°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¿ôÿ@@@@{1DE ARCHITECTURA}1 ±¯ôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ¯ðòÿ@@Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar, im-€perio potiretur orbis terrarum invictaque virtute cunctis €hostibus stratis triumpho victoriaque tua cives gloriarentur €et gentes omnes subactae tuum spectarent nutum populus-€que Romanus et senatus liberatus timore amplissimis tuis €cogitationibus consiliisque gubernaretur, non audebam, €tantis occupationibus, de architectura scripta et magnis €cogitationibus explicata edere, metuens, ne non apto tem-pore interpellans subirem tui animi offensionem. cum vero €attenderem te non solum de vita communi omnium curam €publicaeque rei constitutione habere sed etiam de oppor-€tunitate publicorum aedificiorum, ut civitas per te non €solum provinciis esset aucta, verum etiam ut maiestas €imperii publicorum aedificiorum egregias haberet auctori-€tates, non putavi praetermittendum, quin primo quoque €tempore de his rebus ea tibi ederem, ideo quod primum €parenti tuo [de eo] fueram notus et eius virtutis studiosus. €cum autem concilium caelestium in sedibus inmortalitatis €eum dedicavisset et imperium parentis in tuam potestatem €transtulisset, idem studium meum in eius memoria per-€manens in te contulit favorem. itaque cum M. Aurelio €et P. Minidio et Gn. Cornelio ad apparationem ballistarum €et scorpionum reliquorumque tormentorum refectionem €fui praesto et cum eis commoda accepi, quae, cum primo @1 €mihi tribuisti recognitionem, per sororis commendationem servasti. cum ergo eo beneficio essem obligatus, ut ad €exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi €scribere coepi, quod animadverti multa te aedificavisse €et nunc aedificare, reliquo quoque tempore et publicorum et €privatorum aedificiorum, pro amplitudine rerum gestarum €ut posteris memoriae traderentur, curam habiturum. con-€scripsi praescriptiones terminatas, ut eas attendens et ante €facta et futura qualia sint opera per te posses nota habere; €namque his voluminibus aperui omnes disciplinae rationes. ¡@Architecti est scientia pluribus disciplinis et variis €eruditionibus ornata, cuius iudicio probantur omnia quae €ab ceteris artibus perficiuntur opera. ea nascitur ex fa-€brica et ratiocinatione. fabrica est continuata ac trita €usus meditatio, quae manibus perficit[ur] e materia cuius-€cumque generis opus [est] ad propositum deformationis. €ratiocinatio autem est, quae res fabricatas sollertiae ac €rationis pro demonstrare atque explicare potest. itaque architecti, qui sine litteris contenderant, ut manibus €essent exercitati, non potuerunt efficere, ut haberent pro €laboribus auctoritatem; qui autem ratiocinationibus et €litteris solis confisi fuerunt, umbram non rem persecuti €videntur. at qui utrumque perdidicerunt, uti omnibus €armis ornati citius cum auctoritate, quod fuit propositum, sunt adsecuti. cum in omnibus enim rebus, tum maxime €etiam in architectura haec duo insunt: quod significatur €et quod significat. significatur proposita res, de qua dici-€tur; hanc autem significat demonstratio rationibus doctri-€narum explicata. quare videtur utraque parte exercitatus €esse debere, qui se architectum profiteatur. itaque eum €etiam ingeniosum oportet esse et ad disciplinam docilem; €neque enim ingenium sine disciplina aut disciplina sine @1 €ingenio perfectum artificem potest efficere. et ut litte-€ratus sit, peritus graphidos, eruditus geometria, historias €complures noverit, philosophos diligenter audierit, musi-€cam scierit, medicinae non sit ignarus, responsa iuris-€consultorum noverit, astrologiam caelique rationes cogni-€tas habeat. @@Quae cur ita sint, haec sunt causae. litteras architectum €scire oportet, uti commentariis memoriam firmiorem effi-€cere possit. deinde graphidis scientiam habere, quo facilius €exemplaribus pictis quam velit operis speciem deformare €valeat. geometria autem plura praesidia praestat archi-€tecturae; et primum ex euthygrammis circini tradit usum €[2regulaeque]2, e quo maxime facilius aedificiorum in areis €expediuntur descriptiones normarumque et librationum €et linearum directiones. item per opticen in aedificiis ab €certis regionibus caeli lumina recte ducuntur. per arith-€meticen vero sumptus aedificiorum consummantur, men-€surarum rationes explicantur, difficilesque symmetriarum €quaestiones geometricis rationibus et methodis inveniuntur. historias autem plures novisse oportet, quod multa orna-€menta saepe in operibus architecti designant, de quibus €argumenti rationem, cur fecerint, quaerentibus reddere €debent. quemadmodum si quis statuas marmoreas muli-€ebres stolatas, quae caryatides dicuntur, pro columnis in €opere statuerit et insuper mutulos et coronas conlocaverit, €percontantibus ita reddet rationem. Carya, civitas Pelo-€ponnensis, cum Persis hostibus contra Graeciam consensit. €postea Graeci per victoriam gloriose bello liberati com-€muni consilio Caryatibus bellum indixerunt. itaque oppido €capto, viris interfectis, civitate deflagrata matronas eorum €in servitutem abduxerunt, nec sunt passi stolas neque @1 €ornatus matronales deponere, non uti una triumpho duce-€rentur, sed aeterna, servitutis exemplo gravi contumelia €pressae poenas pendere viderentur pro civitate. ideo qui €tunc architecti fuerunt aedificiis publicis designaverunt €earum imagines oneri ferendo conlocatas, ut etiam posteris [nota] poena peccati Caryatium memoriae traderetur. non €minus Lacones, Pausania Agesilae filio duce, Plataico €proelio pauca manu infinitum numerum exercitus Per-€sarum cum superavissent, acto cum gloria triumpho spo-€liorum et praedae, porticum Persicam ex manubiis, laudis €et virtutis civium indicem, victoriae posteris pro tro-€paeo constituerunt. ibique captivorum simulacra bar-€barico vestis ornatu, superbia meritis contumeliis punita, €sustinentia tectum conlocaverunt, uti et hostes horrescerent €timore eorum fortitudinis effectus, et cives id exemplum €virtutis aspicientes gloria erecti ad defendendam liber-€tatem essent parati. itaque ex eo multi statuas Persicas €sustinentes epistylia et ornamenta eorum conlocaverunt, €et ita ex eo argumento varietates egregias auxerunt operi-€bus. item sunt aliae eiusdem generis historiae, quarum notitiam architectos tenere oporteat. philosophia vero €perficit architectum animo magno et uti non sit adrogans, €sed potius facilis, aequus et fidelis, sine avaritia, quod est €maximum; nullum enim opus vere sine fide et castitate €fieri potest; ne sit cupidus neque in muneribus accipiendis €habeat animum occupatum, sed cum gravitate suam tuea-€tur dignitatem bonam famam habendo; et haec enim €philosophia praescribit. praeterea de rerum natura, quae €graece $FUSIOLOGIA& dicitur, philosophia explicat. quam ne-€cesse est studiosius novisse, quod habet multas et varias €naturales quaestiones. ut etiam in aquarum ductionibus. €incursibus enim et circumitionibus et librata planitie ex- @1 €pressionibus spiritus naturales aliter atque aliter fiunt, €quorum offensionibus mederi nemo poterit, nisi qui ex €philosophia principia rerum naturae noverit. item qui €Ctesibii aut Archimedis et ceterorum, qui eiusdem generis €praecepta conscripserunt, leget, sentire non poterit, nisi his rebus a philosophis erit institutus. musicen autem sciat €oportet, uti canonicam rationem et mathematicam notam €habeat, praeterea ballistarum, catapultarum, scorpionum €temperaturas possit recte facere. in capitulis enim dextra €ac sinistra sunt foramina hemitoniorum, per quae tendun-€tur suculis et vectibus e nervo torti funes, qui non prae-€cluduntur nec praeligantur, nisi sonitus ad artificis aures €certos et aequales fecerint. bracchia enim, quae in eas €tentiones includuntur, cum extenduntur, aequaliter et €pariter utraque plagam mittere debent; quodsi non homo-tona fuerint, inpedient directam telorum missionem. item €theatris vasa aerea, quae in cellis sub gradibus mathe-€matica ratione conlocantur sonitu=m ex discrimine, quae €Graeci $HXEIA& appellant, ad symphonias musicas sive con-€centus componuntur divisa in circinatione diatessaron €et diapente et [2diapason ad]2 disdiapason, uti vox scaenici, €sonitu conveniens in dispositionibus tactu cum offenderit, þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ±˜‰ˆˆaucta cum incremento clarior et suavior ad spectatorum €perveniat aures. hydraulicas quoque machinas et cetera, €quae sunt similia his organis, sine musicis rationibus efficere nemo poterit. disciplinam vero medicinae novisse €oportet propter inclinationem caeli, quae Graeci $KLIMATA €dicunt, et aeris et locorum, qui sunt salubres aut pesti-€lentes, aquarumque usus; sine his enim rationibus nulla €salubris habitatio fieri potest. iura quoque nota habeat @1 €oportet, ea quae necessaria sunt aedificiis [2locis]2 com-€munibus parietum ad ambitum, stillicidiorum et cloaca-€rum, luminum, item aquarum ductiones et cetera, quae €eiusmodi sunt. nota oportet sint architectis, uti ante €caveant quam instituant aedificia, ne controversiae factis €operibus patribus familiarum relinquantur, et ut legibus €scribendis prudentia cavere possit et locatori et conduc-€tori; namque si lex perite fuerit scripta, erit ut sine cap-€tione uterque ab utroque liberetur. ex astrologia autem €cognoscitur oriens, occidens, meridies, septentrio, etiam €caeli ratio, aequinoctium, solstitium, astrorum cursus; €quorum notitiam si quis non habuerit, horologiorum ratio-€nem omnino scire non poterit. @@Cum ergo tanta haec disciplina sit, condecorata et abun-€dans eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse [2se]2 €iuste repente profiteri architectos, nisi qui ab aetate €puerili his gradibus disciplinarum scandendo scientia ple-€rarumque litterarum et artium nutriti pervenerint ad sum-mum templum architecturae. at fortasse mirum videbitur €inperitis, hominis posse naturam tantum numerum doctri-€narum perdiscere et memoria continere. cum autem anim-€adverterint omnes disciplinas inter se coniunctionem €rerum et communicationem habere, fieri posse faciliter €credent; encyclios enim disciplina uti corpus unum ex his €membris est composita. itaque qui a teneris aetatibus €eruditionibus variis instruuntur, omnibus litteris agno-€scunt easdem notas communicationemque omnium discipli-€narum, et ea re facilius omnia cognoscunt. ideoque de €veteribus architectis Pytheos, qui Prieni aedem Minervae €nobiliter est architectatus, ait in suis commentariis archi-€tectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere posse @1 €facere, quam qui singulas res suis industriis et exercitationi-€bus ad summam claritatem perduxerunt. id autem re non expeditur. non enim debet nec potest esse architectus €grammaticus, uti fuerat Aristarchus, sed non agrammatus, €nec musicus ut Aristoxenus, sed non amusos, nec pictor €ut Apelles, sed graphidos non inperitus, nec plastes quem-€admodum Myron seu Polyclitus, sed rationis plasticae €non ignarus, nec denuo medicus ut Hippocrates, sed non €aniatrologetus, nec in ceteris doctrinis singulariter ex-€cellens, sed in i=s non inperitus. non enim in tantis rerum €varietatibus elegantias singulares quisquam consequi pot-€est, quod earum ratiocinationes cognoscere et percipere vix cadit in potestatem. nec tamen non tantum architecti €non possunt in omnibus rebus habere summum effectum, €sed etiam ipsi, qui privatim proprietates tenent artium, €non efficiunt, ut habeant omnes summum laudis princi-€patum. ergo si in singulis doctrinis singuli artifices neque €omnes sed pauci aevo perpetuo nobilitatem vix sunt con-€secuti, quemadmodum potest architectus, qui pluribus ar-€tibus debet esse peritus, non id ipsum mirum et magnum €facere, ne quid ex his indigeat, sed etiam ut omnes artifices €superet, qui singulis doctrinis adsiduitatem cum industria summa praestiterunt? igitur in hac re Pytheos errasse €videtur, quod non animadvertit ex duabus rebus singulas €artes esse compositas, ex opere et eius ratiocinatione, ex €his autem unum proprium esse eorum, qui singulis rebus €sunt exercitati, id est operis effectus, alterum commune €cum omnibus doctis, id est rationem, uti medicis et musicis €et de venarum rythmo et pedum [motus]; at si vulnus €mederi aut aegrum eripere de periculo oportuerit, non @1 €accedet musicus, sed id opus proprium erit medici; item €in organo non medicus sed musicus modulabitur, ut aures suavem cantionibus recipiant iucunditatem. similiter cum €astrologis et musicis est disputatio communis de sympathia €stellarum et symphoniarum in quadratis et trigonis dia-€tessaron et diapente, a geometris [divisus] qui graece €$LOGOS ORIKOS& appellatur; ceterisque omnibus doctrinis €multae res vel omnes communes sunt dumtaxat ad dis-€putandum. operum vero ingressus, qui manu aut tracta-€tionibus ad elegantiam perducuntur, ipsorum sunt, qui €proprie una arte ad faciendum sunt instituti. ergo satis €abunde videtur fecisse, qui ex singulis doctrinis partes et €rationes earum mediocriter habet notas, eas quae necessariae €sunt ad architecturam, uti, si quid de his rebus et artibus iudicare et probare opus fuerit, ne deficiatur. quibus vero €natura tantum tribuit sollertiae, acuminis, memoriae, ut €possint geometriam, astrologiam, musicen ceterasque disci-€plinas penitus habere notas, praetereunt officia architec-€torum et efficiuntur mathematici. itaque faciliter contra €eas disciplinas disputare possunt, quod pluribus telis di-€sciplinarum sunt armati. hi autem inveniuntur raro, ut €aliquando fuerunt Aristarchus Samius, Philolaus et Archy-€tas Tarentini, Apollonius Pergaeus, Eratosthenes Cyrenaeus, €Archimedes et Scopinas ab Syracusis, qui multas res [2me-€chanicas,]2 organicas, gnomonicas numero naturalibusque €rationibus inventas atque explicatas posteris reliquerunt. @@Cum ergo talia ingenia ab naturali sollertia non passim €cunctis gentibus sed paucis viris habere concedatur, offi-€cium vero architecti omnibus eruditionibus debeat esse €exercitatum, et ratio propter amplitudinem rei permittat €non iuxta necessitatem summas sed etiam mediocres scien- @1 €tias habere disciplinarum, peto, Caesar, et a te et ab i=s, €qui ea volumina sunt lecturi, ut, si quid parum ad regulam €artis grammaticae fuerit explicatum, ignoscatur. namque €non uti summus philosophus nec rhetor disertus nec gram-€maticus summis rationibus artis exercitatus, sed ut archi-€tectus his litteris imbutus haec nisus sum scribere. de €artis vero potestate quaeque insunt in ea ratiocinationes €polliceor, uti spero, his voluminibus non modo aedificantibus €sed etiam omnibus sapientibus cum maxima auctoritate €me sine dubio praestaturum.  @@Architectura autem constat ex ordinatione, quae graece €$TACIS& dicitur, et ex dispositione, hanc autem Graeci $DIA-€$QESIN& vocitant, et eurythmia et symmetria et decore et €distributione, quae graece $OIKONOMIA& dicitur. @@Ordinatio est [modica] membrorum operis [commoditas] €separatim universeque proportionis ad symmetriam com-€paratio. haec componitur ex quantitate, quae graece €$POSOTHS& dicitur. quantitas autem est modulorum ex ipsius €operis e singulisque membrorum partibus sumptio uni-€versi operis conveniens effectui. €@@Dispositio autem est rerum apta conlocatio elegansque €compositionibus effectus operis cum qualitate. species dis-€positionis, quae graece dicuntur $IDEAI&, sunt hae: ichno-€graphia, orthographia, scaenographia. ichnographia est €circini regulaeque modice continens usus, e qua capiun-€tur formarum in solis arearum descriptiones. ortho-€graphia autem est erecta frontis imago modiceque picta €rationibus operis futuri figura. item scaenographia est €frontis et laterum abscedentium adumbratio ad circini- @1 €que centrum omnium linearum responsus. hae nascuntur €ex cogitatione et inventione. cogitatio est cura studii €plena et industriae vigilantiaeque effectus propositi cum €voluptate. inventio autem est quaestionum obscurarum €explicatio ratioque novae rei vigore mobili reperta. hae €sunt terminationes dispositionum. @@Eurythmia est venusta species commodusque in com-€positionibus membrorum aspectus. haec efficitur, cum mem-€bra operis convenientis sunt altitudinis ad latitudinem, la-€titudinis ad longitudinem, et ad summam omnia respondent €suae symmetriae. @@Item symmetria est ex ipsius operis membris conveniens €consensus ex partibusque separatis ad universae figurae €speciem ratae partis responsus. uti in hominis corpore e €cubito, pede, palmo, digito ceterisque particulis symmetros þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ±¢”…est eurythmiae qualitas, sic est in operum perfectionibus. €et primum in aedibus sacris aut e columnarum crassitudi-€nibus aut triglypho aut etiam embatere, ballista e fora-€mine [2capituli]2, quod Graeci $PERITRHTON& vocitant, navibus €interscalmio, quae $DIPHXUAIA& dicitur, item ceterorum operum €e membris invenitur symmetriarum ratiocinatio. @@Decor autem est emendatus operis aspectus probatis €rebus compositi cum auctoritate. is perficitur statione, €quod graece $QEMATISMWI& dicitur, seu consuetudine aut €natura. statione, cum Iovi Fulguri et Caelo et Soli et €Lunae aedificia sub divo hypaethraque constituentur; ho-€rum enim deorum et species et effectus in aperto mundo €atque lucenti praesentes videmus. Minervae et Marti et €Herculi aedes doricae fient; his enim diis propter virtutem €sine deliciis aedificia constitui decet. Veneri, Florae, Pro- @1 €serpinae, fontium nymphis corinthio genere constitutae €aptas videbuntur habere proprietates, quod his diis propter €teneritatem graciliora et florida foliisque et volutis ornata €opera facta augere videbuntur iustum decorem. Iunoni, €Dianae, Libero Patri ceterisque diis, qui eadem sunt simi-€litudine, si aedes ionicae construentur, habita erit ratio €mediocritatis, quod et ab severo more doricorum et ab €teneritate corinthiorum temperabitur earum institutio pro-prietatis. ad consuetudinem autem decor sic exprimitur, €cum aedificiis interioribus magnificis item vestibula con-€venientia et elegantia erunt facta. si enim interiora pro-€spectus habuerint elegantes, aditus autem humiles et inho-€nestos, non erunt cum decore. item si doricis epistyliis in €coronis denticuli sculpentur aut in pulvinatis columnis ex €ionicis epistyliis [capitulis] exprimentur triglyphi, translatis €ex alia ratione proprietatibus in aliud genus operis offende-€tur aspectus aliis ante ordinis consuetudinibus institutus. naturalis autem decor sic erit, si primum omnibus templis €saluberrimae regiones aquarumque fontes in i=s locis idonei €eligentur, in quibus fana constituantur, deinde maxime €Aesculapio, Saluti, ut eorum deorum, quorum plurimi me-€dicinis aegri curari videntur. cum enim ex pestilenti in €salubrem locum corpora aegra translata fuerint et e fon-€tibus salubribus aquarum usus subministrabuntur, celerius €convalescent. ita efficietur, uti ex natura loci maiores €auctasque cum dignitate divinitas excipiat opiniones. item €naturae decor erit, si cubiculis et bybliothecis ab oriente €lumina capiuntur, balneis et hibernaculis ab occidente hi-€berno, pinacothecis et quibus certis luminibus opus est €partibus, a septentrione, quod ea caeli regio neque ex- @1 €claratur neque obscuratur solis cursu sed est certa in-€mutabilis die perpetuo. @@Distributio autem est copiarum locique commoda dis-€pensatio parcaque in operibus sumptus ratione temperatio. €haec ita observabitur, si primum architectus ea non quae-€ret, quae non poterunt inveniri aut parari nisi magno. €namque non omnibus locis harenae fossiciae nec caemen-€torum nec abietis nec sappinorum nec marmoris copia est, €sed aliud alio loco nascitur, quorum comportationes diffi-€ciles sunt et sumptuosae. utendum autem est, ubi non est €harena fossicia, fluviatica aut marina lota; inopiae quoque €abietis aut sappinorum vitabuntur utendo cupresso, populo, ulmo, pinu; reliquaque his similiter erunt explicanda. alter €gradus erit distributionis, cum ad usum patrum familiarum €et ad pecuniae copiam aut ad eloquentiae dignitatem aedi-€ficia apte disponentur. namque aliter urbanas domos opor-€tere constitui videtur, aliter quibus ex possessionibus rusti-€cis influunt fructus; non item feneratoribus, aliter beatis €et delicatis; potentibus vero, quorum cogitationibus res-€publica gubernatur, ad usum conlocabuntur; et omnino €faciendae sunt aptae omnibus personis aedificiorum dis-€tributiones.  @@Partes ipsius architecturae sunt tres: aedificatio, gno-€monice, machinatio. aedificatio autem divisa est bipertito, €e quibus una est moenium et communium operum in pu-€blicis locis conlocatio, altera est privatorum aedificiorum €explicatio. publicorum autem distributiones sunt tres, e €quibus est una defensionis, altera religionis, tertia oppor-€tunitatis. defensionis est murorum turriumque et portarum €ratio ad hostium impetus perpetuo repellendos excogitata, €religionis deorum inmortalium fanorum aediumque sacra-€rum conlocatio, opportunitatis communium locorum ad €usum publicum dispositio, uti portus, fora, porticus, @1 €balinea, theatra, ambulationes ceteraque, quae isdem ratio-€nibus in publicis locis designantur. @@Haec autem ita fieri debent, ut habeatur ratio firmi-€tatis, utilitatis, venustatis. firmitatis erit habita ratio, cum €fuerit fundamentorum ad solidum depressio, quaque e ma-€teria, copiarum sine avaritia diligens electio; utilitatis €autem, [2cum fuerit]2 emendata et sine inpeditione usus loco-€rum dispositio et ad regiones sui cuiusque generis apta €et commoda distributio; venustatis vero, cum fuerit operis €species grata et elegans membrorumque commensus iustas €habeat symmetriarum ratiocinationes.  @@In ipsis vero moenibus ea erunt principia. primum elec-€tio loci saluberrimi. is autem erit excelsus et non nebu-€losus, non pruinosus regionesque caeli spectans neque €aestuosas neque frigidas sed temperatas, deinde si vitabi-€tur palustris vicinitas. cum enim aurae matutinae cum €sole oriente ad oppidum pervenient et his ortae nebulae €adiungentur spiritusque bestiarum palustrium venenatos €cum nebula mixtos in habitatorum corpora flatu spargent, €efficient locum pestilentem. item si secundum mare erunt €moenia spectabuntque ad meridiem aut occidentem, non €erunt salubria, quod per aestatem caelum meridianum sole €exoriente calescit, meridie ardet; item quod spectat ad €occidentem, sole exorto tepescit, meridie calet, vespere fervet. igitur mutationibus caloris et refrigerationis cor-€pora, quae in his locis sunt, vitiantur. hoc autem licet €animadvertere etiam ex i=s, quae non sunt animalia. in €cellis enim vinariis tectis lumina nemo capit a meridie €nec ab occidente, sed a septentrione, quod ea regio nullo €tempore mutationes recipit sed est firma perpetuo et in-€mutabilis. ideo etiam ea granaria, quae ad solis cursum @1 €spectant, bonitatem cito mutant, obsoniaque et poma, quae €non in ea parte caeli ponuntur, quae est aversa a solis cursu, non diu servantur. nam semper calor cum excoquit €e rebus firmitatem et vaporibus fervidis eripit exsugendo €naturales virtutes, dissolvit eas et fervore mollescentes €efficit inbecillas. ut etiam in ferro animadvertimus, quod, €quamvis natura sit durum, in fornacibus ab ignis vapore €percalefactum ita mollescit, uti in omne genus formae fa-€ciliter fabricetur; et idem, cum molle et candens refrigere-€tur tinctum frigida, redurescit et restituitur in antiquam proprietatem. licet etiam considerare haec ita esse ex eo, €quod aestate non solum in pestilentibus locis sed etiam €in salubribus omnia corpora calore fiant inbecilla, et per €hiemem etiam quae pestilentissimae sint regiones effici-€antur salubres, ideo quod a refrigerationibus solidantur. €non minus etiam quae ab frigidis regionibus corpora tra-€ducuntur in calidas, non possunt durare sed dissolvuntur; €quae autem ex calidis locis sub septentrionum regiones €frigidas, non modo non laborant inmutatione loci valetu-dinibus sed etiam confirmantur. quare cavendum esse €videtur in moenibus conlocandis ab i=s regionibus, quae €caloribus flatus ad corpora hominum possunt spargere. €namque [2e]2 principiis, quae Graeci $STOIXEIA& appellant, ut €omnia, corpora sunt composita, id est e calore et umore, €terreno et aere, et ita mixtionibus naturali temperatura €figurantur omnium animalium in mundo generatim qua-litates. ergo in quibus[2vis]2 corporibus cum exsuperat e €principiis calor, tunc interficit dissolvitque cetera fervore. €haec autem vitia efficit fervidum ab certis partibus cae-€lum, cum insidit in apertas venas plus quam patitur e €mixtionibus naturali temperatura corpus. item si umor €occupavit corporum venas inparesque eas fecit, cetera @1 €principia liquido corrupta diluuntur, et dissolvuntur com-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ±¤–ˆˆpositionibus virtutes. item haec e refrigerationibus umo-€ris ventorum et aurarum infunduntur vitia corporibus. €non minus aeris etiamque terreni in corpore naturalis com-€positio augendo aut minuendo infirmat cetera, principia €terrena cibi plenitate, aer gravitate caeli. @@Sed si qui voluerit diligentius haec sensu percipere, €animadvertat attendatque naturas avium et piscium et €terrestrium animalium, et ita considerabit discrimina tem-€peraturae. aliam enim mixtionem habet genus avium, aliam €piscium, longe aliter terrestrium natura. volucres minus €habent terreni, minus umoris, caloris temperate, aeris €multum; igitur levioribus principiis compositae facilius in €aeris impetum nituntur. aquatiles autem piscium naturae, €quod temperatae sunt a calido plurimumque ex aeris et €terreni [2principiis]2 sunt compositae, sed umoris habent €oppido quam paulum, quo minus habent e principiis umo-€ris in corpore, facilius in umore perdurant; itaque cum ad €terram perducuntur, animam cum aqua relinquunt. item €terrestria, quod e principiis ab aere caloreque sunt tem-€perata minusque habent terreni plurimumque umoris, quod €abundant umidae partes, non diu possunt in aqua vitam tueri. ergo si haec ita videntur, quemadmodum proposui-€mus, et e principiis animalium corpora composita sensu €percipimus et e superationibus aut defectionibus ea la-€borare dissolvique iudicamus, non dubitamus, quin dili-€gentius quaeri oporteat, uti temperatissimas caeli regiones €eligamus, cum quaerenda fuerit in moenium conlocationi-bus salubritas. itaque etiam atque etiam veterem revo-€candam censeo rationem. maiores enim pecoribus immo-€latis, quae pascebantur in i=s locis, quibus aut oppida aut €castra stativa constituebantur, inspiciebant iocinera, et si €erant livida et vitiosa primo, alia immolabant dubitantes, @1 €utrum morbo an pabuli vitio laesa essent. cum pluribus €experti erant et probaverant integram et solidam naturam €iocinerum ex aqua et pabulo, ibi constituebant munitiones; €si autem vitiosa inveniebant, iudicio transferebant item €humanis corporibus pestilentem futuram nascentem in his €locis aquae cibique copiam, et ita transmigrabant et muta-bant regiones quaerentes omnibus rebus salubritatem. hoc €autem fieri, uti pabulo ciboque salubres proprietates ter-€rae videantur, licet animadvertere et cognoscere ex agris €Cretensium, qui sunt circa Pothereum flumen, quod est €Cretae inter duas civitates Gnoson et Gortynam. dextra €enim et sinistra eius fluminis pascuntur pecora; sed ex his €quae pascuntur proxime Gnoson si * * * quae autem €ex altera parte proxime Gortynam, non habent apparentem €splenem. unde etiam medici quaerentes de ea re invenerunt €in his locis herbam, quam pecora rodendo inminuerunt €lienes. ita eam herbam colligendo curant lienosos hoc €medicamento, quod etiam Cretenses $ASPLHNON& vocitant. €ex eo licet scire cibo atque aqua proprietates locorum €naturaliter pestilentes aut salubres esse. @@Item si in paludibus moenia constituta erunt, quae pa-€ludes secundum mare fuerint, spectabuntque ad septen-€trionem aut inter septentrionem et orientem, eaeque €paludes excelsiores fuerint quam litus marinum, ratione €videbuntur esse constituta. fossis enim ductis fit aquae €exitus ad litus, et mare tempestatibus actum in paludes €redundantia motionibus concitata marisque mixtionibus €non patitur bestiarum palustrium genera ibi nasci, quae-€que de superioribus locis natando proxime litus perveniunt, €inconsueta salsitudine necantur. exemplar autem huius rei €Gallicae paludes possunt esse, quae circum[2cingunt]2 Alti- @1 €num, Ravennam, Aquileiam, aliaque quae in eiusmodi lo-€cis municipia sunt proxima paludibus, quod his rationibus habent incredibilem salubritatem. quibus autem insiden-€tes sunt paludes et non habent exitus profluentes neque €per flumina neque per fossas, uti Pomptinae, stando pute-€scunt et umores graves et pestilentes in i=s locis emit-€tunt. item in Apulia oppidum Salpia vetus, quod Dio-€medes ab Troia rediens constituit sive, quemadmodum €nonnulli scripserunt, Elpias Rhodius, in eiusmodi locis fu-€erat conlocatum, ex quo incolae quotannis aegrotando labo-€rantes aliquando pervenerunt ad M. Hostilium ab eoque €publice petentes impetraverunt, ut is idoneum locum ad €moenia transferenda conquireret eligeretque. tunc is mo-€ratus non est, sed statim rationibus doctissime quaesitis €secundum mare mercatus est possessionem loco salubri €ab senatuque populoque Romano peti=t, ut liceret trans-€ferre oppidum, constituitque moenia et areas divisit num-€moque sestertio singulis municipibus mancipio dedit. his €confectis lacum aperuit in mare et portum e lacu muni-€cipio perfecit. itaque nunc Salpini quattuor milia passus €progressi ab oppido veteri habitant in salubri loco.  @@Cum ergo his rationibus [erit] salubritatis [moenium €conlocandorum explicatio] regiones[que] electae fuerint €fructibus ad alendam civitatem copiosae, et viarum €munitiones aut opportunitates fluminum seu per portus €marinae subvectionis habuerit ad moenia comportationes €expeditas, tunc turrium murorumque fundamenta sic sunt €facienda, uti fodiantur, si queat inveniri, ad solidum et in €solido, quantum ex amplitudine operis pro ratione videa-€tur, crassitudine ampliore quam parietum, qui supra ter- @1 €ram sunt futuri, et ea impleantur quam solidissima struc-tura. item turres sunt proiciendae in exteriorem partem, €uti, cum ad murum hostis impetu velit adpropinquare, a €turribus dextra ac sinistra lateribus apertis telis vulnerentur. €curandumque maxime videtur, ut non facilis aditus sit ad €oppugnandum murum, sed ita circumdandum ad loca prae-€cipitia et excogitandum, uti portarum itinera non sint €directa sed scaeva. namque cum ita factum fuerit, tum €dextrum latus accedentibus, quod scuto non erit tectum, €proximum erit muro. conlocanda autem oppida sunt non €quadrata nec procurrentibus angulis sed circinationibus, €uti hostis ex pluribus locis conspiciatur. in quibus enim €anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod angulus magis hostem tuetur quam civem. crassitudinem autem €muri ita faciendam censeo, uti armati homines supra obviam €venientes alius alium sine inpeditione praeterire possint, €dum in crassitudine perpetuae taleae oleagineae ustilatae €quam creberrime instruantur, uti utraeque muri frontes €inter se, quemadmodum fibulis, his taleis conligatae aeter-€nam habeant firmitatem; namque ei materiae nec caries €nec tempestates nec vetustas potest nocere, sed ea et in €terra obruta et in aqua conlocata permanet sine vitiis €utilis sempiterno. itaque non solum in muro sed etiam €in substructionibus quique parietes murali crassitudine €erunt faciundi, hac ratione religati non cito vitiabuntur. intervalla autem turrium ita sunt facienda, ut ne longius €sit alia ab alia sagittae missionis, uti, si qua oppugnetur, €tum a turribus, quae erunt dextra sinistra, scorpionibus €reliquisque telorum missionibus hostes reiciantur. etiam-€que contra interiores [2partes]2 turrium dividendus est murus €intervallis tam magnis, quam erunt turres, ut itinera sint @1 €interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro €fixa; hostis enim si quam partem muri occupaverit, qui €repugnabunt rescindent et, si celeriter administraverint, €non patientur reliquas partes turrium murique hostem penetrare, nisi se voluerit praecipitare. turres itaque ro-€tundae aut polygonoe sunt faciendae; quadratas enim €machinae celerius dissipant, quod angulos arietes tundendo €frangunt, in rotundationibus autem uti cuneos ad centrum €adigendo laedere non possunt. item munitiones muri tur-€riumque aggeribus coniunctae maxime sunt tutiores, quod €neque arietes neque suffossiones neque machinae ceterae eis valent nocere. sed non in omnibus locis est aggeris €ratio facienda, nisi quibus extra murum ex alto loco €plano pede accessus fuerit ad moenia oppugnanda. ita-€que in eiusmodi locis primum fossae sunt faciendae la-€titudinibus et altitudinibus quam amplissimis, deinde fun-€damentum muri deprimendum est infra alveum fossae €et id extruendum est ea crassitudine, ut opus terre-num facile sustineatur. item interiore parte substructionis þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ±¥—‚fundamentum distans ab exteriore introrsus amplo spatio, €ita uti cohortes possint quemadmodum in acie instructae €ad defendendum supra latitudinem aggeris consistere. cum €autem fundamenta ita distantia inter se fuerint constituta, €tunc inter ea alia transversa, coniuncta exteriori et inte-€riori fundamento, pectinatim disposita [quemadmodum €serrae dentes solent esse] conlocentur; cum enim sic erit €factum, tunc ita oneris terreni magnitudo distributa in €parvas partes neque universa pondere premens [2non]2 pot-erit ulla ratione extrudere muri substructiones. de ipso €autem muro, e qua materia struatur aut perficiatur, ideo €non est praefiniendum, quod in omnibus locis, quas opta-€mus copias, eas non possumus habere. sed ubi sunt saxa €quadrata sive silex seu caementum aut coctus later sive @1 €crudus, his erit utendum. non enim, uti Babylone abun-€dantes liquido bitumine pro calce et harena ex cocto latere €factum habent murum, sic item possunt omnes regiones €seu locorum proprietates habere tantas eiusdem generis €utilitates, uti ex his comparationibus ad aeternitatem per-€fectus habeatur sine vitio murus.  @@Moenibus circumdatis sequuntur intra murum arearum €divisiones platearumque et angiportu=m ad caeli regionem €directiones. dirigentur haec autem recte, si exclusi erunt €ex angiportis venti prudenter. qui si frigidi sunt, laedunt; €si calidi, vitiant; si umidi, nocent. quare vitandum videtur €hoc vitium et avertendum, ne fiat quod in multis civita-€tibus usu solet venire. quemadmodum in insula Lesbo €oppidum Mytilenae magnificenter est aedificatum et ele-€ganter, sed positum non prudenter. in qua civitate auster €cum flat, homines aegrotant; cum corus, tussiunt; cum €septentrio, restituuntur in salubritatem, sed in angiportis €et plateis non possunt consistere propter vehementiam frigoris. ventus autem est aeris fluens unda cum certa €motus redundantia. nascitur, cum fervor offendit umorem €et impetus spiritus factionis exprimit vim flatus. id autem €verum esse ex aeolis aereis licet aspicere et de latentibus €caeli rationibus artificiosis rerum inventionibus divinitatis €exprimere veritatem. fiunt enim aeoli pilae aereae cavae,_ €hae habent punctum angustissimum_quae aqua infundun-€tur conlocanturque ad ignem; et antequam calescant, non €habent ullum spiritum, simul autem ut fervere coeperint, effi-€ciunt ad ignem vehementem flatum. ita scire et iudicare licet €e parvo brevissimoque spectaculo de magnis et inmani- @1 bus caeli ventorumque naturae rationibus. [2venti autem €si ex habitationibus]2 exclusi fuerint, non solum efficient €corporibus valentibus locum salubrem, sed etiam si qui €morbi ex aliis vitiis forte nascentur, qui in ceteris [2mi-€nus]2 salubribus locis habent curationes medicinae con-€trariae, in his propter exclusiones ventorum temperatura €expeditius curabuntur. vitia autem sunt, quae difficulter €curantur in regionibus, quae sunt supra scriptae, haec: €gravitudo arteriace, tussis, pleuritis, pthisis, sanguinis €eiectio et cetera, quae non detractionibus sed adiectioni-€bus curantur. haec ideo difficulter medicantur, primum €quod ex frigoribus concipiuntur, deinde quod defatigatis €morbo viribus eorum aer agitatus est [2molestus; namque €ubi]2 ventorum agitationibus extenuatur, a vitiosis corpori-€bus detrahit sucum et efficit ea exiliora. contra vero lenis et €crassus aer, qui perflatus non habet neque crebras redun-€dantias, propter inmotam stabilitatem adiciendo ad mem-€bra eorum alit eos et reficit, qui in his sunt inpliciti €morbis. @@Nonnullis placuit esse ventos quattuor: ab oriente aequi-€noctiali solanum, a meridie austrum, ab occidente aequi-€noctiali favonium, ab septentrionali septentrionem. sed €qui diligentius perquisierunt, tradiderunt eos esse octo, €maxime quidem Andronicus Cyrrestes, qui etiam exem-€plum conlocavit Athenis turrem marmoream octagonon €et in singulis lateribus octagoni singulorum ventorum €imagines excalptas contra suos cuiusque flatus designavit, €supraque eam turrim metam marmoream perfecit et in-€super Tritonem aereum conlocavit dextra manu virgam €porrigentem, et ita est machinatus, uti vento circumage- @1 €retur et semper contra flatum consisteret supraque ima-ginem flantis venti indicem virgam teneret. itaque sunt €conlocati inter solanum et austrum ab oriente hiberno €eurus, inter austrum et favonium ab occidente hiberno €africus, inter favonium et septentrionem caurus, quem €plures vocant corum, inter septentrionem et solanum €aquilo. hoc modo videtur esse expressum, uti pateat €numerus et nomina et partes, unde flatus certi ventorum €spirent. quod cum ita exploratum habeatur, ut invenian-tur regiones et ortus eorum, sic erit ratiocinandum. con-€locetur ad libellam marmoreum amusium mediis moenibus, €aut locus ita expoliatur ad regulam et libellam, ut amu-€sium non desideretur, supraque eius loci centrum medium €conlocetur aeneus gnomon, [indagator umbrae] qui graece €$SKIOQHRHS& dicitur. huius antemeridiana circiter hora quinta €sumenda est extrema gnomonis umbra et puncto signanda, €deinde circino diducto ad punctum, quod est gnomonis €umbrae longitudinis signum, ex eoque a centro circum-€agenda linea rotundationis. itemque observanda postmeri-€diana istius gnomonis crescens umbra, et cum tetigerit €circinationis lineam et fecerit parem antemeridianae um-brae postmeridianam, signanda puncto. ex his duobus €signis circino decusatim describendum, et per decusa-€tionem et medium centrum linea perducenda ad extremum, €ut habeatur meridiana et septentrionalis regio. tum postea €sumenda est sexta decima pars circinationis lineae totius €rotundationis, centrumque conlocandum in meridiana €linea, qua tangit circinationem, et signandum dextra ac @1 €sinistra in circinatione et meridiana et septentrionali parte. €tunc ex signis his quattuor per centrum medium decusatim €lineae ab extremis ad extremas circinationes perducendae. €ita austri et septentrionis habebitur octavae partis desi-€gnatio. reliquae partes dextra ac sinistra tres et tres €aequales his distribuendae sunt, in tota rotundatione ut €aequales divisiones octo ventorum designatae sint in de-€scriptione. tum per angulos inter duas ventorum regiones €et platearum et angiportorum videntur deberi dirigi de-scriptiones. his enim rationibus et ea divisione exclusa erit €ex habitationibus et vicis ventorum vis molesta. cum enim €plateae contra directos ventos erunt conformatae, ex aperto €caeli spatio impetus ac flatus frequens conclusus in fauci-€bus angiportorum vehementioribus viribus pervagabitur. €quas ob res convertendae sunt ab regionibus ventorum €directiones vicorum, uti advenientes ad angulos insularum €frangantur repulsique dissipentur. @@Fortasse mirabuntur i=, qui multa ventorum nomina €noverunt, quod a nobis expositi sunt tantum octo esse €venti. si autem animadverterint orbis terrae circumitionem €per solis cursum et umbras gnomonis aequinoctialis ex in-€clinatione caeli ab Eratosthene Cyrenaeo rationibus mathe-€maticis et geometricis methodis esse inventam ducentorum €quinquaginta duu=m milium stadiu=m, quae fiunt passus €trecenties et decies quinquies centena milia, huius autem €octava pars, quam ventus tenere videtur, est triciens non-€genta triginta septem milia et passus quingenti, non debe-€bunt mirari, si in tam magno spatio unus ventus vagando €inclinationibus et recessionibus varietates mutatione flatus faciat. itaque dextra et sinistra austrum leuconotus et @1 €altanus flare solet, [2circa]2 africum libonotus et subve-€sperus, circa favonium argestes et certis temporibus etesiae, €ad latera cauri circius et corus, circa septentrionem thracias €et gallicus, dextra ac sinistra aquilonem supernas et caecias, €circa solanum carbas et certo tempore ornithiae, euri vero €medias partes tenentis in extremis euricircias et volturnus. €sunt autem et alia plura nomina flatusque ventorum e locis aut fluminibus aut montium procellis tracta. praeterea €aurae matutinae, qua sol, cum emergit, de subterranea €parte versando pulsat aeris umorem et [impetu] scandendo €praeurens exprimit aurarum antelucano impetu flatus. qui þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ±¦˜‹…cum exorto sole permanserunt, euri venti tenent partes, €et ea re, quod ex auris procreatur, ab Graecis $EUROS& vide-€tur esse appellatus, crastinusque dies propter auras matu-€tinas $AURION& fertur esse vocitatus. sunt autem nonnulli, €qui negant Eratosthenem potuisse veram mensuram orbis €terrae colligere. quae sive est certa sive non vera, non €potest nostra scriptura non veras habere terminationes regionum, unde spiritus ventorum oriuntur. ergo si ita €est, tantum erit, uti non certam mensurae rationem sed €aut maiores impetus aut minores habeant singuli venti. €@@Quoniam haec a nobis sunt breviter exposita, ut fa-€cilius intellegatur, visum est mihi in extremo volumine €formas sive, uti Graeci dicunt, $SXHMATA& duo explicare, unum €ita deformatum, ut appareat, unde certi ventorum spiritus €oriantur, alterum, quemadmodum ab impetu eorum aversis €directionibus vicorum et platearum evitentur nocentes fla-€tus. erit autem in exaequata planitie centrum, ubi est €littera &7a&, gnomonis autem antemeridiana umbra, ubi est @1 €&7b&, et a centro, ubi est &7a&, diducto circino ad id signum €umbrae, ubi est &7b&, circumagatur linea rotundationis. re-€posito autem gnomone ubi antea fuerat, expectanda est, €dum decrescat faciatque iterum crescendo parem ante-€meridianae umbrae postmeridianam tangatque lineam rotun-€dationis, ubi erit littera &7c&. tunc a signo, ubi est &7b&, et a €signo, ubi est &7c&, circino decusatim describatur, ubi erit &7d&; €deinde per decusationem et centrum, ubi est &7a&, perducatur €linea ad extremum, in qua linea erunt litterae &7e& et &7f&. haec linea erit index meridianae et septentrionalis regionis. tunc €circino totius rotundationis sumenda est pars &7xvi&, circini-€que centrum ponendum est in meridiana linea, qua tangit €rotundationem, ubi est littera &7e&, et signandum dextra €sinistra, ubi erunt litterae &7g h&. item in septentrionali parte €centrum circini ponendum in rotundationis et septentrionali €linea, ubi est littera &7f&, et signandum dextra ac sinistra, €ubi sunt litterae &7i& et &7k&, et ab &7g& ad &7k& et ab &7h& ad &7i& per €centrum lineae perducendae. ita quod erit spatium ab €&7g& ad &7h&, erit spatium venti austri et partis meridianae; item €quod erit spatium ab &7i& ad &7k&, erit septentrionis. reliquae €partes dextra ter ac sinistra ter dividendae sunt aequaliter, €quae sunt ad orientem, in quibus litterae &7l m&, et ab oc-€cidente, in quibus sunt litterae &7n& et &7o&. ab &7m& ad &7o& et ab €&7l& ad &7n& perducendae sunt lineae decusatim. et ita erunt €aequaliter ventorum octo spatia in circumitione. quae cum €ita descripta erunt, in singulis angulis octagoni, cum a €meridie incipiemus, inter eurum et austrum in angulo erit @1 €littera &7g&, inter austrum et africum &7h&, inter africum et €favonium &7n&, inter favonium et caurum &7o&, inter caurum €et septentrionem &7k&, inter septentrionem et aquilonem &7i&, €inter aquilonem et solanum &7l&, inter solanum et eurum &7m&. €ita his confectis inter angulos octagoni gnomon ponatur, €et ita dirigantur angiportorum divisiones.  @@Divisis angiportis et plateis constitutis arearum electio €ad opportunitatem et usum communem civitatis est ex-€plicanda aedibus sacris, foro reliquisque locis communibus. €et si erunt moenia secundum mare, area, ubi forum con-€stituatur, eligenda proxime portum, sin autem mediterraneo, €in oppido medio. aedibus vero sacris, quorum deorum €maxime in tutela civitas videtur esse, et Iovi et Iunoni €et Minervae, in excelsissimo loco, unde moenium maxima €pars conspiciatur, areae distribuantur. Mercurio autem in €foro aut etiam, ut Isidi et Serapi, in emporio; Apollini €Patrique Libero secundum theatrum; Herculi, in quibus €civitatibus non sunt gymnasia neque amphitheatra, ad €circum; Marti extra urbem sed ad campum; itemque Veneri €ad portum. id autem etiam Etruscis haruspicibus disci-€plinarum scripturis ita est dedicatum, extra murum Veneris, €Volcani, Martis fana ideo conlocari, uti non insuescat in €urbe adulescentibus seu matribus familiarum veneria libido, €Volcanique vi e moenibus religionibus et sacrificiis evocata €ab timore incendiorum aedificia videantur liberari. Martis €vero divinitas cum sit extra moenia dedicata, non erit €inter cives armigera dissensio, sed ab hostibus ea defensa belli periculo conservabit. item Cereri extra urbem loco, €quo [2non quolibet]2 nomine semper homines nisi per sa-€crificium necesse habeant adire; cum religione, caste sanc-€tisque moribus is locus debet tueri. ceterisque diis ad €sacrificiorum rationes aptae templis areae sunt distri-€buendae. @1 €@@De ipsis autem aedibus sacris faciundis et de earum €symmetriis in tertio et quarto volumine reddam rationes, €quia in secundo visum est mihi primum de materiae copiis, €quae in aedificiis sunt parandae, quibus sint virtutibus et €quem habeant usum, exponere, [2deinde]2 commensus ae-€dificiorum et ordines et genera singula symmetriarum €peragere et in singulis voluminibus explicare. °¯ôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ¯ðòÿ@@Dinocrates architectus cogitationibus et sollertia fretus, €cum Alexander rerum potiretur, profectus est e Macedonia €ad exercitum regiae cupidus commendationis. is e patria €a propinquis et amicis tulit ad primos ordines et pur-€puratos litteras, ut aditus haberet faciliores, ab eisque €exceptus humane peti=t, uti quamprimum ad Alexandrum €perduceretur. cum polliciti essent, tardiores fuerunt ido-€neum tempus expectantes. itaque Dinocrates ab his se €existimans ludi ab se peti=t praesidium. fuerat enim am-€plissima statura, facie grata, forma dignitateque summa. €his igitur naturae muneribus confisus vestimenta posuit €in hospitio et oleo corpus perunxit caputque coronavit po-€pulea fronde, laevum umerum pelle leonina texit, dextra-€que clavam tenens incessit contra tribunal regis ius di-centis. novitas populum cum avertisset, conspexit eum €Alexander. admirans ei iussit locum dari, ut accederet, €interrogavitque, quis esset. at ille: 'Dinocrates', inquit, €'architectus Macedo, qui ad te cogitationes et formas ad-€fero dignas tuae claritati. namque Athon montem for-€mavi in statuae virilis figuram, cuius manu laeva designavi €civitatis amplissimae moenia, dextera pateram, quae ex-€ciperet omnium fluminum, quae sunt in eo monte, aquam, @1 ut inde in mare profunderetur'. delectatus Alexander ra-€tione formae statim quaesiit, si essent agri circa, qui €possent frumentaria ratione eam civitatem tueri. cum in-€venisset non posse nisi transmarinis subvectionibus: 'Di-€nocrates', inquit, 'attendo egregiam formae compositionem €et ea delector, sed animadverto, si qui deduxerit eo loci €coloniam, fore ut iudicium eius vituperetur. ut enim natus €infans sine nutricis lacte non potest ali neque ad vitae €crescentis gradus perduci, sic civitas sine agris et eorum €fructibus in moenibus affluentibus non potest crescere nec €sine abundantia cibi frequentiam habere populumque sine €copia tueri. itaque quemadmodum formationem puto pro-€bandam, sic iudico locum inprobandum; teque volo esse mecum, quod tua opera sum usurus'. ex eo Dinocrates ab €rege non discessit et in Aegyptum est eum persecutus. €ibi Alexander cum animadvertisset portum naturaliter €tutum, emporium egregium, campos circa totam Aegyptum €frumentarios, inmanis fluminis Nili magnas utilitates, iussit €eum suo nomine civitatem Alexandriam constituere. ita €Dinocrates a facie dignitateque corporis commendatus ad €eam nobilitatem pervenit. mihi autem, imperator, staturam €non tribuit natura, faciem deformavit aetas, valetudo de-€traxit vires. itaque quoniam ab his praesidiis sum desertus, €per auxilia scientiae scriptaque, ut spero, perveniam ad €commendationem. @@Cum autem [2quae]2 primo volumine de officio archi-€tecturae terminationibusque artis perscripsi, item de moeni-€bus et intra moenia arearum divisionibus, insequatur ordo €de aedibus sacris et publicis aedificiis itemque privatis, €quibus proportionibus et symmetriis debeant esse, uti ex-€plicentur, non putavi ante ponendum, nisi prius de materiae @1 €copiis, e quibus conlatis aedificia structuris et materia-€tionibus perficiuntur, quas habeant in usu virtutes, ex-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ²¯ðòÿ•ˆ‰posuissem, quibusque rerum natura e principiis essent €temperatae, dixissem. sed antequam naturales res incipiam €explicare, de aedificiorum rationibus, unde initia ceperint €et uti creverint eorum inventiones, ante ponam, et insequar €ingressus eorum, qui antiquitates rerum naturae et initia €humanitatis et inventiones perquisitas scriptorum prae-€ceptis dedicaverunt. itaque quemadmodum ab his sum €institutus, exponam. ¡@@Homines vetere more ut ferae in silvis et speluncis et €nemoribus nascebantur ciboque agresti vescendo vitam ex-€igebant. interea quodam in loco ab tempestatibus et ventis €densae crebritatibus arbores agitatae et inter se terentes €ramos ignem excitaverunt, et eius flamma vehementi per-€territi, qui circa eum locum fuerunt, sunt fugati. postea €re quieta propius accedentes cum animadvertissent com-€moditatem esse magnam corporibus ignis teporem, ligna €adicientes et i=s conservantes alios adducebant et nutu €monstrantes ostendebant, quas haberent ex eo utilitates. €in eo hominum congressu cum profundebantur aliter [2atque €aliter]2 e spiritu voces, cotidiana consuetudine vocabula, ut €obtigerant, constituerunt, deinde significando res saepius in €usu ex eventu fari fortuito coeperunt et ita sermones inter se procreaverunt. ergo cum propter ignis inventionem con-€ventus initio apud homines et concilium et convictus esset €natus, et in unum locum plures convenirent habentes ab €natura praemium praeter reliqua animalia, ut non proni @1 €sed erecti ambularent mundique et astrorum magnificen-€tiam aspicerent, item manibus et articulis quam vellent rem €faciliter tractarent, coeperunt in eo coetu alii de fronde €facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus, nonnulli €hirundinum nidos et aedificationes %earum imitantes de €luto et virgulis facere loca, quae subirent. tunc observantes €aliena tecta et adicientes suis cogitationibus res novas, efficiebant in dies meliora genera casarum. cum essent €autem homines imitabili docilique natura, cotidie inven-€tionibus gloriantes alius alii ostendebant aedificiorum effec-€tus, et ita exercentes ingenia certationibus in dies melio-€ribus iudiciis efficiebantur. primumque furcis erectis et €virgulis interpositis luto parietes texerunt. alii luteas glae-€bas arefacientes struebant parietes, materia eos iugumen-€tantes, vitandoque imbres et aestus tegebant harundinibus €et fronde. posteaquam per hibernas tempestates tecta non €potuerunt imbres sustinere, fastigia facientes, luto inducto €proclinatis tectis, stillicidia deducebant. @@Haec autem ex i=s, quae supra scriptae sunt, originibus €instituta esse possumus sic animadvertere, quod ad hunc €diem nationibus exteris ex his rebus aedificia constituuntur, €uti Gallia, Hispania, Lusitania, Aquitania scandulis robu-€steis aut stramentis. apud nationem Colchorum in Ponto €propter silvarum abundantiam arboribus perpetuis planis €dextra ac sinistra in terra positis, spatio inter eas relicto €quanto arborum longitudines patiuntur, conlocantur in €extremis partibus earum supra alterae transversae, quae €circumcludunt medium spatium habitationis. tum insuper €alternis trabibus ex quattuor partibus angulos iugumen-€tantes et ita parietes arboribus statuentes ad perpendi-€culum imarum educunt ad altitudinem turres, intervalla-€que, quae relinquuntur propter crassitudinem materiae, €schidiis et luto obstruunt. item tecta, recidentes ad ex- @1 €tremos [2angulos]2 transtra, traiciunt gradatim contrahentes, €et ita ex quattuor partibus ad altitudinem educunt medio €metas, quas fronde et luto tegentes efficiunt barbarico more testudinata turrium tecta. Phryges vero, qui cam-€pestribus locis sunt habitantes, propter inopiam silvarum €egentes materiae eligunt tumulos naturales eosque medios €fossura detegentes et itinera perfodientes dilatant spatia, €quantum natura loci patitur. insuper autem stipites inter €se religantes metas efficiunt, quas harundinibus et sar-€mentis tegentes exaggerant supra habitationes e terra €maximos grumos. ita hiemes calidissimas, aestates frigi-€dissimas efficiunt tectorum rationes. nonnulli ex ulva €palustri componunt tuguria tecta. apud ceteras quoque €gentes ex cannula pari similique ratione casarum perfi-€ciuntur constitutiones. non minus etiam Massiliae animad-€vertere possumus sine tegulis subacta cum paleis terra €tecta. Athenis Areopagi antiquitatis exemplar ad hoc €tempus luto tectum. item in Capitolio commonefacere €potest et significare mores vetustatis Romuli casa et in arce sacrorum stramentis tecta. ita his signis de antiquis €inventionibus aedificiorum, sic ea fuisse ratiocinantes, €possumus iudicare. €@@Cum autem cotidie faciendo tritiores manus ad aedi-€ficandum perfecissent et sollertia ingenia exercendo per €consuetudinem ad artes pervenissent, tum etiam industria €in animis eorum adiecta perfecit, ut, qui fuerunt in his €studiosiores, fabros esse se profiterentur. cum ergo haec €ita fuerint primo constituta et natura non solum sensibus €ornavisset gentes quemadmodum reliqua animalia, sed etiam @1 €cogitationibus et consiliis armavisset mentes et subiecisset €cetera animalia sub potestate, tunc vero ex fabricationibus €aedificiorum gradatim progressi ad ceteras artes et disci-€plinas, e fera agrestique vita ad mansuetam perduxerunt humanitatem. tum autem struentes animose et aevo pro-€spicientes maioribus cogitationibus ex varietate artium €natis, non casas sed etiam domos fundatas et latericiis €parietibus aut e lapide structas materiaque et tegula tec-€tas perficere coeperunt, deinde observationibus studiorum €e vagantibus iudiciis et incertis ad certas symmetriarum €perduxerunt rationes. posteaquam animadverterunt pro-€fusos esse partus naturae et abundantem materiae copiam €ad aedificationes ab ea comparatam, tractando nutrierunt €et auctam per artes ornaverunt voluptatibus elegantiam €vitae. igitur de his rebus, quae sunt in aedificiis ad usum €idoneae, quibusque sunt qualitatibus et quas habeant vir-€tutes, ut potuero, dicam. @@Sed si qui de ordine huius libri disputare voluerit, quod €putaverit eum primum institui oportuisse, ne putet me €erravisse, sic reddam rationem. cum corpus architecturae €scriberem, primo volumine putavi, quibus eruditionibus et €disciplinis esset ornata, [2oportere]2 exponere finireque ter-€minationibus eius species et, e quibus rebus esset nata, €dicere. ergo in primo de artis officio itemque, quid opor-€teat esse in architecto, ibi pronuntiavi. in hoc de natura-€libus materiae rebus, quem habeant usum, disputabo. nam-€que hic liber non profitetur, unde architectura nascatur, €sed unde origines aedificiorum sunt institutae et quibus €rationibus enutritae et progressae sint gradatim ad hanc @1 finitionem. ergo ita suo ordine et loco huius erit volu-€minis constitutio. €@@Nunc revertar ad propositum et de copiis, quae aptae €sunt aedificiorum perfectionibus, quemadmodum videantur €esse ab natura rerum procreatae quibusque mixtionibus €principiorum congressus temperentur, ne obscura sed per-€spicua legentibus sint, ratiocinabor. namque nulla mate-€riarum genera neque corpora neque res sine principiorum €coetu nasci neque subici intellectui possunt, neque aliter €natura rerum praeceptis physicorum veras patitur habere €explicationes, nisi causae, quae insunt in his rebus quem-€admodum et quid ita sint, subtilibus rationibus habeant €demonstrationes.  @@Thales primum aquam putavit omnium rerum esse prin-€cipium; Heraclitus Ephesius, qui propter obscuritatem €scriptorum a Graecis $SKOTEINOS& est appellatus, ignem; De-€mocritus quique est eum secutus Epicurus atomos, quas €nostri insecabilia corpora, nonnulli individua vocitaverunt; €Pythagoreorum vero disciplina adiecit ad aquam et ignem €aera et terrenum. ergo Democritus, etsi non proprie res €nominavit sed tantum individua corpora proposuit, ideo €ea ipsa dixisse videtur, quod ea, cum sint disiuncta, nec €laeduntur nec interitionem recipiunt nec sectionibus divi-€duntur, sed sempiterno aevo perpetuo infinitam retinent in se soliditatem. ex his ergo congruentibus cum res om-€nes coire nascique videantur et hae in infinitis generibus þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ²¢’ƒrerum naturae sint disparatae, putavi oportere de varie-€tatibus et discriminibus usus earum quasque haberent in €aedificiis qualitates exponere, uti, cum fuerint notae, non €habeant qui aedificare cogitant errorem, sed aptas ad €usum copias aedificiis comparent. @1  @@Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos opor-€teat, dicam. non enim de harenoso neque calculoso luto €neque sabulone soluto sunt ducendi, quod, ex his generibus €cum sint ducti, primum fiunt graves, deinde, cum ab im-€bribus in parietibus sparguntur, dilabuntur et dissolvuntur €paleaeque in his non cohaerescunt propter asperitatem. €faciendi autem sunt ex terra albida cretosa sive de ru-€brica aut etiam masculo sabulone; haec enim genera propter €levitatem habent firmitatem et non sunt in opere ponde-rosa et faciliter aggerantur. ducendi autem sunt per ver-€num tempus et autumnale, ut uno tenore siccescant. qui €enim per solstitium parantur, ideo vitiosi fiunt, quod, sum-€mum corium sol acriter cum praecoquit, efficit, ut videatur €aridum, interior autem sit non siccus; et cum postea sic-€cescendo se contrahit, perrumpit ea, quae erant arida. ita €rimosi facti efficiuntur inbecilli. maxime autem utiliores €erunt, si ante biennium fuerint ducti; namque non ante €possunt penitus siccescere. itaque cum recentes et non €aridi sunt structi, tectorio inducto rigidoque obsolidate per-€manente, ipsi sidentes non possunt eandem altitudinem, qua €est tectorium, tenere contractioneque moti non haerent cum €eo, sed ab coniunctione eius disparantur; igitur tectoria €ab structura seiuncta propter tenuitatem per se stare non €possunt, sed franguntur, ipsique parietes fortuito sidentes €vitiantur. ideo etiam Uticenses laterem, si sit aridus et €ante quinquennium ductus, cum arbitrio magistratus fuerit ita probatus, tunc utuntur in parietum structuris. fiunt €autem laterum genera tria: unum, quod graece Lydium €appellatur, id est quo nostri utuntur, longum sesquipede, €latum pede. ceteris duobus Graecorum aedificia struuntur; €ex his unum $PENTADWRON&, alterum $TETRADWRON& dicitur. @1 €$DWRON& autem Graeci appellant palmum, quod munerum €datio graece $DWRON& appellatur, id autem semper geritur €per manus palmum. ita quod est quoquoversus quinque €palmorum, pentadoron, quod quattuor, tetradoron dicitur, €et quae sunt publica opera, $PENTADWRWS&, quae privata, $TETRADWRWS& struuntur. fiunt autem cum his lateribus se-€milateria. quae cum struuntur, una parte lateribus ordines, €altera semilateres ponuntur. ergo ex utraque parte ad €lineam cum struuntur, alternis coriis parietes alligantur €et medii lateres supra coagmenta conlocati et firmitatem €et speciem faciunt utraque parte non invenustam. €@@Est autem in Hispania ulteriore civitas Maxilua et €Callet et in Asia Pitane, ubi lateres, cum sunt ducti et €arefacti, proiecti natant in aqua. natare autem eos posse €ideo videtur, quod terra est, de qua ducuntur, pumicosa. €ita cum est levis, aere solidata non recipit in se nec com-€bibit liquorem. igitur levi raraque cum sit proprietate, €quocumque pondere fuerit, cogitur ab rerum natura, quem-€admodum pumex uti ab aqua sustineatur. sic autem ma-€gnas habent utilitates, quod neque in aedificationibus sunt €onerosi et, cum non patiantur penetrare in corpus umi-€dam potestatem, a tempestatibus non dissolvuntur.  @@In caementiciis autem structuris primum est de harena €quaerendum, ut ea sit idonea ad materiem miscendam ne-€que habeat terram commixtam. genera autem harenae fossi-€ciae sunt haec: nigra, cana, rubra, carbunculus. ex his €quae in manu confricata fecerit stridorem, erit optima; €quae autem terrosa fuerit, non habebit asperitatem. item €si in vestimentum candidum ea coniecta fuerit, postea ex- @1 €cussa vel icta id non inquinarit neque ibi terra subsiderit, erit idonea. sin autem non erunt harenaria, unde fodiatur, €tum de fluminibus aut e glarea erit excernenda, non minus €etiam de litore marino. sed ea in structuris haec habet €vitia: difficulter siccescit, neque onerari se continenter €paries patitur, nisi intermissionibus requiescat, neque con-€camerationes recipit. marina autem hoc amplius, quod €etiam parietes, cum in i=s tectoria facta fuerint, remitten-te se salsugine eorum dissolvuntur. fossiciae vero cele-€riter in structuris siccescunt, et tectoria permanent, et €concamerationes patiuntur, sed eae, quae sunt de hare-€nariis recentes. si enim exemptae diutius iacent, ab sole €et luna et pruina concoctae resolvuntur et fiunt terrosae. €ita cum in structuram coiciuntur, non possunt continere €caementa, sed ea ruunt et labuntur oneraque parietes non €possunt sustinere. recentes autem fossiciae cum in struc-€turis tantas habeant virtutes, eae in tectoriis ideo non €sunt utiles, quod pinguitudini eius calx commixta propter €vehementiam non potest sine rimis inarescere. fluviatica €vero propter macritatem uti signinum liaculorum subac-€tionibus in tectorio recipit soliditatem.  @@De harenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam €de calce diligentia est adhibenda, uti de albo saxo aut €silice coquatur; et quae erit ex spisso et duriore, erit utilis €in structura, quae autem ex fistuloso, in tectoriis. cum ea €erit extincta, tunc materia ita misceatur, ut, si erit fossicia, €tres harenae et una calcis infundatur; si autem fluviatica €aut marina, duo harenae, una calcis coiciatur. ita enim €erit iusta ratio mixtionis temperaturae. etiam in fluviatica @1 €aut marina si qui testam tunsam et succretam ex tertia €parte adiecerit, efficiet materiae temperaturam ad usum meliorem. quare autem cum recipit aquam et harenam €calx, tunc confirmat structuram, haec esse causa videtur, €quod e principiis, uti cetera corpora, ita et saxa sunt tem-€perata. et quae plus habent aeris, sunt tenera; quae aquae, €lenta sunt ab umore; quae terrae, dura; quae ignis, fragiliora. €itaque ex his saxa si, antequam coquantur, contusa minute €mixta harenae in structuram coiciantur, non solidescunt €nec eam poterunt continere. cum vero coniecta in forna-€cem ignis vehementi fervore correpta amiserint pristinae €soliditatis virtutem, tunc exustis atque exhaustis eorum €viribus relinquuntur patentibus foraminibus et inanibus. (ideo autem, quo pondere saxa coiciuntur in fornacem, cum €eximuntur, non possunt ad id respondere, sed cum expen-€duntur, permanente ea magnitudine, excocto liquore cir-€citer tertia parte ponderis inminuta esse inveniuntur.) €ergo liquor, qui est in eius lapidis corpore, et aer cum €exustus et ereptus fuerit, habueritque in se residuum €calorem latentem, prius quem ex ignis vi recepit, intinc-€tus in aqua, umore penetrante in foraminum raritates, €confervescit et ita refrigeratus reicit ex calcis corpore €fervorem. igitur cum patent foramina eorum et raritates, €harenae mixtionem in se corripiunt et ita cohaerescunt €siccescendoque cum caementis coeunt et efficiunt struc-€turarum soliditatem.  @@Est etiam genus pulveris, quod efficit naturaliter res €admirandas. nascitur in regionibus Baianis in agris muni-€cipiorum, quae sunt circa Vesuvium montem. quod com-€mixtum cum calce et caemento non modo ceteris aedi-€ficiis praestat firmitates, sed etiam moles cum struuntur €in mari, sub aqua solidescunt. hoc autem fieri hac ratione €videtur, quod sub his montibus et terrae ferventes sunt @1 €et fontes crebri, qui non essent, si non in imo haberent €aut e sulphure aut alumine aut bitumine ardentes maxi-€mos ignes. igitur penitus ignis et flammae vapor per €intervenia permanans et ardens efficit levem eam terram, €et ibi quod nascitur tofus exsurgens, est sine liquore. ergo €cum tres res consimili ratione ignis vehementia foratae €in unam pervenerint mixtionem, repente recepto liquore €una cohaerescunt et celeriter umore duratae solidantur, neque eas fluctus neque vis aquae potest dissolvere. ar-€dores autem esse in his locis etiam haec res potest in-€dicare, quod in montibus Cumanorum Baianis sunt loca €sudationibus excavata, in quibus vapor fervidus ab imo €nascens ignis vehementia perforat eam terram per eam-€que manando in his locis oritur et ita sudationum egregias €efficit utilitates. non minus etiam memorantur antiquitus þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ²¦’ˆˆcrevisse ardores et abundavisse sub Vesuvio monte et inde €evomuisse circa agros flammam. ideoque tunc quae spongia €sive pumex Pompeianus vocatur excocto ex alio genere €lapidis in hanc redacta esse videtur generis qualitatem. id autem genus spongiae, quod inde eximitur, non in €omnibus locis nascitur nisi circum Aetnam et collibus €Mysiae, quae a Graecis $*KATAKEKAUMENH& nominatur, et si €quae eiusdem modi sunt locorum proprietates. si ergo in €his locis aquarum ferventes inveniuntur fontes et monti-€bus excavatis calidi vapores ipsaque loca ab antiquis €memorantur pervagantes in agris habuisse ardores, videtur €esse certum ab ignis vehementia ex tofo terraque, quem-€admodum in fornacibus ex calce, ita ex his ereptum esse liquorem. igitur dissimilibus et disparibus rebus correptis €et in udam potestatem conlatis, calida umoris ieiunitas @1 €aqua repente satiata latenti calore confervescit et vehe-€menter efficit ea coire celeriterque communibus corporibus €unam soliditatis percipere virtutem. €@@Relinquetur desideratio, quoniam item sunt in Etruria €ex aqua calida crebri fontes, quid ita non etiam ibi nas-€citur pulvis, e quo eadem ratione sub aqua structura soli-€descat. itaque visum est, antequam desideraretur, de his rebus, quemadmodum esse videantur, exponere. omnibus €locis et regionibus non eadem genera terrae nec lapides €nascuntur, sed nonnulla sunt terrena, alia sabulosa item-€que glareosa, aliis locis harenosa, non minus materia, et €omnino dissimili disparique genere in regionum varietati-€bus qualitates insunt in terra. maxime autem id sic licet €considerare, quod, qua mons Appenninus regiones Italiae €Etruriaeque circa cingit, prope in omnibus locis non de-€sunt fossicia harenaria, trans Appenninum vero, quae pars €est ad Adriaticum mare, nulla inveniuntur, item Achaia, €Asia, omnino trans mare, nec nominantur quidem. igitur €non in omnibus locis, quibus effervent aquae calidae crebri €fontes, eaedem opportunitates possunt similiter concurrere, €sed omnia, uti natura rerum constituit, non ad voluptatem hominum, sed ut fortuito disparata procreantur. ergo qui-€bus locis non sunt terrosi montes sed genere materiae, (est €autem materiae potestas mollior quam tofus, solidior quam €terra) ignis vis per eius venas egrediens adurit eam. €quod est molle et tenerum, exurit, quod autem asperum, €relinquit; quo penitus ab imo vehementia vaporis adusto, €nonnullis locis procreatur id genus harenae, quod dicitur €carbunculus. itaque uti Campania exusta terra cinis, sic @1 €in Etruria excocta materia efficitur carbunculus. utraque €autem sunt egregia in structuris, sed alia in terrenis aedi-€ficiis, alia etiam in maritimis molibus habent virtutem.  @@De calce et harena, quibus varietatibus sint et quas €habeant virtutes, dixi. sequitur ordo de lapidicinis ex-€plicare, de quibus et quadrata saxa et caementorum ad €aedificia eximuntur copiae et comparantur. haec autem €inveniuntur esse disparibus et dissimilibus virtutibus. sunt €enim aliae molles, uti sunt circa urbem Rubrae, Pallenses, €Fidenates, Albanae; aliae temperatae, uti Tiburtinae, Ami-€terninae, Soractinae et quae sunt his generibus; nonnullae €durae, uti siliceae. sunt etiam alia genera plura, uti in €Campania rubru=m et nigru=m tofu=m, in Umbria et Piceno €et in Venetia albus, quod etiam serra dentata uti lig-num secatur. sed haec omnia, quae mollia sunt, hanc €habent utilitatem, quod ex his saxa cum sunt exempta, in €opere faciliter tractantur. et si sunt in locis tectis, sus-€tineant laborem, si autem in apertis et patentibus, geli-€cidiis et pruina congesta friantur et dissolvuntur. item €secundum oram maritimam ab salsugine exesa diffluunt €neque perferunt aestus. Tiburtina vero et quae eodem €genere sunt omnia, sufferunt et ab oneribus et a tempe-€statibus iniurias, sed ab igni non possunt esse tuta, simul-€que sunt ab eo tacta, dissiliunt et dissipantur, ideo quod €temperatura naturali parvo sunt umore itemque non multum €habent terreni, sed aeris plurimum et ignis. igitur cum et €umor et terrenum in his minus inest, tum etiam ignis, €tactu et vi vaporis ex his aere fugato, penitus insequens €interveniorum vacuitates occupans fervescit et efficit a @1 suis ardentia corporibus [2carbonibus]2 similia. sunt vero €item lapidicinae complures in finibus Tarquiniensium, €quae dicuntur Anicianae, colore quemadmodum Albanae, €quarum officinae maxime sunt circa lacum Vulsiniensem, €item praefectura Statonensi. haec autem habent in-€finitas virtutes; neque enim his gelicidiorum tempestas €neque ignis tactus potest nocere, sed est firma et ad €vetustatem ideo permanens, quod parum habet e naturae €mixtione aeris et ignis, umoris autem temperate plurimum-€que terreni. ita spissis comparationibus solidata neque ab tempestatibus neque ab ignis vehementia nocetur. id autem €maxime iudicare licet e monumentis, quae sunt circa muni-€cipium Ferenti ex his facta lapidicinis. namque habent et €statuas amplas factas egregie et minora sigilla floresque €et acanthos eleganter scalptos; quae, cum sint vetusta, sic €apparent recentia, uti si sint modo facta. non minus etiam €fabri aerarii de his lapidicinis in aeris flatura formis com-€paratis habent ex his ad aes fundendum maximas utilitates. €quae si prope urbem essent, dignum esset, ut ex his offi-cinis omnia opera perficerentur. cum ergo propter propin-€quitatem necessitas cogat ex Rubris lapidicinis et Pallen-€sibus et quae sunt urbi proximae copiis uti, si qui voluerit €sine vitiis perficere, ita erit praeparandum. cum aedifi-€candum fuerit, ante biennium ea saxa non hieme sed aestate €eximantur et iacentia permaneant in locis patentibus. quae €autem eo biennio a tempestatibus tacta laesa fuerint, ea €in fundamenta coiciantur; cetera, quae non erunt vitiata, €ab natura rerum probata durare poterunt supra terram €aedificata. nec solum ea in quadratis lapidibus sunt ob-€servanda, sed etiam in caementiciis structuris.  @@Structurarum genera sunt haec: reticulatum, quo nunc €omnes utuntur, et antiquum, quod incertum dicitur. ex @1 €his venustius est reticulatum, sed ad rimas faciendas ideo €paratum, quod in omnes partes dissoluta habet cubilia et €coagmenta. incerta vero caementa alia super alia sedentia €inter seque imbricata non speciosam sed firmiorem quam reticulata praestant structuram. utraque autem ex minu-€tissimis sunt instruenda, uti materia ex calce et harena €crebriter parietes satiati diutius contineantur. molli enim €et rara potestate cum sint, exsiccant sugendo e materia €sucum; cum autem superarit et abundarit copia calcis et €harenae, paries plus habens umoris non cito fiet evanidus, €sed ab his continetur. simul autem umida potestas e materia €per caementorum raritatem fuerit exsucta calxque ab harena €discedat et dissolvatur, item caementa non possunt cum his €cohaerere, sed in vetustatem parietes efficiunt ruinosos. id autem licet animadvertere etiam de nonnullis monu-€mentis, quae circa urbem facta sunt e marmore seu la-€pidibus quadratis intrinsecusque medio calcata: structuris €vetustate evanida facta materia caementorumque exsucta €raritate, proruunt et coagmentorum ab ruina dissolutis iuncturis dissipantur. quodsi qui noluerit in id vitium €incidere, medio cavo servato secundum orthostatas in-€trinsecus ex rubro saxo quadrato aut ex testa aut ex €silicibus ordinariis struat bipedales parietes, et cum his €ansis ferreis et plumbo frontes vinctae sint. ita enim non €acervatim, sed ordine structum opus poterit esse sine vitio €sempiternum, quod cubilia et coagmenta eorum inter se €sedentia et iuncturis alligata non protrudent opus neque €orthostatas inter se religatos labi patiuntur. @@Itaque non est contemnenda Graecorum structura; non €enim utuntur e molli caemento structura polita, sed cum @1 €discesserunt a quadrato, ponunt de silice seu lapide duro €ordinaria, et ita uti latericia struentes alligant eorum €alternis coriis coagmenta, et sic maxime ad aeternitatem €firmas perficiunt virtutes. haec autem duobus generibus €struuntur; ex his unum isodomum, alterum pseudisodo-mum appellatur. isodomum dicitur, cum omnia coria aequa þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ²¨ˆ–‚crassitudine fuerint structa; pseudisodomum, cum inpares €et inaequales ordines coriorum diriguntur. ea utraque €sunt ideo firma, primum quod ipsa caementa sunt spissa €et solida proprietate neque de materia possunt exsugere €liquorem, sed conservant eam in suo umore ad summam €vetustatem; ipsaque eorum cubilia primum plana et librata €posita non patiuntur ruere materiam, sed perpetua parie-€tum crassitudine religata continent ad summam vetustatem. altera est quam $ENPLEKTON& appellant, qua etiam nostri €rustici utuntur. quorum frontes poliuntur, reliqua ita, uti €sunt nata, cum materia conlocata alternis alligant coag-€mentis. sed nostri celeritati studentes, erecta conlocantes €frontibus serviunt et in medio farciunt fractis separatim €cum materia caementis. ita tres suscitantur in ea struc-€tura crustae, duae frontium et una media farturae. Graeci €vero non ita, sed plana conlocantes et longitudines eorum €alternis in crassitudinem instruentes, non media farciunt, €sed e suis frontatis perpetuam et unam crassitudinem €parietum consolidant. praeterea interponunt singulos crassi-€tudine perpetua utraque parte frontatos, quos $DIATONOUS €appellant, qui maxime religando confirmant parietum soli-€ditatem. @@Itaque si qui voluerit ex his commentariis animadver-€tere et eligere genus structurae, perpetuitatis poterit @1 €rationem habere. non enim quae sunt e molli caemento €subtili facie venustatis, non eae possunt esse in vetustate €non ruinosae. itaque cum arbitri communium parietum €sumuntur, non aestimant eos quanti facti fuerint, sed cum €ex tabulis inveniunt eorum locationes, pretia praeteritorum €annorum singulorum deducunt octogesimas et ita_ex re-€liqua summa [2pro rata]2 parte reddi pro his parietibus_ €sententiam pronuntiant eos non posse plus quam annos &7lxxx& durare. de latericiis vero, dummodo ad perpendiculum sint €stantes, nihil deducitur, sed quanti fuerint olim facti, tanti €esse semper aestimantur. itaque nonnullis civitatibus et €publica opera et privatas domos etiam regias e latere €structas licet videre: et primum Athenis murum, qui spec-€tat ad Hymettum montem et Pentelensem; item Patris €in aede Iovis et Herculis latericias cellas, cum circa lapi-€dea in aede epistylia sint et columnae; in Italia Arretio €vetustum egregie factum murum. Trallibus domus regibus €Attalicis facta, quae ad habitandum semper datur ei, qui €civitatis gerit sacerdotium. item Lacedaemone e quibus-€dam parietibus etiam picturae excisae intersectis late-€ribus inclusae sunt in ligneis formis et in comitium ad €ornatum aedilitatis Varronis et Murenae fuerunt adlatae. Croesi domus, quam Sardiani [civibus ad requiescendum €aetatis otio] seniorum collegio gerusiam dedicaverunt; item €Halicarnasso potentissimi regis Mausoli domus, cum Pro-€connensio marmore omnia haberet ornata, parietes habet €latere structos, qui ad hoc tempus egregiam praestant fir-€mitatem ita tectoriis operibus expoliti, uti vitri perluci-€ditatem videantur habere. neque is rex ab inopia id fecit; €infinitis enim vectigalibus erat fartus, quod imperabat @1 Cariae toti. acumen autem eius et sollertiam ad aedificia €paranda sic licet considerare. cum esset enim natus My-€lasis et animadvertisset Halicarnasso locum naturaliter €esse munitum, idoneum portum emporiumque utile, ibi €sibi domum constituit. is autem locus est theatri cur-€vaturae similis. itaque in imo secundum portum forum €est constitutum; per mediam autem altitudinis curvaturam €praecinctionemque platea ampla latitudine facta, in qua €media Mausoleum ita egregiis operibus est factum, ut in €septem spectaculis nominetur. in summa arce media Martis €fanum habens statuam colossicam acrolithon nobili manu €Leocharis factam. hanc autem statuam alii Leocharis, alii €Timothei putant esse. in cornu autem summo dextro €Veneris et Mercurii fanum ad ipsum Salmacidis fontem. is autem falsa opinione putatur venerio morbo inplicare €eos, qui ex eo biberint. sed haec opinio quare per orbem €terrae falso rumore sit pervagata, non pigebit exponere. €non enim quod dicitur molles et inpudicos ex ea aqua €fieri, id potest esse, sed est eius fontis potestas perlucida €saporque egregius. cum autem Melas et Areuanias ab Argis €et Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt, bar-€baros Caras et Lelegas eiecerunt. hi autem ad montes €fugati inter se congregantes discurrebant et ibi latrocinia €facientes crudeliter eos vastabant. postea de colonis unus €ad eum fontem propter bonitatem aquae quaestus causa €tabernam omnibus copiis instruxit eamque exercendo eos €barbaros allectabat. ita singillatim decurrentes et ad coetus €convenientes e duro feroque more commutati in Grae-€corum consuetudinem et suavitatem sua voluntate reduce- @1 €bantur. ergo ea aqua non inpudico morbi vitio, sed huma-€nitatis dulcedine mollitis animis barbarorum eam famam €est adepta. @@Relinquitur nunc, quoniam ad explicationem moenium €eorum sum invectus, [2ut]2 tota uti sunt definiam. quem-€admodum enim in dextra parte fanum est Veneris et fons €supra scriptus, ita in sinistro cornu regia domus, quam €rex Mausolus ad suam rationem conlocavit. conspicitur €enim ex ea ad dextram partem forum et portus moenium-€que tota finitio, sub sinistram secretus sub moenibus latens €portus, ita ut nemo possit, quid in eo geratur, aspicere €nec scire, at rex ipse de sua domo remigibus et militibus sine ullo sciente, quae opus essent, imperaret. itaque post €mortem Mausoli Artemisia uxore eius regnante Rhodii €indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae totius, €armata classe profecti sunt, uti id regnum occuparent. €tum Artemisiae cum esset id renuntiatum, in eo portu €abstrusam classem celatis remigibus et epibatis comparatis, €reliquos autem cives in muro esse iussit. cum autem €Rhodii ornata classe in portum maiorem exposuissent, €plausum iussit ab muro his dare pollicerique se oppidum €tradituros. qui cum penetravissent intra murum relictis €navibus inanibus, Artemisia repente fossa facta in pela-€gum eduxit classem ex portu minore et ita invecta est in €maiorem. expositis autem militibus classem Rhodiorum €inanem abduxit in altum. ita Rhodii non habentes, quo €se reciperent, in medio conclusi in ipso foro sunt trucidati. ita Artemisia in navibus Rhodiorum suis militibus et re-€migibus inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem, €cum prospexissent suas naves laureatas venire, opinantes @1 €cives victores reverti hostes receperunt. tum Artemisia €Rhodo capta principibus occisis tropaeum in urbe Rhodo €suae victoriae constituit aeneasque duas statuas fecit, unam €Rhodiorum civitatis, alteram suae imaginis, et ira figu-€ravit Rhodiorum civitati stigmata inponentem. id autem €postea [2tollere]2 Rhodii religione inpediti, quod nefas est €tropaea dedicata removeri, circa eum locum aedificium €struxerunt et id electa Graia statione texerunt, ne qui €posset aspicere, et id $ABATON& vocitari iusserunt. @@Cum ergo tam magna potentia reges non contempserint €latericiorum parietum structuras, quibus ex vectigalibus €et praeda saepius licitum fuerat non modo caementicio €aut quadrato saxo sed etiam marmoreo habere, non puto €oportere inprobare quae sunt e latericia structura facta €aedificia, dummodo recte sint tecta. sed id genus quid €ita populo Romano in urbe fieri non oporteat, exponam, €quaeque sunt eius rei causae et rationes, non praeter-mittam. leges publicae non patiuntur maiores crassitu-€dines quam sesquipedales constitui loco communi; ceteri €autem parietes, ne spatia angustiora fierent, eadem crassi-€tudine conlocantur. latericii vero, nisi diplinthii aut tri-€plinthii fuerint, sesquipedali crassitudine non possunt plus €quam unam sustinere contignationem. in ea autem maie-€state urbis et civium infinita frequentia innumerabiles ha-€bitationes opus est explicare. ergo cum recipere non pos-€sint areae planatae tantam multitudinem ad habitandum €in urbe, ad auxilium altitudinis aedificiorum res ipsa coegit €devenire. itaque pilis lapideis, structuris testaceis, parie-€tibus caementiciis altitudines extructae contignationibus @1 €crebris coaxatae cenaculorum ad summas utilitates per-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ²¨ˆ˜‘ˆŽficiunt despectationes. ergo moenibus e contignationibus €areis alto spatio multiplicatis populus Romanus egregias €habet sine inpeditione habitationes. @@Quoniam ergo explicata ratio est, quid ita in urbe prop-€ter necessitatem angustiarum non patiuntur esse lateri-€cios parietes, cum extra urbem opus erit his uti. [2ut sint]2 €sine vitiis ad vetustatem, sic erit faciendum. summis pa-€rietibus structura testacea sub tegula subiciatur altitudine €circiter sesquipedali habeatque proiecturas coronarum. ita €vitari poterunt quae solent in his fieri vitia; cum enim in €tecto tegulae fuerint fractae aut a ventis deiectae, qua €possint ex imbribus aquae perpluere, non patietur lorica €testacea laedi laterem, sed proiectura coronarum reiciet €extra perpendiculum stillas et ea ratione servaverit inte-gras parietum latericiorum structuras. de ipsa autem testa, €si sit optima seu vitiosa ad structuram, statim nemo po-€test iudicare, quod in tempestatibus et aestate in tecto €cum est conlocata, tunc, si est firma, probatur; namque €quae non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta, ibi €se ostendet esse vitiosam gelicidiis et pruina tacta. ergo €quae non in tectis poterit pati laborem, ea non potest in €structura oneri ferendo esse firma. quare maxime ex ve-€teribus tegulis tecta [2et ex vetere testa]2 structi parietes €firmitatem poterunt habere. @@Craticii vero velim quidem ne inventi essent; quantum €enim celeritate et loci laxamento prosunt, tanto maiori et €communi sunt calamitati, quod ad incendia uti faces sunt €parati. itaque satius esse videtur inpensa testaceorum in €sumptu, quam compendio craticiorum esse in periculo. €etiamque in tectoriis operibus rimas hi faciunt arrec- @1 €tariorum et transversariorum dispositione. cum enim li-€nuntur, recipientes umorem turgescunt, deinde siccescendo €contrahuntur et ita extenuati disrumpunt tectoriorum so-€liditatem. sed quoniam nonnullos celeritas aut inopia aut €in pendenti loco dissaeptio cogit, sic erit faciundum. so-€lum substruatur [aliae], ut sit intactum ab rudere et pa-€vimento; obruta enim in his cum sunt, vetustate marcida €fiunt; deinde subsidentia proclinantur et disrumpunt spe-€ciem tectoriorum. €@@De parietibus et apparitione generatim materiae eorum, €quibus sint virtutibus et vitiis, quemadmodum potui, ex-€posui; de contignationibus autem et copiis earum, quibus €comparentur, ut ad vetustatem non sint infirmae, uti na-€tura rerum monstrat, explicabo.  @@Materies caedenda est a primo autumno ad id tempus, €quod erit antequam flare incipiat favonius. vere enim €omnes arbores fiunt praegnantes et omnes suae proprie-€tatis virtutem efferunt in frondem anniversariosque fruc-€tus. cum ergo inanes et tumidae temporum necessitate €eorum fuerint, vanae fiunt et raritatibus inbecillae; uti €etiam corpora muliebria, cum conceperint fetus, a partu €non iudicantur integra, neque in venalibus ea, cum sunt €praegnantia, praestantur sana, ideo quod in corpore prae-€seminatio crescens ex omnibus cibi potestatibus detrahit €alimentum in se, et quo firmior efficitur ad maturitatem €partus, eo minus patitur esse solidum id ipsum, ex quo €procreatur. itaque edito fetu, quod prius in aliud genus €incrementi detrahebatur, cum disparatione procreationis est €liberatum, inanibus et patentibus venis in se recipiens lam-€bendo sucum etiam solidescit et redit in pristinam naturae @1 firmitatem. eadem ratione autumnali tempore maturitate €fructuum flaccescente fronde, ex terra recipientes caudi-€ces arborum in se sucum recuperantur et restituuntur in €antiquam soliditatem. at vero aeris hiberni vis comprimit €et consolidat eas per id, ut supra scriptum est, tempus. €ergo si ea ratione et eo tempore, quod est supra scriptum, caeditur materies, erit tempestiva. caedi autem ita opor-€tet, uti incidatur arboris crassitudo ad mediam medullam, €et relinquatur, uti per eam exsiccescat stillando sucus. ita €qui inest in his inutilis liquor effluens per torulum non pa-€tietur emori in eo saniem nec corrumpi materiae aequali-€tatem. tum autem, cum sicca et sine stillis erit arbor, deiciatur et ita erit optima in usu. hoc autem ita esse €licet animum advertere etiam de arbustis. ea enim cum €suo quoque tempore ad imum perforata castrantur, pro-€fundunt e medullis quem habent in se superantem et vi-€tiosum per foramina liquorem, et ita siccescendo recipiunt €in se diuturnitatem. qui autem non habent ex arboribus €exitus umores, intra concrescentes putrescunt et efficiunt €inanes eas [2et]2 vitiosas. ergo si stantes et vivae sicce-€scendo non senescunt, sine dubio, cum eae ad materiam dei-€ciuntur, cum ea ratione curatae fuerint, habere poterunt €magnas in aedificiis ad vetustatem utilitates. @@Hae autem inter se discrepantes et dissimiles habent vir-€tutes, uti robur, ulmus, populus, cupressus, abies ceteraque, €quae maxime in aedificiis sunt idonea. namque non potest €id robur, quod abies, nec cupressus, quod ulmus, nec ce-€tera easdem habent inter se natura rerum similitates, sed €singula genera principiorum proprietatibus comparata alios alii generis praestant in operibus effectus. et primum abies €aeris habens plurimum et ignis minimumque umoris et @1 €terreni, levioribus rerum natura e potestatibus comparata €non est ponderosa. itaque rigore naturali contenta non €cito flectitur ab onere, sed directa permanet in conti-€gnatione. sed ea, quod habet in se plus caloris, procreat €et alit cariem ab eaque vitiatur, etiamque ideo celeriter €accenditur, quod quae inest in eo corpore aeris raritas, €ut est patens, accipit ignem et ita vehementem ex se mittit flammam. ex ea autem, aut nequam est excisa, quae €pars est proxima terrae, per radices recipiens ex proximi-€tate umorem enodis et liquida efficitur; quae vero est €superior, vehementia caloris eductis in aera per nodos €ramis, praecisa alte circiter pedes &7xx& et perdolata propter €nodationis duritiem dicitur esse fusterna. ima autem, cum €excisa quadrifluviis disparatur, eiecto torulo ex eadem ar-€bore ad intestina opera comparatur et [2ab]2 infima fuster-na sappinea vocatur. contra vero quercus terrenis prin-€cipiorum satietatibus abundans parumque habens umoris €et aeris et ignis, cum in terrenis operibus obruitur, infi-€nitam habet aeternitatem. ex eo cum tangitur umore, non €habens foraminum raritates propter spissitatem non potest €in corpus recipere liquorem, sed fugiens ab umore resistit €et torquetur et efficit, in quibus est operibus, ea rimosa. aesculus vero, quod est omnibus principiis temperata, ha-€bet in aedificiis magnas utilitates; sed ea, cum in umore €conlocatur, recipiens penitus per foramina liquorem eiecto €aere et igni operatione umidae potestatis vitiatur. cerrus, €[quercus] fagus, quod pariter habent mixtionem umoris et €ignis et terreni, aeris plurimum, per huius raritates umores €penitus recipiendo celeriter marcescunt. populus alba et €nigra, item salix, tilia, cum non sint dura terreni mixtione, @1 €propter raritatem sunt candida et in sculpturis commodam €praestant tractabilitatem. vitex ignis et aeris habendo sa-€tietatem, umoris temperate, parum autem terreni habens €leviore temperatura comparata egregiam habere videtur in usu rigiditatem. alnus autem, quae proxima fluminum €ripis procreatur et minime materies utilis videtur, habet €in se egregias rationes. etenim [2est]2 aere et igni plurimo €temperata, non multum terreno, umore paulo. itaque in €palustribus locis infra fundamenta aedificiorum palationi-€bus crebre fixa, recipiens in se quod minus habet in cor-€pore liquoris, permanet inmortalis ad aeternitatem et sus-€tinet inmania pondera structurae et sine vitiis conservat. €ita quae non potest extra terram paulum tempus durare, ea in umore obruta permanet ad diuturnitatem. est autem €maxime id considerare Ravennae, quod ibi omnia opera €et publica et privata sub fundamentis eius generis habeant €palos. ulmus vero et fraxinus maximos habent umores mi-€nimumque aeris et ignis, terreni temperate. [2ea e]2 mix-€tione comparatae, sunt in operibus, cum fabricantur, len-€tae et ab pondere umoris non habent rigorem et celeriter €pandant; simul autem vetustate sunt aridae factae aut in þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ²¨‰˜‹ˆ‰agro perfecto qui est eis liquor stantes emoriuntur, fiunt €duriores et in commissuris et coagmentationibus ab lenti-tudine firmas recipiunt catenationes. item carpinus, quod €est minima ignis et terreni mixtione, aeris autem et umo-€ris summa continetur temperatura, non est fragilis, sed €habet utilissimam tractabilitatem. itaque Graeci, quod ex €ea materia iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga @1 €$ZUGA& vocitantur, item $ZUGIAN& eam appellant. non minus €est admirandum de cupresso et pinu, quod eae habentes €umoris abundantiam aequamque ceterorum mixtionem, €propter umoris satietatem in operibus solent esse pandae, €sed in vetustatem sine vitiis conservantur, quod is liquor, €qui inest penitus in corporibus earum, habet amarum sa-€porem, qui propter acritudinem non patitur penetrare ca-€riem neque eas bestiolas, quae sunt nocentes. ideoque quae €ex his generibus opera constituuntur, permanent ad aeter-nam diuturnitatem. item cedrus et iuniperus easdem ha-€bent virtutes et utilitates; sed quemadmodum ex cupressu €[2et]2 pinu resina, ex cedro oleum, quod cedrium dicitur, €nascitur, quo reliquae res cum sunt unctae, uti etiam libri, €a tineis et carie non laeduntur. arboris autem eius sunt €similes cupresseae foliaturae; materies vena directa. Ephesi €in aede simulacrum Dianae ex ea, lacunaria et ibi et in €ceteris nobilibus fanis propter aeternitatem sunt facta. €nascuntur autem eae arbores maxime Cretae et Africae et nonnullis Syriae regionibus. larix vero, qui non est €notus nisi i=s municipalibus, qui sunt circa ripam fluminis €Padi et litora maris Hadriani, non solum ab suci vehe-€menti amaritate ab carie aut tinea non nocetur, sed etiam €flammam ex igni non recipit, nec ipse per se potest ar-€dere, nisi uti saxum in fornace ad calcem coquendam aliis €lignis uratur; nec tamen tunc flammam recipit nec car-€bonem remittit, sed longo spatio tarde comburitur. [2nam-€que ea materies,]2 quod est minima ignis et aeris e prin-€cipiis temperatura, umore autem et terreno est spisse €solidata, non habet spatia foraminum, qua possit ignis @1 €penetrare, reicitque eius vim nec patitur ab eo sibi cito €noceri, propterque pondus ab aqua non sustinetur, sed €cum portatur, aut in navibus aut supra abiegnas rates €conlocatur. @@Ea autem materies quemadmodum sit inventa, est causa €cognoscere. divus Caesar cum exercitum habuisset circa €Alpes imperavissetque municipiis praestare commeatus, €ibique esset castellum munitum, quod vocaretur Lari-€gnum, tunc, qui in eo fuerunt, naturali munitione confisi €noluerunt imperio parere. itaque imperator copias iussit €admoveri. erat autem ante eius castelli portam turris ex €hac materia alternis trabibus transversis uti pyra inter se €composita alte, uti possent de summo sudibus et lapidibus €accedentes repellere. tunc vero cum animadversum est alia €eos tela praeter sudes non habere neque posse longius a €muro propter pondus iaculari, imperatum est fasciculos ex €virgis alligatos et faces ardentes ad eam munitionem acce-dentes mittere. itaque celeriter milites congesserunt. post-€eaquam flamma circa illam materiam virgas comprehen-€disset, ad caelum sublata effecit opinionem, uti videretur €iam tota moles concidisse. cum autem ea per se extincta €esset et re quieta turris intacta apparuisset, admirans Cae-€sar iussit extra telorum missionem eos circumvallari. ita-€que timore coacti oppidani cum se dedidissent, quaesitum, €unde essent ea ligna, quae ab igni non laederentur. tunc €ei demonstraverunt eas arbores, quarum in his locis €maximae sunt copiae. et ideo id castellum Larignum, €item materies larigna est appellata. haec autem per Pa-€dum Ravennam deportatur, in colonia Fanestri, Pisauri, €Anconae reliquisque, quae sunt in ea regione, municipiis €praebetur. cuius materies si esset facultas adportationibus €ad urbem, maximae haberentur in aedificiis utilitates, et €si non in omne, certe tabulae in subgrundiis circum insulas @1 €si essent ex ea conlocatae, ab traiectionis incendiorum ae-€dificia periculo liberarentur, quod eae neque flammam nec carbonem possunt recipere nec facere per se. sunt autem €eae arbores foliis similibus pini; materies earum prolixa, €tractabilis ad intestinum opus non minus quam sappinea, €habetque resinam liquidam mellis Attici colore, quae etiam €medetur pthisicis. €@@De singulis generibus, quibus proprietatibus e natura €rerum videantur esse comparatae quibusque procreantur €rationibus, exposui. insequitur animadversio, quid ita quae €in urbe supernas dicitur abies, deterior est, quae infernas, €egregios in aedificiis ad diuturnitatem praestat usus, et de €his rebus, quemadmodum videantur e locorum proprieta-€tibus habere vitia aut virtutes, uti ea sint considerantibus  apertiora, exponere. montis Appennini primae radices ab €Tyrrenico mari inter Alpis et extremas Etruriae regiones €oriuntur. eius vero montis iugum se circumagens et media €curvatura prope tangens oras maris Hadriani pertingit cir-€cumitionibus contra fretum. itaque citerior eius curvatura, €quae vergit ad Etruriae Campaniaeque regiones, apricis €est potestatibus; namque impetus habet perpetuos ad solis €cursum. ulterior autem, quae est proclinata ad superum mare, €septentrionali regioni subiecta continetur umbrosis et opacis €perpetuitatibus. itaque quae in ea parte nascuntur arbores, €umida potestate nutritae non solum ipsae augentur am-€plissimis magnitudinibus, sed earum quoque venae umoris €copia repletae turgentes liquoris abundantia saturantur. €cum autem excisae et dolatae vitalem potestatem amiserunt, €venarum rigore permanente siccescendo propter raritatem @1 €fiunt inanes et evanidae, ideoque in aedificiis non possunt habere diuturnitatem. quae autem ad solis cursum spectanti-€bus locis procreantur, non habentes interveniorum raritates €siccitatibus exsuctae solidantur, quia sol non modo ex terra €lambendo sed etiam ex arboribus educit umores. itaque, €quae sunt in apricis regionibus, spissis venarum crebritati-€bus solidatae raritatemque non habentes ex umore, cum in €materiem perdolantur, reddunt magnas utilitates ad vetu-€statem. ideo infernates, quod ex apricis locis adportantur, €meliores sunt, quam quae ab opacis de supernatibus ad-€vehuntur. @@Quantum animo considerare potui, de copiis, quae sunt €necessariae in aedificiorum comparationibus, et quibus tem-€peraturis e rerum natura principiorum habere videantur €mixtionem quaeque insunt in singulis generibus virtutes €et vitia, uti non sint ignota aedificantibus, exposui. ita, €qui potuerint eorum praeceptorum sequi praescriptiones, €erunt prudentiores singulorumque generum usum eligere €poterunt in operibus. ergo quoniam de apparitionibus est €explicatum, in ceteris voluminibus de ipsis aedificiis ex-€ponetur; et primum de deorum inmortalium aedibus sacris €et de earum symmetriis et proportionibus, uti ordo postulat, €insequenti perscribam. °¯ôÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 ¯ðòÿ@@Delphicus Apollo Socratem omnium sapientissimum €Pythiae responsis est professus. is autem memoratur pru-€denter doctissimeque dixisse, oportuisse hominum pectora €fenestrata et aperta esse, uti non occultos haberent sensus @1 €sed patentes ad considerandum. utinam vero rerum natura €sententiam eius secuta explicata et apparentia ea consti-€tuisset! si enim ita fuisset, non solum laudes aut vitia ani-€morum ad manum aspicerentur, sed etiam disciplinarum €scientiae sub oculorum consideratione subiectae non in-€certis iudiciis probarentur, sed et doctis et scientibus €auctoritas egregia et stabilis adderetur ipsique artifices €pellicerent sua prudentia, [2qui, etiam]2si non pecunia sint €copiosi seu vetustate officinarum habuerint notitiam aut €etiam gratia forensi et eloquentia, cum fuerint parati, pro €industria studiorum auctoritates possent habere, ut eis, €quod profitentur scire, id crederetur. igitur quoniam haec €non ita, sed uti natura rerum voluit, sunt constituta, non €efficitur, ut possint homines obscuratis sub pectoribus in-€geniis scientias artificiorum penitus latentes, quemadmo-dum sint, iudicare. maxime autem id animadvertere possu-€mus ab antiquis statuariis et pictoribus, quod ex his, qui þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ³¯ðòÿ’ƒdignitatis notas et commendationis gratiam habuerunt, €aeterna memoria ad posteritatem sunt permanentes, uti €Myron, Polycletus, Phidias, Lysippus ceterique, qui nobili-€tatem ex arte sunt consecuti. namque ut civitatibus magnis €aut regibus aut civibus nobilibus opera fecerunt, ita id sunt €adepti. at qui non minore studio et ingenio sollertiaque €fuerunt nobilibus et humili fortuna civibus non minus €egregie perfecta fecerunt opera, nullam memoriam sunt €adsecuti, quod hi non ab industria neque artis sollertia €sed a felicitate fuerunt deserti, ut Hegias Atheniensis, €Chion Corinthius, Myagrus Phocaeus, Pharax Ephesius, @1 €Boedas Byzantius etiamque alii plures. non minus item €pictores, uti Aristomenes Thasius, Polycles et Androcydes €[2Cyzice]2ni, Theo Magnes ceterique, quos neque industria €neque artis studium neque sollertia defecit, sed aut rei €familiaris exiguitas aut inbecillitas fortunae seu in ambi-€tione certationis contrariorum superatio obstitit eorum dignitati. nec tamen est admirandum, si propter ignotitiam €artis virtutes obscurantur, sed maxime indignandum, cum €etiam saepe eblandiatur gratia conviviorum a veris iudiciis €falsam probationem. ergo, uti Socrati placuit, si ita sensus €et sententiae scientiaeque disciplinis auctae perspicuae et €perlucidae fuissent, non gratia neque ambitio valeret, sed €si qui veris certisque laboribus doctrinarum pervenissent €ad scientiam summam, eis ultro opera traderentur. quoniam €autem ea non sunt inlustria neque apparentia in aspectu, €ut putamus oportuisse, et animadverto potius indoctos quam €doctos gratia superare, non esse certandum iudicans cum €indoctis ambitione, potius his praeceptis editis ostendam €nostrae scientiae virtutem. @@Itaque, imperator, in primo volumine tibi de arte et quas €habeat ea virtutes quibusque disciplinis oporteat esse auc-€tum architectum, exposui et subieci causas, quid ita earum €oporteat eum esse peritum, rationesque summae architec-€turae partitione distribui finitionibusque terminavi. deinde, €quod erat primum et necessarium, de moenibus, quemad-€modum eligantur loci salubres, ratiocinationibus explicui, €ventique qui sint et e quibus [2regionibus]2 singuli spirant, €deformationibus grammicis ostendi, platearumque et vico-€rum uti emendate fiant distributiones in moenibus, docui @1 €et ita finitionem primo volumine constitui. item in secundo €de materia, quas habeat in operibus utilitates et quibus €virtutibus e natura rerum est comparata, peregi. nunc in €tertio de deorum inmortalium aedibus sacris dicam et, uti €oportet, perscriptas exponam. ¡@@Aedium compositio constat ex symmetria, cuius ratio-€nem diligentissime architecti tenere debent. ea autem pari-€tur a proportione, quae graece $ANALOGIA& dicitur. proportio €est ratae partis membrorum in omni opere totiusque com-€modulatio, ex qua ratio efficitur symmetriarum. namque €non potest aedis ulla sine symmetria atque proportione ratio-€nem habere compositionis, nisi uti hominis bene figurati membrorum habuerit exactam rationem. corpus enim homi-€nis ita natura composuit, uti os capitis a mento ad frontem €summam et radices imas capilli esset decimae partis, item €manus pansa ab articulo ad extremum medium digitum €tantundem, caput a mento ad summum verticem octavae, €cum cervicibus imis ab summo pectore ad imas radices €capillorum sextae, [2a medio pectore]2 ad summum verticem €quartae. ipsius autem oris altitudinis tertia est pars ab imo €mento ad imas nares, nasum ab imis naribus ad finem me-€diu=m superciliorum tantundem, ab ea fine ad imas radices €capilli frons efficitur item tertiae partis. pes vero altitu-€dinis corporis sextae, cubitum quartae, pectus item quartae. €reliqua quoque membra suas habent commensus propor-€tiones, quibus etiam antiqui pictores et statuarii nobiles usi magnas et infinitas laudes sunt adsecuti. similiter vero €sacrarum aedium membra ad universam totius magnitudinis €summam ex partibus singulis convenientissimum debent €habere commensus responsum. item corporis centrum me-€dium naturaliter est umbilicus. namque si homo conlocatus @1 €fuerit supinus manibus et pedibus pansis circinique conlo-€catum centrum in umbilico eius, circumagendo rotunda-€tionem utrarumque manuum et pedum digiti linea tangen-€tur. non minus quemadmodum schema rotundationis in €corpore efficitur, item quadrata designatio in eo invenietur. €nam si a pedibus imis ad summum caput mensum erit eaque €mensura relata fuerit ad manus pansas, invenietur eadem €latitudo uti altitudo, quemadmodum areae, quae ad normam sunt quadratae. ergo si ita natura composuit corpus hominis, €uti proportionibus membra ad summam figurationem eius €respondeant, cum causa constituisse videntur antiqui, ut €etiam in operum perfectionibus singulorum membrorum €ad universam figurae speciem habeant commensus exactio-€nem. igitur cum in omnibus operibus ordines traderent, €maxime in aedibus deorum, [2quod eorum]2 operum et laudes €et culpae aeternae solent permanere. @@Nec minus mensurarum rationes, quae in omnibus operi-€bus videntur necessariae esse, ex corporis membris colle-€gerunt, uti digitum, palmum, pedem, cubitum, et eas distri-€buerunt in perfectum numerum, quem Graeci $TELEON& dicunt. €perfectum autem antiqui instituerunt numerum qui decem €dicitur; namque ex manibus digitorum numero [ab palmo €pes] est inventus. si autem in utrisque palmis ex arti-€culis ab natura decem sunt perfecti, etiam Platoni placuit €esse eum numerum ea re perfectum, quod ex [2&7x&]2 singulari-€bus rebus, quae $MONADES& apud Graecos dicuntur, perficitur €decusis. simul autem undecim aut duodecim sunt facti, €quod superaverint, non possunt esse perfecti, donec ad €alterum decusis perveniant; singulares enim res particulae sunt eius numeri. mathematici vero contra disputantes ea @1 €re perfectum dixerunt esse numerum qui sex dicitur, quod €is numerus habet partitiones eorum rationibus sex numero €convenientes sic: sextantem unum, trientes duo, semissem €tria, besem quem $DIMOIRON& dicunt quattuor, quintarium €quem $PENTEMOIRON& dicunt quinque, perfectum sex. cum ad €duplicationem crescat, supra sex adiecto asse $EFEKTON&; cum €facta sunt octo, quod est tertia adiecta, tertiarium alterum, €qui $EPITRITOS& dicitur; dimidia adiecta cum facta sunt novem, €sesquialterum, qui $HMIOLIOS& appellatur; duabus partibus €additis et decusis facto bes alterum, quem $EPIDIMOIRON €vocitant; in undecim numero quod adiecti sunt quinque, €quintarium, quem $EPIPEMPTON& dicunt; duodecim autem, quod ex duobus numeris simplicibus est effectus, $DIPLASIWNA&. non €minus etiam, quod pes hominis altitudinis sextam habet €partem, (ita etiam, ex eo quod perficitur pedum numero €corporis [2altitudo, veteribus columnis basis scapi elata]2 €sexies altitudines terminavit) eum perfectum constituerunt, €cubitumque animadverterunt ex sex palmis constare digi-€tisque &7xxiiii&. ex eo etiam videntur civitates Graecorum €fecisse, quemadmodum cubitus est sex palmorum, in drach-€ma, qua nummo uterentur, aereos signatos uti asses ex €aequo sex, quos obolos appellant, quadrantesque obolorum, €quae alii dichalca, nonnulli trichalca dicunt, pro digitis viginti quattuor in drachma constituisse. nostri autem €primo fecerunt [2perfectum]2 antiquum numerum et in de- @1 €nario denos aeris constituerunt, et ea re compositio no-€minis ad hodiernum diem denarium retinet. etiamque €quarta pars quod efficiebatur ex duobus assibus et tertio €semisse, sestertium vocitaverunt. postea autem quam anim-€adverterunt utrosque numeros esse perfectos, et sex et €decem, utrosque in unum coiecerunt et fecerunt perfectissi-€mum decusis sexis. huius autem rei auctorem invenerunt €pedem. e cubito enim cum dempti sunt palmi duo, relin-€quitur pes quattuor palmorum, palmus autem habet quat-€tuor digitos. ita efficitur, ut habeat pes sedecim digitos €et totidem asses aeracius denarius. @@Ergo si convenit ex articulis hominis numerum inven-€tum esse et ex membris separatis ad universam corporis €speciem ratae partis commensus fieri responsum, relinqui-€tur, ut suspiciamus eos, qui etiam aedes deorum inmorta-€lium constituentes ita membra operum ordinaverunt, ut þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ³˜‰†proportionibus et symmetriis separatae atque universae €convenientes efficerentur eorum distributiones.  @@Aedium autem principia sunt, e quibus constat figura-€rum aspectus, ea: primum in antis, quod graece $NAOS €$EN PARASTASIN& dicitur, deinde prostylos, amphiprostylos, €peripteros, pseudodipteros, [2dipteros]2, hypaethros. horum exprimuntur formationes his rationibus. in antis erit aedes, €cum habebit in fronte antas parietum, qui cellam circum-€cludunt, et inter antas in medio columnas duas supraque €fastigium symmetria ea conlocatum, quae in hoc libro fuerit €perscripta. huius autem exemplar erit ad Tres Fortunas ex tribus quod est proxime portam Collinam. prostylos omnia @1 €habet quemadmodum in antis, columnas autem contra antas €angulares duas supraque epistylia, quemadmodum et in antis, €et dextra ac sinistra in versuris singula. huius exemplar est in insula Tiberina in aede Iovis et Fauni. amphiprostylos €omnia habet ea, quae prostylos, praetereaque habet in postico ad eundem modum columnas et fastigium. peripteros autem €erit, quae habebit in fronte et postico senas columnas, in €lateribus cum angularibus undenas. ita autem sint hae co-€lumnae conlocatae, ut intercolumnii latitudinis intervallum €sit a parietibus circum ad extremos ordines columnarum, €habeatque ambulationem circa cellam aedis, quemadmodum €est sine postico in porticu Metelli Iovis Statoris Hermo-dori et Mariana Honoris et Virtutis a Mucio facta. pseudo-€dipteros autem sic conlocatur, ut in fronte et postico sint €columnae octonae, in lateribus cum angularibus quinae €denae. sint autem parietes cellae contra quaternas colum-€nas medianas in fronte et postico. ita duorum intercolum-€niorum et imae crassitudinis columnae spatium erit ab parie-€tibus circa ad extremos ordines columnarum. huius exemplar €Romae non est, sed Magnesiae Dianae Hermogenis Alabandei et Apollinis a Menesthe facta. dipteros autem octastylos et €pronao et postico, sed circa aedem duplices habet ordines €columnarum, uti est aedis Quirini dorica et Ephesi Dianae ionica a Chersiphrone constituta. hypaethros vero decasty-€los est in pronao et postico. reliqua omnia eadem habet €quae dipteros, sed interiore parte columnas in altitudine €duplices, remotas a parietibus ad circumitionem ut porticus €peristyliorum. medium autem sub divo est sine tecto. aditus @1 €valvarum ex utraque parte in pronao et postico. huius item €exemplar Romae non est, sed Athenis octastylos ex templo €Olympio.  @@Species autem aedium sunt quinque, quarum ea sunt €vocabula: pycnostylos, id est crebris columnis, systylos paulo €remissioribus, diastylos amplius quam oportet inter se di-€ductis, araeostylos spatiis intercolumniorum patentibus rare, eustylos intervallorum iusta distributione. ergo pycnostylos €est, cuius intercolumnio unius et dimidiatae columnae crassi-€tudo interponi potest, quemadmodum est divi Iulii et in €Caesaris foro Veneris et si quae aliae sic sunt compositae. €item systylos est, in qua duarum columnarum crassitudo €in intercolumnio poterit conlocari, et spirarum plinthides €aeque magnae sint ei spatio, quod fuerit inter duas plin-€thides, quemadmodum est Fortunae Equestris ad theatrum €lapideum reliquaeque, quae eisdem rationibus sunt compo-sitae. haec utraque genera vitiosum habent usum. matres €enim familiarum cum ad supplicationem gradibus ascendunt, €non possunt per intercolumnia amplexae adire, nisi ordines fe-€cerint; item valvarum aspectus abstruditur columnarum cre-€britate ipsaque signa obscurantur; item circa aedem propter angustias inpediuntur ambulationes. diastyli autem haec €erit compositio, cum trium columnarum crassitudinem inter-€columnio interponere possumus, tamquam est Apollinis et €Dianae aedis. haec dispositio hanc habet difficultatem, quod €epistylia propter intervallorum magnitudinem franguntur. in araeostylis autem nec lapideis nec marmoreis epistyliis €uti datur, sed inponendae de materia trabes perpetuae. et @1 €ipsarum aedium species sunt varicae, barycephalae, humiles, €latae, ornanturque signis fictilibus aut aereis inauratis earum €fastigia tuscanico more, uti est ad Circum Maximum Cereris €et Herculis Pompeiani, item Capitolii. @@Reddenda nunc est eustyli ratio, quae maxime probabilis €et ad usum et ad speciem et ad firmitatem rationes habet €explicatas. namque facienda sunt in intervallis spatia duarum €columnarum et quartae partis columnae crassitudinis, me-€diumque intercolumnium unum, quod erit in fronte, alterum, €quod in postico, trium columnarum crassitudine. sic enim €habebit et figurationis aspectum venustum et aditus usum €sine inpeditionibus et circa cellam ambulatio auctoritatem. huius autem rei ratio explicabitur sic. frons loci quae in €aede constituta fuerit, si tetrastylos facienda fuerit, divi-€datur in partes &7xi s& praeter crepidines et proiecturas spira-€rum; si sex erit columnarum, in partes &7xviii&; si octastylos €constituetur, dividatur in &7xxiv& et semissem. item ex his €partibus sive tetrastyli sive hexastyli sive octastyli una €pars sumatur, eaque erit modulus. cuius moduli unus erit €crassitudinis columnarum. intercolumnia singula, praeter €media, modulorum duorum et moduli quartae partis; me-€diana in fronte et postico singula ternu=m modulorum. ipsa-€rum columnarum altitudo modulorum &7viiii& et dimidiae mo-€duli partis. ita ex ea divisione intercolumnia altitudinesque columnarum habebunt iustam rationem. huius exemplar €Romae nullum habemus, sed in Asia Teo hexastylon Liberi €Patris. @1 €@@Eas autem symmetrias constituit Hermogenes, qui etiam €primus invenit octastylon pseudodipterive rationem. ex €dipteri enim aedis symmetria distulit interiores ordines €columnarum &7xxxiv& eaque ratione sumptus operasque com-€pendii fecit. is in medio ambulationi laxamentum egregie €circa cellam fecit de aspectuque nihil inminuit, sed sine €desiderio supervacuorum conservavit auctoritatem totius operis distributione. pteromatos enim ratio et columnarum €circum aedem dispositio ideo est inventa, ut aspectus pro-€pter asperitatem intercolumniorum habeat auctoritatem, €praeterea, si ex [2improviso]2 imbrium aquae vis occupaverit €et intercluserit hominum multitudinem, ut habeat in aede €circaque cellam cum laxamento liberam moram. haec autem €ut explicantur in pseudodipteris aedium dispositionibus! €quare videtur acuta magnaque sollertia effectus operum €Hermogenes fecisse reliquisseque fontes, unde posteri €possent haurire disciplinarum rationes. @@Aedibus araeostylis columnae sic sunt faciendae, uti €crassitudines earum sint partis octavae ad altitudines. item €in diastylo dimetienda est altitudo columnae in partes octo €et dimidiam, et unius partis columnae crassitudo conlocetur. €in systylo altitudo dividatur in novem et dimidiam partem, €et ex eis una ad crassitudinem columnae detur. item in pycno-€stylo dividenda est altitudo in [2partes]2 decem, et eius una €pars facienda est columnae crassitudo. eustyli autem aedis €columnae, uti systyli, in novem partes altitudo dividatur et €dimidiam partem, et eius una pars constituatur in crassi-€tudine imi scapi. ita habebitur pro rata parte intercolum-niorum ratio. quemadmodum enim crescunt spatia inter @1 €columnas, proportionibus adaugendae sunt crassitudines €scaporum. namque si in araeostylo nona aut decima pars €crassitudinis fuerit, tenuis et exilis apparebit, ideo quod €per latitudinem intercolumniorum aer consumit et inminuit €aspectu scaporum crassitudinem. contra vero pycnostylis si €octava pars crassitudinis fuerit, propter crebritatem et an-€gustias intercolumniorum tumidam et invenustam efficiet €speciem. itaque generis operis oportet persequi symmetrias. €etiamque angulares columnae crassiores faciendae sunt ex €sua diametro quinquagesima parte, quod eae ab aere circum-€ciduntur et graciliores videntur esse aspicientibus. ergo quod oculus fallit, ratiocinatione est exaequandum. con-€tracturae autem in summis columnarum hypotracheliis ita €faciendae videntur, uti, si columna sit ab minimo ad pedes €quinos denos, ima crassitudo dividatur in partes sex et €earum partium quinque summa constituatur. item quae erit þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ³£˜Œ†ab quindecim pedibus ad pedes viginti, scapus imus in partes €sex et semissem dividatur, earumque partium quinque et €semisse superior crassitudo columnae fiat. item quae erunt €a pedibus viginti ad pedes triginta, scapus imus dividatur €in partes septem, earumque sex summa contractura per-€ficiatur. quae autem ab triginta pedibus ad quadraginta €alta erit, ima dividatur in partes septem et dimidiam; ex €his sex et dimidiam in summo habeat contracturae rationem. €quae erunt ab quadraginta pedibus ad quinquaginta, item €dividendae sunt in octo partes, et earum septem in summo €scapo sub capitulo contrahantur. item si quae altiores erunt, eadem ratione pro rata constituantur contracturae. haec @1 €autem propter altitudinis intervallum scandentis oculi spe-€cies adiciuntur crassitudinibus temperaturae. venustates €enim persequitur visus, cuius si non blandimur voluptati €proportione et modulorum adiectionibus, uti quod fallitur €temperatione adaugeatur, vastus et invenustus conspicien-€tibus remittetur aspectus. de adiectione, quae adicitur in €mediis columnis, quae apud Graecos $ENTASIS& appellatur, €in extremo libro erit forma et ratio eius, quemadmodum €mollis et conveniens efficiatur, subscripta.  @@Fundationes eorum operum fodiantur, si queat inveniri, €ad solidum et in solido, quantum ex amplitudine operis pro €ratione videbitur, extruaturque structura totum solum quam €solidissima. supraque terram parietes extruantur sub colum-€nas dimidio crassiores quam columnae sunt futurae, uti €firmiora sint inferiora superioribus; quae stereobates appel-€lantur, nam excipiunt onera. spirarumque proiecturae non €procedant extra solidum; item supra parietis ad eundem €modum crassitudo servanda est. intervalla autem concama-randa aut solidanda festucationibus, uti distineantur. sin €autem solidum non invenietur, sed locus erit congesticius €ad imum aut paluster, tunc is locus fodiatur exinaniatur-€que et palis alneis aut oleagineis [2aut]2 robusteis ustilatis €configatur, sublicaque machinis adigatur quam creberrime, €carbonibusque expleantur intervalla palorum, et tunc struc-€turis solidissimis fundamenta impleantur. extructis autem €fundamentis ad libramentum stylobatae sunt conlocandi. supra stylobatas columnae disponendae, quemadmodum €supra scriptum est, sive in pycnostylo, quemadmodum @1 €pycnostyla, sive systylo aut diastylo aut eustylo, quemad-€modum supra scripta sunt et constituta. in araeostylis enim €libertas est quantum cuique libet constituendi. sed ita co-€lumnae in peripteris conlocentur, uti, quot intercolumnia €sunt in fronte, totidem bis intercolumnia fiant in lateribus; €ita enim erit duplex longitudo operis ad latitudinem. nam-€que qui columnarum duplicationes fecerunt, erravisse viden-€tur, quod unum intercolumnium in longitudine plus quam oporteat procurrere videtur. gradus in fronte constituendi €ita sunt, uti sint semper inpares; namque cum dextro pede €primus gradus ascendatur, item in summo templo primus €erit ponendus. crassitudines autem eorum graduum ita €finiendas censeo, ut neque crassiores dextante nec tenuiores €dodrante sint conlocatae; sic enim durus non erit ascensus. €retractiones autem graduum nec minus quam sesquipedales €nec plus quam bipedales faciendae videntur. item si circa €aedem gradus futuri sunt, ad eundem modum fieri debent. sin autem circa aedem ex tribus lateribus podium faciendum €erit, id constituatur, uti quadrae, spirae, trunci, coronae, €lysis ad ipsum stylobatam, qui erit sub columnarum spiris, €conveniant. stylobatam ita oportet exaequari, uti habeat €per medium adiectionem per scamillos inpares; si enim ad €libellam dirigetur, alveolatum oculo videbitur. hoc autem, €ut scamilli ad id convenientes fiant, item in extremo libro €forma et demonstratio erit descripta.  @@His perfectis in suis locis spirae conlocentur, eaeque ad €symmetriam sic perficiantur, uti crassitudo cum plintho €sit columnae ex dimidia crassitudine proiecturamque, quam €Graeci $EKFORAN& vocitant, habeant &7s& extantem: ita tum lata et longa erit columnae crassitudinis unius et dimidiae. alti- @1 €tudo eius, si atticurges erit, ita dividatur, ut superior pars €tertia parte sit crassitudinis columnae, reliquum plintho €relinquatur. dempta plintho reliquum dividatur in partes €quattuor, fiatque superior torus quartae; reliquae tres aequa-€liter dividantur, et una sit inferior torus, altera pars cum suis quadris scotia, quam Graeci $TROXILON& dicunt. sin autem €ionicae erunt faciendae, symmetriae earum sic erunt con-€stituendae, uti latitudo spirae quoqueversus sit columnae €crassitudinis adiecta [2e]2 crassitudine quarta et octava. alti-€tudo ita uti atticurges; item et eius plinthos; reliquumque €praeter plinthum, quod erit tertia pars crassitudinis co-€lumnae, dividatur in partes septem: inde trium partium €torus, qui est in summo; reliquae quattuor partes dividendae €sunt aequaliter, et una pars fiat cum suis astragalis et super-€cilio superior trochilus, altera pars inferiori trochilo relin-€quatur; sed inferior maior apparebit, ideo quod habebit ad €extremam plinthum proiecturam. astragali faciendi sunt €octavae partis trochili. proiectura erit spirae pars octava €et sexta decuma pars crassitudinis columnae. @@Spiris perfectis et conlocatis columnae sunt medianae €in pronao et postico ad perpendiculum medii centri con-€locandae, angulares autem quaeque e regione earum futurae €sunt in lateribus aedis dextra ac sinistra, uti partes in-€teriores, quae ad parietes cellae spectant, ad perpendiculum €latus habeant conlocatum, exteriores autem partes %uti €dicant se earum contracturam. sic enim erunt figurae com-€positionis aedium contractura eius tali ratione exactae. @@Scapis columnarum statutis capitulorum ratio [2sic est €habenda.]2 si pulvinata erunt, his symmetriis conformabuntur, @1 €uti, quam crassus imus scapus fuerit addita octava decuma €parte scapi, abacus habeat longitudinem et latitudinem; €crassitudinem cum volutis eius dimidiam. recedendum €autem est ab extremo abaco in interiorem partem frontibus €volutarum parte duodevicensima et eius dimidia. tunc €crassitudo dividenda est in partes novem et dimidiam, et €secundum abacum in quattuor partibus volutarum secun-€dum extremi abaci quadram lineae demittendae, quae €cathetoe dicuntur. tunc ex novem partibus et dimidia una €pars et dimidia abaci crassitudo relinquatur, reliquae octo volutis constituantur. tunc ab linea, quae secundum abaci €extremam partem demissa erit, in interiorem partem [2alia]2 €recedat unius et dimidiatae partis latitudine. deinde hae €lineae dividantur ita, ut quattuor partes et dimidia sub €abaco relinquantur. tunc in eo loco, qui locus dividit €quattuor et dimidiam et tres et dimidiam partem, cen-€trum oculi [2conlocetur]2 signeturque ex eo centro rotun-€da circinatio tam magna in diametro, quam una pars ex €octo partibus est. ea erit oculi magnitudine, et in ea ca-€theto respondens diametros agatur. tunc ab summo sub €abaco inceptum [2schema volutae]2 in singulis tetrantorum €actionibus dimidiatum oculi spatium minuatur, doneque in eundem tetrantem, qui subest, conveniat. capituli autem €crassitudo sic est facienda, ut ex novem partibus et di-€midia tres partes praependeant infra astragalum summi €scapi; cymatio, adempto abaco et canali, reliqua sit pars. €proiectura autem cymatii habeat extra abaci quadram €oculi magnitudinem. pulvinorum baltei ab abaco hanc habe- @1 €ant proiecturam, uti circini centrum unum cum sit positum €in capituli tetrante et alterum diducatur ad extremum cyma-€tium, circumactum balteorum extremas partes tangat. axes €volutarum ne crassiores sint quam oculi magnitudo, volutae-€que ipsae succidantur altitudinis suae duodecimam partem. €haec erunt symmetriae capitulorum, quae columnae futurae €sunt ab minimo ad pedes &7xxv&. quae supra erunt, reliqua €habebunt ad eundem modum symmetrias, abacus autem €erit longus et latus, quam crassa columna est ima adiecta €parte &7viiii&, uti, quo minus habuerit altior columna contractum, €eo ne minus habeat capitulum suae symmetriae proiecturam et in latitudine suae partis adiectionem. de volutarum de-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ³¥˜ˆ‚scriptionibus, uti ad circinum sint recte involutae, quemad-€modum describantur, in extremo libro forma et ratio earum €erit subscripta. €@@Capitulis perfectis, deinde [2in scapis]2 columnarum non €ad libellam sed ad aequalem modulum conlocatis, ut, quae €adiectio in stylobatis facta fuerit, in superioribus membris €respondeat [symmetria epistyliorum], epistyliorum ratio sic €est habenda, uti, si columnae fuerint a minima &7xii& pedum €ad quindecim pedes, epistylii sit altitudo dimidia crassi-€tudinis imae columnae; item [2si]2 ab &7xv& pedibus ad &7xx&, €columnae altitudo dimetiatur in partes tredecim, et unius €partis altitudo epistylii fiat; item si &7xx& ad &7xxv& pedes, divi-€datur altitudo in partes &7xii& et semissem, et eius una pars €epistylium in altitudine fiat; item si ab &7xxv& pedibus ad &7xxx&, €dividatur in partes &7xii&, et eius una pars altitudo fiat. item €[2si quae altiores erunt,]2 rata parte ad eundem modum €ex altitudine columnarum expediendae sunt altitudines epi-styliorum. quo altius enim scandit oculi species, non facile @1 €persecat aeris crebritatem; dilapsa itaque altitudinis spatio €et viribus exuta incertam modulorum renuntiat sensibus €quantitatem. quare semper adiciendum est rationis supple-€mentum in symmetriarum membris, ut, cum fuerint aut €altioribus locis opera aut etiam ipsa colossicotera, habeant €magnitudinum rationem. epistylii latitudo in imo, quod €supra capitulum erit, quanta crassitudo summae columnae €sub capitulo erit, tanta fiat; summum, quantum imus scapus. cymatium epistylii septima parte suae altitudinis est facien-€dum, et in proiectura tantundem. reliqua pars praeter €cymatium dividenda est in partes &7xii&, et earum trium ima €fascia est facienda, secunda &7iiii&, summa &7v&. item zophorus €supra epistylium quarta parte minus [2altus]2 quam episty-€lium; sin autem sigilla designari oportuerit, quarta parte €altior quam epistylium, uti auctoritatem habeant scalpturae. €cymatium suae altitudinis partis septimae; proiecturae cymatiu=m quantum crassitudo. supra zophorum denticu-€lus est faciendus tam altus quam epistylii media fascia; €proiectura eius quantum altitudo. intersectio, quae graece €$METOPH& dicitur, sic est dividenda, uti denticulus altitudinis €suae dimidiam partem habeat in fronte, cavus autem inter-€sectionis huius frontis e tribus duas partes; huius cymatium €altitudinis eius sextam partem. corona cum suo cymatio, €praeter simam, quantum media fascia epistylii; proiec-€tura coronae cum denticulo facienda est, quantum erit €altitudo a zophoro ad summum coronae cymatium; et €omnino omnes ecphorae venustiorem habeant speciem, quae quantum altitudinis tantundem habent proiecturae. tym- @1 €pani autem, quod est in fastigio, altitudo sic est facienda, €uti frons coronae ab extremis cymatiis tota dimetiatur in €partes novem et ex eis una pars in medio cacumini tym-€pani constituatur, dum contra epistylia columnarumque €hypotrachelia ad perpendiculum respondeant. coronae-€que supra aequaliter imis praeter simas sunt conlocandae. €insuper coronas simae, quas Graeci $EPAIETIDAS& dicunt, facien-€dae sunt altiores octava parte coronarum altitudinis. acro-€teria angularia tam alta, quantum est tympanum medium, €mediana altiora octava parte quam angularia. @@Membra omnia, quae supra capitula columnarum sunt €futura, id est epistylia, zophora, coronae, tympana, fastigia, €acroteria, inclinanda sunt in fronte suae cuiusque altitudinis €parte &7xii&, ideo quod, cum steterimus contra frontes, ab oculo €lineae duae si extensae fuerint et una tetigerit imam operis €partem, altera summam, quae summam tetigerit, longior fiet. €ita quo longior visus linea in superiorem partem procedit, €resupinatam facit eius speciem. cum autem, uti supra scrip-€tum est, in fronte inclinata fuerint, tunc in aspectu vide-buntur esse ad perpendiculum et normam. columnarum €striae faciendae sunt &7xxiiii& ita excavatae, uti norma in cavo €striae cum fuerit coniecta, circumacta anconibus [2angulos]2 €striarum dextra ac sinistra tangat cacumenque normae cir-€cum rotundationem tangendo pervagari possit. crassitudines €striarum faciendae sunt, quantum adiectio in media columna ex descriptione invenietur. in simis, quae supra coronam €in lateribus sunt aedium, capita leonina sunt scalpenda, €disposita [2ita]2, uti contra columnas singulas primum sint €designata, cetera aequali modo disposita, uti singula singulis €mediis tegulis respondeant. haec autem, quae erunt contra @1 €columnas, perterebrata sint ad canalem, qui excipit e tegulis €aquam caelestem; mediana autem sint solida, uti, quae cadit €vis aquae per tegulas in canalem, ne deiciatur per inter-€columnia neque transeuntes perfundat, sed quae sunt con-€tra columnas, videantur emittere vomentia ructus aquarum €ex ore. €@@Aedium ionicarum, quam apertissime potui, dispositiones €hoc volumine scripsi; doricarum autem et corinthiarum quae €sint proportiones, insequenti libro explicabo. °¯ôÿ@@@@{1LIBER QUARTUS}1 ¯ðòÿ@@Cum animadvertissem, imperator, plures de architectura €praecepta voluminaque commentariorum non ordinata sed €incepta uti particulas errabundas reliquisse, dignam et uti-€lissimam rem putavi tantae disciplinae corpus ad perfectam €ordinationem perducere et praescriptas in singulis volumini-€bus singulorum generum qualitates explicare. itaque, Caesar, €primo volumine tibi de officio eius et quibus eruditum esse €rebus architectum oporteat, exposui. secundo de copiis ma-€teriae, e quibus aedificia constituuntur, disputavi; tertio €autem de aedium sacrarum dispositionibus et de earum gene-€rum varietate quasque et quot habeant species earumque quae sunt in singulis generibus distributiones. ex tribus €generibus quae subtilissimas haberent proportionibus modu-€lorum quantitates ionici generis moribus, docui; nunc hoc €volumine de doricis corinthiisque constitutis et omnibus €dicam eorumque discrimina et proprietates explicabo. ¡@@Columnae corinthiae praeter capitula omnes symmetrias €habent uti ionicae, sed capitulorum altitudines efficiunt €eas pro rata excelsiores et graciliores, quod ionici capituli @1 €altitudo tertia pars est crassitudinis columnae, corinthii €tota crassitudo scapi. igitur quod duae partes e crassitu-€dine corinthiarum adiciuntur, efficiunt excelsitate speciem earum graciliorem. cetera membra, quae supra columnas €inponuntur, aut e doricis symmetriis aut ionicis moribus €in corinthiis columnis conlocantur, quod ipsum corinthium €genus propriam coronarum reliquorumque ornamentorum €non habuerat institutionem, sed aut e triglyphorum rationi-€bus mutuli in coronis et epistyliis guttae dorico more dis-€ponuntur, aut ex ionicis institutis zophoroe scalpturis ornati cum denticulis et coronis distribuuntur. ita e generibus €duobus capitulo interposito tertium genus in operibus est €procreatum. e columnarum enim formationibus trium gene-€rum factae sunt nominationes, dorica, ionica, corinthia, e €quibus prima et antiquitus dorica est nata. €@@Namque Achaia Peloponnensoque tota Dorus, Hellenos €et Pthias nymphae filius, regnavit, isque Argis, vetusta €civitate, Iunonis templo aedificavit eius generis fortuito €formae fanum, deinde isdem generibus in ceteris Achaiae €civitatibus, cum etiamnum non esset symmetriarum ratio nata. postea autem quam Athenienses ex responsis Apol-€linis Delphici, communi consilio totius Hellados, &7xiii& co-€lonias uno tempore in Asiam deduxerunt ducesque singulis €coloniis constituerunt et summam imperii potestatem Ioni, €Xuthi et Creusae filio, dederunt, quem etiam Apollo Delphis €suum filium in responsis est professus, isque eas colonias €in Asiam deduxit et Cariae fines occupavit ibique civitates €amplissimas constituit Ephesum, Miletum, Myunta, (quae @1 €olim ab aqua est devorata; cuius sacra et suffragium Milesiis €Iones attribuerunt), Prienen, Samum, Teon, Colophona, €Chium, Erythras, Phocaeam, Clazomenas, Lebedon, Meliten €(haec Melite propter civium adrogantiam ab his civitatibus €bello indicto communi consilio est sublata; cuius loco postea €regis Attali et Arsinoes beneficio Zmyrnaeorum civitas inter Ionas est recepta): hae civitates, cum Caras et Lelegas eie-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ´•‚cissent, eam terrae regionem a duce suo Ione appellaverunt €Ioniam ibique deorum inmortalium templa constituentes €coeperunt fana aedificare. et primum Apollini Panionio €aedem, uti viderant in Achaia, constituerunt et eam Doricam €appellaverunt, quod in Dorieon civitatibus primum factam eo genere viderunt. in ea aede cum voluissent columnas €conlocare, non habentes symmetrias earum et quaerentes, €quibus rationibus efficere possent, uti et ad onus ferendum €essent idoneae et in aspectu probatam haberent venustatem, €dimensi sunt virilis pedis vestigium et id retulerunt in alti-€tudinem. cum invenissent pedem sextam partem esse alti-€tudinis in homine, item in columnam transtulerunt et, qua €crassitudine fecerunt basim scapi, tantas sex cum capitulo €in altitudinem extulerunt. ita dorica columna virilis cor-€poris proportionem et firmitatem et venustatem in aedi-€ficiis praestare coepit. @@Item postea Dianae [2cum cogitarent]2 constituere aedem, €quaerentes novi generis speciem isdem vestigiis ad mulie-€brem transtulerunt gracilitatem, et fecerunt primum co-€lumnae crassitudinem altitudinis octava parte, ut haberet €speciem excelsiorem. basi spiram supposuerunt pro calceo, @1 €capitulo volutas uti capillamento concrispatos cincinnos €praependentes dextra ac sinistra conlocaverunt et cymatiis €et encarpis pro crinibus dispositis frontes ornaverunt trun-€coque toto strias uti stolarum rugas matronali more de-€miserunt. ita duobus discriminibus columnarum inventio-€nem, unam virili sine ornatu nuda specie, alteram muliebri subtilitate et ornatu symmetriaque sunt mutuati. posteri €vero elegantia subtilitateque iudiciorum progressi et gra-€cilioribus modulis delectati septem crassitudinis diametros €in altitudinem columnae doricae, ionicae novem consti-€tuerunt. id autem [2genus]2, quod Iones fecerunt primo, €Ionicum est nominatum. €@@Tertium vero, quod Corinthium dicitur, virginalis habet €gracilitatis imitationem, quod virginis propter aetatis te-€neritatem gracilioribus membris figuratae effectus recipiunt ornatus venustiores. eius autem capituli prima inventio sic €memoratur esse facta. virgo civis Corinthia iam matura €nuptiis inplicata morbo decessit. post sepulturam eius, qui-€bus ea virgo viva pupulis delectabatur, nutrix collecta et €composita in calatho pertulit ad monumentum et in summo €conlocavit et, uti ea permanerent diutius subdiu, tegula €texit. is calathus fortuito supra acanthi radicem fuerat con-€locatus. interim pondere pressa radix acanthi media folia €et cauliculos circum vernum tempus profudit, cuius cauliculi €secundum calathi latera crescentes et ab angulis tegulae €ponderis necessitate expressi flexuras in extremas partes volutarum facere sunt coacti. tunc Callimachus, qui propter €elegantiam et subtilitatem artis marmoreae ab Athenien- @1 €sibus $KATATHCITEXNOS& fuerat nominatus, praeteriens hoc €monumentum animadvertit eum calathum et circa foliorum €nascentem teneritatem, delectatusque genere et formae €novitate ad id exemplar columnas apud Corinthios fecit €symmetriasque constituit [2et]2 ex eo in operis perfectio-nibus Corinthii generis distribuit rationes. eius autem capi-€tuli symmetria sic est facienda, uti, quanta fuerit crassitudo €imae columnae, tanta sit altitudo capituli cum abaco. abaci €latitudo ita habeat rationem, ut, quanta fuerit altitudo, tanta €duo sint diagonia ab angulo ad angulum spatia; ita enim €iustas habebunt frontes quoquoversus latitudines. frontes €sinuentur introrsus ab extremis angulis abaci suae frontis €latitudinis nona. imum capituli tantam habeat crassitu-€dinem, quantam habet summa columna praeter apothesim €et astragalum. abaci crassitudo septima capituli altitudinis. dempta abaci crassitudine dividatur reliqua pars in partes €tres, e quibus una imo folio detur; secundum folium mediam €altitudinem teneat; coliculi eandem habeant altitudinem, €e quibus folia nascuntur proiecta, uti excipiant quae ex €coliculis natae procurrunt ad extremos angulos volutae; €minoresque helices infra sinum medium, qui est in abaco, €[2sub]2 flores subiecti scalpantur. flores in quattuor partibus, €quanta erit abaci crassitudo, tam magni formentur. ita his €symmetriis corinthia capitula suas habebunt exactiones. €@@Sunt autem, quae isdem columnis inponuntur, capitulorum €genera variis vocabulis nominata, quorum nec proprietates €symmetriarum nec columnarum genus aliud nominare possu-€mus, sed ipsorum vocabula traducta et commutata ex co-€rinthiis et pulvinatis et doricis videmus, quorum symmetriae €sunt in novarum scalpturarum translatae subtilitatem. @1  @@Quoniam autem de generibus columnarum origines et €inventiones supra sunt scriptae, non alienum mihi videtur €isdem rationibus de ornamentis eorum, quemadmodum sunt €prognata et quibus principiis et originibus inventa, dicere. €in aedificiis omnibus insuper conlocatur materiatio variis €vocabulis nominata. ea autem uti in nominationibus, ita €in re varias habet utilitates. trabes enim supra columnas €et parastaticas et antas ponuntur; in contignationibus tigna €et axes; sub tectis, si maiora spatia sunt, et transtra et €capreoli, si commoda, columen, et cantherii prominentes €ad extremam suggrundationem; supra cantherios templa; €deinde insuper sub tegulas asseres ita prominentes, uti parietes proiecturis eorum tegantur. ita unaquaeque res et €locum et genus et ordinem proprium tuetur. e quibus rebus €et a materiatura fabrili in lapideis et marmoreis aedium sa-€crarum aedificationibus artifices dispositiones eorum scalp-€turis sunt imitati et eas inventiones persequendas puta-€verunt. ideo, quod antiqui fabri quodam in loco aedi-€ficantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas €partes tigna prominentia habuissent conlocata, inter tigna €struxerunt supraque coronas et fastigia venustiore specie €fabrilibus operibus ornaverunt, tum proiecturas tignorum, €quantum eminebant, ad lineam et perpendiculum parietum €praesecuerunt, quae species cum invenusta i=s visa esset, €tabellas ita formatas, uti nunc fiunt triglyphi, contra tigno-€rum praecisiones in fronte fixerunt et eas cera caerulea €depinxerunt, ut praecisiones tignorum tectae non offen-€derent visum: ita divisiones triglyphorum et [2met]2oparum €tignorum dispositione et intertigniu=m habere in doricis operibus coeperunt. postea alii in aliis operibus ad per- @1 €pendiculum triglyphorum cantherios prominentes pro-€iecerunt eorumque proiecturas simaverunt. ex eo, uti €tignorum dispositionibus triglyphi, ita e cantheriorum €proiecturis mutulorum sub coronis ratio est inventa. ita €fere in operibus lapideis et marmoreis mutuli inclinatis €scalpturis deformantur, quod imitatio est cantheriorum; €etenim necessario propter stillicidia proclinati conlocantur. €ergo et triglyphorum et mutulorum in doricis operibus €ratio ex ea imitatione inventa est. @@Non enim, quemadmodum nonnulli errantes dixerunt €fenestrarum imagines esse triglyphos, ita potest esse, quod €in angulis contraque tetrantes columnarum triglyphi con-€stituuntur, quibus in locis omnino non patitur res fenestras €fieri. dissolvuntur enim angulorum in aedificiis iuncturae, €si in i=s fenestrarum fuerint lumina relicta. etiamque ubi €nunc triglyphi constituuntur, si ibi luminum spatia fuisse €iudicabuntur, isdem rationibus denticuli in ionicis fenestra-€rum occupavisse loca videbuntur. utraque enim, et inter €denticulos et inter triglyphos quae sunt intervalla, meto-€pae nominantur. $OPAS& enim Graeci tignorum cubicula et €asserum appellant, uti nostri ea cava columbaria. ita quod €inter duas opas est intertignium, id $METOPH& est apud eos €nominata. @@Ita uti autem in doricis triglyphorum et mutulorum est €inventa ratio, item in ionicis denticulorum constitutio €propriam in operibus habet rationem, et quemadmodum €mutuli cantheriorum proiecturae ferunt imaginem, sic in €ionicis denticuli ex proiecturis asserum habent imitatio-€nem. itaque in graecis operibus nemo sub mutulo den-€ticulos constituit; non enim possunt subtus cantherios @1 €asseres esse. quod ergo supra cantherios et templa in ve-€ritate debet esse conlocatum, id in imaginibus si infra þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ´¢•ˆŠconstitutum fuerit, mendosam habebit operis rationem. €etiam quod antiqui non probaverunt, neque instituerunt €in fastigiis [2mutulos aut]2 denticulos fieri sed puras co-€ronas, ideo quod nec cantherii nec asseres contra fasti-€giorum frontes distribuuntur nec possunt prominere, sed €ad stillicidia proclinati conlocantur. ita quod non potest €in veritate fieri, id non putaverunt in imaginibus factum posse certam rationem habere. omnia enim certa proprie-€tate et a veris naturae deducta moribus transduxerunt €in operum perfectiones, et ea probaverunt, quorum ex-€plicationes in disputationibus rationem possunt habere €veritatis. itaque ex eis originibus symmetrias et pro-€portiones uniuscuiusque generis constitutas reliquerunt. €quorum ingressus persecutus de ionicis et corinthiis in-€stitutionibus supra dixi; nunc vero doricam rationem €summamque eius speciem breviter exponam.  @@Nonnulli antiqui architecti negaverunt dorico genere €aedes sacras oportere fieri, quod mendosae et disconve-€nientes in his symmetriae conficiebantur. itaque negavit €Arcesius, item Pytheos, non minus Hermogenes. nam is €cum paratam habuisset marmoris copiam in doricae aedis €perfectionem, commutavit ex eadem copia et eam ioni-€cam Libero Patri fecit. sed tamen non quod invenusta €est species aut genus aut formae dignitas, sed quod in-€pedita est distributio et incommoda in opere triglyphorum et lacunariorum [distributione]. namque necesse est tri-€glyphos constitui contra medios tetrantes columnarum, met-€opasque, quae inter triglyphos fient, aeque longas esse €quam altas. contraque in angulares columnas triglyphi €in extremis partibus constituuntur et non contra medios €tetrantes. ita metopae, quae proximae ad angulares tri-€glyphos fiunt, non exeunt quadratae sed oblongiores tri- @1 €glyphi dimidia latitudine. at qui metopas aequales volunt €facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi di-€midia latitudine. hoc autem, sive metoparum longitudini-€bus sive intercolumniorum contractionibus efficietur, est €mendosum. quapropter antiqui vitare visi sunt in aedibus €sacris doricae symmetriae rationem. @@Nos autem exponimus, uti ordo postulat, quemadmo-€dum a praeceptoribus accepimus, uti, si qui voluerit his €rationibus attendens ita ingredi, habeat proportiones ex-€plicatas, quibus emendatas et sine vitiis efficere possit €aedium sacrarum dorico more perfectiones. frons aedis €doricae in loco, quo columnae constituuntur, dividatur, si €tetrastylos erit, in partes &7xxvii&, si hexastylos, &7xxxxii&. ex €his pars una erit modulus, qui graece $EMBATHR& dicitur, €cuius moduli constitutione ratiocinationibus efficiuntur omnis operis distributiones. crassitudo columnarum erit €duorum modulorum, altitudo cum capitulo &7xiiii&. capituli €crassitudo unius moduli, latitudo duorum et moduli sex-€tae partis. crassitudo capituli dividatur in partes tres, e €quibus una plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum €anulis, tertia hypotrachelion. contrahatur columna ita, uti €in tertio libro de ionicis est scriptum. epistylii altitudo €unius moduli cum taenia et guttis; taenia moduli septima; €guttarum longitudo sub taenia contra triglyphos alta cum €regula parte sexta moduli praependeat. item epistylii la-€titudo ima respondeat hypotrachelio summae columnae. €supra epistylium conlocandi sunt triglyphi cum suis me-€topis, alti unius [2et]2 dimidiati moduli, lati in fronte unius €moduli, ita divisi, ut in angularibus columnis et in mediis @1 €contra tetrantes medios sint conlocati, et intercolum-€niis reliquis bini, in mediis pronao et postico terni. ita €relaxatis mediis intervallis sine inpeditionibus aditus ac-cedentibus erit ad deorum simulacra. triglyphorum la-€titudo dividatur in partes sex, ex quibus partibus quinque €in medio, duae dimidiae dextra ac sinistra designentur €regula. una in medio deformetur femur, quod graece €$MHROS& dicitur; secundum eam canaliculi ad normae ca-€cumen inprimantur; ex ordine eorum dextra ac sinistra €altera femina constituantur; in extremis partibus semi-€canaliculi intervertantur. triglyphis ita conlocatis, meto-€pae, quae sunt inter triglyphos, aeque altae sint quam €longae; item in extremis angulis hemimetopia sint inpressa €dimidia moduli latitudine. ita enim erit, ut omnia vitia €et metoparum et intercolumniorum et lacunariorum, quod aequales divisiones factae erunt, emendentur. triglyphi €capitula sexta parte moduli sunt faciunda. supra trigly-€phorum capitula corona est conlocanda in proiectura di-€midiae et sextae partis habens cymatium doricum in imo, €alterum in summo. item cum cymatiis corona crassa ex €dimidia moduli. dividendae autem sunt in corona ima ad €perpendiculum triglyphorum et medias metopas viarum €directiones et guttarum distributiones, ita uti guttae sex €in longitudinem, tres in latitudinem pateant. reliqua €spatia, quod latiores sunt metopae quam triglyphi, pura €relinquantur aut %flumina scalpantur, ad ipsumque mentum €coronae incidatur linea quae scotia dicitur. reliqua omnia, €tympana, simae, coronae, quemadmodum supra scriptum €est in ionicis, ita perficiantur. @1 @@Haec ratio in operibus diastylis erit constituta. si vero €systylon et monotriglyphon opus erit faciundum, frons €aedis, si tetrastylos erit, dividatur in partes &7xviiii s&, si €hexastylos erit, dividatur in partes &7xxviiii s&. ex his pars €una erit modulus, ad quem, uti supra scriptum est, di-vidantur. ita supra singula epistylia et metopae et tri-€glyphi bini erunt conlocandi, in angularibus hoc amplius €dimidiatus et, quantum est spatium hemitriglyphi, id ac-€cedit. in mediano contra fastigium trium triglyphorum €et trium metoparum spatium distabit, quo latius medium €intercolumnium accedentibus ad aedem habeat laxamentum €et adversus simulacra deorum aspectus dignitatem. @@Columnas autem striari &7xx& striis oportet. quae si €planae erunt, angulos habeant &7xx& designatos. sin autem €excavabuntur, sic est forma facienda, ita uti quam ma-€gnum est intervallum striae, tam magnis [striaturae] pa-€ribus lateribus quadratum describatur; in medio autem €quadrato circini centrum conlocetur et agatur linea ro-€tundationis, quae quadrationis angulos tangat, et quantum €erit curvaturae inter rotundationem et quadratam descrip-€tionem, tantum ad formam excaventur. ita dorica co-lumna sui generis striaturae habebit perfectionem. de €adiectione eius, qua media adaugetur, uti in tertio volu-€mine de ionicis est perscripta, ita et in his transferatur. €@@Quoniam exterior species symmetriarum et corin-€thiorum et doricorum et ionicorum est perscripta, necesse €est etiam interiores cellarum pronaique distributiones ex- plicare. distribuitur autem longitudo aedis, uti latitudo €sit longitudinis dimidiae partis, ipsaque cella parte quarta €longior sit, quam est latitudo, cum pariete, qui paries @1 €valvarum habuerit conlocationem. reliquae tres partes €pronai ad antas parietum procurrant, quae antae colum-€narum crassitudinem habere debent. et si aedes erit latitu-€dine maior quam pedes &7xx&, duae columnae inter duas antas €interponantur, quae disiungant pteromatos et pronai €spatium. item intercolumnia tria, quae erunt inter antas €et columnas, pluteis marmoreis sive ex intestino opere €factis intercludantur, ita uti fores habeant, per quas iti-nera pronao fiant. item si maior erit latitudo quam €pedes &7xl&, columnae contra regiones columnarum, quae €inter antas sunt, introrsus conlocentur. et hae altitudinem €habeant aeque quam quae sunt in fronte, crassitudines €autem earum extenuentur his rationibus, uti, si octava €parte erunt quae sunt in fronte, hae fiant &7x& parte, sin €autem &7viiii& aut decima, pro rata parte. in concluso enim €aere si quae extenuatae erunt, non discernentur. sin autem €videbuntur graciliores, cum exterioribus fuerint striae €[2&7xx& aut]2 &7xxiiii&, in his faciendae erunt &7xxviii& aut &7xxxii&. €ita quod detrahitur de corpore scapi, striarum numero €adiecto adaugebitur ratione, quo minus videatur, et ita exaequabitur dispari ratione columnarum crassitudo. hoc €autem efficit ea ratio, quod oculus plura et crebriora signa €tangendo maiore visus circumitione pervagatur. namque þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ´¤“„si duae columnae aeque crassae lineis circummetientur, €e quibus una sit non striata, altera striata, et circa stri-€glium cava et angulos striarum linea corpora tangat, tam-€etsi columnae aeque crassae fuerint, lineae, quae circum-€datae erunt, [2non erunt]2 aequales, quod striarum et stri-€glium circuitus maiorem efficit lineae longitudinem. sin €autem hoc ita videbitur, non est alienum in angustis locis @1 €et in concluso spatio graciliores columnarum symmetrias €in opere constituere, cum habeamus adiutricem striarum temperaturam. ipsius autem cellae parietum crassitu-€dinem pro rata parte magnitudinis fieri oportet, dum €antae eorum crassitudinibus columnarum sint aequales. €et si ex structis futuri sunt, quam minutissimis caementis €struantur, sin autem quadrato saxo aut marmore, maxime €modicis paribusque videtur esse faciundum, quod media €coagmenta medii lapides continentes firmiorem facient €omnis operis perfectionem. item circum coagmenta et €cubilia eminentes expressiones graphicoteran efficient in €aspectu delectationem.  @@Regiones autem, quas debent spectare aedes sacrae €deorum inmortalium, sic erunt constituendae, uti, si €nulla ratio inpedierit liberaque fuerit potestas, aedis si-€gnumque, quod erit in cella conlocatum, spectet ad ve-€spertinam caeli regionem, uti, qui adierint ad aram im-€molantes aut sacrificia facientes, spectent ad partem caeli €orientis et simulacrum, quod erit in aede, et ita vota €suscipientes contueantur aedem et orientem caelum ipsa-€que simulacra videantur exaudientia contueri supplicantes €et sacrificantes, quod aras omnes deorum necesse esse videatur ad orientem spectare. sin autem loci natura inter-€pellaverit, tunc convertendae sunt earum regionum con-€stitutiones, uti quam plurima pars moenium e templis €earum conspiciatur. item si secundum flumina aedis sacra €fiet, ita uti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas vi-€dentur spectare debere. similiter si circum vias publicas €erunt aedificia deorum, ita constituantur, uti praetereun-€tes possint respicere et in conspectu salutationes facere. @1  @@Ostiorum autem et eorum antepagmentorum in aedibus €hae sunt rationes, uti primum constituatur, quot genera €sint [futurae]. genera sunt enim thyromaton haec: doricum, €ionicum, atticurges. €@@Horum [2dorici generis]2 symmetriae conspiciuntur his €rationibus, uti corona summa, quae supra antepagmentum €superius inponitur, aeque librata sit capitulis summis co-€lumnarum, quae in pronao fuerint. lumen autem thyretri €constituatur sic, uti quae altitudo aedis a pavimento ad €lacunaria fuerit, dividatur in partes tres semis et ex eis €duae partes [2semis]2 lumini valvarum altitudine consti-€tuantur. haec autem dividatur in partes &7xii& et ex eis €quinque et dimidia latitudo luminis fiat in imo. et in €summo contrahatur, si erit lumen ab imo ad sedecim €pedes, antepagmenti &7iii& parte; [2si]2 &7xvi& pedum ad &7xxv&, €superior pars luminis contrahatur antepagmenti parte &7iiii&; €si ab pedibus &7xxv& ad &7xxx&, summa pars contrahatur an-€tepagmenti parte &7viii&. reliqua, quo altiora erunt, ad perpendiculum videntur oportere conlocari. ipsa autem €antepagmenta * * * contrahantur in summo suae crassi-€tudinis &7xiiii& parte. supercilii crassitudo, quanta antepag-€mentorum in summa parte erit crassitudo. cymatium €faciundum est antepagmenti parte sexta; proiectura autem, €quanta est eius crassitudo. sculpendum est cymatium €lesbium cum astragalo. supra cymatium, quod erit in €supercilio, conlocandum est hyperthyrum crassitudine €supercilii, et in eo scalpendum est cymatium doricum, €astragalum lesbium sima scalptura. corona plana cum cy-€matio; proiectura autem eius erit quanta altitudo. super- @1 €cilii, quod supra antepagmenta inponitur, dextra atque €sinistra proiecturae sic sunt faciundae, uti crepidines ex-€currant et in unguem ipso cymatio coniungantur. @@Sin autem ionico genere futura erunt, lumen altum ad €eundem modum quemadmodum in doricis fieri videtur. €latitudo constituatur, ut altitudo dividatur in partes duas €et dimidiam, eiusque partis unius ima luminis fiat latitudo. €contracturae ita uti in doricis. crassitudo antepagmen-€torum [2ex]2 altitudine luminis in fronte &7xiiii& parte, cy-€matium huius crassitudinis sexta. reliqua pars praeter cy-€matium dividatur in partes &7xii&. harum trium prima corsa €fiat cum astragalo, secunda quattuor, tertia quinque, et eae aeque corsae cum astragalis circumcurrant. hyper-€thyra autem ad eundem modum componantur quemad-€modum in doricis. pro crepidinibus ancones, sive paro-€tides vocantur, excalptae dextra ac sinistra praependeant €ad imi supercilii libramentum, praeter folium. eae habeant €in fronte crassitudinem ex antepagmenti tribus partibus, €imo quarta parte graciliore quam superiora. €@@Fores ita compingantur, uti scapi cardinales sint ex €latitudine luminis totius &7xii& parte. inter duos scapos tympana ex &7xii& partibus habeant ternas partes. inpagibus €distributiones ita fient, uti divisis altitudinibus in partes &7v& €duae superiori, tres inferiori designentur. super medium €medii inpages conlocentur, ex reliquis alii in summo, alii €in imo compingantur. altitudo inpagis fiat tympani tertia €parte, cymatium sexta parte inpagis. scaporum latitudines €inpagis dimidia parte, item replum de inpage dimidia et @1 €sexta parte. scapi, qui sunt secundum antepagmentum, di-€midium inpagis constituantur. sin autem valvatae erunt, €altitudines ita manebunt, in latitudinem adiciatur amplius €foris latitudo. si quadriforis futura est, altitudo adiciatur. @@Atticurge autem isdem rationibus perficiuntur, quibus €dorica. praeterea corsae sub cymatiis in antepagmentis €circumdantur, quae ita distribui debent, uti antepagmenti €praeter cymatium ex partibus &7vii& habeant duas partes. €ipsaque non fiunt clathrata neque bifora sed valvata, et €aperturas habent in exteriores partes. €@@Quas rationes aedium sacrarum in formationibus opor-€teat fieri [2doricis]2, ionicis corinthiisque operibus, quoad €potui attingere, veluti legitimis moribus exposui. nunc €de tuscanicis dispositionibus, quemadmodum institui opor- teat, dicam. locus, in quo aedis constituetur, cum habu-€erit in longitudine sex partes, una dempta reliquum quod €erit, latitudini detur. longitudo autem dividatur bipertito, €et quae pars erit interior, cellarum spatiis designetur, quae €erit proxima fronti, columnarum dispositioni relinquatur. item latitudo dividatur in partes &7x&. ex his ternae partes €dextra ac sinistra cellis minoribus, sive ibi alae futurae €sunt, dentur; reliquae quattuor mediae aedi attribuantur. €spatium, quod erit ante cellas in pronao, ita columnis €designetur, ut angulares contra antas, parietum extre-€morum [2e]2 regione, conlocentur; duae mediae e regione €parietum, qui inter antas et mediam aedem fuerint, ita €distribuantur; et inter antas et columnas priores per me-€dium isdem regionibus alterae disponantur. eaeque sint €ima crassitudine altitudinis parte &7vii&; altitudo tertia parte €latitudinis templi; summaque columna quarta parte crassi- @1 tudinis imae contrahatur. spirae earum altae dimidia €parte crassitudinis fiant. habeant spirae earum plinthum €ad circinum, altam suae crassitudinis dimidia parte, torum €insuper cum apophysi crassum quantum plinthus. capi-€tuli altitudo dimidia crassitudinis. abaci latitudo quanta €ima crassitudo columnae. capitulique crassitudo dividatur €in partes tres, e quibus una plintho, quae est abacus, de-tur, altera echino, tertia hypotrachelio cum apophysi. su-€pra columnas trabes compactiles inponantur ut altitu-€dinis modulis i=s, qui a magnitudine operis postulabuntur. €eaeque trabes compactiles eam habeant crassitudinem, €quanta summae columnae erit hypotrachelium, et ita sint €compactae subscudibus et securiclis, ut compactura du-€orum digitorum habeant laxationem. cum enim inter se €tangunt et non spiramentum et perflatum venti recipiunt, concalefaciuntur et celeriter putrescunt. supra trabes et €supra parietes traiecturae mutulorum parte &7iiii& altitudinis €columnae proiciantur; item in eorum frontibus antepag-€menta figantur. supraque i=s tympanum fastigii struc-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ´§•…tura seu de materia conlocetur. supraque eu=m fasti-€gium, columen, cantherii, templa ita sunt conlocanda, ut €stillicidium tecti absoluti tertiario respondeat.  @@Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae monopte-€roe sine cella columnatae constituuntur, aliae peripteroe €dicuntur. quae sine cella fiunt, tribunal habent et ascen-€sum ex sua diametro tertiae partis. insuper stylobatam €columnae constituuntur tam altae, quanta ab extremis €parietibus est diametros stylobatarum, crassae altitudinis €suae cum capitulis et spiris decumae partis. epistylium @1 €altum columnae crassitudinis dimidia parte. zophorum et €reliqua, quae insuper inponuntur, ita uti in &7iii& volumine €de symmetriis scripsi. @@Sin autem peripteros ea aedes constituetur, duo gra-€dus et stylobata ab imo constituantur. deinde cellae pa-€ries conlocetur cum recessu eius a stylobata circa partem €latitudinis quintam, medioque valvarum locus ad aditus €relinquatur; eaque cella tantam habeat diametrum praeter €parietes et circumitionem, quantam altitudinem columna. €supra stylobatam columnae circum cellam isdem symmetriis, quae [2supra scriptae sunt,]2 disponantur. in medio tecti ra-€tio ita habeatur, uti, quanta diametros totius operis erit €futura, dimidia altitudo fiat tholi praeter florem; flos au-€tem tantam habeat magnitudinem, quantam habuerit co-€lumnae capitulum, praeter pyramidem. reliqua, uti supra €scripta sunt ea, pro portionibus atque symmetriis facienda €videntur. @@Item generibus aliis constituuntur aedes ex isdem sym-€metriis ordinatae et alio genere dispositiones habentes, €uti est Castoris in circo Flaminio et inter duos lucos €Veiovis, item augustius Nemori Dianae columnis adiectis €dextra ac sinistra ad umeros pronai. hoc autem genere €primo facta est, uti est Castoris in circo, Athenis in arce €et in Attica Sunio Palladis Minervae. earum non aliae €sed eaedem sunt proportiones. cellae enim longitudinibus €duplices sunt ad latitudines uti reliquae; ex i=s omnia, quae solent esse in frontibus, ad latera sunt translata. nonnulli €etiam de tuscanicis generibus sumentes columnarum dis-€positiones transferunt in corinthiorum et ionicorum ope- @1 €rum ordinationes, et quibus in locis in pronao procurrunt €antae, in isdem e regione cellae parietum columnas binas €conlocantes efficiunt tuscanicorum et graecorum operum communem ratiocinationem. alii vero removentes parietes €aedis et adplicantes ad intercolumnia, pteromatos spatiis €sublati efficiunt amplum laxamentum cellae; reliqua autem €proportionibus et symmetriis isdem conservantes aliud €genus figurae nominisque videntur pseudoperipterum pro-€creavisse. haec autem genera propter usum sacrificiorum €convertuntur. non enim omnibus diis isdem rationibus €aedes sunt faciundae, quod alius alia varietate sacrorum €religionum habet effectus. @@Omnes aedium sacrarum ratiocinationes, uti mihi tra-€ditae sunt, exposui ordinesque et symmetrias earum par-€titionibus distinxi, et quarum dispares sunt figurae et qui-€bus discriminibus inter se sunt disparatae, quoad potui €significare scriptis, exposui. nunc de aris deorum inmor-€talium, uti aptam constitutionem habeant ad sacrificiorum  rationem, dicam. arae spectent ad orientem et semper €inferiores sint conlocatae quam simulacra, quae fuerint €in aede, uti suspicientes divinitatem, qui supplicant, et €sacrificent. disparibus altitudinibus ad sui cuiusque dei €decorem componantur. altitudines autem earum sic sunt €explicandae, uti Iovi omnibusque caelestibus quam ex-€celsissimae constituantur, Vestae Terrae Matrique humiles €conlocentur. ita idoneae his institutionibus explicabuntur €modulationibus ararum deformationes. €@@Explicatis aedium sacrarum compositionibus in hoc li-€bro, insequenti de communium operum reddemus distri-€butionibus explicationes. @1 °¯ôÿ@@@@{1LIBER QUINTUS}1 ¯ðòÿ@@Qui amplioribus voluminibus, imperator, ingenii cogi-€tationes praeceptaque explicaverunt, maximas et egregias €adiecerunt suis scriptis auctoritates. quod etiam velim €nostris quoque studiis res pateretur, ut amplificationibus €auctoritas et in his praeceptis augeretur; sed id non est, €quemadmodum putatur, expeditum. non enim de archi-€tectura sic scribitur uti historia aut poemata. historiae €per se tenent lectores; habent enim novarum rerum va-€rias expectationes. poematorum vero [carminum] metra €et pedes ac verborum elegans dispositio et sententiarum €inter personas distinctas [versuum] pronuntiatio prolec-€tando sensus legentium perducit sine offensa ad summam scriptorum terminationem. id autem in architecturae con-€scriptionibus non potest fieri, quod vocabula ex artis pro-€pria necessitate concepta inconsueto sermone obiciunt €sensibus obscuritatem. cum ergo ea per se non sint aper-€ta nec pateant eorum in consuetudine nomina, tum etiam €praeceptorum late vagantes scripturae, si non contrahen-€tur, ut paucis et perlucidis sententiis explicentur, frequen-€tia multitudineque sermonis inpediente incertas legentium €efficient cogitationes. itaque occultas nominationes com-€mensusque e membris operum pronuntians, ut memoriae €tradantur, breviter exponam; sic enim expeditius ea reci-pere poterunt mentes. non minus cum animadvertissem €distentam occupationibus civitatem publicis et privatis €negotiis, paucis iudicavi scribendum, uti angusto spatio €vacuitatis ea legentes breviter percipere possent. €@@Etiamque Pythagorae quique eius haeresim fuerunt se-€cuti, placuit cybicis rationibus praecepta in voluminibus @1 €scribere, constitueruntque cybum &7ccxvi& versus eosque non €plus tres in una conscriptione oportere esse putaverunt. cybus autem est corpus ex lateribus aequali latitudine €planitiarum perquadratum. is cum est iactus, quam in €partem incubuit, dum est intactus, inmotam habet sta-€bilitatem, uti sunt etiam tesserae, quas in alveo ludentes €iaciunt. hanc autem similitudinem ex eo sumpsisse viden-€tur, quod is numerus versuum, uti cybus, in quemcumque €sensum insederit, inmotam efficiat ibi memoriae stabili-€tatem. graeci quoque poetae comici interponentes e cho-€ro canticum diviserunt spatia fabularum. ita partes cy-€bica ratione facientes intercapedinibus levant actorum €pronuntiationes. @@Cum ergo haec naturali modo sint a maioribus obser-€vata animoque advertam inusitatas et obscuras multis res €esse mihi scribendas, quo facilius ad sensus legentium per-€venire possint, brevibus voluminibus iudicavi scribere; ita €enim expedita erunt ad intellegendum. eorumque ordina-€tiones institui, uti non sint quaerentibus separatim colli-€genda, sed e corpore uno et in singulis voluminibus ge-€nerum haberent explicationes. itaque, Caesar, tertio et €quarto volumine aedium sacrarum rationes exposui, hoc €libro publicorum locorum expediam dispositiones. primum-€que forum uti oporteat constitui, dicam, quod in eo et pu-€blicarum et privatarum rerum rationes per magistratus €gubernantur. ¡@@Graeci in quadrato amplissimis et duplicibus porticibus €fora constituunt crebrisque columnis et lapideis aut mar-€moreis epistyliis adornant et supra ambulationes in con-€tignationibus faciunt. Italiae vero urbibus non eadem est €ratione faciendum, ideo quod a maioribus consuetudo tra-dita est gladiatoria munera in foro dari. igitur circum €spectacula spatiosiora intercolumnia distribuantur circa- @1 €que in porticibus argentariae tabernae maenianaque su-€perioribus coaxationibus conlocentur, quae et ad usum €et ad vectigalia publica recte erunt disposita. €@@Magnitudines autem ad copiam hominum oportet fieri, €ne parvum spatium sit ad usum aut ne propter inopiam €populi vastum forum videatur. latitudo autem ita finiatur, €uti, longitudo in tres partes cum divisa fuerit, ex his duae €partes ei dentur; ita enim erit oblonga eius formatio et ad spectaculorum rationem utilis dispositio. columnae su-€periores quarta parte minores quam inferiores sunt con-€stituendae, propterea quod oneri ferendo, quae sunt in-€feriora, firmiora debent esse quam superiora. non minus €quod etiam nascentium oportet imitari naturam, ut in ar-€boribus teretibus, abiete, cupresso, pinu, e quibus nulla €non crassior est ab radicibus, dein decrescendo progre-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿµ“ˆˆditur in altitudinem naturali contractura peraequata na-€scens ad cacumen. ergo si natura nascentium ita postulat, €recte est constitutum et altitudinibus et crassitudinibus €superiora inferiorum fieri contractiora. @@Basilicarum loca adiuncta foris quam calidissimis par-€tibus oportet constitui, ut per hiemem sine molestia tem-€pestatium se conferre in eas negotiatores possint. earum-€que latitudines ne minus quam ex tertia, ne plus ex €dimidia longitudinis constituantur, nisi si loci natura in-€pedierit et aliter coegerit symmetriam commutari. sin €autem locus erit amplior in longitudine, chalcidica in extremis constituantur, uti sunt in Iulia Aquiliana. co-€lumnae basilicarum tam altae, quam porticus latae fuerint, €faciendae videntur; porticus, quam medium spatium futu-€rum est, ex tertia finiatur. columnae superiores minores €quam inferiores, uti supra scriptum est, constituantur. €pluteum, quod fuerit inter superiores et inferiores co- @1 €lumnas, item quarta parte minus, quam superiores colum-€nae fuerint, oportere fieri videtur, uti supra basilicae con-€tignationem ambulantes ab negotiatoribus ne conspician-€tur. epistylia, zophora, coronae ex symmetriis colum-€narum, uti in tertio libro diximus, explicentur. @@[Non minus summam dignitatem et venustatem possunt €habere comparationes basilicarum, quo genere Coloniae €Iuliae Fanestri conlocavi curavique faciendam, cuius pro-€portiones et symmetriae sic sunt constitutae. mediana €testudo inter columnas est longa pedes &7cxx&, lata pedes €&7lx&. porticus eius circa testudinem inter parietes et co-€lumnas lata pedes &7xx&. columnae altitudinibus perpetuis €cum capitulis pedes &7l&, crassitudinibus quinu=m, habentes €post se parastaticas altas pedes &7xx&, latas pedes &7ii s&, cras-€sas &7i s&, quae sustinent trabes, in quibus invehuntur por-€ticuum contignationes. supraque eas aliae parastaticae pe-€dum &7xviii&, latae binu=m, crassae pedem, quae excipiunt item €trabes sustinentes cantherium et porticu=m, quae sunt summissa infra testudinem, tecta. reliqua spatia inter pa-€rastaticarum et columnarum trabes per intercolumnia lu-€minibus sunt relicta. columnae sunt in latitudine testu-€dinis cum angularibus dextra ac sinistra quaternae, in €longitudine, quae est foro proxima, cum isdem angularibus €octo, ex altera parte cum angularibus &7vi&, ideo quod me-€diae duae in ea parte non sunt positae, ne inpediant aspec-€tus pronai aedis Augusti, quae est in medio latere €parietis basilicae conlocata spectans medium forum et ae-dem Iovis. item tribunal, quod est in ea aede, hemicycli €schematis minoris curvatura formatum; eius autem hemi-€cycli in fronte est intervallum pedes &7xlvi&, introrsus cur-€vatura pedes &7xv&, uti, qui apud magistratus starent, nego- @1 €tiantes in basilica ne inpedirent. supra columnas ex tribus €tignis bipedalibus compactis trabes sunt circa conlocatae, €eaeque ab tertiis columnis, quae sunt in interiore parte, €revertuntur ad antas, quae a pronao procurrunt, dextra-que et sinistra hemicyclium tangunt. supra trabes contra €capitula ex fulmentis dispositae pilae sunt conlocatae, €altae pedes &7iii&, latae quoqueversus quaternis. supra eas €ex duobus tignis bipedalibus trabes everganeae circa sunt €conlocatae. quibus insuper transtra cum capreolis co-€lumnarum contra corpora et antas et parietes pronai con-€locata sustinent unum culmen perpetuae basilicae, alterum a medio supra pronaum aedis. ita fastigiorum duplex pec-€tinata dispositio extrinsecus tecti et interioris altae te-€studinis praestat speciem venustam. item sublata episty-€liorum ornamenta et pluteorum columnarumque superiorum €distributio operosam detrahit molestiam sumptusque in-€minuit ex magna parte summam. ipsae vero columnae in €altitudine perpetua sub trabes testudinis perductae et €magnificentiam inpensae et auctoritatem operi adaugere €videntur.]  @@Aerarium, carcer, curia foro sunt coniungenda, sed ita €uti magnitudo [2ac]2 symmetriae eorum foro respondeant. €maxime quidem curia in primis est facienda ad digni-€tatem municipii sive civitatis. et si quadrata erit, quan-€tum habuerit latitudinis dimidia addita constituatur alti-€tudo; sin autem oblonga fuerit, longitudo et latitudo €componatur, et summae compositae eius dimidia pars sub lacunariis altitudini detur. praeterea praecingendi €sunt parietes medii coronis ex intestino opere aut albario €ad dimidiam partem altitudinis. quae si non erunt, vox €ibi disputantium elata in altitudinem intellectui non pot-€erit esse audientibus. cum autem coronis praecincti pa- @1 €rietes erunt, vox ab imis morata, priusquam in aera elata €dissipabitur, auribus erit intellecta.  @@Cum forum constitutum fuerit, tum deorum inmortalium €diebus festis ludorum spectationibus eligendus est locus €theatro quam saluberrimus, uti in primo libro de salu-€britatibus in moenium conlocationibus est scriptum. per €ludos enim cum coniugibus et liberis persedentes delecta-€tionibus detinentur et corpora propter voluptatem inmota €patentes habent venas, in quas insidunt aurarum flatus, €qui, si a regionibus palustribus aut aliis regionibus vitiosis €advenient, nocentes spiritus corporibus infundent. itaque si curiosius eligetur locus theatro, vitabuntur vitia. etiam-€que providendum est, ne impetus habeat a meridie. sol €enim cum implet eius rotunditatem, aer conclusus curva-€tura neque habens potestatem vagandi versando confer-€vescit et candens adurit excoquitque et inminuit e corpo-€ribus umores. ideo maxime vitandae sunt his rebus vitiosae regiones et eligendae salubres. fundamentorum autem, si €in montibus fuerint, facilior erit ratio; sed si necessitas €coegerit in plano aut palustri loco ea constitui, solida-€tiones substructionesque ita erunt faciendae, quemadmo-€dum de fundationibus aedium sacrarum in tertio libro est €scriptum. insuper fundamenta lapideis et marmoreis co-piis gradationes ab substructione fieri debent. praecinc-€tiones ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendae €videntur, neque altiores quam quanta praecinctionis iti-€neris sit latitudo. si enim excelsiores fuerint, repellent €et eicient e superiore parte vocem nec patientur in se-€dibus suis, quae [2sunt]2 supra praecinctiones, verborum €casus certa significatione ad aures pervenire. et ad sum-€mam ita est gubernandum, uti, linea cum ad imum gra-€dum et ad summum extenta fuerit, omnia cacumina gra-duum angulosque tangat: ita vox non inpedietur. aditus @1 €complures et spatiosos oportet disponere, nec coniunctos €superiores inferioribus, sed ex omnibus locis perpetuos et €directos sine inversuris faciendos, uti, cum populus dimit-€tatur de spectaculis, ne comprimatur, sed habeat ex om-€nibus locis exitus separatos sine inpeditione. €@@Etiam diligenter est animadvertendum, ne sit locus €surdus, sed ut in eo vox quam clarissime vagari possit. €hoc vero fieri ita poterit, si locus electus fuerit, ubi non inpediatur resonantia. vox autem est spiritus fluens aeris, €e tactu sensibilis auditu. ea movetur circulorum rotunda-€tionibus infinitis, uti si in stantem aquam lapide inmisso €nascantur innumerabiles undarum circuli crescentes a cen-€tro, quam latissime possint, et vagantes, nisi angustia €loci interpellaverit aut aliqua offensio, quae non patitur €designationes earum undarum ad exitus pervenire. itaque €cum interpellentur offensionibus, primae redundantes inse-quentium disturbant designationes. eadem ratione vox €item ad circinum efficit motiones; sed in aqua circuli €planitiae in latitudine moventur, vox et in latitudine €progreditur et altitudinem gradatim scandit. igitur ut €in aqua undarum designationibus, item in voce cum offen-€sio nulla primam undam interpellaverit, non disturbat €secundam nec insequentes, sed omnes sine resonantia perveniunt ad imorum et ad summorum aures. ergo ve-€teres architecti naturae vestigia persecuti indagationibus €vocis scandentis theatrorum perfecerunt gradationes, et €quaesierunt per canonicam mathematicorum et musicam €rationem, ut, quaecumque vox esset in scaena, clarior et €suavior ad spectatorum perveniret aures. uti enim or-€gana aeneis lamminis aut corneis $HXEIOIS& ad chordarum @1 þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿµ£˜ˆˆˆsonitu=m claritatem perficiuntur, sic theatrorum per har-€monicen ad augendam vocem ratiocinationes ab antiquis €sunt constitutae.  @@Harmonice autem est musica litteratura obscura et €difficilis, maxime quidem quibus graecae litterae non sunt €notae. quam si volumus explicare, necesse est etiam €graecis verbis uti, quod nonnulla eorum latinas non €habent appellationes. itaque ut potuero quam apertissime €ex Aristoxeni scripturis interpretabor et eius diagramma €subscribam finitionesque sonituum designabo, uti, qui dili-gentius attenderit, facilius percipere possit. vox enim €mutationibus cum flectitur, alias fit acuta, alias gravis; €duobusque modis movetur, e quibus unus effectus habet €continuatos, alter distantes. continuata vox neque in fini-€tionibus consistit neque in loco ullo, efficitque termina-€tiones non apparentes, intervalla autem media apparentia, €uti sermone cum dicamus: sol lux flos vox. nunc enim nec €unde incipit nec ubi desinit, intellegitur, %sed quod ex €acuta facta est gravis et ex gravi acuta, apparet auri-€bus. per distantiam autem e contrario. namque cum flec-€titur inmutatione, vox statuit se in alicuius sonitus fini-€tione, deinde in alterius, et id ultro citro crebre faciendo €[2non]2 constans apparet sensibus, uti in cantionibus cum €flectentes vocem varietatem facimus. modulationis itaque €intervallis ea cum versatur, et unde initium fecit et ubi €desiit, apparet in sonorum patentibus finitionibus, medianis €autem patentia intervallis obscurantur. @@Genera vero sunt modulationum tria: primum quod €Graeci nominant $ARMONIAN&, secundum $XRWMA&, tertium $DIA-& @1 €$TONON&. est autem harmoniae modulatio ab arte concepta, €et ea re cantio eius maxime gravem et egregiam habet €auctoritatem. chroma subtili sollertia ac crebritate modu-€lorum suaviorem habet delectationem. diatoni vero, quod €naturalis est, facilior est intervallorum distantia. in his €tribus generibus dissimiles sunt tetrachordorum disposi-€tiones, quod harmonia [tetrachordorum] et tonos et di-€hesis habet binas (dihesis autem est toni pars quarta; €ita in hemitonio duae diheses sunt conlocatae); chromati €duo hemitonia in ordine sunt composita, tertium trium €hemitoniorum est intervallum; dia[2tono]2 toni duo sunt €continuati, tertium hemitonium finit tetrachordi magni-€tudinem. ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus €tonis et hemitonio sunt peraequata, sed ipsa cum separa-€tim uniuscuiusque generis finibus considerantur, dissimi-lem habent intervallorum designationem. igitur intervalla €tonorum et hemitoniorum et [2diheseon]2 tetrachordorum €in voce divisit natura fini=tque terminationes eorum men-€suris intervallorum quantitate, modisque certis distantibus €constituit qualitates, quibus etiam artifices, qui organa fa-€bricant, ex natura constitutis utendo comparant ad con-€centus convenientes eorum perfectiones. @@Sonitus, qui graece $FQOGGOI& dicuntur, in unoquoque €genere sunt &7x& et &7viii&, e quibus &7viii& sunt in tribus gene-€ribus perpetui et stantes, reliqui &7x&, cum communiter mo-€dulantur, sunt vagantes. stantes autem sunt, qui inter €mobiles [sunt] interpositi continent tetrachordi coniunc-€tionem et e generum discriminibus suis finibus sunt per-€manentes; appellantur autem sic: proslambanomenos, hy- @1 €pate hypaton, hypate meson, mese, nete synhemmenon, €paramese, nete diezeugmenon, nete hyperbolaeon. mobiles €autem sunt, qui in tetrachordo inter inmotos dispositi in €generibus ex locis loca mutant; vocabula autem habent €haec: parhypate hypaton, lichanos hypaton, parhypate €meson, lichanos meson, trite synhemmenon, [2paranete €synhemmenon,]2 trite diezeugmenon, paranete diezeugme-non, trite hyperbolaeon, paranete hyperbolaeon. ei autem €qua moventur, recipiunt virtutes alias; intervalla enim €et distantias habent crescentes. itaque parhypate, quae €in harmonia distat ab hypate [2dimidium]2 hemitonium, in €chroma transmutata habet hemitonium. quae lichanos in €harmonia dicitur, ab hypate distat hemitonium, in chroma €translata progreditur duo hemitonia, in diatono distat ab €hypate tria hemitonia. ita &7x& sonitus propter translationes €in generibus efficiunt triplicem modulationum varietatem. tetrachorda autem sunt quinque: primum gravissimum, €quod graece dicitur $UPATON&, secundum medianum, quod €appellatur $MESON&, tertium coniunctum, quod $SUNHMMENON €dicitur, quartum disiunctum, quod $DIEZEUGMENON& nomi-€natur, quintum, quod est acutissimum, graece $UPERBOLAION €dicitur. concentus, quos natura hominis modulari potest, €graece quae $SUMFWNIAI& dicuntur, sunt sex: diatessaron, €diapente, diapason, et disdiatessaron, et disdiapente, et disdiapason. ideoque et a numero nomina ceperunt, quod, €cum vox constiterit in una sonorum finitione ab eaque se @1 €flectens mutaverit et pervenerit in quartam terminationem, €appellatur diatessaron, in quintam diapente [in sextam €diapason, in octavam et dimidiam diapason et diatessaron, €in nonam et dimidiam diapason diapente, in &7xii& dis-diapason]. non enim inter duo intervalla, cum chordarum €sonitus aut vocis cantus factus fuerit, nec inter tria aut €sex aut septem possunt consonantiae fieri, sed, uti supra €scriptum est, diatessaron et diapente et ex ordine ad dis-€diapason convenientiae ex natura vocis congruentis ha-€bent finitiones. [et ei concentus procreantur ex coniunc-€tione sonituum, qui graece $FQOGGOI& dicuntur.]  @@Ita ex his indagationibus mathematicis rationibus fiant €vasa aerea pro ratione magnitudinis theatri, eaque ita €fabricentur, ut, cum tangantur, sonitum facere possint €inter se diatessaron, diapente [2et]2 ex ordine ad disdia-€pason. postea inter sedes theatri constitutis cellis ratione €musica ibi conlocentur ita, uti nullum parietem tangant €circaque habeant locum vacuum et ab summo capite spa-€tium, ponanturque inversa et habeant in parte, quae spec-€tat ad scaenam, suppositos cuneos ne minus altos semipede; €contraque eas cellas relinquantur aperturae inferiorum €graduum cubilibus longae pedes duo, altae semipede. designationes autem eorum, quibus in locis constituantur, €sic explicentur. si non erit ampla magnitudine theatrum, €media altitudinis transversa regio designetur et in ea tre-€decim cellae duodecim aequalibus intervallis distantes con-€fornicentur, uti ea echea, quae supra scripta sunt, ad €neten hyperbolaeon sonantia in cellis, quae sunt in cor-€nibus extremis, utraque parte prima conlocentur, secunda @1 €ab extremis diatessaron ad neten diezeugmenon, tertia €diatessaron ad paramesen, quarta ad neten synhemmenon, €quinta diatessaron ad mesen, sexta diatessaron ad hy-€paten meson, in medio unum diatessaron ad hypaten hy-paton. ita hac ratiocinatione vox a scaena uti ab centro €profusa se circumagens tactuque feriens singulorum va-€sorum cava excitaverit auctam claritatem et concentu €convenientem sibi consonantiam. sin autem amplior erit €magnitudo theatri, tunc altitudo dividatur in partes &7iiii&, €uti tres efficiantur regiones cellarum transverse desig-€natae, una harmoniae, altera chromatos, tertia diatoni. €et ab imo quae erit prima, ea ex harmonia conlocetur, ita uti in minore theatro supra scriptum est. in mediana €autem prima in extremis cornibus ad chromaticen hyper-€bolaeon habentia sonitum ponantur, in secundis ab his €diatessaron ad chromaticen diezeugmenon, in tertiis ad €chromaticen synhemmenon, quartis diatessaron ad chro-€maticen meson, quintis diatessaron ad chromaticen hypaton, €sextis ad paramesen, quod et ad chromaticen hyperbolaeon €diapente et ad chromaticen synhemmenon diatessaron ha-bet consonantiae communitatem. in medio nihil est con-€locandum, ideo quod sonitu=m nulla alia qualitas in chro-€matico genere symphoniae consonantiam potest habere. €in summa vero divisione et regione cellarum in cornibus €primis ad diatonon hyperbolaeon fabricata vasa sonitu €ponantur, in secundis diatessaron ad diatonon [2diezeug-€menon]2, tertiis ad diatonon synhemmenon, quartis dia-€tessaron ad diatonon meson, quintis diatessaron ad dia-€tonon hypaton, sextis diatessaron ad proslambanomenon, @1 €in medio ad mesen, quod ea et ad proslambanomenon þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿµ¥•ˆ‹diapason et ad diatonon hypaton diapente habet sympho-niarum communitates. haec autem si qui voluerit ad per-€fectum facile perducere, animadvertat in extremo libro €diagramma musica ratione designatum, quod Aristoxenus €magno vigore et industria generatim divisis modulationi-€bus constitutum reliquit, de quo, si qui ratiocinationibus €his attenderit, ad [naturas vocis et] audientium delecta-€tiones facilius valuerit theatrorum efficere perfectiones. @@Dicet aliquis forte multa theatra quotannis Romae €facta esse neque ullam rationem harum rerum in his €fuisse; sed errabit in eo, quod omnia publica lignea thea-€tra tabulationes habent complures, quas necesse est so-€nare. hoc vero licet animadvertere etiam ab citharoedis, €qui, superiore tono cum volunt canere, avertunt se ad €scaenae valvas et ita recipiunt ab earum auxilio con-€sonantiam vocis. cum autem ex solidis rebus theatra con-€stituuntur, id est ex structura caementorum, lapide, mar-€more, quae sonare non possunt, tunc echeis hae rationes sunt explicandae. sin autem quaeritur, in quo theatro ea €sint facta, Romae non possumus ostendere, sed in Italiae €regionibus et in pluribus Graecorum civitatibus. etiam-€que auctorem habemus Lucium Mummium, qui diruto €theatro Corinthiorum ea aenea Romam deportavit et de €manubiis ad aedem Lunae dedicavit. multi etiam soller-€tes architecti, qui in oppidis non magnis theatra con-€stituerunt, propter inopiam fictilibus doliis ita sonantibus €electis hac ratiocinatione compositis perfecerunt utilissi-€mos effectus.  @@Ipsius autem theatri conformatio sic est facienda, uti, €quam magna futura est perimetros imi, centro medio con- @1 €locato circumagatur linea rotundationis, in eaque quattuor €scribantur trigona paribus lateribus, [2quae paribus]2 inter-€vallis extremam lineam circinationis tangant, quibus etiam €in duodecim signorum caelestium [2astrologia]2 astrologi €ex musica convenientia astrorum ratiocinantur. ex his €trigonis cuius latus fuerit proximum scaenae, ea regione, €qua praecidit curvaturam circinationis, ibi finiatur scaenae €frons, et ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, €quae disiungat proscaenii pulpitum et orchestrae regio-nem. ita latius factum fuerit pulpitum quam Graecorum, €quod omnes artifices in scaena dant operam, in orchestra €autem senatorum sunt sedibus loca designata. et eius €pulpiti altitudo sit ne plus pedum quinque, uti, qui in €orchestra sederint, spectare possint omnium agentium €gestus. cunei spectaculorum in theatro ita dividantur, €uti anguli trigonorum, qui currunt circum curvaturam €circinationis, dirigant ascensus scalasque inter cuneos ad €primam praecinctionem; supra autem alternis itineribus superiores cunei medii dirigantur. i= autem, qui sunt in €imo et dirigunt scalaria, erunt numero &7vii&; reliqui quin-€que scaenae designabunt compositionem: et unus medius €contra se valvas regias habere debet, et qui erunt dextra €sinistra, hospitaliorum designabunt compositionem, ex-€tremi duo spectabunt itinera versurarum. gradus specta-€culorum, ubi subsellia componantur * * * gradus ne €minus alti sint palmopede, [2ne plus pedem]2 et digitos €sex; latitudines eorum ne plus pedes duo semis, ne minus pedes duo constituantur. tectum porticus, quod futurum €est in summa gradatione, cum scaenae altitudine libra-€tum perficiatur, ideo quod vox crescens aequaliter ad €summas gradationes et tectum perveniet. namque si non @1 €erit aequale, quo minus fuerit altum, vox praeripietur ad eam altitudinem, quam perveniet primo. orchestra €inter grados imos quod diametron habuerit, eius sexta €pars sumatur, et in cornibus utrimque ad eius mensurae €perpendiculum inferiores sedes praecidantur, et qua prae-€cisio fuerit, ibi constituantur itinerum supercilia; ita enim satis altitudinem habebunt eorum confornicationes. scae-€nae longitudo ad orchestrae diametron duplex fieri debet. €podii altitudo ab libramento pulpiti cum corona et lysi €duodecumam orchestrae diametri. supra podium columnae €cum capitulis et spiris altae quarta parte eiusdem dia-€metri; epistylia et ornamenta earum columnarum altitu-€dinis quinta parte. pluteum insuper cum unda et corona €inferioris plutei dimidia parte. supra id pluteum colum-€nae quarta parte minore altitudine sint quam inferiores; €epistylium et ornamenta earum columnarum quinta parte. €item si tertia episcenos futura erit, mediani plutei sum-€mum sit dimidia parte; columnae summae medianarum €minus altae sint quarta parte; epistylia cum coronis earum €columnarum item habeant altitudinis quintam partem. @@Nec tamen in omnibus theatris symmetriae ad omnes €rationes et effectus possunt respondere, sed oportet archi-€tectum animadvertere, quibus proportionibus necesse sit €sequi symmetriam et quibus ad loci naturam aut magni-€tudinem operis temperari. sunt enim res, quas et in pu-€sillo et in magno theatro necesse est eadem magnitudine €fieri propter usum, uti gradus. diazomata, pluteos, itine-€ra, ascensus, pulpita, tribunalia et si qua alia inter-€currunt, ex quibus necessitas cogit discedere ab symme- @1 €tria, ne inpediatur usus, non minus si qua exiguitate €copiarum, id est marmoris, materiae reliquarumque re-€rum, quae parantur in opere defuerint, paulum demere €aut adicere, dum id ne nimium inprobe fiat sed cum sen-€su, non erit alienum. hoc autem erit, si architectus erit €usu peritus, praeterea ingenio mobili sollertiaque non €fuerit viduatus. @@Ipsae autem scaenae suas habent rationes explicitas €ita, uti mediae valvae ornatus habeant aulae regiae, dex-€tra ac sinistra hospitalia, secundum autem spatia ad orna-€tus comparata, quae loca Graeci $PERIAKTOUS& dicunt ab €eo, quod machinae sunt in his locis versatiles trigonoe €habentes singulares species ornationis, quae, cum aut fabu-€larum mutationes sunt futurae seu deorum adventus, cum €tonitribus repentinis [ea] versentur mutentque speciem €ornationis in frontes. secundum ea loca versurae sunt €procurrentes, quae efficiunt una a foro, altera a peregre aditus in scaenam. genera autem sunt scaenarum tria: €unum quod dicitur tragicum, alterum comicum, tertium €satyricum. horum autem ornatus sunt inter se dissimili €disparique ratione, quod tragicae deformantur columnis €et fastigiis et signis reliquisque regalibus rebus; comicae €autem aedificiorum privatorum et maenianorum habent €speciem prospectusque fenestris dispositos imitatione, com-€munium aedificiorum rationibus; satyricae vero ornantur €arboribus, speluncis, montibus reliquisque agrestibus rebus €in topeodis speciem deformati.  @@In Graecorum theatris non omnia isdem rationibus €sunt facienda, quod primum in ima circinatione, ut in €latino trigonorum &7iiii&, in eo quadratorum trium anguli €circinationis lineam tangunt, et cuius quadrati latus est @1 €proximum scaenae praeciditque curvaturam circinationis, €ea regione designatur finitio proscaenii. et ab ea regione €ad extremam circinationem curvaturae parallelos linea de-€signatur, in qua constituitur frons scaenae, per centrum-€que orchestrae proscaenii regioni parallelos linea describi-€tur, et qua secat circinationis lineas dextra ac sinistra, in €cornibus hemicycli centra signantur. et circino conlocato €in dextra ab intervallo sinistro circumagitur circinatio ad €proscaenii sinistram partem; item centro conlocato in si-€nistro cornu ab intervallo dextro circumagitur ad proscaenii dextram partem. ita tribus centris hac descriptione am-€pliorem habent orchestram Graeci et scaenam recessiorem €minoreque latitudine pulpitum, quod $LOGEION& appellant, €ideo quod [2apud]2 eos tragici et comici actores in scaena €peragunt, reliqui autem artifices suas per orchestram €praestant actiones; itaque ex eo scaenici et thymelici graece €separatim nominantur. eius logei altitudo non minus de-€bet esse pedum &7x&, non plus duodecim. gradationes sca-€larum inter cuneos et sedes contra quadratorum angulos €dirigantur ad primam praecinctionem, a praecinctione €inter eas iterum mediae dirigantur, et ad summam quo-€tiens praecinguntur, altero tanto semper amplificantur.  @@Cum haec omnia summa cura sollertiaque explicata €sunt, tunc etiam diligentius est animadvertendum, uti sit þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿµ¨ˆƒelectus locus, in quo leniter adplicet se vox neque repulsa €resiliens incertas auribus referat significationes. sunt enim €nonnulli loci naturaliter inpedientes vocis motus, uti de- @1 €sonantes, qui graece dicuntur $KATHXOUNTES&, circumsonantes, €qui apud eos nominantur $PERIHXOUNTES&, item resonantes, €qui dicuntur $ANTHXOUNTES&, consonantesque, quos appellant €$SUNHXOUNTAS&. desonantes sunt, in quibus vox prima, cum €est elata in altitudinem, offensa superioribus solidis cor-€poribus repulsaque residens in imo opprimit insequentis vocis elationem; circumsonantes autem, in quibus circum-€vagando coacta exsolvens in medio sine extremis casibus €sonans ibi extinguatur incerta verborum significatione; €resonantes vero, in quibus, cum in solido tactu percussa €resiliat, imagines exprimendo novissimos casus duplices €faciat auditu; item consonantes sunt, in quibus ab imis €auxiliata cum incremento scandens egrediatur ad aures €diserta verborum claritate. ita si in locorum electione €fuerit diligens animadversio, emendatus erit prudentia €ad utilitatem in theatris vocis effectus. formarum autem €descriptiones inter se discriminibus his erunt notatae, uti, €quae Graecorum habent usus, ex quadratis designentur, €latina e paribus lateribus trigonorum. ita his praescrip-€tionibus qui voluerit uti, emendatas efficiet theatrorum €perfectiones.  @@Post scaenam porticus sunt constituendae, uti, cum €imbres repentini ludos interpellaverint, habeat populus, €quo se recipiat ex theatro, choragiaque laxamentum habeant €ad comparandum. uti sunt porticus Pompeianae, itemque €Athenis porticus Eumenicae Patrisque Liberi fanum et €exeuntibus e theatro sinistra parte odeum, quod Themi-€stocles columnis lapideis dispositis navium malis et an- @1 €temnis e spoliis Persicis pertexit (ideo autem etiam in-€censum Mithridatico bello rex Ariobarzanes restituit); €Smyrnae Stratoniceum; Trallibus porticus ex utraque parte €est scaenae supra stadium; ceterisque civitatibus, quae €diligentiores habuerunt architectos, circa theatra sunt porticus et ambulationes. quae videntur ita oportere con-€locari, uti duplices sint habeantque exteriores columnas €doricas cum epistyliis et ornamentis ex ratione modu-€lationis perfectas. latitudines autem earum ita oportere €fieri videntur, uti, quanta altitudo columnae fuerit exterio-€ris, tantam latitudinem habeant ab inferiore parte colum-€narum extremarum ad medias et a medianis ad parietes, €qui circumcludunt porticus ambulationes. medianae autem €columnae quinta parte altiores sint quam exteriores, sed aut ionico aut corinthio genere deformentur. columnarum €autem proportiones et symmetriae non erunt isdem ra-€tionibus, quibus in aedibus sacris scripsi; aliam enim in €deorum templis debent habere gravitatem, aliam in por-€ticibus et ceteris operibus subtilitatem. itaque si dorici €generis erunt columnae, dimetiantur earum altitudines €cum capitulis in partes &7xv&. ex eis partibus una constitua-€tur et fiat modulus, ad cuius moduli rationem omnis operis €erit explicatio. et in imo columnae crassitudo fiat duorum €modulorum; intercolumnium quinque et moduli dimidia €parte; altitudo columnae praeter capitulum &7xiiii& modulo-€rum; capituli altitudo moduli unius, latitudo modulorum €duorum et moduli sextae partis. ceteri operis modula-€tiones, uti in aedibus sacris in libro &7iiii& scriptum est, ita perficiantur. sin autem ionicae columnae fient, scapus €praeter spiram et capitulum in octo et dimidiam partem €dividatur, et ex his una crassitudini columnae detur; [2spira]2 @1 €cum plintho dimidia crassitudine constituatur; capituli €ratio ita fiat, uti in libro tertio est demonstratum. si €corinthia erit, scapus et spira uti in ionica; capitulu=m €autem, quemadmodum in quarto libro est scriptum, ita €habeant rationem. stylobatisque adiectio quae fit per €scamillos inpares, ex descriptione, quae supra scripta est €in libro tertio, sumatur. epistylia, coronae ceteraque om-€nia ad columnarum rationem ex scriptis voluminum su-€periorum explicentur. @@Media vero spatia, quae erunt subdiu inter porticus, €adornanda viridibus videntur, quod hypaethroe ambula-€tiones habent magnam salubritatem. et primum oculorum, €quod ex viridibus subtilis et extenuatus aer propter mo-€tionem corporis influens perlimat speciem et ita auferens €ex oculis umorem crassum, aciem tenuem et acutam spe-€ciem relinquit; praeterea, cum corpus motionibus in am-€bulatione calescat, umores ex membris aer exsugendo in-€minuit plenitates extenuatque dissipando quod plus inest quam corpus potest sustinere. hoc autem ita esse ex eo €licet animadvertere, quod, sub tectis cum sint aquarum €fontes aut etiam sub terra palustris abundantia, ex his €nullus surgit umor nebulosus, sed in apertis hypaethris-€que locis, cum sol oriens vapore tangat mundum, ex umi-€dis et abundantibus excitat umores et eos conglobatos in €altitudinem tollit. ergo si ita videtur, uti in hypaethris €locis ab aere umores ex corporibus exsugantur molestio-€res, quemadmodum ex terra per nebulas videntur, non €puto dubium esse, quin amplissimas et ornatissimas sub-€diu hypaethrusque conlocari oporteat in civitatibus am-bulationes. eae autem uti sint semper siccae et non lu- @1 €tosae, sic erit faciendum. fodiantur et exinaniantur quam €altissime. dextra atque sinistra structiles cloacae fiant, €inque earum parietibus, qui ad ambulationem spectaverint, €tubuli instruantur inclinati fastigio. cloacis his perfectis €compleantur ea loca carbonibus, deinde insuper sabulone €eae ambulationes sternantur et exaequentur. ita propter €carbonum raritatem naturalem et tubulorum in cloacas €instructionem excipientur aquarum abundantiae, et ita €siccae et sine umore perfectae fuerint ambulationes. @@Praeterea in his operibus thensauri sunt civitatibus in €necessariis rebus a maioribus constituti. in conclusioni-€bus enim reliqui omnes faciliores sunt apparatus quam €lignorum. sal enim facile ante inportatur, frumenta pu-€blice privatimque expeditius congeruntur, et si defit, hole-€ribus, carne seu leguminibus defenditur, aquae fossuris €puteorum et de caelo repentinis tempestatibus ex tegulis €excipiuntur. de lignatione, quae maxime necessaria est €ad cibum coquendum, difficilis et molesta est apparatio, quod et tarde comportatur et plus consumitur. in eius-€modi temporibus tunc eae ambulationes aperiuntur et €mensurae tributim singulis capitibus designantur. ita duas €res egregias hypaethroe ambulationes praestant, unam in €pace salubritatis, alteram in bello salutis. ergo his rationi-€bus ambulationum explicationes non solum post scaenam €theatri, sed etiam omnium deorum templis effectae ma-€gnas civitatibus praestare poterunt utilitates. €@@Quoniam haec nobis satis videntur esse exposita, nunc €insequentur balinearum dispositionum demonstrationes.  primum eligendus locus est quam calidissimus, id est €aversus ab septentrione et aquilone. ipsa autem caldaria €tepidariaque lumen habeant ab occidente hiberno, si autem €natura loci inpedierit, utique a meridie, quod maxime @1 €tempus lavandi a meridiano ad vesperum est constitutum. €et item est animadvertendum, uti caldaria muliebria et €virilia coniuncta et in isdem regionibus sint conlocata; €sic enim efficietur, ut vasaria et hypocausis communis €sit eorum utrisque. aenea supra hypocausim tria sunt €componenda, unum caldarium, alterum tepidarium, ter-€tium frigidarium, et ita conlocanda, uti, ex tepidario in €caldarium quantum aquae caldae exierit, influat de fri-€gidario in tepidarium ad eundem modum, testudinesque alveolorum ex communi hypocausi calfaciantur. suspen-€surae caldariorum ita sunt faciendae, ut primum sesqui-€pedalibus tegulis solum sternatur inclinatum ad hypocau-€sim, uti pila, cum mittatur, non possit intro resistere, sed €rursus redeat ad praefurnium ipsa per se; ita flamma €facilius pervagabitur sub suspensione. supraque laterculis €besalibus pilae struantur ita dispositae, uti bipedales te-€gulae possint supra esse conlocatae; altitudinem autem €pilae habeant pedes duo. eaeque struantur argilla cum €capillo subacta, supraque conlocentur tegulae bipedales, þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿµ¨Š“quae sustineant pavimentum. concamarationes vero si ex €structura factae fuerint, erunt utiliores; sin autem con-€tignationes fuerint, figlinum opus subiciatur. sed hoc ita €erit faciendum. regulae ferreae aut arcus fiant, eaeque €uncinis ferreis ad contignationem suspendantur quam cre-€berrimis; eaeque regulae sive arcus ita disponantur, uti €tegulae sine marginibus sedere in duabus invehique pos-€sint, et ita totae concamarationes in ferro nitentes sint €perfectae. earumque camararum superiora coagmenta ex €argilla cum capillo subacta liniantur; inferior autem pars, €quae ad pavimentum spectat, primum testa cum calce €trullizetur, deinde opere albario sive tectorio poliatur. @1 €eaeque camarae in caldariis si duplices factae fuerint, €meliorem habebunt usum; non enim a vapore umor cor-€rumpere poterit materiem contignationis, sed inter duas camaras vagabitur. magnitudines autem balneorum vi-€dentur fieri pro copia hominum * * * sint ita com-€positae. quanta longitudo fuerit tertia dempta, latitudo €sit, praeter scholam labri et alvei. labrum utique sub €lumine faciundum videtur, ne stantes circum suis umbris €obscurent lucem. scholas autem labrorum ita fieri oportet €spatiosas, uti, cum priores occupaverint loca circum, ex-€pectantes reliqui recte stare possint. alvei autem lati-€tudo inter parietem et pluteum ne minus sit pedes senos, €ut gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes. laconicum sudationesque sunt coniungendae tepidario; eae-€que quam latae fuerint, tantam altitudinem habeant ad €imam curvaturam hemisphaerii. mediumque lumen in €hemisphaerio relinquatur, ex eoque clipeum aeneum catenis €pendeat, per cuius reductiones et demissiones perficietur €sudationis temperatura. ipsumque ad circinum fieri opor-€tere videtur, ut aequaliter a medio flammae vaporisque €vis per curvaturae rotundationes pervagetur.  @@Nunc mihi videtur, tametsi non sint italicae consue-€tudinis palaestrarum aedificationes, traditae tamen, expli-€care et, quemadmodum apud Graecos constituantur, mon-€strare. in palaestris peristylia quadrata sive oblonga ita €sunt facienda, uti duorum stadiorum habeant ambulatio-€nis circumitionem, quod Graeci vocant $DIAULON&, ex quibus €tres porticus simplices disponantur, quarta, quae ad meri-€dianas regiones est conversa, duplex, uti, cum tempestates €ventosae sint, non possit aspergo in interiorem partem @1 pervenire. constituantur autem in tribus porticibus ex-€hedrae spatiosae, habentes sedes, in quibus philosophi, €rhetores reliquique, qui studiis delectantur, sedentes dis-€putare possint. in duplici autem porticu conlocentur haec €membra: ephebeum in medio (hoc autem est exhedra am-€plissima cum sedibus) tertia parte longior sit quam lata; €sub dextro coryceum, deinde proxime conisterium, a coni-€sterio in versura porticus frigida lavatio, quam Graeci €$LOUTRON& vocitant; ad sinistram ephebei elaeothesium, €proxime autem elaeothesium frigidarium, ab eoque iter €in propnigeum in versura porticus. proxima autem in-€trorsus e regione frigidarii conlocetur concamerata su-€datio longitudine duplex quam latitudo, quae habeat in €versuris ex una parte laconicum ad eundem modum, uti €quam supra scriptum est, compositum, ex adverso laconici €caldam lavationem. in palaestra peristylia, quemadmodum €supra scriptum est, ita debent esse [perfecta] distributa. extra autem disponantur porticus tres, una ex peristylo €exeuntibus, duae dextra atque sinistra stadiatae, ex quibus €una, quae spectaverit ad septentrionem, perficiatur duplex €amplissima latitudine, altera simplex, ita factae, uti in par-€tibus, quae fuerint circa parietes et quae erit ad colum-€nas, margines habeant uti semitas non minus pedum €denu=m mediumque excavatum, uti gradus sint in descensu €marginibus sesquipedem ad planitiem, quae planities sit €non minus pedes &7xii&; ita qui vestiti ambulaverint circum €in marginibus, non inpedientur ab unctis se exercentibus. haec autem porticus $CUSTOS& apud Graecos vocitatur, quod €athletae per hiberna tempora in tectis stadiis exercentur. €proxime autem xystum et duplicem porticum designentur @1 €hypaethroe ambulationes, quas Graeci $PARADROMIDAS&, nostri €xysta appellant, in quas per hiemem ex xysto sereno €caelo athletae prodeuntes exercentur. faciunda autem €xysta sic videntur, ut sint inter duas porticus silvae aut €platanones, et in his perficiantur inter arbores ambula-€tiones ibique ex opere signino stationes. post xystum €autem stadium ita figuratum, ut possint hominum copiae €cum laxamento athletas certantes spectare. €@@Quae in moenibus necessaria videbantur esse, ut apte  disponantur, perscripsi. de opportunitate autem portuum €non est praetermittendum sed, quibus rationibus tueantur €naves in his ab tempestatibus, explicandum. hi autem na-€turaliter si sint bene positi habeantque acroteria sive €promunturia procurrentia, ex quibus introrsus curvaturae €sive versurae ex loci natura fuerint conformatae, maximas €utilitates videntur habere. circum enim porticus sive na-€valia sunt facienda sive ex porticibus aditus [2ad]2 emporia, €turresque ex utraque parte conlocandae, ex quibus catenae €traduci per machinas possint. @@Sin autem non naturalem locum neque idoneum ad €tuendas ab tempestatibus naves habuerimus, ita videtur €esse faciendum, uti, si nullum flumen in his locis inpedi-€erit sed erit ex una parte statio, tunc ex altera parte €structuris sive aggeribus expediantur progressus, et ita €conformandae portuum conclusiones. eae autem structu-€rae, quae in aqua sunt futurae, videntur sic esse faciendae, €uti portetur pulvis a regionibus, quae sunt a Cumis con-€tinuatae ad promunturium Minervae, isque misceatur, uti in mortario duo ad unum respondeant. deinde tunc @1 €in eo loco, qui definitus erit, arcae stipitibus robusteis et €catenis inclusae in aquam demittendae destinandaeque €firmiter; deinde inter ea extrastilis inferior pars sub aqua €exaequanda et purganda, et caementis ex mortario materia €mixta, quemadmodum supra scriptum est, ibi congerendum, €doneque compleatur structurae spatium, quod fuerit inter €arcas. hoc autem munus naturale habent ea loca, quae €supra scripta sunt. €@@Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi €destinae arcas non potuerint continere, tunc ab ipsa terra €sive crepidine pulvinus quam firmissime struatur, isque €pulvinus exaequata struatur planitia minus quam dimidiae €partis, reliquum, quod est proxime litus, proclinatum latus habeat. deinde ad ipsam aquam et latera pulvino circiter €sesquipedales margines struantur aequilibres ex planitia, €quae est supra scripta; tunc proclinatio ea impleatur ha-€rena et exaequetur cum margine et planitia pulvini. deinde €insuper eam exaequationem pila, quam magna constituta €fuerit, ibi struatur; eaque, cum erit extructa, relinquatur €ne minus duos menses, ut siccescat. tunc autem suc-€cidatur margo, quae sustinet harenam; ita harena fluc-€tibus subruta efficiet in mare pilae praecipitationem. hac €ratione, quotienscumque opus fuerit, in aquam poterit €esse progressus. @@In quibus autem locis pulvis non nascitur, his rationi-€bus erit faciendum, uti arcae duplices relatis tabulis et €catenis conligatae in eo loco, qui finitus erit, constituantur, €et inter destinas creta in aeronibus ex ulva palustri factis €calcetur. cum ita bene calcatum et quam densissime €fuerit, tunc cocleis, rotis, tympanis conlocatis locus, qui €ea saeptione finitus fuerit, exinaniatur sicceturque, et ibi €inter saeptiones fundamenta fodiantur. si terrena erunt, @1 €usque ad solidum, crassiora quam qui murus supra futu-€rus erit, et tunc structura ex caementis calce et harena compleantur. sin autem mollis locus erit, palis ustilatis €alneis aut oleagineis configantur et carbonibus com-€pleantur, quemadmodum in theatrorum et muri fundatio-€nibus est scriptum. deinde tunc quadrato saxo murus €ducatur iuncturis quam longissimis, uti maxime medii la-€pides coagmentis contineantur. tunc, qui locus erit inter €murum, ruderatione sive structura compleatur. ita erit €uti possit turris insuper aedificari. @@His perfectis navaliorum ea erit ratio, ut constituantur þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿµ¨Œ—‚spectantia maxime ad septentrionem; nam meridianae €regiones propter aestus cariem, tineam, teredines reliqua-€que bestiarum nocentium genera procreant alendoque €conservant. eaque aedificia minime sunt materianda prop-€ter incendia. de magnitudinibus autem finitio nulla debet €esse, sed faciunda ad maximum navium modum, uti, etsi €maiores naves subductae fuerint, habeant cum laxamento €ibi conlocationem. €@@Quae necessaria ad utilitatem in civitatibus publicorum €locorum succurrere mihi potuerunt, quemadmodum con-€stituantur et perficiantur, in hoc volumine scripsi; priva-€torum autem aedificiorum utilitates et eorum symmetrias €insequenti volumine ratiocinabor. °¯ôÿ@@@@{1LIBER SEXTUS}1 ¯ðòÿ@@Aristippus philosophus Socraticus, naufragio cum eiectus €ad Rhodiensium litus animadvertisset geometrica sche-€mata descripta, exclamavisse ad comites ita dicitur: 'bene €speremus! hominum enim vestigia video.' statimque in €oppidum Rhodum contendit et recta gymnasium devenit, @1 €ibique de philosophia disputans muneribus est donatus, €ut non tantum se ornaret, sed etiam eis, qui una fuerunt, €et vestitum et cetera, quae opus essent ad victum, prae-€staret. cum autem eius comites in patriam reverti volu-€issent interrogarentque eum, quidnam vellet domum re-€nuntiari, tunc ita mandavit dicere: eiusmodi possessiones €et viatica liberis oportere parari, quae etiam e naufragio una possent enatare. namque ea vera praesidia sunt €vitae, quibus neque fortunae tempestas iniqua neque pu-€blicarum rerum mutatio neque belli vastatio potest nocere. €non minus eam sententiam augendo Theophrastus, hor-€tando doctos potius esse quam pecuniae confidentes, ita €ponit: doctum ex omnibus solum neque in alienis locis €peregrinum neque amissis familiaribus et necessariis in-€opem amicorum, sed in omni civitate esse civem difficiles-€que fortunae sine timore posse despicere casus; at qui €non doctrinarum sed felicitatis praesidiis putaret se esse €vallatum, labidis itineribus vadentem non stabili sed in-firma conflictari vita. Epicurus vero non dissimiliter ait: €pauca sapientibus fortunam tribuere, quae autem maxima €et necessaria sunt, animi mentisque cogitationibus guber-€nari. haec ita etiam plures philosophi dixerunt. non €minus poetae, qui antiquas comoedias graece scripserunt, €easdem sententias versibus in scaena pronuntiaverunt, ut €Crates, Chionides, Aristophanes, maxime etiam cum his €Alexis, qui Athenienses ait oportere ideo laudari, quod €omnium Graecorum leges cogunt parentes [2ali]2 a liberis, €Atheniensium non omnes nisi eos, qui liberos artibus eru-€dissent. omnia enim munera fortunae cum dantur, ab ea €faciliter adimuntur; disciplinae vero coniunctae cum ani- @1 €mis nullo tempore deficiunt, sed permanent stabiliter ad summum exitum vitae. itaque ego maximas infinitasque €parentibus ago atque habeo gratias, quod Atheniensium €legem probantes me arte erudiendum curaverunt, et ea, €quae non potest esse probata sine litteratura encyclioque €doctrinarum omnium disciplina. cum ergo et parentium €cura et praeceptorum doctrinis auctas haberem copias €disciplinarum, philologis et philotechinis rebus commen-€tariorumque scripturis me delectans eas possessiones ani-€mo paravi, e quibus haec est fructuum summa: nullas plus €habendi esse necessitates eamque esse proprietatem, divi-€tiarum maxime nihil desiderare. sed forte nonnulli haec €levia iudicantes putant eos esse sapientes, qui pecunia €sunt copiosi. itaque plerique ad id propositum conten-€dentes audacia adhibita cum divitiis etiam notitiam sunt consecuti. ego autem, Caesar, non ad pecuniam parandam €ex arte dedi studium, sed potius tenuitatem cum bona €fama quam abundantiam cum infamia sequendam probavi. €ideo notities parum est adsecuta. sed tamen his volumi-€nibus editis, ut spero, etiam posteris ero notus. neque €est mirandum, quid ita pluribus sim ignotus. ceteri archi-€tecti rogant et ambiunt, ut architectent; mihi autem a €praeceptoribus est traditum: rogatum, non rogantem opor-€tere suscipere curam, quod ingenuus color movetur pu-€dore petendo rem suspiciosam. nam beneficium dantes, €non accipientes ambiuntur. quid enim putemus suspicari, €qui rogetur de patrimonio sumptus faciendos committere €gratiae petentis, nisi praedae compendiique eius causa iudicet faciundum? itaque maiores primum a genere pro-€batis operam tradebant architectis, deinde quaerebant, si @1 €honeste essent educati, ingenuo pudori, non audaciae pro-€tervitatis permittendum iudicantes. ipsi autem artifices €non erudiebant nisi suos liberos aut cognatos et eos viros €bonos instituebant, quibus tantarum rerum fidei pecuniae €sine dubitatione permitterentur. €@@Cum autem animadverto ab indoctis et inperitis tantae €disciplinae magnitudinem iactari et ab i=s, qui non modo €architecturae sed omnino ne fabricae quidem notitiam €habent, non possum non laudare patres familiarum eos, €qui litteraturae fiducia confirmati per se aedificantes ita €iudicant: si inperitis sit committendum, ipsos potius di-€gniores esse ad suam voluntatem quam ad alienam pe-cuniae consumere summam. itaque nemo artem ullam €aliam conatur domi facere, uti sutrinam, fullonicam aut €ex ceteris, quae sunt faciliores, nisi architecturam, ideo €quod, qui profitentur, non arte vera sed falso nominantur €architecti. quas ob res corpus architecturae rationesque €eius putavi diligentissime conscribendas, opinans munus €omnibus gentibus non ingratum futurum. igitur, quoniam €in quinto de opportunitate communium operum perscripsi, €in hoc volumine privatorum aedificiorum ratiocinationes €et commensus symmetriarum explicabo. ¡@@Haec autem ita erunt recte disposita, si primo animad-€versum fuerit, quibus regionibus aut quibus inclinationibus €mundi constituantur. namque aliter Aegypto, aliter Hi-€spania, non eodem modo Ponto, dissimiliter Romae, item €ceteris terrarum et regionum proprietatibus oportere vi-€dentur constitui genera aedificiorum, quod alia parte solis €cursu premitur tellus, alia longe ab eo distat, alia per €medium temperatur. igitur, uti constitutio mundi ad terrae €spatium inclinatione signiferi circuli et solis cursu dispa-€ribus qualitatibus naturaliter est conlocata, ad eundem €modum etiam ad regionum rationes caelique varietates videntur aedificiorum debere dirigi conlocationes. sub @1 €septentrione aedificia testudinata et maxime conclusa et €non patentia, sed conversa ad calidas partes oportere fieri €videntur. contra autem sub impetu solis meridianis re-€gionibus, quod premuntur a calore, patentiora conversa-€que ad septentrionem et aquilonem sunt faciunda. ita, €quod ultra natura laedit, arte erit emendandum. item re-€liquis regionibus ad eundem modum [2debet]2 temperari, €quemadmodum caelum est ad inclinationem mundi con-€locatum. @@Haec autem ex natura rerum sunt animadvertenda et €consideranda atque etiam ex membris corporibusque gen-€tium observanda. namque sol quibus locis mediocriter €profundit vapores, in his conservat corpora temperata; €quaeque proxime currendo deflagrat, eripit exurendo tem-€peraturam umoris; contra vero refrigeratis regionibus, €quod absunt a meridie longe, non exhauritur a caloribus €umor, sed ex caelo roscidus aer in corpora fundens umo-€rem efficit ampliores corporaturas vocisque sonitus gra-€viores. ex eo quoque, [2quae]2 sub septentrionibus nutriun-€tur gentes, inmanibus corporibus, candidis coloribus, di-€recto capillo et rufo, oculis caesis, sanguine multo ab €umoris plenitate caelique refrigerationibus sunt confor-mati; qui autem sunt proximi ad axem meridianum sub-€iectique solis cursui, brevioribus corporibus, colore fusco, €crispo capillo, oculis nigris, [cruribus validis,] sanguine €exiguo solis impetu perficiuntur. itaque etiam propter €sanguinis exiguitatem timidiores sunt ferro resistere, sed €ardores ac febres sufferunt sine timore, quod nutrita sunt €eorum membra cum fervore; itemque corpora, quae nascun-€tur sub septentrione, a febri sunt timidiora et inbecilla, €sanguinis autem abundantia ferro resistunt sine timore. @1 @@Non minus sonus vocis in generibus gentium dispares €et varias habet qualitates, ideo quod terminatio orientis þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¶•ƒet occidentis circa terrae librationem, qua dividitur pars €superior et inferior mundi, habere videtur libratam natu-€rali modo circumitionem, quam etiam mathematici $ORIZONTA €dicunt. igitur cum id habemus certum ab imo sustinens, €ab labro, quod est in regione septentrionali, linea tra-€iecta ad id, quod est supra meridianum axem, ab eoque €altera obliqua in altitudinem ad summum cardinem, qui €est post stellas septentrionum, sine dubitatione animad-€vertemus ex eo esse schema trigonii mundo, uti organi, quam $SAMBUKHN& Graeci dicunt. itaque quod est spatium €proximum imo cardini ab axis linea in meridianis finibus, €sub eo loco quae sunt nationes, propter brevitatem alti-€tudinis ad mundum sonitum vocis faciunt tenuem et acu-€tissimum, uti in organo chorda, quae est proxima angulo. €secundum eam autem reliquae ad mediam Graeciam re-€missiones efficiunt in nationibus sonorum scansione. item €a medio in ordinem crescendo ad extremos septentriones €sub altitudines caeli nationum spiritus sonitibus gravio-€ribus a natura rerum exprimuntur. ita videtur mundi €conceptio tota propter inclinationem consonantissime per solis temperaturam ad harmoniam esse composita. igitur €quae nationes sunt inter axis meridiani cardinem ac sep-€tentrionalis medio positae, uti in diagrammate musico €medianae vocis habent sonitum in sermone; quaeque pro-€gredientibus ad septentrionem sunt nationes, quod altio-€res habent distantias mundi, spiritus vocis habentes umore @1 €repulsos ad hypatas et proslambanomenon, a natura rerum €sonitu graviore coguntur uti; eadem ratione [2e]2 medio €progredientibus ad meridiem gentes paranetarum [2neta-€rum]2que acutissimam sonitus vocis perficiunt tenuitatem. hoc autem verum esse, ex umidis naturae locis graviora €fieri et ex fervidis acutiora, licet ita experiendo animad-€vertere. calices duo in una fornace aeque cocti aequoque €pondere ad crepitumque uno sonitu sumantur. ex his €unus in aquam demittatur, postea ex aqua eximatur; €tunc utrique tangantur. cum enim ita factum fuerit, €largiter inter eos sonitus discrepabit, aequoque pondere €non poterunt esse. ita et hominum corpora uno genere €figurationis et una mundi coniunctione concepta alia €propter regionis ardorem acutum spiritum aeris ex-€primunt acutum, alia propter umoris abundantiam gravis-€simas effundunt sonorum qualitates. @@Item propter tenuitatem caeli meridianae nationes ex €acuta fervore mente expeditius celeriusque moventur ad €consiliorum cogitationes; septentrionales autem gentes €infusae crassitudine caeli, propter obstantiam aeris umore €refrigeratae stupentes habent mentes. hoc autem ita esse €a serpentibus licet aspicere, quae, per calorem cum ex-€haustam habent umoris refrigerationem, tunc acerrime €moventur, per brumalia autem et hiberna tempora ab €mutatione caeli refrigeratae, inmotae sunt stupore. ita €non est mirandum, si acutiores efficit calidus aer hominum mentes, refrigeratus autem contra tardiores. cum sint €autem meridiane nationes animis acutissimis infinitaque @1 €sollertia consiliorum, simul ut ad fortitudinem ingrediun-€tur, ibi succumbunt, quod habent exsuctas ab sole ani-€morum virtutes; qui vero refrigeratis nascuntur regio-€nibus, ad armorum vehementiam paratiores sunt magnis €virtutibus sine timore, sed tarditate animi sine conside-€rantia inruentes sine sollertia suis consiliis refragantur. €cum ergo haec ita sint ab natura rerum in mundo con-€locata et omnes nationes inmoderatis mixtionibus dispa-€ratae, veros inter spatium totius orbis terrarum regiones-que medio mundi populus Romanus possidet fines. namque €temperatissimae ad utramque partem et corporum mem-€bris animorumque vigoribus pro fortitudine sunt in Italia €gentes. quemadmodum enim Iovis stella inter Martis fer-€ventissimam et Saturni frigidissimam media currens tem-€peratur, eadem ratione Italia inter septentrionalem meri-€dianamque ab utraque parte mixtionibus temperatas et €invictas habet laudes. itaque consiliis refringit barbarorum €virtutes, forti manu meridianorum cogitationes. ita divina €mens civitatem populi Romani egregia temperataque re-€gione conlocavit, uti orbis terrarum imperii potiretur. quodsi ita est, uti dissimiles regiones ab inclinationibus €caeli variis generibus sint comparatae, ut etiam naturae €gentium disparibus animis et corporum figuris qualita-€tibusque nascerentur, non dubitemus aedificiorum quoque €rationes ad nationum gentiumque proprietates apte dis-€tribuere, cum habeamus ab ipsa rerum natura sollertem €et expeditam monstrationem. €@@Quoad potui summa ratione proprietates locorum ab €natura rerum dispositas animadvertere, exposui et, quem- @1 €admodum ad solis cursum et inclinationes caeli oporteat €[ad gentium figuras] constituere aedificiorum qualitates, €dixi; itaque nunc singulorum generum in aedificiis com-€mensus symmetriarum et universos et separatos breviter €explicabo.  @@Nulla architecto maior cura esse debet, nisi uti pro-€portionibus ratae partis habeant aedificia rationum ex-€actiones. cum ergo constituta symmetriarum ratio fuerit €et commensus ratiocinationibus explicati, tum etiam acu-€minis est proprium providere ad naturam loci aut usum €aut speciem [2detractionibus aut]2 adiectionibus tempe-€raturas [2et]2 efficere, cum de symmetria sit detractum €aut adiectum, uti id videatur recte esse formatum in aspectuque nihil desideretur. alia enim ad manum species €esse videtur, alia in excelso, non eadem in concluso, dis-€similis in aperto, in quibus magni iudicii est opera, quid €tandem sit faciundum. non enim veros videtur habere €visus effectus, sed fallitur saepius iudicio ab eo mens. €quemadmodum etiam in scaenis pictis videntur colum-€narum proiecturae, mutulorum ecphorae, signorum figurae €prominentes, cum sit tabula sine dubio ad regulam plana. €similiter in navibus remi, cum sint sub aqua directi, tamen €oculis infracti videntur; et quatenus eorum partes tangunt €summam planitiem liquoris, apparent, uti sunt, directi, €cum vero sub aqua sunt demissi, per naturae perlucidam €raritatem remittunt enatantes ab suis corporibus fluentes €imagines ad summam aquae planitiem, atque eae ibi com-€motae efficere videntur infractum remorum oculis aspec-tum. hoc autem sive simulacrorum inpulsu seu radiorum €ex oculis effusionibus, uti physicis placet, videmus, utra-€que ratione videtur ita esse, uti falsa iudicia oculorum @1 habeat aspectus. cum ergo, quae sunt vera, falsa videan-€tur et nonnulla aliter quam sunt oculis probentur, non €puto oportere esse dubium, quin ad locorum naturas aut €necessitates detractiones aut adiectiones fieri debeant, €sed ita, uti nihil in his operibus desideretur. haec autem €etiam ingeniorum acuminibus, non solum doctrinis effi-ciuntur. igitur statuenda est primum ratio symmetriarum, €[a qua sumatur sine dubitatione commutatio] deinde ex-€plicetur operis futuri locorum imum spatium longitudinis €[2et latitudinis]2, cuius cum semel constituta fuerit magni-€tudo, sequatur eam proportionis ad decorem apparatio, €uti non sit considerantibus aspectus eurythmiae dubius. €de qua, quibus rationibus efficiatur, est mihi pronuntian-€dum, primumque de cavis aedium, uti fieri debeant, dicam.  @@Cava aedium quinque generibus sunt distincta, quorum €ita figurae nominantur: tuscanicum, corinthium, tetrastylon, €displuviatum, testudinatum. tuscanica sunt, in quibus tra-€bes in atrii latitudine traiectae habeant interpensiva et €collicias ab angulis parietum ad angulos tignorum inter-€currentes, item asseribus stillicidiorum in medium com-€pluvium deiectus. in corinthiis isdem rationibus trabes €et compluvia conlocantur, sed a parietibus trabes rece-€dentes in circumitionis circa columnas componuntur. te-€trastyla sunt, quae subiectis sub trabibus angularibus co-€lumnis et utilitatem trabibus et firmitatem praestant, €quod neque ipsae magnum impetum coguntur habere neque ab interpensivis onerantur. displuviata autem sunt, €in quibus deliquiae arcam sustinentes stillicidia reiciunt. €haec hibernaculis maxime praestant utilitates, quod com-€pluvia eorum erecta non obstant luminibus tricliniorum. @1 €sed ea habent in refectionibus molestiam magnam, quod þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¶£’†circa parietes stillicidia defluentia, cum tument fistulae, €quae non celeriter recipiunt ex canalibus aquam defluentem €itaque redundantes restagnant, et intestinum et parietes in €eis generibus aedificiorum corrumpunt. testudinata vero €ibi fiunt, ubi non sunt impetus magni et in contignatio-€nibus supra spatiosae redduntur habitationes. @@Atriorum vero latitudines ac longitudines tribus gene-€ribus formantur. et primum genus distribuitur, uti, longi-€tudo cum in quinque partes divisa fuerit, tres partes lati-€tudini dentur; alterum, cum in tres partes dividatur, duae €partes latitudini tribuantur; tertium, uti latitudo in qua-€drato paribus lateribus describatur inque eo quadrato dia-€gonios linea ducatur, et quantum spatium habuerit ea linea diagonii, tanta longitudo atrio detur. altitudo eo-€rum, quanta longitudo fuerit quarta dempta, sub trabes €extollatur; reliquum lacunariorum et arcae supra trabes €spatio tribuatur. €@@Alis dextra ac sinistra latitudinis [2spatium]2, cum sit atrii €longitudo ab &7xxx& pedibus ad pedes &7xl&, ex tertia parte eius €constituatur. ab &7xl& ad pedes &7l& longitudo dividatur in €partes tres [2semis]2, ex his una pars alis detur. cum autem €erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad sexaginta, quarta €pars longitudinis alis tribuatur. a pedibus &7lx& ad &7lxxx& €longitudo dividatur in partes quattuor et dimidiam, ex €his una pars fiat alarum latitudo. a pedibus octoginta €ad pedes centum in quinque partes divisa longitudo iu-€stam constituerit latitudinem alarum. trabes earum limi- @1 €nares ita altae ponantur, ut altitudines latitudinibus sint €aequales. imagines cum suis ornamentis ad latitudinem €alarum sint constitutae. @@Tablinum, si latitudo atrii erit pedum viginti, dempta €tertia eius spatio reliquum tribuatur. si erit ab pedibus €&7xxx& ad &7xl&, ex atrii latitudine tablino dimidium tribuatur. €cum autem ab &7xl& ad &7lx&, latitudo dividatur in partes €quinque, ex his duae tablino constituantur. non enim €atria minora maioribus easdem possunt habere symme-€triarum rationes. si enim maiorum symmetriis utemur €in minoribus, neque tablina neque alae utilitatem poterunt €habere, sin autem minorum in maioribus utemur, vasta €et inmania in his ea erunt membra. itaque generatim €magnitudinum rationes exquisitas et utilitati et aspectui conscribendas putavi. altitudo tablini ad trabem adiecta €latitudinis octava constituatur. lacunaria eius tertia lati-€tudinis ad altitudinem adiecta extollantur. €@@Fauces minoribus atriis e tablini latitudine dempta €tertia, maioribus dimidia constituantur. €@@Latitudines ostiorum ad altitudinem; si dorica erunt, uti €dorica, si ionica erunt, uti ionica perficiantur, quem-€admodum de thyromatis in quarto libro rationes symme-€triarum sunt expositae. €@@Compluvii lumen latum latitudinis atrii ne minus quarta, €ne plus tertia parte relinquatur; longitudo, uti atrii pro €rata parte fiat. @1 @@Peristyla autem in transverso tertia parte longiora €sint quam introrsus. columnae tam altae quam porticus €latae fuerint peristyliorum; intercolumnia ne minus trium, €ne plus quattuor columnarum crassitudine inter se distent. €sin autem dorico more in peristylo columnae erunt fa-€ciundae, uti in quarto libro de doricis scripsi, ita moduli €sumantur, et ad eos modulos triglyphorumque rationes €disponantur. @@Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo €fieri debebit. altitudines omnium conclaviorum, quae €oblonga fuerint, sic habere debent rationem, uti longi-€tudinis et latitudinis mensura componatur et ex ea summa €dimidium sumatur, et quantum fuerit, tantum altitudini €detur. sin autem exhedrae aut oeci quadrati fuerint, lati-€tudinis dimidia addita altitudines educantur. pinacothecae €uti exhedrae amplis magnitudinibus sunt constituendae. €oeci corinthii tetrastylique quique aegyptii vocantur lati-€tudinis et longitudinis, uti supra tricliniorum symmetriae €scriptae sunt, ita habeant rationem, sed propter colum-narum interpositiones spatiosiores constituantur. inter €corinthios autem et aegyptios hoc erit discrimen. corin-€thii simplices habent columnas aut in podio positas aut €in imo; supraque habent epistylia et coronas aut ex inte-€stino opere aut albario, praeterea supra coronas curva lacu-€naria ad circinum delumbata. in aegyptiis autem supra €columnas epistylia et ab epistyliis ad parietes, qui sunt €circa, inponenda est contignatio, supra coaxationem pavi-€mentum, subdiu ut sit circumitus. deinde supra epistylium €ad perpendiculum inferiorum columnarum inponendae €sunt minores quarta parte columnae. supra earum epi-€stylia et ornamenta lacunariis ornantur, et inter columnas €superiores fenestrae conlocantur; ita basilicarum ea simi- @1 litudo, non corinthiorum tricliniorum videtur esse. fiunt €autem etiam non italicae consuetudinis oeci, quos Graeci €cyzicenos appellant. hi conlocantur spectantes ad septen-€trionem et maxime viridia prospicientes, valvasque habent €in medio. ipsi autem sunt ita longi et lati, uti duo tri-€clinia cum circumitionibus inter se spectantia possint esse €conlocata, habentque dextra ac sinistra lumina fene-€strarum valvata, uti de lectis per spatia fenestrarum vi-€ridia prospiciantur. altitudines eorum dimidia latitudinis €addita constituuntur. @@In his aedificiorum generibus omnes sunt faciendae €earum symmetriarum rationes, quae sine inpeditione loci €fieri poterunt, luminaque, parietum altitudinibus si non €obscurabuntur, faciliter erunt explicata; sin autem in-€pedientur ab angustiis aut aliis necessitatibus, tunc erit €ut ingenio et acumine de symmetriis detractiones aut ad-€iectiones fiant, uti non dissimiles veris symmetriis per-€ficiantur venustates.  @@Nunc explicabimus, quibus proprietatibus genera aedi-€ficiorum ad usum et caeli regiones aptas debeant spectare. €hiberna triclinia et balnearia ad occidentem hibernum €spectent, ideo quod vespertino lumine opus est uti, prae-€terea quod etiam sol occidens adversus habens splendorem, €calorem remittens efficit vespertino tempore regionem €tepidiorem. cubicula et bybliothecae ad orientem spec-€tare debent; usus enim matutinum postulat lumen, item €in bybliothecