem €partem opus aequaliter crescit, nec quicquam ex inchoatis €parum est quod non sua portione perfectum. %sit iam% nec @1 €alia parte opus esset. [2ipsi enim sibi invicem anguli haerent, €et ita mutuo vinciuntur atque inligantur, ut, quod voles, id €medium sit.]2 gemina frons ceris imponitur, et, cum forami-€nibus tantum spatium detur, quantum ad generanda ex-€amina [2na]2tura[m] apum capiat, his textis, ne universi mellis €effluat pondus, intersaepta onera cluduntur. quis non stu-€peat hoc fieri posse sine manibus, nulla interveniente doc-€trina hanc artem nasci? quid non divinum habent, nisi quod €moriuntur! @@An vero auctorem vini Liberum colimus, primitiae fru-€gum Cereri referuntur, inventrix oleae Minerva [2ve]2nera-€tur, mella genuisse minus est et in temperanda gustus vo-€luptate tantum effecisse, quantum ne ipsa quidem rerum €natura per se potuit? ad plurimarum incursus valetudinum €remedium est praesentissima medicina_nam quod ad cibos @1 €quidem pertinet, divites viderint. his animalibus aliquis insi-€diari potuit, et insidiari qua re mella facerent, haec pestife-€ris sucis, exquisita per fraudem morte confecit, et, quod sit €indignissimum, quo facilius deciperet, fortasse venena €melle permiscuit? quae tam inhumana crudelitas, quis tam €inauditus livor! nihil est enim, quod utaris patrocinio tuo, €dives: paucorum damno foliorum doluisse te simulas? dum €meas apes occidere vis, flores tuos inutiles fecisti.  Ÿôÿ@@@@{1Odii potio I}1 ŸðòÿMeretrix amatori suo pauperi dedit odii potionem. adole-€scens desiit amare. accusat illam veneficii. ‘Sentio, iudices, hanc quoque calamitatibus meis accessisse €novitatem, ut vobis nondum videar odisse, nec me praeterit €plurimum perire de nocentissimae potionis invidia, dum me €putatis adhuc inpatientia priore miserum. quaeso tamen vel €hinc totam delati sceleris probationem gravitas vestra pro- @1 €spiciat, quod dolori meo querelaeque non creditur; nec €amo, qui accusare possum, nec odi, qui amare mallem. quid €est aliud quod bibi quam venenum? €@@Licet igitur nocentissima feminarum rideat quod accuso, €et in manifestissimi sceleris confessione per ludibrium ma-€lorum evadere temptet meorum, sed quod hodie me tor-€quet ac lacerat, quod a taeterrimae mulieris caritate dis-€cessi, sed quod remedii mei patior dolorem,_fidem iusti-€tiae, fidem severitatis humanae!_ne meretrici prosit, vel €quod praevaricatione videor explicatus! pro me forsitan €fuerit, ut amare desinerem; contra me inventum est, ut invi-€tus odissem. @@Hoc primum itaque, iudices, a clementia publica peto, €ne, quod videtis tristem habitu dirumque conspectu, verbis €asperum, contentione terribilem, mores putetis. haec est €illa sanitas mea, hoc odium, in hanc corporis mentisque €dierum noctiumque feritatem ille modo laetus, ille, si credi-€tis, nimium remissus amator excandui. miseremini, iudices, @1 €ne vobis venefica sic imponat, tamquam hoc mei caritate €commenta sit; suum animum, suum tantum secuta fasti-€dium est. odii potionem contra se nemo dabit homini, nisi €quem oderit. €@@Quaeso itaque obtestorque vos, sanctissimi viri, ut cala-€mitatis meae penitus velitis aestimare mensuram: perdidi €infelix, quod quandoque potui amare desinere, patior ne-€cessitatem rei, quam %breviter utique noluissem. excogi-€tatur contra animum futuramque rationem, ne, quod relin-€queretur, meus esset adfectus. iterum cum meretrice com-€positus sum, rursus in se cogitationes meas, rursus retorsit €oculos, et hominem, quem ab incommoda caritate vel satie-€tas vel aetas vel fortunae suae fuit dimissura condicio, ad €perpetuam inpatientiam viribus nimiae diversitatis inplicuit. €hoc solum insanabile genus [2a]2moris est, ut odisse cogaris. €@@Festina[2s]2 ad complorationem praesentis doloris, anime, €festinas, et te a prioribus malis recens abducit indignitas; €altius gemitus, altius querela repetenda est: cum meretricis €sit, quod amator odi, cuius putatis esse, quod pauper €adamavi? @1 €@@Non quidem ego, iudices, ex illis umquam fui, quibus €nobiles opes, adfluentes indulsit fortuna divitias, quorum €felicitas capere possit in amore luxuriam. habui tamen, €unde ad vitae necessitates concessa gaudia parca mediocri-tate sufficerent. ideoque meretrice tantum, et, quae certis-€sima est in voluptate frugalitas, una fui semper eademque €contentus. at ista seria, gravis, quae nunc amari recusat, o €quam voluit amari! quibus artibus, qua calliditate miseram €simplicitatem meam sollicitavit primum, deinde tenuit, do-€nec quantulamcumque substantiam in huius sinus credulus €iam iamque securus amator egererem! iam frustra captavit €videri miserari condicionem, in quam nos ipsa detraxit. bre-€viter totum nocentissimae mulieris accipite facinus: paupe-€rem me fecit, deinde ferre non potuit. €@@Sive enim, iudices, %pro communium% quae ad corrum-€pendas expugnandasque mentes excogitant ingenia mere-€tricum, placuit experimentum, et in me temptatum est, €quantum quis amare, quantum quis posset odisse, seu mu-€lier omnibus exposita mortalibus vanitatem fastidio mei de-€spectuque captavit, et fama inde quaesita est, ut a solis @1 €videretur amari debere divitibus, non eram profecto, qui €paulo ante; patiebar iam tunc haustus affectus. quod scor-€torum foribus haerebam, quod, si istis creditis, pallore de-€formis, macie [2notabilis]2 paupertatem in lupanarium obse-€quia transtuleram, inde veniebant, unde nunc quod excan-desco, quod fremo. numquam hoc tantum meretrix scit, €quemadmodum non ametur. þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Ž”ƒ@@Quod negari igitur, iudices, non potest, virus homine fir-€mius, mente constantius, quod inmodico ardoris aestu et €exundante inpatientia possit etiam recusantis animi dolo-€rem conpescere, diris utique carminibus et feralium preca-€tionum terrore permixtum, lenitate vultus et blanda porri-€gentis dissimulatione protectum iam perustis, iam laboran-€tibus visceribus infudit et hominem solaciis potius ac mol-€lium remediorum ratione tractandum exasperavit ira, do-€lore concussit, magnaque miserum commutatione renova-€vit. an fecerit, iudices, ut amare desinerem, vos aestimabi-€tis; fecit, ut amare mallem. explicitum me putatis et ab @1 €incommodo hilariorem dimissum? nunc, nunc me fateor €debere sanari. habet aliquod solacium, quisquis in amore €miser est, levior calamitas, cui blanditur aliquid de volup-€tate laetitia. nunc infelix uror ac laceror, nunc retinere €mentem, nunc regere non possum. crudelius est odisse me-€retricem. @@Veneficii ago. seposita paulisper, iudices, noxiae potionis €invidia, nonne vobis videtur implere sceleris fidem, quod €abstulit fidem condicio personae? veneficium, iudices, tota €vita meretricis est. parum se lenociniis, parum putant agere €mendaciis, et, cum omnis ad expugnandas mentes cura con-€lata sit, [2non]2 sufficit tamen, ut de sui caritate corpori cre-€dant: in hoc noctium dierumque sollicitudo consumitur, €quemadmodum de libidinibus fiat adfectus, qua ratione €transcurrentia cotidie desideria teneantur, ne cui prosit of-€fensa, ne quem explicet pudor, ne quem satietas aliquando €dimittat. en quam putetis ignorare, quibus vinciantur oculi, €quae per incommoda desideria flagrantes mentes corrum-€pa[2n]2t primum, deinde consuma[2n]2t, cum sciat, quibus €oscula, quibus artissimi rumpantur amplexus, quae pro lae-€titia dolorem, pro blanditiis gaudiisque tristitiam praecipiti €velocitate substituant. infinitum est, quantum ex hoc medi- @1 €camento deprehendi possit notitia peiorum; . . . nemo scit €tantum remedium. €@@Temptat, iudices, mulier inpudentissima sceleris invidiam €nomine potionis effugere, et venenum negat esse nisi tan-€tum quod occidit. facinus est, iudices, evadere nocentes, €quia iam facinus vita deplorat. quid refert, animo noceat €aliquis an membris? eodem scelere porrigitur omne, quod €non licet, unumquodque ex his, quoi datur, venenum est. excusatius mehercule adhuc pro sexu tuo, pro condicione, €mulier, esset, ut illa nosses gratia tui, desideriumque posses €ingerere nolentibus; excogitasti, per quod maritos a con-€iugum caritate diducas, per quod iuvenum mentes abiungas €ab aliis fortasse meretricibus. odii medicamentum num-€quam ideo tantum meretrix habuit, ut illo contra se ute-€retur. €@@Me quidem, iudices, si quis interroget, in comparatione €veneficii, de quo queror, minus odisse debeas, quod occidit, €et si qua ex ipsis quoque mortiferis mitiora sunt, quae sta-€tim tota velocitate grassantur, et dolorem inter exitum vi-€tamque non detinent, ita crudelius quod sic ordinatur, ut €corporis parcat invidiae et sit tantum animi venenum. quid @1 €ais? non est noxium virus, nisi quod occidit? quid ergo vo-€caremus illud, quo lumina sola raperentur, quo pars aliqua €membrorum debilitate languesceret? tu te veneficam negas, €quae potes potione facere, quantum offensae, quantum ira, €quantum dolor? amabit, cui permiseris, execrabitur ille, €quem iusseris; accipient a te desideria nostra ortum, finem, €modum. sane et amor et odium naturales videa[2n]2tur af-€fectus; veneficium sunt, cum iubentur. quid, quod non pot-€est non habere vim veneni, quod contra voluntatem homini €datur? vide[o], cur sibi medicina permittat corporum vitia €membrorumque morbos infusis medicaminibus expellere, €et sine animae spiritusque contagione quaecumque extrin-secus accidunt, potione vincuntur. non potest ullus adfectus €sedibus suis per virus expelli nisi totorum concussione vita-€lium, et, cum anima constet ex sensibus, quaecumque €auferre temptaveris, illa statim primo haustu %parte priori-€bus retento% confectoque quod petebatur, reliqua quoque €viribus vicinae tabis expirant. quaedam fortassis. medica-€mina possunt aliud vocari quam venenum; dare quod non €licet, non est aliud quam veneficium. €@@Quantum, nefanda, de poenis humanis excogitare potu-€isti! innocentius mehercules fuerat, ut amaret aliquis invi- @1 €tus. potionem excogitasti, qua bella committere, qua se to-€tum humanum genus posset odisse. potes efficere, ut non €ament liberos parentes, ut propinquitates, ut fraternitas, ut €amicitia se collidat. odii potionem nemo accipit, nisi contra €hominem, quem non debet odisse. €@@Temptat hoc loco nocentissima feminarum de scelere suo €facere beneficium: 'meretricem,' inquit, '[2ad]2amaveras.' €differo paulisper, iudices, affectus huius excusationem. dii €deaeque, quantum in hoc contumeliae est, quod sibi [2ma-€le]2 meretrix videtur adamata! tu tibi cuiusquam adfectus €censoria gravitate pensitabis, tu tibi aestimare permittis, €quam frequenter aliqui lupanar intret? tu, cui non licet ex-€cludere debilitates, fastidire sordes, exposita ebrietatibus, €addicta petulantiae, [et] quaeque novissima vilitas est, noc-€tibus populoque concessa, mores iuventutis emendas? €aequiore animo feras, ut meretrix velit adamari. @@'Eras,' inquit, 'et pauper.' volo, iudices, sic apud vos pau- @1 €lisper agere, tamquam in hoc me adfectu propinqui amici-€que castigent. non ego alicuius matrimonii corruptor invi-€gilo, nec efferas cupiditates per inlicitos duco conplexus. €inventas credo meretrices, ut esset aliquid, quod liceret €amare pauperibus. nullam ego circa corpora ista consistere €impotentiam puto; diliguntur inmodice sola, quae non li-€cent. ut in furorem caritas aliqua convalescat, opus est diffi-€cultatibus. brevis de concessis et statim satietati vicinus ad-€fectus est. non fovet, non nutrit ardorem concupiscendi, ubi €frui licet, et quaecumque in mentibus circa permissa coales-€cunt, non sunt desiderii sed voluptatis. hoc ipsum tibi, mu-€lier, obicio, quod nos in fabulas sermonesque misisti. solus €debet amare meretricem, quem meretrix oderit. pauperi €dedit odii potionem; quid illam putatis dedisse divitibus? si €mehercules repente nobis contingerent opes, iterum nos in €sui caritatem alia potione revocaret, et ista nunc seria, gra-€vis vellet inpatientia priore retinere. meretrix pauperem €amatorem propter se tantum non potest pati. €@@'Amanti,' inquit, 'dedi.' hoc si remedium est, detur €scienti; prima pars sanitatis est, ut libenter accipiat. quin €immo cur non potius datur amaturo? quanto melius, quanto €providentius! et minore bibentis dolore constabit, ut adhuc @1 €labentem adgrediaris animum, ut coa[du]lescentis ardoris €impetus in parvis extinguatur elementis: eo tempore das €potionem, quo pariter duos patiar adfectus; aliam inpatien-€tiam paras, et accipio odium, qui[a] iam amorem ferre non €possum. non desino, sed esse aliud incipio, nec emendor in amore, sed transferor. illa vero sunt remedia, quae fugatis €morbis causisque languoris postea non sentiuntur, et ea €tantum innocenter dabuntur, quae potentiae suae qualitate €consumpta desinunt, cum profuerunt. tu mihi dedisti quod €semper exasperaret; perpetua res est odisse sine causa. du-€cam licet uxorem, te tamen odero; in peregrinas expeditio-€nes patria dimittat, te tamen cogitationes sermonesque re-€spicient. quid interest, quemadmodum possederis animum €meum, quemadmodum mihi a te non liceat abire, disce-€dere? fecisti, ut te ubique persequar, ut meis fortassis mani-€bus invadam, velim dare venenum. qui meretricem odisse €non desinit, amator est. €@@'Sed, infelix, misereris mei.' quid ergo sanitate tam ri-€gida? paulatim potius ratione conpesce, misceantur consilia €blanditiis, [2se]2veritas temperetur. alioquin non est, quod €abigas, quod expellas; exasperant necessitates, et in amore €contentio semper accendit. adiuvabit te interim libertas €ipsa, qua fruar, tempus, satietas et fortassis amator alius. @1 €admoneas condicionis, sed inter oscula, inter amplexus; €paupertatem non tamquam %exploraris%, sed tamquam mi-€serearis, adlega. quamquam quid opus, inde si non curer, ut þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Ž˜‰ˆ–desinam, si, quantum adfirmas, invitum miseraris ac diligis? €amatori summum remedium est amari. si tamen necessa-€riam putas emendationem, quam multa sunt amantium re-€media citra venenum! exclude, dimitte fastidio, posce quan-€tum non possit praestare paupertas. fac, ut me potius ipse €castigem, ut erubescam, ut aliquando desperem. is tantum €in amore sanatur, qui, quod desinit, sibi debet. @@Homo igitur, qui merito indignarer, si hoc tantum fecisset €aliquis, ut diligi desinerem, quanto iustius queror, factus €cum iam sum alius infelix, alia patiens! decipiunt vos rerum €falluntque nomina: et ille, qui odit, de amore miser est. non €refert animi, quid nimium velis, et inter sanitatem languo-€remque nihil interest, si utrumque ferre non possis. frustra €mihi quisquam blanditur remedio, cuius patior tormenta, €cruciatus; aliud est, ut amare desinas, aliud, ut oderis. re- @1 €cessisse nunc me tantum putatis ab amore meretricis? abla-€tus est mihi ille hominis melior adfectus, perdidi miser quic-€quid est, unde gaudium, unde venit vitae tota laetitia. amor €ille, per quem rerum naturae sacra primordia totiusque €mundi elementa creverunt, qui tenet haec figitque rixantia €et de contrariis repugnantibusque seminibus molem perpe-€tuae societatis animavit, fugatus, eiectus[que]. non habeo €infelix adfectum, quo quandoque possim ducere uxorem, €amare liberos, appetere amicitias, sperare convictus. quis-€quis odii medicamentum biberit, unum fortassis oderit, sed €amare neminem potest. dii immortales, quid ego hausi, €quale visceribus virus ingestum est? non fuit illud unum €venenum: bibi miser execrationis quicquid totius mortalita-€tis ira contulerat, quo[d] erat omnium ferarum, omnium €serpentium congesta rabies. odii medicamentum quid aliud €est quam assiduus animi labor, perpetua tristitia? en homo €ab omnibus gaudiis in contubernium doloris adductus! €@@Fieri non potest, ut virus tam inpotens semel in viscera €receptum stet in uno[m] tantummodo sensu[m] mandetur-que potioni, quousque dominetur. ecce iam, mulier, odi; @1 €quid tamen adhuc facere illud in vitalibus putas? paulatim €se necesse est per totum diffundat animum et, quamvis €primo statim haustu illud expugnet, in quod datur, brevi €tempore in nominis sui potentiam omnes reliquos stringit €adfectus. medicamenti, cui tantum contra animum [pri-€mum] licet, prima fortassis vis erit odium, exitus iste, ut €venenum sit. €@@Respondere, iudices, illis libet, qui me paulo ante dicunt €in amore fuisse miserabilem. quanto crudeliora, quanto €graviora patior, qui dicor explicitus! modestior, cum ama-€rem, et quietior; fuerat sane pallor in facie, sed ipsa quoque €comis, optanda tristitia. inveniebam conloquia merebarque €sermones; nunc me omnes fugiunt, aversantur, oderunt. €tum frequenter a lupanari deducebat pudor, abigebat oc-€cursus; nunc publice detinet quod queror, adsisto, convi-cior. pro miseranda condicio! rideor ubique, narror, osten-€dor, ego sum tota civitate meretricis inimicus; si[2c]2 patior €miser illas lupanarium insultationes, illa %corporarium% €maledicta, convicia. non possum satis tormentorum expri-€mere mensuram: odi, nec umquam visus sum magis amasse. €@@Intellegitis, puto, iudices, hominem, qui tantum ad vos €detulit animi mentisque cruciatus, et pro vita queri; sic pa- @1 €tior infelix quicquid est, per quod paulatim proficitur ad €mortem; assidue mecum rixatur adfectus, et brevi necesse €est consumar, quo cotidie vincor. quae putatis esse tor-€menta, quem dolorem, cum mens vetatur oculos sequi, cum €a luminibus suis animus abducitur? odio, quod non proficit, €hoc superest, ut occidat. me infelicem, si venenum istud €non habet mortem, si mihi inter hos dolores longior vita €ducenda est! quas ego post hoc animi vices, quae tormenta €prospicio? si meretricis impotentiae omnia licent, hoc erit €remedium, ut amare rursus incipiam.  Ÿôÿ@@@@{1Odii potio II}1 ŸðòÿMeretrix amatori suo pauperi dedit odii potionem. accusat €illam pauper veneficii. @1 ‘Etsi, iudices, ita a natura conparatum est, ne sit ullus iustior €dolor quam beneficii sui perdidisse rationem, nihilque gra-€vius adficiat conscientiam bonorum, quam quotienscumque €nulla merita ceciderunt, non efficiet tamen nefandum prae-€sentis reatus indignumque discrimen, ut misera puella non €gratuletur sibi, quod illam pauper accusare iam potest. ti-€muerat infelix, ne remedio suo sic repugnaret pauper, ut €magis amaret, ne iuvenis in omni genere animi contentiosus €ac pertinax potionem illam dolore coactae sanitatis expelle-€ret. bene, quod et terribilis et minax est pauper, quod poe-€nam nostram, quod sanguinem petit! non expectes, ut sta-€tim gratias agat, qui sanatur invitus. nobis tamen, iudices, €hodiernam pauperis mentem non prima fronte tractantibus €miserrimus iuvenis nondum videtur explicitus, et, si bene €prioris ardoris inpatientiam novi, quod cum maxime facit, €ira, non odium est. alioquin, si profecisset remedium, et, a €pristino furore iam liber, animo intellectum sanitatis admit-€teret, omnem adhuc puellae vitaret occursum, non sibi cre-€deret ultionem et ipsum quoque iudicii timeret adire con-€plexum. deprehensa est, puto, novissime potionis superva-€cua persuasio: amat, iudices, amat, qui queritur, quod non €ametur. @@Quid agam hoc, iudices, loco? sub quo temperamento €defensionem periclitantis adgrediar? timeo, ne, si coepero @1 €simplicissimae puellae laudare mores, referre probitatem, €amare rursus pauper incipiat. sive enim, iudices, malignitas €est persuasionis humanae formam vacantem vocare mere-€tricem, seu miserae nomen istud inposuit aliquis amator, €cui cum corporis bonis fortuna non dederat, unde severi €matrimonii castitati sufficeret, laboravit necessitatium €suarum custodire probitatem. nullius umquam per hanc €matrimonii turbata concordia est, nemo questus est pro filio €pater, nemo exhaustas facultates in avidissimos sinus paeni-€tentiae dolore deflevit. temptet licet ingratissimus iuvenis €invidiam miserae facere prioris adfectus, non poterat obi-€cere meretrici et quod amarit et quod amare desierit. ne €quem igitur accusator hac prima fortunae suae conplora-€tione decipiat, tamquam meretricis caritate consumptus sit. €securi estote pro innocentia nostra, talis incidit, talis ada-€mavit, nec habuit, quod perderet in tam inmodico ardore €nisi mentem. vidistis enim notissimum tota civitate mi-€serum. cum lupanari noctibus diebus deserviens et, quamvis €indulgentissimae puellae simplicitate frueretur, modo ta-€men maledictis opprobriisque vulgi, modo crebra rivalium €contentione pulsatus, abigi tamen conpescique non posset, €movit mitissimam puellam hic infelicis adfectus. laboranti €primo sui voluit facultate succurrere, sed quicquid indulse-€rat, fovebat ardorem, quaeque in hac impatientia prona @1 €persuasio est, quia nihil praestanti meretrix tam saepe con-tingeret, amator sibi videbatur. postquam nihil miseratio, €nihil proficiebat humanitas, temptavit asperitate discutere: €poposcit, exclusit. non defuerunt misero preces; adhibita €sunt ex ipsa iuvenis condicione consilia, sed ista vincebat, et €vires amoris impedimenta perdebant, donec intellegeret €hominem, qui explicari ratione non poterat, necessitate ser-€vandum. puto, iudices, frustra male audit inmodico pauper €ardore: meretrix magis amavit hominem, a quo noluit €amari. €@@Consumptis igitur optimae feminarum cunctis indulgen-€tiae severitatisque consiliis, dum apud omnes de pauperis €sui amore conqueritur, incidit remedium, quo iam diceba-€tur alius amator explicitus. quae prima igitur medicamenti €pariter ac dantis integritas est, non negatura porrexit. adiu-€vit deinde quod dederat, imperavit sibi, ne quas admitteret €amplius preces, ne querelis adsistentis, ne lacrimis move-€retur exclusi[t]. vultis scire, iudices, ubi sit medicamenti, €quod obicitur, totus effectus? quisquis odium dedit, omnia €post hoc facit, ne debeat amari. quanto, iuvenis, hoc melius! €in forum aliquando venisti, incipis agere serium, gravem, €iam leges, iam iura loqueris, conviciaris maledicisque me- @1 €retricibus. hunc tu animum modo inter libidines ac scorta þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨“ˆ—perdebas macie notabilis, pallore deformis solaque inpa-€tientiae tuae fabula notus. perieras, infelix, nisi bibisses €venenum. @@Veneficii agit. credam mehercules, iudices, ad subscrip-€tionis huius immanitatem expectasse publicae severitatis €aures, quodnam saeculo nefas nuntiaret hic gemitus, quae €prosiliret orbitas de novercalibus questura commissis, quem €pestiferis heredum medicaminibus enectum tristis conplo-€raret adfinitas. non pudet ergo, quod vacatis lupanarium €querelis et ad vos deferuntur amantium rixae? videtis hunc €accusatoria fronte terribilem; oscula poscit, destitutos que-€ritur amplexus. vultis vos abire potius in vestra secreta, ibi €gaudia querelasque mutua conversatione consumere? non €agnoscunt leges ac iura miseros; hic audiuntur seriae cala-€mitates. non est ultione dignus, de quo potest efficere me-€retrix, ut queratur. €@@Ecquando umquam, iudices, audistis de veneficio vivum €querentem? facinus hoc semper ex mortibus accepit invi-€diam. si latrocinium probes cruore, vulneribus, si sacrile-€gium spoliis numinum praedaque templorum, ita, venefi-€cium si arguas, oportet ostendas putre livoribus cadaver, €inter efferentium manus fluens tabe corpus. ut iam istud @1 €obicere possit et vita, debet aliquid esse passa, quod invi-€diam mortis imitetur. veneficium voca quod caecitate gras-€satur, quod in aliqua deprehenditur debilitate membrorum. €profer agedum corporis notas, in quas se [2partes]2 noxiae €potionis vagus fervor effuderit, ubi depastis, enectis visceri-€bus saevitura consederit. aspicio par laboribus corpus reti-€nere sua ministeria, sufficientem animum seriis actibus, ac-cusatoria firmitate robustum. crede, iuvenis, hominibus, qui €te modo noveramus, nunc acrior, erectior: rediit in sensus €vigor, in membra sanguis, viribus velut novae iuventutis €exulta[n]s. bibisse te medicamentum probare non posses, €nisi meretrix fateretur. €@@Quodsi permittitis, iudices, ut, quicquid contra consuetu-€dinem datur, ad huius vocabuli referatur infamiam, [2in]2 €veneficium male audiendo vertetur sanitas, statimque me-€rebitur sceleris invidiam quicquid profuerit invito. illud tan-€tum noxium virus vocavere leges, quod non admitteret in- @1 €terpretationis incertum. iniquissimum est venenum videri, €quod in potestate bibentis est an sit remedium. €@@Sentit, iudices, iuvenis crimen, quod detulit, nec nomine €nec effectu scriptionem legis implere; itaque ex vocabulo €mulieris quaerit invidiam. 'meretricem,' inquit, 'accuso.' €nescis, mihi crede, iuvenis, sceleris, quod detulisti, qualem €mihi debeas probationem. rei expecto mehercules ut sit €ante omnia minax vultus, feralis habitus; horreant squalore €crines, rigeat super nefandas cogitationes efferata tristitia. €facinus, quod dicitur inquietare superos, sidera diris agitare €carminibus, tumulos, busta scrutari et amputatis cadave-€ribus ipsas in scelus armare mortis, fieri non potest, ut auc-€torem suum non statim primo prodat aspectu. vides venefi-€cae non horridos vultus placidamque faciem; si cogitatio-€nes, si consilia pertractes, sola cura de forma, omnis in hoc conlata meditatio, ut sollicitet aspectu, sermone detineat. €audio subinde exactas mero noctes, %tua mulier% convivia, €perditas amantium rixas. meretricis unum veneficium est, €ne desinat amari. €@@Numquid inique, iudices, in tanti sceleris subscriptione €deposco, ne nominibus reos velitis aestimare, sed moribus? €venefica tua quid prius umquam, quid simile commisit? cu-€ius per hanc expugnatus animus? quis queritur iuvenis, quis @1 €senex, quis dives, quis pauper alius? in te ergo solo vene-€fica, in te tantum aliud ista quam meretrix? vultis integrita-€tem puellae breviter probem? hanc, quam nunc pauper de-€testatur, accusat, amare mallet. €@@Omnia, iudices, facinora, ni fallor, causas vel de cupidi-€tate vel de simultatibus trahunt. quod odium de amatore €meretrici, quae praeda de paupere? €@@'Odium,' inquit, 'accepi.' ecquid, iudices, satis eam con-€tra infamiam veneni vel solum medicamenti nomen absol-€veret? nec invenio, cur debeat idem videri, quod non potest €idem vocari. agedum, iuvenis, potionis inple huius inmani-€tatem, dic: 'odium accepi contra coniugem, contra liberos €meos, ut a sacris avocarer adfectibus, ut pignora sancta €despicerem.' illud odium in meretrice facinus est, quo utitur €in sui caritatem. ita vel hoc solum sufficit excusationi, quod €illa contra se tantum dedit. @@'Odium,' inquit, 'accepi.' nunc te hic reposco, iuvenis, €invidiam, quam fortunae nostrae paulo ante faciebas. dic: €'meretrix dedit, prostituta porrexit'; o quam timueram, ne €[2a]2diceres 'amatorium sui'! consurge agedum, iuvenis, et €totis corporis animique viribus inple susceptae accusationis €horrorem. est quod audiente tota civitate proclames: 'mise-€remini mei, adiuvate, succurrite! bibi medicamentum cru-€dele, saevum: desii pauper amare meretricem! iamiam non @1 €inquietis noctibus vagus vilissimi cuiusque perditos patior €ictus, nec exclusus ante lupanarium fores posterum diem €pervigil amator expecto. possum navigare, colere terras, €sufficio militiae, redditus mihi est animus, quo fierem mari-€tus, quo senectuti liberisque prospicerem.' quantum, dii €deaeque, remedium condicione bibentis valuit! fecerat te €%potius istam felicem si divitem puella.% €@@Ita vel hoc non solum, iudices, innocentissimae puellae €pro defensione sufficeret, quod nihil fecit causa sua? ama-€torem dimisit, explicuit illa, quae captare dicitur, ut ametur, €quae sollicitat, quae corrumpit adfectus. ingrate, quanta de €te potu[er]it gloria frui! non quidem confers pretia, non €stipes, sed adsides, sequeris, haeres, praestas comitatum, €favorem, laudas ubique, miraris. hinc ergo causa[m] mere-€tricibus, quod illas etiam pauperes ament, quod facile con-€tingant, quod laboribus exorentur adeuntium: faciet hic €amator, ut divites ament. in crimen maximum captas trans- @1 €ferre beneficium: ut aliquis amare desinat, non nisi ab €amante praestatur. @@Quid ais, iuvenis? ita bibisti potionem, quae finem cupi-€ditatibus daret, premeret ardorem, desideria restingueret? €abi, recede, dum puellae publico generis humani nomine €gratias agimus, quod hoc fieri posse monstravit. furor ille, €qui, si credimus, numina quoque detracta sideribus misit in €terras, qui de sacris venerandisque pigneribus monstra €commentus est, ardor, qui miscuit hominum ferarumque €concubitus, ferrum, ignis, claustra laxabat, per interiecta €late maria fugiebat, vetatur, perit. accipite, quod magis de-€beatis stupere, mirari: remedium amoris mulier invenit. €desinite nunc incestum timere, mortales, nulla pietas hor-€reat nefandae cupiditatis instinctum. quicquid non paren-€tium irae, castigationes, non serii propinqui, non paupertas, €non necessitas poterat efficere, haustus brevis, facilis, unus €extorquet. o si quis odium posset omnium bibere vitiorum! €felix profecto mortalitas, si reliquos lapsus incommodosque €mentis errores fas esset infusa potione compescere. facinus €est, quod maximum remedium gratiam sui vocabulo perdit €auctoris. miraremur hominem, qui illud contra meretricem €dedisset. €@@Tibi tamen ultra omnes inmodica cupiditate flagranti, tibi €praecipue succurrendum, iuvenis. cuius homo condicionis @1 €adamaveras! divitiis opus est, ne simus in amore miseri, et €inpotentissimi mali difficultates illi fortasse non sentiant, €quos contra fastidia ceterosque contemptus explicat felici-tas magna perdendi. felix profecto, qui modo facultates in €lupanari effudit; tu perdis animum. ille fastum opibus ex-€orat, tu lacrimis rogas, pallore blandiris, et, quod ad pessi-€mum spectat eventum, miserabilis sis oportet, ut amator €esse videaris. finge te nullum huius adfectus sentire crucia-€tum; sed amare te, pauper, saltem non pudet? homo, cui €non vacaret agere longa languoris, aegrumque non deceret €totarum noctium quies, excusari non possis, si tantum per-€dideris dies. cuius census ex manibus, ex laboribus substan-€tia, quem cotidie poscit ultro rationem in dies [2cibus]2 di- @1 €mensus, amentiam pateris: %adversus felicium oscula tan-€tum amplexusque meditaris, et, unde tibi calamitatis huius þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨˜‰ˆnon potest nec venia contingere, de voluptate miser es. €expectandum videlicet, quando te famis, inopia castiget? €sed inter ista coepisti; quid iam facere potest ratio, consi-€lium? odio sanandus est, quem non explicat, quod pauper €adamavit. nun[2c]2 tamen intellegere possumus te non sola €fuisse paupertate miserum; non opes tantum tibi, non facul-€tates defuerunt: non erant, quantum video, propinqui, non €amici. alioquin illi te potius nostra potione sanassent, vel, si €ignorassent huius graminis vires, vinculis nexibusque tenu-€issent. quid? blandis adfatibus inpotentissimum eludis ad-€fectum? datum est remedium dolori, qui saepe egit in la-€queos, in praecipitia compulit, qui cruciatus laborantis ani-€mae vulneribus emisit. quantum amori in homine liceat, illi €magis sciunt, qui [2non]2 amantur. @@Iunge nunc cum fortuna tua condicionem mulieris ada-€matae. incideras quidem, miser, in puellam minime super-€bam minimeque difficilem; quaestum tamen non possumus €circumire meretricis. quam multa pro illis exigit sexus, @1 €aetas! poscit semper necessitas, petit corporum cultus, po-€scit tristissima stationis inpatientia. totos infelix dies lupana-€rium foribus inpendes, ut quando prostituta pauperi vacet, €et contentione numerantium dilatus, exclusus otium mere-€tricis expectas. negatur tibi complexus: indignatione perse-€queris; contingit vero: felicitate corrumperis. spem gaudia €parant, adversa contentionem; ex utraque fortuna desideria €coalescunt. nobis crede, qui vidimus: quis tibi, [2i]2uveni[2s]2, €fuit corporis habitus, quis pallor, quam miserabilis, quam €pudenda tristitia! quotiens tu venenum bibere voluisti! €@@Non est igitur, iuvenis, quod tibi queraris illam mitissi-€mam partem humanae mentis ablatam; non caritatem, sed €inpatientiam, non voluptatem, sed tormenta, non amorem, €sed quod adamaveras, perdidisti. amoris, si sapientiae se-€quamur auctores, antiquissimum numen, et cui se naturae €debet aeternitas, sed ille mitis et serius, honestis cupiditati-€bus et viribus sacrae caritatis exultans, ut qui cuncta priscae €noctis operta caligine diduxerit primum, deinde miscuerit. €hic vero, cui perditis visceribus adhaeremus inquieti, lasci-€vientis adhuc aetatis instinctu tumultuosus ac petulans, te- @1 lis, funereis facibus armatus. praestat igitur ille mortalibus €liberos ac duratura coniugia pietate, hic incesta, libidines, €adulteria, meretrices. referam nunc fabulosas inmodici fu-€roris prodigiosasque novitates, conceptum nescientibus €oculis ignoti hominis affectum, formam suis in se luminibus €ardentem, virgines patrum senectute flagrantes, mortalium €ferarumque coitus usque in monstruosa fecunditatis onera €perlatos? ex omnibus tamen, quae nobis patientibus extor-€quet affectus, hoc saevissimum patimur, quod nemo vult in €amore sanari. €@@'Ego tamen,' inquit, 'amare mallem.' hoc est ergo, prop-€ter quod opus odio fuit. nihil agebant castigationes et pre-€ces consilia perdebant. odio debet amator explicari, quem €sanat adamata. interrogare te hoc loco libet: numquid accu-€sare posses, si, quod fecit medicamento puella, fecisset €animo? licuit te reposcere, quantum numerare non poteras, €fastidire, contemnere. iam indignaris, quod te maluit reme-€dio quam dolore sanari? mulier, cui ad dimittendum amo-€rem sufficiebat, ut odisset, ipsa pro te commenta est, ut €illam tu potius odisses. finge te tamen aliqua remedii tui @1 €sentire tormenta; adrogantissime miserorum, tu autem spe-€rabas ardoris inmodici felicem statim sanitatem? quid, si €queratur aeger abstinentiae dolore sanatus? excussa sunt €plerumque languentium vitia verberibus, redempta debili-€tate vit[i]a, ignibus, vulneribus interdum profutura grassata €sunt, et quae fuissent mala sanitatis, in gratiam remediorum de maioris periculi comparatione redierunt. vix mehercule €contingere potest, ut hilares ab hac inpatientia laetique dis-€cedant, quos pudor, quos satietas, quos paenitentiae ratio €dimittit, nec sine aliquo morsu resilitur a malis, quae volup-€tate tenuerunt. %iterum materia amoris est desinere nec €queri. opus fuit pari diversitate, viribus, quantis adamasti, €ut resipisceres, neque frequenter in media sanitate subsiste-€res. quale tibi remedium debuerit adhiberi, vel ex hodierno €senti, iuvenis, adfectu: pro homine, qui post odium queri-€tur, quod non amet, parum fuit, si amare desineret. audi, €igitur, ingratissime, quatenus ad publicas aures secreta ve-€stra proferre voluisti. 'dedi. quid enim,' inquit, 'facerem, €quae remedia tam multa perdideram? ferre misera non pot-€eram, quod te iam coeperunt omnes ridere meretrices.' re-€pete agedum illarum conloquia noctium, quibus te frequen-€ter alterius et fortasse divitis amatoris iniuria receptum in-€ter oscula amplexusque monui: 'quid, miser, cum fortuna, €quid cum mea condicione rixaris? parce necessitatibus €meis, duo pauperes sumus.' sed et tu quotiens in sinus meos €lacrimis fletuque resolutus exclamasti: 'sentio furorem, sed @1 €imperare oculis, sed animum regere non possum! quam li-€benter te, mulier, odissem!' €@@Non est igitur, ingratissime mortalium, quod beneficium nostrum nomine potionis infames. remedium bibisti, sed €illud odium tuum est. quid? quod furis, conviciaris, excla-€mas, non est haustus illius adfectus; et am[2at]2or talis fuisti. €aliud sunt, aliud illi, quos in voluptates superfluentium fa-€cultatium mittit secura felicitas. inprobius pauperes amant. €sic tumultuabaris admissus, sic moras, sic inpedimenta ferre €non poteras. maledicebas populo, conviciabaris intrantibus. €cuius umquam felicius commutata fortuna est, si tunc om-€nes oderas, nunc unam, pauper, odisti? quin potius, iuvenis, €admittis consilii rationem? quid agis, infelix, cur redditam €modo sanitatem rigore nimiae contentionis exasperas? €praedico, testor, consumis odium; nondum totam mentem €vis perfusa possedit, adhuc circa te duo maximi rixantur €adfectus. adiuva potius, adiuva potionem. contradic age-€dum quicquid est illud, quod tumultuatur, exaestuat, to-€tumque sanitas componat hominem. tunc te sciemus amare €desisse, cum desieris odisse. @@Et innocentiam quidem puellae satis, ut spero, defendi-€mus; magnitudo periculi %vocet% preces. consurge agedum, €miserrima feminarum, reliquam defensionis tuae partem @1 €tuere lacrimis. accusator, quid speras, quid expectas? ad €genua tua non mittimus eam. toto licet infelicem terrore €convenias, non exosculabitur manus; mortem, suprema de-€nunties, te non rogabit. frustra tibi aliquid de periculo no-€stra metuque promittis, nescit puella, non habet odii reme-€dium. sane tamen viribus potionis effectum sit, ut accusave-€ris innocentem; sufficit ultioni vidisse pallentem, satis est €audisse gemitus. memineris hanc esse, quam tu non, iuve-€nis, odisti. quid ais? etiamne perferes illud pronuntiationis €anceps, illud humanae salutis incertum? numerabis ergo €sententias, et, si damnaveris, exultabis, nefande, gaudebis? €puto, non adamasti. an et sequeris, dum carnifex trahit, €intereris, dum hos oculos occisura contingit manus, dum €haec amplexibus tuis nota cervix ad supremos nudatur ic-€tus? non exilies, non pectus oppones, non fidem hominum €deorumque clamabis? aspicies percussam imper[2turbatus €super]2 palpitantia membra consistens? potes hoc videre, €potes hoc ferre? sanatus es. @1 €@@Quodsi quid tristius iudicii huius attulerit eventus, di %ri-€pite pereuntium beneficiorum semper ultores, di, quos iste €crudelis in amplexibus puellae frequenter maerore, lacrimis €aut finem amoris rogavit aut mortem, date nobis iustam de €ingrato iuvene vindictam. non inprecamur debilitates, nau-€fragia, morbos: pauper sit et amet quamcumque meretri-€cem et amare non desinat!  Ÿôÿ@@@@{1Amici vades}1 ŸðòÿDuo amici, ex quibus uni mater erat, peregre profecti ad €tyrannum appliciti sunt. mater cognito, quod filius habere-€tur a tyranno, flendo oculos amisit. oblata est a iuvenibus €tyranno condicio, ut dimitteret alterum ad visendam ma-€trem ad diem praestitutam reversurum, ita ut, nisi occurris-€set ad diem, de eo, qui restiterat, poena sumeretur. et iu-€reiurando adstrictus est. venit iuvenis in civitatem; mater @1 þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨Ÿðòÿˆˆdetinet ex lege, qua parentes in calamitate deserere non €licebat. ‘Etsi, sanctissimi viri, olim omnes videor humanorum pec-€torum adfectus in solam amicitiam contulisse, et patior invi-€diam hominis, qui sibi non reliquerit, ut amaret et matrem, €quotiens tamen universam pietatis meae conscientiam intu-€eor, in qua minimum est, quod videor bonus amicus, non €possum non hanc primam electionis nostrae conplorare for-€tunam, quod mihi necesse est aut amicum relinquere aut €matrem. facinus, severissimi viri, facinus fit inpatientissimis €adfectibus meis, quod succurri non potest duobus. excedit €omnem querelae meae complorationem, quod me tam di-€versis meorum conatibus adversa conveniunt, ut videar eli-€gere. quid non darem miser pro luce matris, qui, ut illam €viderem, amicum dedi! fidem vestram, iudices, ne inter ma-€ximas necessitates pereat usus hominis, qui paratus est duo-€bus inpendi! iam hic est tota ratio clementiae, ne ibi me €detineatis, ubi non prosum. nec dissimulo, sanctissimi viri, €perferre me cum maxime tam incredibilis exempli fidem, ut €non immerito possim videri cum matre colludere. ego vi-€deor excogitasse istum colorem, et hoc, quod detineor, ami-€citiae vocatur infirmitas. miseremini, iudices, temptate me @1 €et dimittite. an voluerim reverti, scire non potestis, nisi re-€vertor. @@Illud, sanctissimi iudices, illud adfectus meos torquet ac €lacerat, quod sim ingenti expectatione deceptus: spera-€veram futurum, ut hoc loco rem magnam faceret et mater. €paraveram apud tyrannum hanc iactationem, ut me crede-€ret remissum, et genus ostentationis adamaveram, ut mira-€rentur homines fidem etiam in orbitate. quo vultis hoc €animo feram, quod, etiam ut revertar, amico meo mater €inposuit? et quantum ad hanc pertinet, maximum iuvenem €decepit, illum, qui meos crediderit adfectus. non possum, €iudices, litis huius dissimulare facinus: innocentius fuerat, €ut ego nollem reverti. €@@Viderint, sanctissimi viri, . . . sed receptas nominum per-€suasiones velut aliquam servitutem caritatis attendunt. me €si quis interroget, nullos affectus tantum nasci puto, et si €quis omnia vera ratione respiciat, quicquid liberos, [2paren-€tes,]2 fratres, propinquos invicem tenet, amicitia est. homi-€nes igitur, quos cum maxime incredibilium rerum loquitur €invidia, sumus sine dubio non eiusdem pars animae, non €eiusdem pondus uteri; sed quanto minus in causis, tanto €plus in affectu est. admirabilior caritas, in quam coimus @1 €viribus nostris. non pudet, iudices, hanc fateri persuasio-€nem: minus debetur homini, qui aliquem ideo tantum amat, €quia necesse est. ita est, iudices, ita est: a primis statim €aetatibus in eandem coire vitam habet aliquem fraternitatis €affectum. €@@Sic effectum est, ut nos statim fama committeret, et tali €certamine coimus, ut, si quid accidisset, uni deberet alter[i] €exemplum. inde est, quod et pariter %reverti% contempsi-€mus, et, quasi facilius esset %inter fides% placuit sub incerta pelagi cohaerere. nec tamen vanitate, nec discursu putetis €extractos; magnas et inexplicabilis navigandi fuisse causas €vel hinc potestis aestimare, quod nos non detinuit haec €mater. €@@Utrumne igitur, iudices, sumere de nobis etiam nunc vo-€luit experimentum ipsa amicitia, et parum fortuna credit €hominibus adhuc tantum feliciter amantibus, an haec est €magnae semper opinionis invidia, nec ulli umquam tam €plena confessione laudantur, ut illos non ipsa quoque . . . @1 €%ad% litoribus appulsi sumus. homines, quorum omnis ca-€sus fama custodiebat, %consumimus% terrore, qui parenti-€bus statim caecitas est. hinc illud evenit, quod [2non]2 sumus €pariter alligati: sic magis adversus solutum carcer inventus €est. pudet, iudices, fateri: iam in hoc victus, iam inferior €recessi; ex duobus magis amatur, quem tyrannus paratus est €alligare. €@@Quantum tibi, amice, debeo! non potuit nos dividere nisi €mater. ubi primum caecitas nuntiata est, tuus hic affectus €fuit, quod hoc credidit tyrannus. quid ille non fecit! ut rex €desideravit vicarium corpus, amplexus est catenas; sponderi €sibi voluit hominem rediturum per maria, per matrem; re-€promisit de incertis tamquam de animo suo. quis hominum €pro se tam multa fecisset? praestitit, inquam, amicus, prae-€stitit rem, quam videbatur ideo tyrannus indulsisse, ne fie-€ret, et hominem, qui in rebus humanis hunc esse nolebat €affectum, decipimus, dum temptamur. @@Ego non invenio, cur horreat mater arcem, quid sibi velit €quasi destinatas operire cervices. non odit me tyrannus, @1 €cuius non interest, an alium occidat. miserere, mater, si quis €est magnorum meritorum pudor, querere, quod unum de-€cet, impatientius ex [2d]2uobus amari semper absentem. cui €tu fortunae, quibus necessitatibus inicis manum! me ad €amicum meum admitterent alterius catenae tyranni, nunc €mihi portas aperiret, subsidio navigium pirata praestaret. si €mehercules ante morerer, ire deberes, mater, ad diem. mi-€sera, non intellegis, quanto te magis [plus] obligaverit ami-€cus? plus debes homini, qui me tibi remisit, ex quo pati non €potes, ut revertar. €@@Libet mehercules, iudices, libet misereri hominum, qui €me laudant revertentem. amicus mihi credidit, ut redirem. €ita nunc ego facio rem magnam, ego sum ille bonus amicus, €ille mirabilis, ille narrandus? si qua dicentis fides est, faci-€nus mihi videtur, quod scio me non esse periturum. €@@Sentit, iudices, et ipsa mater rem se facere turpissimam, €si necessitate detinear; itaque mulier, quae adhuc de affectu €cuncta fecerat, ad legem subito convertitur. pessima, iudi-€ces, causa matris est, in qua plurimum lex potest. &7liberi &7parentes in calamitate ne deserant&; facinus est, iudi-€ces, hoc dici homini reverso. ita nunc ego contemno ma-€trem, ego despicio caecitatis obsequia, homo qui omnium @1 €calamitatium mearum ambitum in hoc consumpsi, ut redi-€rem, qui inter supremas sollicitudines non pro me rogavi? €mihi quisquam contumacium supplicia liberorum, mihi neg-€lectae pietatis minatur invidiam? bone Iuppiter, quanti mihi €constitit, ut malus filius viderer! inputem tibi necesse est, €mater, quod meum amicum propter te reliqui, ad quem €facinus est non reverti. €@@Nondum, iudices, necessitates meas, nondum amici me-€rita refero; interim contendo tunc esse tantum legis huius €usum, cum in calamitate soli sunt parentes. magnam partem €mortalium fortuna dimisit a legibus, nec ulla iura tam tristia €sunt, ut ea in adversis patiantur homines. ego, cum me €necessitas rapit, sic %habeo queri% quasi relinquar. excusa-€tae sunt parentibus liberorum calamitates, et si quem lex €ista deprehenderit in alterius fatum, transeat necesse est €tamquam orbitatem. quid enim, si me detinente matre pa-€ter a latere revocaret? et si bella militem poscerent, si lega-€tum patria dimitteret, vel, uti ad propriam descendam ne-€cessitatis meae conplorationem, si me damnatum poena €constringeret, videlicet effringeres carcerem, mater, inice- @1 €res carnifici manum et perituri filii iugulum auctoritate iuris €operires? @@Dii deaeque, quam longe est lex, quae retinet hominem, €qui poenae non venit! nescis, quantum intellego, mater, €quantam invidiam debeant facere liberis parentes, a quibus €relinquuntur. mater, quae se deseri queritur, illud excla-€met: 'filium meum civitas peregrina sollicitat; ut amoenos €nescio cuius recessus orbis petat, debilitati meae subtrahit €umeros.' 'iuvenis meus abducitur amore meretricis, et ab €officiis caecitatis vitiis abstrahitur oculorum.' eiusmodi ge-€mitu filium necesse est persequaris, ut, quod detineor, obi-€ter et poena sit. non facit ista lex ad liberos, qui misericor-€dia detinentur. ut turpe sit, quod recedo, in eo tantum est, €ad quem revertor, et ut facinus sit relicta mater, non faciunt €nisi causae relinquendi. homo, qui ad tyrannum revertor, si €malo animo relinquo matrem, dignus sum, qui detinear. €non est itaque, quod subinde nominis vestri beneficia, ma-€ter, opponas, non est, quod vilitati tuae fieri putes, si credi-€mus esse in rebus humanis et alterum affectum. amicitia est, €quam mihi videtur natura excogitasse, ut coire invicem pos-€sit totum hominum genus, quae ideo nondum circa se tenet þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨–ˆ”omnes admirationes, quia tota non contigit, quae tamen @1 €pervenerat ad incredibilium fidem, nisi illa vos inpediretis; €amicitia, plurium corporum unus animus, vicariae manus, €fortior quam matris affectus. @@Rogo, quid refert, quid vocetur ille, qui sic amat? quid €interest, ex quibus magna merita descendant? vultis scire, €quid de hoc affectu sentiat mater? et amicum meum putat €malle, ne revertar. €@@Finge me [2se]2positis paulisper meritis, quibus obligatus €sum, hoc tantum dicere: 'amicus alligatus est.' ire volo, ma-€ter, ut redeat, ut consoler, ut %dominum regem, ut, si tyran-€nus exegerit, vicarium corpus opponam. quid detines, quid €moraris? hoc est tempus, propter quod coimus. nescias, an €diligat, cuius non habet experimenta nisi sola felicitas, et, si €vitae praestes omnia secunda, amicus otiosa res est. dic-€turum me putas: 'hoc expectat alligatus'? expectat totum €immo genus hominum, et nos in hanc fidem persuasiones €receperunt, ut, si hoc faciam, nemo miretur. vis scire, ma-€ter, quem affectum, quam reverentiam in calamitatibus €amico praestare debeamus? nullam legem timuit, ne relin-€queretur. @1 €@@Differo interim causam amicitiae; agere paulisper om-€nium libet. et tyrannus mihi credidit; volo reverti. nulli um-€quam, mater, plus commisit fides, neminem magis obliga-€verunt expectationes. credidit mihi homo, cui res favorabi-€lis contingit, si decipitur, qui sibi excogitasse contra omnes €amicos videtur, ut illi inponeremus. non est, quod mihi €supplicia, quod omnem mortis apparatum, mater, opponas; €facinus est id tantum hominibus bene credere, quod expe-€dit, et actum est de rebus humanis, si sola servatur utili-€tatium fides. infinitum est, quantum mihi crediderit tyran-€nus, si me occiderit reversum. @@Intellegit, iudices, et ipsa mater, quantae reverentiae lo-€cum amicus optineat, quae incipit contendere adfectu. nisi €fallor igitur, cum ego sim materia litis, hoc primum aesti-€mare debetis, ut[2er]2 in mea calamitate plus fecerit. ante om-€nia permitte mihi de hoc adfectus tui genere, mater, queri. €quid tibi tam rabido, tam praecipiti dolore voluisti, quid €adversis tuis praestare faciem et in oculos tuos accipere €nuntium? non reliquisti tibi, ut redimeres. sine dubio adie-€cisti ad matris adfectus; oculos in media orbitate fudisti; sed €illud non laxat catenas, non explicat corpus. quid mihi €prodest iste, qui se citra filium consumpsit, adfectus? plus €fecisset mater, quae isset ad tyrannum. alligatus sum; tu €nunc sic flebis, tamquam solvar in lectulo, tamquam in tuis €manibus expirem? in quibusdam calamitatibus desperatio €non est summus affectus, et quisquis orbitatem statim cre- @1 €dit, festinat ad inpatientiae securitatem. dissimules licet, €mater tantae pro me inpatientiae, tam incredibilis adfectus: €amicus rem difficiliorem fecit, quod servavit oculos suos, ut €alligaretur. dii deaeque, quantum ille praestitit [2mihi]2, qui €[mihi] [in]vidit poenam meam nec recessit! ille, ille terribi-€lem carcerem facit, qui inde procedit. iam non corporis €nexus haerebat, nec aliud quam resederant pondere cate-€nae; consumpti longo squalore vultus, concretae noctibus €diebusque super ora lacrimae. @@Miseremini, iudices, ne perdat auctoritatem meritum, €quod ultra expectationem est. ponite sub oculos alligatos, €quorum alterum amicus redemerit, alterum mater: rogo, €uter plus fecerit? bone Iuppiter, quam avide, quam fortiter €vincla nostra tractavit! quibus ille precibus exegit, ut sibi €crederetur! 'accipe,' inquit, 'has manus, haec membra, si €fieri potest, ut amicum matri remittamus. in totum explebo, €si videtur, vicaria poena locum recedentis, vel, si vis utique €tibi dimissa membra restitui, spondeo quemcumque iusseris €aperto iugulo diem.' fidem deorum hominumque, quid non €factum est, ut amicum meum paeniteret? ingestum est mi-€sero illud carceris tenebrarumque secretum, gravioribus €vinculis opus esse carnifex dixit ad bonum amicum. acce-€dere ad illud cubile iussi sunt homines nocentes, et subinde €dictum est: 'vide tamen, amice, si tanti est.' una vox, unus @1 €miseri gemitus: 'urite, lacerate, distrahite, ille tamen rever-€tetur.' €@@Miserere, mater, magna res agitur. amicum meum reliqui €contendentem cum tyranno. excuso me vobis, humani ge-€neris adfectus, et tibi ante omnia, mater, excuso, quod hoc €fieri passus sum. ulla ergo in rebus humanis necessitas tanti €fuit, ut illum amicum meum in carcerem ipse deducerem, ut €squalorem meum, meas catenas in membra festinantis €exuerem, ut tam abrupti commeatus diem contra tot incerta €promitterem? testor te, misera conscientia, et si quod nos in €illa necessitate numen aspexit, quantum simus rixati circa €catenas, quam omnia fecerim, ut ille potius veniret ad ma-trem. fateor, iudices, unius cogitationis pudore victus sum, €quod tam magni beneficii difficultatem ab amico non acci-€pere adfectus videbatur hominis, qui non credidisset. €@@Miserere, mater, ne me solutum putes; amicum alligavi. €hae sunt catenae, quae ligant membra, quae per maria, per €infinita terrarum spatia restringunt. sic non potest carcer €effringi. invideo tyranno: scit alligare amicos, scit tenere €dimissum. iterum ac subinde proclamem necesse est: ego €amicum meum alligavi, et, ut te viderem, poenam meam €altero homine implevi. scio, quo hoc amicus praestiterit €animo, sed ego rem feci hominis non reversuri. interrogo €hoc loco inpatientiam tuam, mater, interrogo: quid faceres, €si nos ad te videndam deduxissent alligatos aliqui satellites, @1 €si barbarus aliqui? fruereris osculis, fruereris amplexibus. €non est, quod te ista tamquam levior, tamquam expeditior €condicio decipiat. quid putas esse, quod me dimisit solutum €ire, quo vellem? crudelis artifex non reliquit nobis, ut inpo-€neremus. @@Supervacuo igitur hoc vos in matris causa movet, quod €caeca est. hoc, quod nobis invidiam facit vulneribus ocu-€lorum, nolite detinendi putare causas; idem videns faceret, €nec plus est, quod non potest caecitas ferre, quam mater. ut €aliqua filio carere non possit, non umquam calamitas facit. €quod si, iudices, in persona mea nec adfectu nec meritis €inferior est amicus, quid aliud iustitia vestra debet atten-€dere quam uter plus patiatur? iam satiavit dolorem mater, €egessit aestus, effudit impetum; iam non desiderant oculi, €cum cadunt. adice, quod hanc qualemcumque fortunam in-€ter amicos tenet, inter propinquos; habet omnia ministeria €sua debilitas, suas comparationes. vis scire, quanto intole-€rabilius sit, quod patitur amicus? excaecavit te, quod ego sic €tenebar. accipere cibos, quos carnifex, quos tortor %appen-€debat . . . €* @1  Ÿôÿ@@@@{1Venenum effusum}1 ŸðòÿFilium ter abdicare voluit pater, victus. invenit quodam €tempore in secreta domus parte medicamentum terentem. €interrogavit, quid esset, cui parasset. ille dixit venenum et €se mori [2velle]2. iussit pater bibere. ille effudit medicamen-€tum. accusatur a patre parricidii. ‘. . . lassatusque per diversos miserae mentis aestus et eun-€dem dolorem, dum me ab utroque animi genere semper €quod inpulerit, abducat, et in[2ter]2 pertinaciam desperatio-€nemque neutram mihi liceat perferre patientia, hoc primum €a notissima clementia vestra peto, ne miremini, quod inter €tam varia tristissimaque fata consilio diductus sum; nec pro €malis meis quicquam melius invenire potui, quam ut more-€rer, nec pro innocentia, quam ut viverem. novo igitur, iudi-€ces, inauditoque genere discriminis utriusque animi reus @1 €qua satis calamitates meas comploratione, quo deflebo ge-€mitu? filium mori volentem paene occidit, quod intervene-€rat pater. vidistis adhuc illa secreti nostri contentione rixan-€tem: quidquid citra suprema, citra exitum est, contumaciam €vocat, tamquam absolutionem aspicit vitam. quis post hoc €quaerat ac dubitet, quo me affectu iusserit virus haurire? €qui parricidium vocat, quod non biberim, permissurus fuit, €si bibere voluissem. €@@Quaeso itaque, iudices, delationis hodiernae penitus veli-€tis perspicere causas. obicere putatis parricidium patrem? €pro se negat. uritur sine dubio, torquetur; vitam ex hoc €tamen non potest ferre, quod mori filium iussit nec coegit, þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‘ˆ–et scit facinus fuisse in inperio, si innocentia est, quod recu-€savi. suae quod crudelitatis est, vel ab invidia se criminibus €meis defendit, excusat, et, ne vocem illam tamquam perac-tum facinus oderitis, substituit pro malo patre miserum. hic @1 €est, iudices, deprehensae impietatis aestus: nemo umquam €volet innocentem filium videri, quem voluerit occidere. €@@Illud quoque, iudices, a gravitate publica peto, ne quis €me mori voluisse non credat. contumaciter adhuc, prioris €constantiae meae more, defendor; alia est mihi ratio, cum €vici. fortior sum reus quam absolutus, et tunc tantum par €esse non possum calamitatibus meis, cum me constare coe-€pit nihil aliud esse quam miserum. bene, quod rursus voca-€vit in forum, iussit integritatis agere causam! fecit, ut mihi €videar perdidisse mortem: si paenitet patrem, quod me bi-€bere iussit venenum, ego ferre non possum, quod effudi. €@@Licet igitur inmitissimus senex confundere publicos cone-€tur adfectus querelarum fronte mutata, non sumus novi vo-€bis accusator et reus, nec nos modo pietatis eversae recens €adseruit inmanitas; parricidam me olim vocat. ita est enim, €iudices, ita est: iam pridem omnium nefandorum solis no-€minibus accusor; sic mihi illa prima patris maledixit asperi-€tas. hic est ille, quem desinere iam iusseratis, qui semper ad €vos recurrit et vincitur. fallitur, quisquis ullam de moribus €senis lassitudinem vel patientiam sperat: patri, qui abdicare €non potuit, minus est filius nocens [2reus]2 quam absolutus. @@O pertinacissimum accusatorum genus, victi parentes! €dum auctoritatem nominis vestri fortius imperiosis adseritis @1 €adfectibus, et, ne pudorem paenitentiamque fateamini, €contumacia vindicatis errorem, calamitatibus meis accessit, €ut ter absolverer. namque ut erat in supervacuo odio mei €senex prima lite deprensus, ferre non potuit, quod reddebar €invito, et, quia a iudicibus non inpetraverat, ut abdicaret, €apud se tenuit, ne desineret hoc velle. credidit tamen ali-€quid profecturum querelarum errore repetito, et speravit, €iuxta contentionem suam ut lassesceret aliquando pro me €iusta miseratio. quid facerem igitur, quo verterem iam fati-€gatam innocentiam? nec exire me decebat ex domo, ne €viderer quicquid vos non credideratis, agnoscere, nec ex-€pectare poteram, cum mihi rursus aliam seriem malorum €minaretur, quod me iam coeperat pater contentione, qua €vobis irascebatur, odisse. tandem infelix miseritus mei, mi-€seritus patris, cum de praeteritis prospicerem iurgia tam €longa quam vitam, captavi, fateor, hominis %occursum% €quem mihi videbar exasperare praesentia, exorare, dum €morior, et tamquam novissimi ambitus genus excogitavi, ut €me in honorem sui reverentiamque pereuntem sic odisse €desineret, quomodo parcere solet ira cedenti. non habet @1 €alium quam mortis exitum filius, qui nec reconciliari potest €nec abdicari. @@Erat in domo nostra locus, in quem secedebam semper €reus, in quem revertebar absolutus, querelis meis lacrimis-€que iam conscius [in quem se ferant]. in hunc, non tam-€quam custodiae patris inponerem, (nam quid posset inve-€niri, quo non me captantis aliquid deprehendere cura se-€queretur?) sed sicut solent, qui mori volunt pudore, non ira, €ab omnibus, quae videbantur avocatura, secessi. nam nec €placuerat exitus genus querulum, tumultuosum aut quod €faceret invidiam. sed quid mihi tecum est, integritatis nimia €simplicitas? non putat se posse deprehendi, quisquis €venenum parat ipse poturus. totus oculis animoque conver-€sus haerebam miser in opere moriendi, nec dissimulo, cum €quadam cunctatione, cum mora, sicuti bonae conscientiae €lenta mors, nec praecipiti per suprema trepidatione festi-€nant, quos hoc solum, quod sui miserentur, occidit. abiit per €tacitas conquestiones mens in obitus contemplatione posita, €et hausurus potionem, qua renuntiarem rebus humanis, to-€tam apud se reputabat animus innocentiam suam, cum pa- @1 €ter secretum, quod per inpatientiam pereuntis impleveram, €quantum credo, lacrimis meis gemituque perductus, intra-€vit. non potest videri, iudices, suspicatus aliquid de parrici-€dio: quid tererem, cui pararem, nesciebat, qui interrogavit. @@Nuntio vobis, sanctissimi viri, nihil a morientibus fingi; €nihil vita laborante simplicius. ad subitum interventum pa-€tris non tamquam deprehensus obstipui, facinus me tacente €non pallor, non est confessa trepidatio, nec, sicut accidere €nocentibus solet, illa obvia semper errantium patroci-€niorum verba variavi, cum me repente interrogatione subita €avocavit, abduxit, quaesivit, quid tererem, cui pararem. sed €ego sine cunctatione, sine tarditate respondi; et me mori €velle eadem veritate et confessus sum venenum esse, quod €terebatur. date, iudices, patrem, qui filium mori nolit et €credit; quis habeat, iudices, dicenti fidem? venenum filii, €quod invenerat pater, non ille potius effudit; stetit quin €immo intrepidus, adrogans iuxta orbitatem, quam videbat, €et mihi mortem, quam promiseram, quam minabar, inges-€sit. 'bibe,' inquit. quis post hoc, iudices, expectat, ut conti- @1 €nuo paream iubenti? ita demum mihi non est aliud relic-€tum, si patri par[2a]2vi. @@Audite nunc, dii pariter atque homines, quid post tres €abdicationes et querelas totiens iudicum gravitate percussas €velut attonitus, amens nuntiet saeculo pater: parricida sae-€vus, parricida crudelis non bibi venenum! hoc est totum €facinus meum: vivo, respondeo, non fugio iudicem, non €cedo criminibus. iam non miror, quid sit, circa quod inpa-€tientia deceptae crudelitatis exaestuet: plus quam orbitatis €gaudium [2erat]2, quod modo perdidit senex: speraverat, ut €occidere me posset meo veneno. sed quatenus invenisse se €putat, quod crederetis, et, [2ut]2 contentionibus subinde €damnatis auctoritatem de novo dolore circumdaret, inusi-€tata commentus est, quae sola mihi superest ratio vivendi, €facinus ea simplicitate, ea fide denego, qua confessus sum €de veneno. €@@Parricidii agis. abstulisti quidem mihi partem, ut excla-€marem hoc loco: 'fieri non potest'. scio, quantum defen-€sioni meae difficultatis adiecerit, quod iam pridem in domo €nostra humanorum pignorum ratio non constat; sed pro-€nuntiatum liquet, utri ex nobis facilior sit inpietas, uter @1 €iuxta alterius languorem, suprema %non fecerit: tu unicum €cotidie proturbare conaris e domo, velles inopiam meam, €velles aspicere squalorem. ego osculor illas expellentis ma-€nus, ego abicientis genua teneo, et ad patrem, qui me tam €notabiliter odit, non habeo, cur velim redire, si non amo[r]. @@Praevaleret nominis tui fortassis auctoritas, si contentio €nostra coepisset a veneno. consumpsisti quicquid est, quod €parentes ab omnium scelerum suspicione defendit. non ha-€bet pater, unde parricidium de filio credat, nisi quem posset €occidere. me quidem, pater, et infelicis huius persuasionis €simplicitatem si quis interroget, nec a te parricidium fieri €posse credo nisi meo veneno, facinus tamen in omnibus €incredibile pignoribus nullis difficilius quam liberis puto. €vos adhuc in suprema nostra praecipitat auctoritas, qui fi-€lium occidere vocatis plerumque gravitatem, sicut abdica-€tionis emendationem, sicut reliqua supplicia nostra rationis €fronte protegitis, cunctosque praerigidae mentis adfectus €vocabulo molliore lenitis. nos nec felices facinus istud pos-€sumus concipere nec miseri. non perveniunt ad nefas istud €nec necessitates, omnis citra desperationem dolor, ira lan-€guescit. et quanto, dii deaeque, difficilius, si paretur sine €conscio, sine ministro, totumque facinus et animum filii €poscat et manus! memento, cuius obicias immanitatis hor-€rorem; patrem occidere velle hinc tantum accipit vires, ut €mori possis deprehensus. @1 €@@'Ut sciatis,' inquit, 'verum esse quod obicio, et abdicare €volui.' non potest, pater, efficere pertinacia querendi genus €probationis. tu, cum dicis 'filius me voluit occidere,' videris €tibi facere prioribus iudicibus invidiam, exclamare: 'vos fa-ciles, vos misericordes, hunc mihi redditis?' sed iniquissi-€mum est, ut abdicatio, quae nec in sui valuit effectum, fi-€dem maiori crimini praestet. non sum reus inexplorati pu-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‘˜ˆ„doris, nec ante acta vitae meae sub hodierna primum lite €tractantur. felicior innocentia est citra suspiciones, certior €post reatum, et quantum infamiae praestant obiecta dum €nutant, tantundem auctoritatis absoluta restituunt. an scili-€cet superatus est gratia pater, et apud senes et apud paren-€tes auctoritate praevalui? viderint, qui calamitatibus suis sic €blandiuntur, ut sibi adfuisse credant misericordiam, favo-€rem; filius a patre delatus numquam poterit superior esse €nisi causa. sane tamen feramus, ut prima abdicatione non €egesseris totum dolorem, multa tibi de criminibus meis €verecundia querendi, multa paternae pietatis abstulerit in-€firmitas; quid non implet repetita delatio? reversus es in €forum iam ad iudices iratos. quanto terrore cuncta perculit €pudor ille iam victi et redeuntis in damnatam conluctatio-€nem! acrior semper ex verecundia dolor. sed et iudicum €cura quanto malignior circa redditum reum! quam multis €placet illa de dissimilitudine pronuntiationis auctoritas, et €severior videtur diversa sententia! @1 @@Tertia vero abdicatio, dii inmortales, quem adparatum, €quem movit ambitum! ego miror, quod mihi licuit audiri, €quod me non statim primus querelarum tumultus oppressit. €quid post ista novi, pater, obici potest? inter leges, inter €iura consenui, non habeo in moribus meis, quod non melius €iudices sciant. scilicet capit natura rerum, ut futurus parri-€cida non praemiserit notas, nullis ante sit maximi sceleris €inmanitas tumultuata flagitiis, et quandoque culleo, serpen-€tibus expianda feritas sub placida mente primam pertulerit €aetatem? aliud est miserorum genus, quod clementia, quod €succurrendi favore dimittitur: absolverunt me qui sciebant €non profuturum mihi, quod non abdicarer. €@@Proclames igitur licet: 'subinde detuli, saepe questus €sum, ter abdicare volui!' hoc tamen res ista debet efficere, €ut tibi non oporteat credi, quicquid aliud obieceris. non €enim sequitur, pater, ut me tuis criminibus accuses, quod €nocentem tuis moribus probes. filium parricidam non facit €severitas vestra, non saevitia, non terror; ad tam grande €facinus non ira opus est, sed moribus, non dolore, sed €mente. omnes iniuriae levius exasperant, levius offendunt; €innocentis fili ultio est mori. @@Quod si manifestum est nihil tunc in moribus meis fuisse, €quod posset esse suspectum, aestimemus, unde postea tra-€xerim parricidii causas. vos hoc loco libet interrogare, iudi- @1 €ces: quis magis debet innocentiam amare? vici patrem, €omni nunc sollicitudine, omni labore custodiam illam gra-€tiam, illum ambitum meum, quo remuneror advocatos, quo €persolvo iudicibus, illud propter quod audeo domum re-€verti, propter quod non timeo casus, non subita pro patre, €non maligna fata. fidem non capit, ut me tres absolutiones €et innocentem probaverint et effecerint parricidam. €@@Praeterea, pater, quam infirmum me, quam trepidum €reddit ipsa victoria! an scilicet ignoro, quod me reversum €circumstat totius domus maligna cura, quod vivo inter ho-€mines, quibus apud te gratiam parat, si de nobis aliqua €mentiantur, fingant? videlicet hoc nos in facinus praecipi-€tat, inpellit, quod aliquid speramus de testamento tuo. €quid? ego non sentio, quod, sim licet remissus in domum, a €caritate tamen exclusus, abiectus sum? rogo, qua fiducia €facinus paro totiens delatus et paterna conquestione prae-€di[2c]2tus? quod vis patrocinium sperem pro parricidio meo? €defendi non possem, si bibisses tu venenum. finge me parri-€cidii voluntatem. finge habere causas; unde occasionem, €unde fiduciam? ego nec mori possum, nisi ut deprehendar. venenum paro, qui ministrum, qui non invenio conscium? €despicior a liber[2t]2is, contemnor a servulis, evitant sermo- @1 €nem meum, conloquia fugiunt, et caritatem tui simulant €odio mei. an videlicet spero posse fieri, ut ipse porrigam? €est enim mihi ad convictus tuos facilis accessus. venenum €mehercule putabis quicquid dederint hae manus. et virus €praesentaneum paro, quod statim, quod subito corripiat? at €quemadmodum mihi supersit ulla defensio? an lentum et €quod tarda peste consumat? scilicet ut non statim exclames, €ut te meum virus bibisse non credas? rogo, cui paravi €venenum, quod dare non possum nisi mihi? €@@'Ita,' inquit, 'parricidii argumentum est et hoc ipsum, €quod habuisti venenum.' omnibus, iudices, quibus ad sce-€lerum conatus adiuvatur deteriorum cotidie fecunda morta-€litas, non hanc solam potentiam natura concessit, in quam €malis mentibus et nocentium ducuntur ingeniis, sed illis €usus ex animo est, totumque, quod faciunt, de conscientia €possidentis accipiunt. quid enim, si latronem gladio tantum €probes? sic munimus et somnos. excute peregrinantium si-€nus, haerent tela sollicitis. non vetant ista leges parare, pro-€spicere, nec instrumenta prohibent, sed aestimant usus. €finge me velut in media prosperitate vitae proclamare: €'venenum paravi, ad quod incerti casus, ad quod languor, dolor, ad quod confugeret improvisa debilitas.' Miramini, €quod hoc fecerim homo, qui circa me fortunam, qui discri-€mina humana lassavi? cui nescio quid adhuc paret totiens €victa delatio? debuit habere in sua potestate mortem, quem €iam pater poterat occidere. @1 €@@'Non est,' inquit, 'credibile, ut mori volueris absolutus, €qui reus noluisti.' poteram quidem dicere: pater, vixi, dum €spero fas esse, ut incipias aliquando misereri, ut te squalor €meus frangat, mitigent lacrimae, pallor exoret; sed ignosce €innocentiae, tunc me decuit pertinax, rigida defensio. vixi, €ne me videretur expulisse de saeculo profundorum sce-€lerum deprehensa trepidatio, ne super cadaver meum pro-€clamare posses: 'certe merito timui, merito praedixi; €venenum qui [2bibit]2, vivendi non habebat audaciam', ne €supremis meis conviciareris, ne quid posses obicere iam non €negaturo. verum tibi de impatientia mea fatendum est: ea-€dem mente nolui mori, cum abdicares, qua non bibi, cum €iuberes. €@@Sed fruere iterum, fruere saepius confessione tam misera, €et, quia oculos spectaculo non licuit implere, satientur au-€res: volui mori. adice, si videtur, hanc malis nostris con-€tumeliam, ut interroges quare; abdicare me subinde volui-€sti. quid ais, rerum natura, pietas? ita [2non]2 iustiores causas €habet [2haec]2 inpatientia quam corporum damna, quam fa-€cultatium tristis eversio? in suprema praecipitat me pater. @1 €ita non haec una vox complectitur omnes calamitates? non €videmini nunc vobis universos audire miseros? possimus €fortassis aliorum accidentium sperare finem; non habent €proximorum odia regressum. quaecumque nexus accepere €naturae, et quae sanguine visceribusque constricta sunt, €non laxantur diducta, sed pereunt, et quae de primo tenore €nascendi vix in contrarium victa deflectunt diuque pravita-€tis suae rigore durata, mox in pristinum cursum remissa non €redeunt, sed quo totum pondus omnesque vires inclinata €traxerunt, vigore, quo sibi permissa crevissent, in ipsius vitii robur adolescunt. in hoc est tota difficultas, ut incipiat non €amare filium pater. hoc cum frontem confessionis accipit, €reliqua praecipiti furore decurrunt, et redituris caritatibus €obstat quicquid obstiterat ab odiis. semel sibi parentes libe-€rique mutantur, semel auferuntur. felices, qui habent in €conscientia sua, quod debeant emendare, corrigere! illa de-€mum potest ira desinere, quae coaluit ex vitiis liberorum. €ego quid facio, cui non luxuria, non est mutanda petulantia, €cuius abdicatio non de meis, sed de patris moribus venit? €frustra mihi exhortationes, frustra blandientur vana solacia. €hominis, quem pater odisse non desinit, unus exitus est, ut €se oderit. €@@Et quantulum habet de toto dolore nostro ille, quo veni-€tur ad iudicem, dies! ego, cum dico: pater me odit, illud €exclamo: omnes sine me sunt festi dies, omnis laetitia sine @1 €filio; non adloquitur maestum, non adsidet ille languenti. €gratissimus, quisquis de nobis tristius aliquid attulerit, quis-€quis maledixerit, conviciatus fuerit absenti. ego si hoc pos-€sum ferre, merui. alia sunt adversa, quae de continuatione €sui patientiam parant, quae durant adsiduitate firmantque þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‘˜ˆ•mentem; quod te pater oderit, cotidie novum est. minus €fortassis urant invicem simultates et mutuis detestationibus €invisa respirent; odium is tantum filius perferre poterit, qui €et ipse oderit patrem. @@Vos nunc, iudices, universos quin immo mortales infeli-€cissimus iuvenis interrogo: quid me facere vultis? explicuit €nos sine dubio de criminibus exitus, quod absolutus sum; €tamen non hoc effecit, ne mori velim, sed ut mihi liceat et €vivere. victus sum enim mehercules, victus sum, iudices, €absolutionibus meis, et, quae certissima est animae labo-€rantis infirmitas, misera felicitate defeci. quem mihi vultum €domum reverso, quem suadetis animum? non decet gau-€dium me[um]: exaspero hilaritate, offendo tristitia. capto €sermonem; invisus sum, tamquam adroganter insultem €doloris causa dicor, si propius aspiciar, videor, si recedo, €contemnere. quousque vincemus? nesciunt prorsus abdica-€tionibus mederi, qui non statim cedunt, qui conscientiae €suae rigore nituntur. non vincitur pater, non sum absolutus: €cum domum veni, nemo me diligit, nemo reveretur. iam ad €nos de penatibus illis non pertinent nisi secreta, nisi late- @1 €brae. non exuo, non depono sordes, et mihi cotidie senex €tamquam accusaturus occurrit. attendo, quid faciam, quid €loquar, qualis aspiciar, et, quod malignissimum est sollicitu-€dinis genus, me ipse custodio. satiasti me, vita, satiasti, et €cum felicibus quoque veniat ex nimia prosperitatis conti-€nuatione fastidium, quod taedium paras lassitudine mise-€rorum! consumpta est in lacrimis, in precibus aetas, exacti €sordibus dies, anxietate noctes. quid mihi contra tam indi-€gna, tam gravia promittit integritas? abdicari debet, quem €nocentem pater odit, mori, quem innocentem. @@'Sed, ut credamus,' inquit, 'voluisse te mori, cur potissi-€mum veneno?' possis quidem, pater, hanc de omni supre-€morum genere litem facere morientibus, et, quia rerum na-€tura varias fatorum vias indulsit animae, in nullo non exitu €simili ratione reprehendas, quicquid electum est. sic super €strictum nudatumque mucronem proclamares: 'cur non €veneno?' sed nihil est delicatius exitu, quem non supplicia, €non metus, sed collecta de calamitatibus commendat infir-€mitas. mihi tamen praecipue cum hoc mortis instrumento €propria concordia est: non spargit cruorem, nec trucem ca-€daveris relinquit aspectum; placida est, quieta est. ingratis-€sime senex, ego et hoc sic moriendo prospexeram, ne me €occidisse alius videretur. €@@Te nunc adprehendo, te interrogo, pater: ita parricida €sum ego, qui venenum adfero in domum tuam inparatum, @1 €rude, terendum, cui tam multa restant, ante quam dari pos-€sit? ita parricida sum, qui iuxta te quaero secretum, qui de €potione tibi incerta, quam nemo detulit, tam simpliciter, €tam facile respondi? secedo in medios penates, nullos ab €introitu praepono custodes, non evito transitus, non ex-€cludo venturos. rogo, utrum haec omnia sunt occidere vo-€lentis an mori? venenum, quod tibi pararetur, invenisses €absconsum, reconditum; multum circa illud palloris atto-€niti, concisa verba, trepida suspiria et me negantem. parri-€cida deprehensus effudisset venenum, ne fateretur. @@'Cur ergo,' inquit, 'si tibi paraveras, non bibisti?' breviter, €pater, et secundum naturam condicionis humanae respon-€deo nihil aliud esse in potestate miserorum, quam ut mori €velint. ego cum dico 'mori volo', non hoc dico 'moriturus €sum'; de animo meo respondeo, non promitto de fato. €miraris! quod, quamvis iam teneam venenum, multum ta-€men adhuc casibus incertisque superest? accepere perfossis €plerumque visceribus vitam tamen ab ipsa desperatione red-€euntem; strictos circa colla laqueos aut nexus aut ipsius €corporis ruina decepit; rotatos per abrupta mollis iactus €explicuit. tam consentaneum est, ne moriatur qui velit, €quam quod morimur inviti. sed malo, sicut coepi, simplici €tecum ratione consistere. nihil aeque, pater, impetu con-€stat, quam mori velle, nec quicquam res humanae inpatien- @1 €tius habent pereuntis adfectu. hunc si retinere velis, sufficit, €ut moreris, et rationem quoque homini mortis eripiet, si €quis abstulerit ardorem. frangit animum quisquis interve-€nit; abducit, avocat, quisquis adloquitur. ambiunt[ur] €cuncta moriendi spatia pro vita. ideo nos mehercules credi-€derim [2in]2 eiusmodi exitum eligere secretum. minimum €est, quod confundat hominem infirmitate morientem, et ex-€iguis causis opus est, ut displiceat obitus, quem misero sua-€sit integritas. quid, si interveniat aliquis, qui gaudeat, qui €vindicari se putet, si testis adhibeat oculos, quibus invi-€dendum sit? statim mehercules adrogans vita s[2t]2imulabi-€tur, statim contumax dolor cum deprehensa morte dissen-€tiet. @@Nescis, quantum mihi haesitationis paraveris, cum inter-€roges, dum respondere cogis %setis quem et% reddere, €iterum litigare, defendi. me vero tunc pariter omnes tenuis-€tis, adfectus, indignatio, pietas, reverentia, dolor. ego €propter patrem mori possum, coram patre non possum. @1 €adice nunc, quod et dixisti: 'bibe!' si mehercules saucium €palpitantemque iussisses adigere ferrum, premerem clausis €vulneribus animam; [2si]2 stringere aptatos ad colla nexus, €conarer abrupto desilire laqueo; si non iniceres manum ad €praecipitia properanti, flecterem in plana cursum. merito €prorsus, anime, secretum solitudinemque captaveras. inter-€venit pater, actum est, perit ille susceptae mortis ardor et €utroque nos resolvit adfectu: mori non debeo, si vetuerit, €non potero, si iusserit. 'bibe', inquit. nondum quidem po-€tioni virus aptatum est, sed me ideo deprehendisti, quia €adhuc terebatur. multa tamen mihi, pater, ante facienda €sunt: volo prius convocare servulos, contrahere libertos, €complorare, conqueri, mandare, defendi. 'bibe.' mihi vero €tunc adiecisse visus es: 'teneris, haeres, eamus ad iudicem!' €'bibe.' sic hoc iubes, tamquam negem venenum. interrogare €vos velut in illa secreti nostri praesentia libet: quem mihi €post hanc vocem animum datis? dicit hoc accusator, dicit €hoc victus, dicit secreto, dicit sic, ut possit negare, si bibero. €'bibe.' ego quidem volo, et hoc cum maxime paro, sed to-€tum hunc animum, senex, tua aviditate mutasti, 'bibe.' quid restat, quam ut recusantis ora diducas, ut infundas per op-€positas manus? mihi vero tunc excidit, quid vel[2l]2em, quid @1 €pararem. vidi truces loquentis oculos, vultus parricidali ar-€dore suffusos. iuberi mihi videbar, ut biberem tuum €venenum. nescisti, pater, pertinaciam meam servare, ne-€scisti. filium propter te mori volentem deprehendisti; vis oc-€cidere? veta; invade poculum, ne hauriam; bibam. exclama: €'temerari, quid facis? iam desino irasci, iam revertor in gra-€tiam!' properabo, ut hoc secum aures ferant, ut inpatientia €tua fruantur oculi. tibi inputes, quod me retorsisti, quod €ablata sunt sacramenta pereundi; innocenti facilius est €mori, si rogetur, ut vivat. fidem deorum, in quam me con-€tumaciam, pater, in quem tunc inpulisti contentionis ardo-€rem, cum diceres 'bibe'! nec vivere mihi libuit nec mori, €ereptus sum miser animo meo, et inprovisa voce percussus €steti sine affectu, sine [ne]cogitatione attonitus, amens et €me paene aliter occidi. nihil est profecto inprovisorum do-€lore torrentius, et fractae malorum contentione mentes ad €inexpectata caligant. non querelas post hoc invenio, non €verba, non lacrimas. ad nullius rei conatum sufficit mori €alterius animo et suo veneno. @@Licet igitur nova me reatus mole convenias, non paenitet €tamen flexisse, non paenitet, illum spiritum rigoremque @1 €pereundi; tamquam parricida moriebar. pater, qui queritur, €quod non bibi, iam nunc diceret: 'deprehensus erat, negare €non poterat.' essem nunc ter abdicatus, et me contenderet €ad iudices meos redire non ausum. bene quod sic effudi, €tamquam rursus vita placuisset; venenum, quod videretur €deprehensum, nemo ideo bibisse crederetur, quia sibi para-€verat. dic nunc: 'non fui passurus, si bibere voluisses.' €deinde hoc sic probas, ut me hodieque coneris occidere? €non eras passurus? quando, per fidem, inicis manus? potuit €eadem, potuit peragi brevitate, qua iusseras. non eras pas-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨‘˜“ˆsurus? deinde non timuisti, ne mihi animum pereundi vel €hoc faceret, quod putabam me iuberi? facinus est, si mo-€rior, ut postea quaeratur, an volueris occidere. tu licet invi-€diam vocis illius alterius mentis simulatione defendas, occi-€suri tamen fuit ipsum experimentum, nec interest rigoris, €quaedam patiaris an temptes. numquam movebit patrem €filius hoc, quod moritur, quem non movit hoc, quod paratus €est mori. €@@Quid nunc faciam, iudices, pertinacissimo rigori? in quod €me conponam patientiae genus? videtis hominem, quem €nullus animi mei status mutat, quem constantia nostra, €quem offendit infirmitas. vivere volo; proturbat, expellit. €mori conor; interpellat, exagitat. iam fortassis aliquid, si €nobis hodieque clementia vestra succurrerit, paravit, inve-€nit. qui finis, quis exitus incredibilium malorum? de filio €absoluto fecit, ut mori mallet, de moriente, ut viveret. @1 @@Vos vero, sanctissimi viri, quo iam ambitu, quibus possim €convenire precibus? ille vester infelix, ille vester absolutus €flere vetitus est, non habet gratiam suam totiens genua €complecti et ad fatigatam misericordiam novi discriminis €pondus attulimus. o mors semper imperata miseris, negata €cupientibus, quando succurres? me infelicem, perdidi €venenum! sed quatenus aliquid, pater, expectationi tuae €repromisi, nolo desperes. fruere quin immo ante suprema, €ante exitum meum hac voce: vicisti. nescio quidem, quod €rursus eligam obitus genus, an placeat reparare virus infelix, €sed praedico, testor: quaecumque sederit ratio leti, mise-€rere, ne iubeas, miserere, ne cogas. facilius me occid[er]ent €gemitus tui, lacrimae tuae. et, ne mihi pute[ti]s illam secreti €nostri excidisse vocem, venenum quidem te iubente bibere €non potui, quandoque tamen hoc occidet, quod bibere ius-€sisti. @1  Ÿôÿ@@@@{1Infamis in matrem I}1 Ÿðòÿ&7Malae tractationis sit actio.& Speciosum filium, infa-€mem, tamquam incestum cum matre committeret, pater in €secreta parte domus torsit et occidit in tormentis. interrogat €illum mater, quid ex filio compererit; nolentem dicere ma-€lae tractationis accusat. ‘Etsi, iudices, callidissimus parricida facinus suum sic ordi-€navit, ut vobis matrem faceret invisam, sive dissimularet €misera mortem filii sui, sive quereretur, tantaque mon-€strorum novitate circumdatam eo perduxit, ut sibi videatur €infamaturus iterum vel patientiam nostram vel dolorem, €matri tamen, [2in]2 cuius calamitatibus %ne minimum sibi €vindicat orbitas locum, ideo ad vos fugiendum fuit, ut scire-€tis non illi praestari, quod tacet maritus. laudo, iudices, €laudo miseram, quod interrogare noluit domi, quod nihil €fecit et ipsa secreto. hic coram civitate, coram liberis ac €parentibus et, licet dissimulare parricida videatur, coram €rumore mater inquirit, quid tormentis unici quaesierit, quid @1 €morte compererit. respondeat saltim reus, fateatur iratus, €cui in peracta crudelitate modestia[e] frontis obstitit. nec €uxori potest videri parcere, de qua scire voluit, an esset €incesta, nec filio, quem, tamquam sciret, occidit. €@@Ante omnia igitur, iudices, mulier infelicissimi pudoris €hoc ab adfectibus publicis petit, ne vobis accusare videatur: €ream se incesti, ream parricidii putat, exhibet populo con-€scientiam suam et adversus quemcumque sermonem, quod-€cumque secretum marito famaeque praestat interrogandi €potestatem. vellet innocentiam suis probare visceribus, vel-€let in eculeos, in ignes hanc miseram praecipitare pietatem. ignoscite, iudices, inpatientiae, quae contra callidissimam €dissimulationem libertate doloris exaestuat; incestum pro-€baretur silentio patris, si taceret et mater. €@@Equidem, iudices, tam contrarios adfectus senis satis ad-€mirari, satis stupere non possum: in rumore tam suspicax, €post tormenta [2tam]2 patiens, modo ad fabulas vulgaresque €sermones pronus ac facilis, in orbitate, in parricidio, [2in]2 €reatus quoque dolore conticuit. quo repente conversus est, €in quam modestiam desperationemque defecit? torsit tam-€quam dicturum, tacet, tamquam dixerit. fidem igitur ve- @1 €stram, iudices, ne cui praestet magnae severitatis auctorita-€tem non posse defendi, neve ideo suspicari nefanda malitis, €quia se silentio parricida miratur. parcere nunc illum cui-€quam tacendo creditis? loqui se cum maxime putat, et, si €bene artes et profundae mentis consilia perspicio, respon-€dere sibi videtur plus quam mater interrogat. fallitur, quis-€quis hunc esse credit inexplicabilis doloris aestum et inter €silentii confessionisque causas miserum pudorem; alium ex-€itum non habet, quam ut respondere nolle videatur, quis-€quis filium occidit et probare non potest, propter quod de-€buerit occidi. @@Coniungat, quantum volet, nocentissimus senex cum ru-€more populi silentium suum, et relaturae ordinem tristissi-€mae sortis conlata malignitate cludat ora, compescat audi-€tus. securi tamen estote, mortales, fas est, fas est innocen-€tissimae matri velut in templis, velut apud ipsos proclamare €superos: 'amavi filium meum!' matrona, iudices, cuius puel-€lares annos, primam rudemque coniugii mentem nulla libi-€dinum respersit infamia, cui impudens rumor, suspicax ma-€ritus nihil umquam potuit obicere nisi filium, quae pudici-€tiae prima fiducia est, edidit partum, quem maritus agno-€sceret. non timuit, ne stupra furtivosque concubitus parvuli €vultus aut crescentis infantiae similitudo detegeret. natum @1 €de te continuo, si quid ipsi creditis, inpatientius complexa €quam reliqui parentes non in nutrices nec in ministeria se-€posuit; suis aluit uberibus, suo fovit amplexu. numquid et €hos annos, parricida, numquid et pueritiam miseri iuvenis €infamas? actum est de sacrorum nominum fide, si, ut videa-€tur innocens mater, aetas tantum filii facit. accendebat hanc €erga unicum optimae matris inpatientiam rigidus pater, €asper maritus, et sibi videbatur parum implere, quem pro €duobus conferebat, adfectum. rarus hic namque ad oscula, €difficilis amplexibus, et qui unicum aspiceret animo, quo €quandoque posset occidere, fecit, ut notabilior esset caritas €matris. omnis igitur miserae sermo cum filio, omnis in pu-€blicum pariter egressus. gaudebat etiam, quod laudandus €occursibus, quod omni frequentia coetuque conspicuus po-pulo iam ipse fateretur, quod plus amaretur a matre. mise-€remini, iudices, ne nefandas suspiciones maritum ex ullius €traxisse credatis indiciis; suum rigorem, suum tantum secu-€tus est animum. filium si non ames, videatur tibi mater €adamasse. €@@Questurum nunc me, iudices, putatis de licentia sermonis €humani? ego vero iuxta hunc patrem non accuso rumorem. €quae materia fabulae tam inpudentis, qui fuerit auctor, iste €probavit, qui credidit. facillimum fuit, ut loqueretur popu-€lus de incesto, de quo mirabatur patrem suspicari. €@@Haec sunt, iudices, quae mater fecit secure, simpliciter, €palam, coram marito, coram civitate. referat nunc suum iste @1 €secretum. iuvenem, quae integritatis prima simplicitas est, €nihil timentem in partem domus, qua nulla proclamatio, €nullus poterat gemitus audiri, rapuit, abduxit. ibi verberi-€bus, ignibus, omni crudelitatis arte consumpsit. quis um-€quam, iudices, peius de innocentia temporum, de sacris me-€ruit adfectibus? torsit filium, ut probaretur incestum; occi-€dit, ut crederetur. €@@Ponite nunc ante oculos, iudices, duorum parentum con-€fessionem. mater exclamat: 'filium amavi!' pater dicit: 'oc-€cidi.' nefas est utrumque putetis innocentem. iam quidem, €nocentissime senex, grande deprehensae feritatis indicium €est, quod, cum filium occideris, ut interrogeris, expectas: €non erumpis ab illo secreto tuo terribilis in publicum, et €homo filii cruore perfusus non proclamas, non deos homi-€nesque testaris, non occidis et matrem? scilicet modestia te €scelerum tuorum cum maxime decet, et ideo tibi relinquis, unde sis quietae patientiae: miser parcis uxori, coniugales €deos et lectuli iura revereris. o quam non habet nec quod €mentiatur! €@@Malae tractationis agimus. placet ergo, iudices, ut illa €voce, qua matrimoniorum conquerimur iniurias, gemitu, €quo corporum contumelias, damna cultus et negatos in pu-€blicum deflemus egressus, orbitates ac liberorum suprema þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨’•ˆˆplangantur? quid tamen facere vultis miserum dolorem, si €non habet aliam sexus hic legem, si intra iuris huius angu-€stias omnis nuptiarum querela constricta est? mater, quae de @1 €morte filii maritum malae tractationis accusat, non vindicat, €sed probare contenta est, quod non debuerit occidi. €@@Omittamus paulisper, iudices, orbitatis tristissimae dolo-€rem, et in parricidio malae tractationis reddamus aliunde €causas. ita non iuste quereretur uxor, si diceret: 'adulterium €de me facile suspicatus es, cito credidisti'? matronalis pudor €tutelam non ex sua tantum innocentia habet, infirmitas €huius sexus non potest totam [in]probitatis existimationem €debere tantum moribus suis; omnis in feminas venit mari-€torum praedicatione reverentia, omnes sermones originem €de vestris pectoribus accipiunt. tristior vultus, querela, fa-€stidium fatum est coniugii. de pudore pronuntiat, mittit in €ora populi, mittit in fabulas. hoc proxima ministeria nar-€rant, hoc exteri putant. nemo peiore exemplo temere de €uxore credit, quam cui omnes credituri sunt. sane faciat vos €pronos ad suspiciones nimia caritas, et [2ex]2 inpatientia dili-€gendi plerumque descendat, ut credas facile, quod timeas; €furtiva stupra raptosque concubitus obiciat vel falso mari-€tus; fas est, fieri solet; parcius tamen, si iam sit et mater, si €in fidem castitatis uxoria fecunditate profecerit. quid, si sit €iam iuvene quoque filio severa, iam nurum nepotesque pro-spiciat? miseremini temporum, ne alienae innocentiae in-€terpretationem de suis quisque moribus trahat. incestum @1 €posse fieri pater hoc solo vult probare, quod filium potuit €occidere. €@@'Rumor,' inquit, 'fuit.' est hercules, cui contra rerum na-€turam, contra parentes liberosque credatur! 'rumor fuit.' €hoc ergo sic audiemus, tamquam si diceres: 'conscius detulit €servus, nuntiavit ancilla, inprovisus adstiti, dum non timeor, €adveni'? rogo, iudices, utrum credibilius putatis incestum €de matre an de rumore mendacium? rem inpudentissimam €populus loquendo fecerat, nisi pater credidisset. €@@Pessimum, iudices, humanarum mentium malum est, €quod semper avidius nefanda finguntur, nec umquam se €maius operae pretium putant maligni facere sermones, €quam cum incredibilia quasi deprehensa narrantur. necesse €est contentiosius loquaris quod probare non possis, et adfir-€mationem sumit ex homine quicquid non habet ex veritate. €est tamen hoc iniquissimum de loquacitate populi, quod €plerumque accendit contentio non credentium fama[2m]2: €materiam miraris rumoris, de qua nemo nec sibi credit, €quam qui narrat, adsignat alii. rumor res sine teste, sine €indice, res ex incertis inprobissima, maligna, fallax et similis silentio tuo. quid et ipse de rumore senseris, vis breviter €probem? tormentis quaerendum putasti, an verum diceret. €@@Sane sit aliqua publici sermonis auctoritas in illis, ad quae @1 €fas est populi pervenire notitiam. vide[o], cur adulteria pro-€ferantur in fabulas: explicantur per ministeria, per conscios; €habent inconsulta gaudia. pars voluptatis videtur esse iac-€tatio. facinus vero, cui, si fas est, ut illud humanae mentis €capiat audacia, circumdatur undique nox profunda, densior €caligo tenebrarum, quod nocentes suis quoque oculis vix €fatentur, non servo, non creditur ancillae. quid internuntiis, €quid opus est ministeriis? sufficit animus duorum, explicat €omne filius materque secretum. incestum tanto incredibi-€lius est, quanto et de illo plures locuntur. €@@O misera condicio sexus, cuius ipsae plerumque virtutes €fabulas parant! 'cur ista nullis in publicum gaudet egressi-€bus? unde adversum omnes tam rigida conversatio, tam €severus adfectus? nihil concupiscit, nihil ergo desiderat? €filius possidet cuncta tempora, universos occupavit adfec-€tus, filius matris tota iactatio est. rogo, numquid adamavit?' €mihi credite, non est nefandorum ista simplicitas. da, ut sit €haec inter matrem ac filium conscientia; parcent osculis €palam, abstinebunt coram patre complexibus, omnis fami-€liaritas substringetur in publico, sermones, occursus coram €servulis libertisque vitabunt, et maximi sceleris ardor capta-bit adfectare gravitatem. elige, parricida, quod voles: ince-€stum diligens suspectum non erit, neglegens deprehendetur. €@@Sed quid ego sic ago, tamquam inauditum, incredibile €scelus locutus sit populus? teneo in hoc sermone facinus @1 €unius. mali mariti non interest, incestum de uxore fingat an €credat. quid? iste ergo non timuit tam nefandae rei famam, €nec ad aures patris pervenire rumor erubuit? dissimules €licet, a te malignitas accepit ortum, te secutus est, quisquis €hoc ausus est narrare, proferre. da bonum patrem, bonum €maritum; dicturum me putas, non credet? nesciet esse ru-€morem. ite nunc, iudices, et adhuc dubitate, quis famae €fuerit auctor, cuius pater agit causam. @@'Speciosus,' inquit, 'fuit.' non magis hoc facinus in matre €est quam crimen in filio. 'speciosus fuit.' ut hoc obici possit, €ut debeat, adice, 'et adulter et raptor; in illa matrona mari-€tali dolore paene percussus, in illa virgine publica subcla-€matus invidia.' quamquam haec quoque intra notos decur-€runt iuventutis excursus. quid ais? ab incesto libidines coe-€perunt? hoc primum umquam iuvenis admisit? hoc solum €argumentum sumis ex forma? dic potius: 'deprehendi iuve-€nem mihi venena miscentem, in necem meam conscientia €sceleris est armatus.' infinitum est, quantum debeat ante €fecisse filius, ut de illo incestum pater sibi credat. 'speciosus €fuit.' quis enim non est formosus filius matri? amant debili-€tates, amplectuntur illum morborum suppliciorumque pal-€lorem, et in vires caritatis adcrescit ipsa miseratio. non in- @1 €pedit [2s]2acrae pietatis animum deformitas, pulchritudo €non auget; amare liberos unus adfectus est. liberi, marite, €liberi non amantur oculis, non complectitur mater ore, non €vultu, sed est in filio matri nescio quid homine formosius. €possit forsitan novitas sollicitare visus, expugnare mentes; €in matris aspectu coalescit infantia, pueritia consurgit, iu-€venta subrepit; speciosum suum cotidie videt, miratur, am-€plectitur. quae tamdiu amavit, quando incipiat amare desi-€nere? non est opus, nocentissime senex, ad hoc nefas cari-€tate, sed amentia, sed furore. ut in iuvene suo mater possit €concupiscere, quod formosus est, oderit oportet, quod filius €est, et adeo sacris adfectibus non adiuvatur in facinus, ut ad €illud nisi per oblivionem sui transire non possit. @@Quid, quod et hoc incredibilius est, quod parem duorum €poscit insaniam, et ad incestum opus est, ut adamet et filius, €non ut adametur? ab utro deinde vultis incipere preces, €venire sermonem? audebit hoc rogare filius matrem, mater €hoc inpetraturam se sperabit a filio? hunc animum tuum, €senex, quo cum maxime taces, si non est callida, non mali- @1 €gna simulatio, de fide tanti sceleris interrogo: an potest €mater admittere, quod loqui non potest pater? €@@'Speciosus fuit.' libet interrogare hoc loco omnes humani €generis adfectus. placet ergo, ut, si filio optigerit indulgen-€tior facies, vultus erectior, refugiat mater amplexus? si vir-€ginem usque ad notabilem speciem natura formaverit, ti-€meat oscula pater horreatque contactum? dii deaeque male €perdant tam inpudentes sollicitudines, tam nefarios metus! €prope est ab incesto timere, ne fiat. malo simplicitatem, €quae non vereatur infamiam, malo nudos adfectus incon-€sultamque pietatem; nihil de se fingi, nihil credant posse €narrari. teneat insatiabiliter, avide; tanti fama non est, ut €amet filium mater sollicitudine pudicae. €@@Me quidem, marite, si quis interroget, omnes matres libe-€ros suos, tamquam adamaverint, amant. videbis oculos €numquam a facie vultuque deflectere, comere caput habi-€tumque componere; suspirare cum recesserit, exultare, cum €venerit, conserere manus, pendere cervicibus, non o[2s]2cu-€lis, non conloquiis, non praesentiae voluptate satiari. hoc €est ergo [2in]2 tam nefanda suspicione saevissimum: ince-€stum non potest fingi, nisi de optima matre. execrarer me-€hercules, iudices, si crimen istud clarius obiecisset filio pa-€ter, si usque ad verborum processisset amentiam. nemini þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨’˜Šˆžminus fas esse debet credere incestum, quam qui propter €illud paratus est filium occidere. @1 @@Quid, quod non credis tantum, nefande, sed quaeris? ita €tu non times monstri huius agitare secretum? 'populus lo-€quitur incestum;' sed tu nega. 'civitas infamat;' tanto magis €osculare unicum et coniugem, tene pariter, duos circa tuum €stringe complexum. pro inaudita feritas! ita patri non suffi-€cit non credere incestum, quod non potest probare? ferrem €tamen adhuc suspiciones tuas, nefandissime senex, si dissi-€mulanter indicia tanti sceleris agitasses: observa sermones, €secreta custodi, omnium dierum noctiumque momentis sa-€gax scrutator insiste. quid tibi cum abruptis, quid cum su-€premis? incestum iam credas oportet, ut torqueas. at tu_ €pro nefas!_verberibus, ignibus et tota crudelitatis arte €scrutaris rem, de qua non deberes interrogare servos, de €qua vernilium quoque corporum patientiam petulanter ex-€cuteres. laminas accendis, eculeos moves et parricidio su-€spicaris incestum. nescis, quod praeceps, quod abruptum €tam nefandae diligentiae furore commoveas? pater, qui de €incesto filium torquet, non est neganti crediturus. €@@Omnium quidem, iudices, incertorum suspiciones pes-€sime semper a corporibus incipiunt, nec bene de cuiusquam €moribus illam partem hominis interroges, quae non animo, €sed dolore respondet. nondum dico, quem torqueas, quis €inter eculeos ignesque ponatur; criminis argu[2men]2ta €prius, indicia praecedant. novissimum debet esse, quicquid @1 €obiter et torquet[ur] et punit. fidem hominum deorumque, €ne gravitatem putetis a novissimis ultimisque coepisse! non €habet probationem facinus, de quo pater non potest alium €torquere quam filium. @@Video, qua possis ratione defendi, si omnia ante fecisti, €ut incestum aliter erueres. quid ais? interrogasti servulos, €nec potuit conscius inveniri? exquisisti ancillas, non appa-€ruit ministra flagitii? non obscena litterarum commercia, €non fatentis deprehendisti nefanda blanditias? nihil invenis €maritus, dominus, pater? i nunc et dic scisse rumorem! €@@Sed, ut torqueas, ducatur tamen quaestio per coniugis €ministeria, per filii servulos, in illa potius vilitate desaeviat. €prius est, ut repudietur uxor, ut divortio fiat in domo €grande secretum. excedit omnem inmanitatem filium ideo €torquere, ut scias, an nocens torqueatur. unicum pater igni-€bus verberibusque interrogas; rogo, quid facturus, si perne-€gaverit? videlicet, ut laudes, deinde dimittas, ut amplectaris €perusta vitalia et laceri pectoris vulnera pietati rursus ad- @1 €moveas? solus superest pudor homini, qui torsit unicum, €%ut torquere debuerit%. faciat te necesse est res ista pessi-€mum patrem, et oderis oportet filium, cui satisfacere non €possis. iamiam malo venena, ferrum, subitos ictus inprovi-€samque mortem. incestum qui non credit, torquere non de-€bet; qui credit, statim debet occidere. €@@Quodsi tormenta etiam filii placent, si praestanda est sa-€tisfactio tam nefanda rumori[s], exigo, ne perdas quaestio-€nem. in media civitate, in ipsa constitue fama, advoca illos €malignos, illos loquaces, et saeculi rem exquire audiente €populo. coram omnibus torqueri debet, de quo locuntur €omnes. interroget quisque, quod volet, suis auribus, suis €credat oculis. cur in abditam semotamque partem iuvenis €abducitur? secretum quaestionis nec incesto filio debetur €nec innocenti. dabo adhuc inter secretum publicationem-€que temperamentum: advoca propinquos, adhibe amicos, €circumpone iuveni serios senes, intersint magistratus, adsi-€stant, quibus habere possit civitas fidem. praestare debes aut €tibi, ut probare possis, si confessus fuerit, aut filio, si perne-gaverit. at tu, nefande, crudelis, tollis quaestionis alteram €partem: efficis, ne possit amplius innocens esse, qui tortus €est. quid agunt contra populum tormenta secreta? praedico, €testor, iterum dantur malignis alimenta sermonibus, et a €quaestione seposita in maius reditur incertum. coram omni- @1 €bus torquere debet filium pater, et qui vult absolvere et qui €est paratus occidere. €@@Non vultis, iudices, ad facinus indignissimae quaestionis €accedat et quod ipse torsit filium pater? adeone non potuit €libertis aut servulis necessitas ista mandari, non carnifex €potius adhiberi? pater in tormentis filii non aversos tenuit €oculos; ipse vestes scidit, velamenta laceravit, manibus fla-€gella concussit, renovavit ignes et mori filium contentione €non sivit; diduxit os, quod iam suprema claudebant, fovit €animum, ut longis cruciatibus patientia sufficeret. o dignum €patrem, cui dicat innocens filius 'feci'! €@@Non mehercules inprobe mihi proclamaturus hoc loco €videor hominem, qui torquetur in matrem, debere coram €matre torqueri. cur excluditur infelix a sua causa, a sua €quaestione? adhibe speciosi cruciatibus hanc nimis aman-€tem, huius gemitus excipe, huius suspiria oculosque cu-€stodi; si quod facinus admissum est, torquebis quidem fi-€lium, sed fatebitur mater. @@Inrumpere me cum maxime puta in illud tuum, parricida, €secretum; inicio properanti quaestioni manum: inhibe ictus, €subtrahe paulisper ignes. quicquid est, quod eruisti, profer €in medium. memento te fecisse de filio, propter quod tibi @1 €non debeat credi. quid spiritum dolore praecipitas, quid €miserae intervalla patientiae pertinaci crudelitate conti-€nuas? [si] frustra tibi sufficere credis, quod audieris, nun-€tiare, proferre: incestum ut credatur, ipse debet audiri. €@@Mirabar et ego, iudices, si tam nefanda quaestio alium €exitum potuisset habere quam mortem. hic est parricidii €pudor, sic desinunt, quae incipere non debent. facinus €quaestionis operis scelere maiore: exire tibi videris per or-€bitatem. scimus, unde venerit ista contentio: nihil extorsit €saevitia misero. vincit torquentem qui occiditur. €@@Iamiam non miror, quod post ista non habes vocem, €verba non invenis. unicum sine teste lacerasti, unicum occi-€disti soli tibi. deinde vis videri celare facinus, et in parricidio €quaeris aliunde tristitiam. praepostera res est filium occide-€re, deinde erubescere. fas non est non esse notum, propter €quod se parricida putat innocentem. eligas utrum voles: aut €tormenta damnes necesse est aut silentium. quod non debet €indicari, non debet quaeri. posses videri fortassis, crudelis-€sime senex, silentium filio praestare, si viveret; consumpta €est paterni nominis religio, omnis pietatis sublata reve-€rentia. si hoc ille meruit, parum in quaestione, parum ultio-€nis in morte est. vindicare vis confessionem? traduc cada-€ver, et super illa vulnera omnes pone causas. non est eius-€dem fateri, cur torseris, et tacere, cur occideris. @@Quid ais, severissime parricida? filium consumpsisti per €flagella, per laminas: potes tacere? viscera de tuis concepta @1 €vitalibus, sanguinem, qui de tua fluxit anima, non insania, €non furore sed, quantum vis videri, consilio, gravitate lace-€rasti: potes tacere? super vulnera unici, super exustos artus €metuendus adsistis, et causas quaerente matre, quaerente €populo hoc solum dicis: 'occidi; contenta esse debet in-€certo.' interrogari nunc te, marite, credis a matre sola? cau-€sas mortis illius reposcit sollicitudo generis humani: stant €circa liberos attoniti parentes, horret invicem se caritas fra-€terna complecti, rupta est illa osculorum inter soceros gene-€rosque simplicitas. quousque nos cum silentii tui interpre-€tatione committis? si nihil factum est, quod debeat erube-€scere temporum pudor, quid sibi volunt verba media, sus-€pensa? si nefas prodigiosis simile fabulis deprehendisti, mi-€serere, ne sis una morte contentus. incestam gravius odisse €debes, quod et venit in forum, quod audaciam innocentis €imitatur, et tacenti videtur irasci. cum filium propter rumo-€rem torseris, propter tormenta occideris, non est media res, €ut neutrum sciamus. €@@Mater quidem, iudices, innocentissima hoc complorat, €hoc ferre non potest, quod nihil parricida respondet, sed nobis videtur iamiamque esse dicturus. non fallit nos, ne-€fande, quid captes: hoc, quod supra silentium trahis alta €suspiria, quod in prorumpenti videris exclamatione defi-€cere, mendacio paratur auctoritas, et in fidem erupturae þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨’˜…vocis adfertur, ut fateri videaris invitus. dic tamen! par est €huic rei matris integritas, ut mentiaris. o quanto nunc do-€lore torqueris, quod instantem non potes aliqua truci pro- @1 €clamatione discutere! non verba tibi contra miseram, sed €argumenta desunt, non voce, sed probatione deficeris. quod €solum datur, relinquis infamiae, et nos cum perpetua ser-€monum malignitate committis. qui interrogantem uxorem €nec damnat nec absolvit, rumore contentus est. modestiam €mariti pariter et patris accipite: de muliere, quae convinci €non potest, sufficere sibi putat, ut incesta credatur. quis €umquam tam nefandas artes, tam cruentum deprehendit €ingenium? quia non potest probare, quod dixerit, captat, ut €credatur, quod non dixerit. dissimulas, taces, saeve, crude-€lis; invenisti tormenta matris. €@@Audi, quid misera simplicissimo dolore proclamet. 'non efficies,' inquit, 'callidissime parricidarum, ut non audeam €cadaver amplecti. ego vero incesta sum, si possum moderari €gemitus, conprimere lacrimas coite in funus, omnes liberi, €omnes parentes, custodite planctus meos, observate suspi-€ria. si quid feci, si quid admisi, fatebor. ecce supra lectulum €effusa feralem laceros artus et perustum complexa corpus €exclamo: teneo unicum meum, velit nolit invidia, meum €misera formosum. hoc erat, quod infelicissimam matrem €ultra solitae caritatis exagitabat adfectus: amabam, marite, €periturum. infames quantumlibet hanc inpatientiam, ego €mihi videor defuisse, cessasse, multum de laetitia, multum €perdidisse de gaudiis. nemo umquam filium nimis amavit.' €@@'Excuso tibi,' inquit, 'iuvenis innocentissime, quod supre-€mis tuis nondum praestiti misera comitatum. vivere quidem @1 €te defuncto continuo non debui, sed mori marito tacente €non potui. rumpam taedium lucis invisae, si prius licuerit €coram civitate manibus tuis iusta persolvere, cum damnato €supra callidissimum silentium parricida nihil te dixisse con-€stiterit. ignosce, quod ad iudicium istud orbata duravi. ti-€mui, ne, si ad exitum impatientia, si praecipiti pietate pro-€perassem, faceret alium parricida de mea morte rumorem.'  Ÿôÿ@@@@{1Infamis in matrem II}1 Ÿðòÿ&7Malae tractationis sit actio.& Speciosum filium infamem, €tamquam incestum cum matre committeret, in secreta do-€mus parte pater torsit et occidit in tormentis. interrogat €illum mater, quid ex iuvene compererit; nolentem dicere €malae tractationis accusat. @1 ‘Debebatur quidem tristissimae orbitatis misero pudori, ut €iam taceremus omnes, et post tam prodigiosas rerum ser-€monumque novitates oportuerat hoc esse novissimum de €malis infelicissimae domus, quod occidi filium pater; sed €quoniam mulier inmodici semper adfectus super cuncta, €quae vel passus sum paulo ante vel feci, reatus quoque me €dolore concussit, veni petiturus a vobis, ne me scientem €silentium contentioni praestare credatis; non quia occidi €filium, taceo, sed occisus est, ut tacerem. utinam, iudices, €negare possem, quod occidi, utinam totum miserae necessi-€tatis ordinem fas esset intra pectoris huius premere secre-€tum! miratur hanc aliquis patientiam meam? ardor ille, qui €me modo inpegit in filium, ipsa sui immanitate consumptus €est. quicquid erumpere posset in proclamationem, parrici-€dio peractum est, in orbitate conticuit. non habeo adfec-€tum, nisi quo cuncta tantum patiar, audiam, feram. utrum-€que de filio fieri non potest, ut et occiderim et fatear, cur €meruerit occidi. €@@Quapropter, iudices, satis admirari, satis stupere non €possum, quod mulier, cuius praeter optimam sane con-€scientiam sexus quoque maiorem malis nostris pudorem praestare debebat, tacere non potest silentium meum. novo @1 €quin immo fabulosoque secum inpatientiae genere dissen-€tit: queritur de populo, quod loquatur, de patre, quod ta-€ceat, nec contenta confessione mariti nihil se dissimulare, €nihil scire reatus auctoritate testantis, mavult de silentio €meo facere secretum. orbitatis istud amentia sit an innocen-€tia, perditus dolor viderit; ipsius animus potest scire, quid €filius meus dixerit, quae me putat habere, quod dicam. €@@Fidem igitur vestram, iudices, ne vos orbitatis misera-€tione confundat sola mater, neve maximae calamitatis ibi €tantum putetis resedisse sensum, unde vos lacrimae gemi-€tusque conveniunt. mei magis debetis in uxoris conpara-€tione misereri, qui filium et perdidi et occidi: ego sum infe-€licior ex parentibus duobus, qui quicquid, iudices, ista con-€plorat, et patior et feci. felicem ignoratione conscientiam €matris, quae sufficit interrogare! maior me inpatientia, €maior urit adfectus. cur filium occiderim, indicare non pos-€sum, nec paenitet, quod occidi. €@@Infelix senectus, misera patientia, sic quoque quam multa €dicenda sunt! fuimus quondam, iudices, fuimus felicissimi €parentes, cum adhuc rudis unici nobis blandiretur infantia, €duravitque domus tota prosperitas, quamdiu pariter frue-€bamur, pariter dileximus, quamdiu civitas de nobis hoc so-€lum poterat loqui, filium nos habere formosum. ut vero in €eam adolevit aetatem, in qua corporalibus bonis iuventus €insolenter exultat, superbus atque adrogans in nullum vitae €genus, non in privatos, non in publicos actus florentem du-xit aetatem. dii inmortales, quantus qualisque circa iuve- @1 €nem rumor ingemuit! omnium maledictis succlamatus, om-€nium denotatione damnatus est, donec et ipse consensum €circa se publici doloris agnosceret. inde rarus in publico, et €tamquam patris occursus, tamquam civitatis ora vitaret. €non est leve concipere verbis, in quantam civitatis execra-€tionem, in quantam culpam iuvenis inciderit: dictus est oc-€cidere posse patrem, dictus est dignus, quem posset etiam €pater occidere. quid facerem, iudices, infelicissimus senex? €iamiam non evitabat fama nec patrem, iam meis auribus €nemo parcebat. interrogare non audebam, dissimulare non €poteram. fallitur, quisquis me putat quicquam fecisse consi-€lio: impetus ac temporis ipsius nescio quis ardor explicuit. €praeparari filio tormenta non possunt. €@@Est in miseris penatibus pars remota, seposita, profunda €tenebris, tristis accessu, omnibus apta flagitiis, et in qua €audeat facere facinus et pater. illo, fateor, dum me variae €cogitationes per totius domus spatia circumagunt, quantum €intellegere licuit, inprovisus adveni. et ille quidem ad con-€spectum meum tamquam deprehensus obstipuit refugitque €trepidus, puto, ne quaererem causam. inrumpo festinanter, €avide, sine liberto, sine servulo, sicut me deprehenderat €temporis illius fatum, manibus, ictibus et quaecumque ex €obviis dolor in telorum transtulerat usus, ultra vires senec-€tutis adgressus; ignes ex proximo raptos, verbera, quae ca-€sus obtulerat, non diviso dolore, non per partes nec per @1 €intervalla suspenso, sed semel, sed pariter invado, pars se-creti fuit, ut ipse torquerem. dii inmortales, quae contuma-€cia, quae fuit illa patientia, cum domi torqueretur a patre, €non invocare matrem! non repugnavit iuvenis, non oppo-€suit manus, nullum imploravit auxilium; mersis tantum €deiectisque luminibus, tamquam numquam flagella susti-€nuisset, tamquam meis torqueretur oculis, omnis ictus exce-€pit in faciem; verberibus, ignibus laudatos vultus, velut illis €irasceretur, opposuit. reddo testimonium novissimum pu-€dori: cum iam mori vellet, occisus est. €@@Laudo, iudices, patientiam matris: cum et ipsa semper €plurimum esset domi, et ab illo secreto fortasse non longe, €intervenire noluit, interpellare non ausa est. sed et manibus €meis gratulor, quod non propinquus aliquis, non amicus €inrupit; occidissem, quisquis me tunc ausus fuisset interro-€gare pro filio. sepelivi tamen lacera membra, funus indulsi, €ossa collegi. non iniecit uxor lectulo manum, non inter exe-€quias planctibus elisisque uberibus mihi fecit invidiam. €unde in hanc inpatientiam prorupit, exiluit? domi me nihil €interrogavit. €@@Possum iam, mater infelix, coram liberis ac parentibus, €possum audientibus diis hominibusque clamare: et ego €amavi filium meum, non osculis, non infirmitate, non lacri-€mis, sed viribus, dolore, patientia. unicum, quem, si acie €clausisset hostis, vicaria morte servassem, si subitum cinxis- @1 þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨“”ˆ™set incendium, extulissem relicta meorum parte mem-€brorum, eripui malignitati, abstuli famae. habeo, quod in-€putem tibi, natura, pietas: rem difficillimam feci, quod non €me potius occidi. @@Malae tractationis accusat. adeone, uxor, tibi parum vi-€deor dedisse poenarum post parricidium, ut labores, ne lu-€crifaciat pater, quod occidit filium suum? non pudet ergo, €si[2c]2 irasceris parricidae? quid tibi cum lege, quam propter €alios minores accepistis adfectus? querelas habet ista, non €gemitus, et matre seposita solam conplorat uxorem. €@@Rursus ad populum vocas miserum pudorem, materiam €novi rumoris accendis; perdidi ergo rationem secreti mei. €sic omnia feceram, ne quid aut quaeri posset aut dici. iam €vero quid inpudentius, quid indignius quam cum sibi de €liberis credunt licere tantundem, et aequum ius patris ac €matris esse contendunt, quasi nesciant nobis arbitrium vitae €necisque commissum! non est privilegium filium occidere, €cum fieri potest, nec quisquam tantum ideo fecit, quia lice-€ret. viscera unici lacerare suffeci; ignosce. si non potes, mihi €crede: nemo filium suum occidit odio; non erit tanti iuvenis €invisus. illud est in patribus usque ad parricidium terribile, €quod amant, quod succurrunt, quod sibi videntur aliter non €posse misereri. non est, quod vos ab aestimatione malorum €meorum mollior sexus abducat; maioris adfectus est filium €occidere quam vindicare. desine igitur me, mulier, fatigare @1 €interrogationibus tuis. ita tibi non videtur omnia respon-€dere pro filio, qui dicit 'occidi'? et licet comprimantur ex-€clamationes, ora claudantur, nihil negat, qui hoc fatetur. €atquin summorum facinorum ipsa inmanitas innocentia est. €filium pater non demens, non insanus occidi_hominem €extra sensus adfectusque positum, quisquis non miseretur! _occidi[t]. vides senem sanguine suo fluentem, laceratis €exustisque illis sanctioribus carioribusque visceribus super €exanimis unici corpus cruentis manibus iacentem; horre[o] €cadaver et velut corpora, quae caelestis exanimavit ignis, €adire propius time[o]. ad quaedam facinora sufficit clau-€dere oculos, vultus avertere, tacere, mirari et incredibilis €calamitates relinquere suis causis. miserere, ne quid am-€plius quaeras, ne quid interroges. dicturum me putas: €'parce saeculo, parce marito, parce patri'? tu vero parce illi, €qui occisus est. €@@Novum, iudices, uxoris in marito crimen audite: silen-€tium est, de quo queritur. solebat indignatio vestra convicia €nostra ferre non posse, et matronalis indignatio dicere vide-€batur: 'non parcis erga me, marite, verbis, nullam habet €nostri tuus sermo reverentiam; facile prorumpis in oppro- @1 €bria, facile quodlibet obicis, exclamas, et, dum nimium li-€bertati vocis indulges, potest populus aliquem de me facere €rumorem.' tu, mulier, obicis mihi rem, quae nulli umquam €crimini fuit, solam in nostris moribus innocentiam, vo-€ce[2m]2 repressam [taciturnitas]. vide, cur manus, cur verba €peccare videantur: illis infamamus, his torquemus, occidi-€mus. vis scire, quam non possis queri de silentio meo? feli-€cissima fueras, si idem fecissemus omnes. €@@Finge me paulisper sepositis silentii causis hoc tantum respondere: non prodo secretum. ex omnibus, iudices, qui-€bus humana pectora seriis gravibusque complentur adfecti-€bus, nullam difficiliorem quam silentii credo virtutem, €adeoque promptissimo sermone facile delinquimus, ut con-€stantiam tacendi neque in aliis ferre possimus. crimen hoc €in me mulier vocat, quod in priscis illis morum mentiumque €rectoribus fuit prima sapientia, quod quosdam totius vitae €pertulisse patientia[m] magis illa seria miratur antiquitas, €quam quod temporum vices, siderum cursus et profunda €naturae velut conscia ratione sanxerunt. quae, per fidem, @1 €inpotentia est effringere rigens sacra dissimulatione pectus, €evolvere animum, quem supra sua secreta compositum non €laetitia, non dolor, non necessitas, non fortuita laxaverint! €quisquis de tacente queritur, multo minus ferre poterit lo-€quentem. nec adeo coniugali societate cuncta miscentur, ut €nihil sibi adversus hanc concordiam proprium relinquat ani-€mus. est aliquis etiam a sanguine suo secretus adfectus ge-€nusque reverentiae, ut tacenda minime velis scire carissi-€mos, quaedam non possis verberibus, eculeis eruere, et ple-€rosque videas fortiter supra sua secreta morientis. agedum, €si videtur, utrumque sexum, omnem condicionem, omnem €scrutemur aetatem: nullum sine conscientia pectus, nulla €vita sine causis tacendi. si te interrogaret omnia maritus, €haberes aliquid et tu, quod non fatereris. et quanto silen-€tium gravius est in sene, verecundius in marito, sanctius in patre! pudeat nos, mulier, infirmitatis: vicit nos modo iuve-€nis ille constantia; mori voluit, ut taceremus. €@@Vides, mulier, quibus in[2ter]2pretationibus praestes tuum €dolorem? diceris ideo me interrogare, quia scias omnia me €potius pati malle quam loqui. quis enim in hac civitate non €novit taciturnitatis meae rigorem, quis ignorat, qua cuncta €soleam ferre patientia? ne occisurus quidem suspiria gemi-€tusque praemisi, nihil feci, unde erupturum quandoque per €orbitatem patris animum aut tu praescio timore sentires aut @1 €ipse periturus. hanc nunc me iactare constantiam putas, €quod nihil in publico, nihil in ullo mihi permisi proclamare €conventu? ego vero non sum questus de iuvene nec tibi, nec €captavi, ut illum mecum et mater odisset. frustra te putas €extorquere accusatione posse, quod mihi non ipsae cala-€mitates, non dolor, non meditatio orbitatis expressit. uras €licet, durabo, perferam. passus sum iam, quod erat diffici-€lius: occidi. €@@'Torsit,' inquit, 'filium meum.' breviter, iudices, ratio €reddatur: infamem; quid refert, an innocentem, si aliud €omnibus liquet? iuvenem cunctis pignoribus invisum, omni-€bus adfectibus gravem maligni fecere sermones. quid agi-€mus, anime, quemadmodum effugimus, evadimus? in tanta €infamia nihil facere credentis est. vis me circumire singulos, €reclamare populo, cum rumore rixari? tuae fortassis infir-€mitati conveniat negare; me tantum fortior adsertio unici €decet: eripiendus est non contentione verborum, sed ut ci-vitas stupeat, ut erubescat. torquere me filium putas? invi-€diam facio populo: videor mihi illis verberibus lacerare fa-€mam, illis ignibus increpare rumorem. quaestio de infami €filio unam ratione habet, ut probes innocentem. €@@Dii mala prohibeant, ut noveris illum dolorem, quo pot-€est torquere filium pater! nihil est infelicius homine, cui de €unico suo mors sola non sufficit. iuvenem, in cuius animo €perdiderant nomina nostra respectum, quem cotidie ne-€cesse habebamus excusare rumori, qui inter nos formosum @1 €malebat agere quam filium, verberibus ignibusque con-€sumpsi. vis scire, quanta tormentorum ratio fuerit? debuit €etiam tortus occidi. €@@Si tamen utique, mater, vis scire causas, breviter audi. €prospiciebam miser in grande quandoque facinus prorup-€turum, quod otio vitam, quod desidem domi perdebat aeta-€tem. non peregrinationibus excolere mentem, non experiri €militiam, non temptare maria, non rura colere, non admi-€nistrare rem publicam, non ducere volebat uxorem. praete-€rea traxerat ex frequentibus castigationibus taedium patris, €et in execrationem mei conscientia, quia non emendabatur, €exarserat. timebat occursus, non audebat adire conloquia; €oscula convictusque fugiebat. breviter perditissimae mentis €definienda mensura est: oderat me filius et timebat. €@@Filium igitur totius civitatis existimatione damnatum, €quem adhuc vivere mirabantur homines, torsisse me puta-€tis? ego vero occidi tarde, diu. quaestionem illud vocas? €poena, supplicium et malorum meorum exitus fuit. nulla €ratio est interrogandi hominem, cui non est fas nisi negare. quanta tamen mihi fuit et in quaestione moderatio! non €enim praecipiti raptus inpulsu exsilui repente, subito, nec €captus dolore caeco inpatientiae meae velox vulnus inflixi. €non potest non ratione occidi filius, cum ante torquetur. @1 €dedi moras, spatium, tempus indulsi. vides, quantam hinc €malignitatibus potuerim praestare materiam: si in illo se-þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨“˜Š‡creto gladio tantum, si vulneribus egissem, exitum fecerat €iuvenis deprehensi. €@@Non est igitur, mulier, quod mihi facias duplicatae que-€stionis invidiam, id est, quod torsi et occidi. sola est huius €necessitatis ratio de morte. illud est parricidium, filium tor-€quere victurum. putas iuvenem vivere potuisse, cui iam non €poterat nisi morte succurri? quem contra ma[2li]2gnos ser-€mones adserere coeperam, non reddidi rursus infamiae, ne-€que in oculos et ora vulgi de secreto patris emisi. providen-€tia[m] mea[m] tibi quoque, mater, ne in hunc interrogetur, €eripui. ille vero non fuit post tormenta laturus vitae pudo-€rem, ut interrogaretur a singulis, ut negaret. verum, mulier, €adfectibus tuis renuntiandum est: ad totius domus nostrae €pertinere innocentiam credidi, ne se ipse potius occideret. €@@Sentit, iudices, mulier ad ius querelae suae nec quod tor-€serim, nec quod occiderim pertinere, itaque quaerit, quid €mihi dixerit ille, de quo nescit, an dixerit. quid ais, mater €inpatiens? ita in morte filii tui nihil aliud ad te pertinet, €quam quid locutus sit, ita, si respondero, remittis parrici-€dium, tormenta non obicis? o inconsultam muliebrem sem- @1 €per amentiam! quid iuvenis in tormentis dixerit, tamquam €ignoret, interrogat; nihil comperisse non credit, tam-€quam sciat, quid dixerit! @@Fidem communis sanguinis, fidem communium ma-€lorum! ne parricidii me velis agitare secretum, ne calamita-€tibus nostris gravem facias innocentiam tuam! viderit, quid €meruerit, iuvenis ille; ego iam possum suprema revereri et €post exitum unici revertor in patrem. maior defunctis liberis €praestanda reverentia est, nec quicquam minus convenit €adfectibus patris, quam si insultare videatur occiso. in gra-€tiam me cum filio reduxit orbitas, iram nostram mors severa €conposuit. quin immo recogitanti mihi totum secreti illius €ordinem subit tacita miseratio. quantam ego debeam reve-€rentiam filio, quem potui torquere solus, quem potui solus €occidere! €@@Perseveras, cogis, instas? invicem te, mulier, interrogo, €cur, si tanto opere volebas scire, quid interrogarem, quid €ille loqueretur, non inruperis in quaestionem, quam nullis €ministris, nullis custodibus vallaverat pater. quanto melius, €mater, ipsum adisses, quanto fortius interrogasses una, €quanto tibi plura dixisset! quis te, mulier, adfectus abegit, €tenuit, exclusit? agnosco verecundiam tuam: timuisti, €credo, ne, si in illo secreto fuissemus omnes, occidisse fi-€lium diceretur et mater. €@@Instas tamen et miseri senis ora diducis? puta me hoc €solum dicere: ex maximi facinoris colluctatione veniens, €quid audierim, nondum scio; totus adhuc sum in parricidio €meo, et post mortem unici omnia, quibus laceratus, occisus @1 €est, in animum meum tormenta redierunt. est quidem diffi-€cile, ut aliquem pati pudorem parricida videatur, verumta-€men stupore[2m]2, amentia[2m]2; et in silentium orbitate de-€feci: ablata est mihi omnium verborum fides, omnis sermo-€nis auctoritas, nec habet causam loquendi, cui non potest credi. desine, mulier, interrogare; filium, quem occidit pa-€ter, nec absolvere nec accusare iam debet. €@@'Quid,' inquit, 'dixit, cum occideres?' miseram parricidii €innocentiam, quod hoc me non potestas, non magistratus, €non propinquus aliquis, non amicus, non ille semper loquax €populus ac malignus interrogat! quiescitis, tacetis; me infe-€licem, numquid scitis omnes? puta me, mulier, hoc tibi re-€spondere: non habent incredibilia vocem; quaedam maiora €sunt, quam ut illa capiat modus sermonis humani. tu vero €crede nihil aliud fuisse quam furorem, insanisse me puta. €videbam quae non fiebant, audiebam, quae nemo dicebat. €hoc solum non insanientis habui, quod tacebam. finge me €respondere: nihil dixit, nihil locutus est. non credis? atquin €multo minus creditura quid dixerit. €@@Accipe, mulier, brevem veramque rationem, cur in €quaestione iuvenis occisus est: torquebam nec interro-€gabam. si qua ad aures tuas ab illa quamvis remota domus €parte perlata vox est, meus gemitus fuit, meorum viscerum @1 €dolor. quaeris, cur nihil dixerit? quia non habuit. quod scire €vellem, quod audire deberem. nihil aliud quaestio illa cap-€tavit quam silentium, quod praestare vita non poterat. quis-€quis in tormentis occiditur, ideo tortus est, ut occideretur. €an tu quaestionem illam fuisse credis, qualis vernilibus cor-€poribus adhibetur? ideo enim eculeos movebam artifex €senex, ten[2d]2ebam fidiculas ratione saevitiae, ut leviter se-€dibus suis remota compago per singulos artus membra laxa-€ret. consumptus est spiritus silentio sui, et verbera ignesque €animum pariter vocemque cluserunt. videbatur mihi pre-€mere gemitus, tenere suspiria, et sic nihil dixit, tamquam torqueretur ab homine, qui sciret. miraris hanc in filio con-€tumaciam, in iuvene patientiam? patri torquenti non potest €aliter responderi, quam ut mori malit quam confiteri. €@@Quod sufficit igitur, interrogantibus respondeo, mulier: €occidi. fallitur, quisquis expectat, ut obiciamus illa commu-€nia. ego vero proclamo non luxuriosum, non amore mere-€tricis infamem; nihil ille delinquebat, quomodo liberi so-€lent. monstrum erat inenarrabile, quod nollem deprehen-€dere, quod ferre non possem. €@@Miratur aliquis, quod non abdicaverim, nec notissima ul-€tione patrum fuerim tantum expulisse contentus? tuus, mu-€lier, nefarius, tuus inconsultus non permisit adfectus. filium, €cui contra severitatem meam ignoscebas. quem mecum €odisse non poteras, secuta fuisses abdicatum. @1 €@@Finge iuvenem dixisse nescioquid; ego audire nihil potui. €non enim potestatis alicuius more consederam, nec tor-€quentibus aliis agebam iudicem pater. ego tunc cuncta et €passus sum pariter et feci. non vacabat aures praestare ver-€bis, excipere gemitus, aestimare singultus; avocavit me con-€tentio, dolor, orbitas, parricidium, omnia facta sunt festina-€tione praecipiti. idem patris adfectus est torquere, ut scias, €occidere, ut nescias. €@@'In meam,' inquit, 'infamiam taces.' ita nunc primum la-€boras, misera, de fama, et post unici mortem pertinere ad te €coepit, quid loquantur homines? scilicet filius inpensus est, €ut erubesceres, ut male audires. adeone hoc captanti non erat satis rem totam commisisse rumori? ego vero me fa-€mae tuae, mulier, opposui, et inter matrem filiumque me-€dius parricidium feci, unicum occidi, ne quid aliud loque-€rentur homines. alioquin si hoc capto, quod putas, quous-€que taceo, in quod tempus differo illam, quam me putas €premere, vocem? ecce reatus, iudicium, pronunti[2ati]2o: €ego tamen scire me nego. egregiam rationem malignitatis: €locuturus adversus uxorem feci, ne mihi crederetur! €@@Fateor igitur: nihil ad certum indubitatumque perduxi. €hoc est quin immo, propter quod ad mortem usque con-€tendi. non explicant tormenta quaestionem, quae occidunt. €@@'Quid,' inquit, 'dixit?' felicem te, misera, si nescis! 'quid €dixit?' ita non es contenta conscientia tua? non sufficit, €quod non habuit ille, quod negaret, quod fateretur? poscis @1 €verba quaestionis, cogis, extorques? testor, tu facis, ne pos-€sis negare, quod dixero. 'quid dixit?' parasse se parentibus €venenum? negas. proditionis agitasse sermones? negas. ty-€rannidis inisse consilium? negas, et quicquid dixero, nega-€bis. o bonae conscientiae incauta simplicitas! ita non times, €ne coactus loqui multa fingam, multa componam? si potes €scire, mulier, an mentiar, scis, quid dixerit. 'quid dixit?' €nihil. 'quid dixit?' omnia: maledixit saeculo, fecit tempori-€bus invidiam, detestatus est patrem, conviciatus est matri. €'quid dixit?' plus quam interrogabam. vicisti, mulier, obsti-€nationem meam; audi breve succinctumque responsum, €quid dixerit: quod quaeris, quod putas. @@O si quis in illam vos secreti nostri potuisset adhibere €praesentiam! vidissetis novum genus quaestionis. stabam €senex furiis monstrosae feritatis accinctus, manibus exertis, €hinc ignibus, hinc verberibus armatus. super ora, super ocu-€los iacentis adsistens clamabam: 'furiose, demens, tace!' et €ille velut exustis amputatisque, per quae dolor exit in verba, €fuit adtonitus, amens. quotiens admotis ignibus ad aliquam þ°°²ÿï°°³ÿï‚ÄåãìÍáéïòÿïƒÑõéîôÿ¨“˜ˆˆcorporis partem totum pectus inposuit! quotiens hiatu oris €avide flammas adversus exeuntia verba collegit! cum vero €iam totus calor verberibus expulsus viribus novissimi dolo-€ris erumperet, pertractis ab ima pectoris parte suspiriis bre-€vissime collecti spiritus, ille, quo redditur anima, singultus €fuit similis exclamaturo nescio quid, quod et tu fortassis €audires. occupavi, fateor, et advocatis, quas iam consump-€seram, viribus, manibus, telis totoque corpore pariter adni-€sus, antequam mentiretur, occidi. @1 €@@Misera temporis illius recordatio! deficientem in manibus €meis filium vidi, aspexi ora pallentia, frigidos anhelitus, in-€terrupta suspiria et animam magno silentio exeuntem. non €tamen tormenta laxavi, non subtraxi restinxique flammas. €miserere, mulier, ne quaeras amplius vocem huius adfectus. €filium, qui moriebatur, occidi, non perdidi tamen, non per-€didi unici mortem, fortuna, non perdidi: iam me non inter-€rogat nisi sola mater. consiste agedum, mulier, loco meo, et €in habitum paterni furoris accincta admove eculeos, fla-€gella, laminas; praedico, testor, aliter non possum loqui, €aliter mihi non potest credi. @@Quamquam, miserrime iuvenis_fas est enim iam tuos €alloqui manes_exprimere mihi vocem nullus poterit dolor. €quantum volet, laceret, vel occidat; vincere me tormenta €docuisti. si tamen fas est cogitationis memoria tractare €verba miserae quaestionis, cur me coram populo magis in-€terrogas? eamus, uxor, in illam desolatam domum, in illud €iam patris filiique secretum; ibi me interroga, ibi, ubi torsi, €ubi occidi, ubi adhuc forsitan filii tui vaga per maestos pe-€nates anima discurrit. porrigat aliquis imaginem iuvenis oc-€cisi, ponat in sinu matris illas vestes, quibus ipsa iuvenem €misera comebat. eamus ad tumulum, misceamus supra €busta lacrimas. ibi aut tacebimus pariter aut invicem confi-€tebimur. €@@Iamiam miser mori possum: explicui[t] te, sollicitudo, €pietas. non scribo tabulas, testamento suprema verba non €credo. et ego moriar in tormentis meis. illud tantum novissi- @1 €mis precibus a te, civitas, per liberos %ferre coniuges pa-€terne% a te, uxor, per occisi iuvenis umbram peto, a te, €mater, ne quid amplius quaeras %tu famam ne dicas%. @1 ðþ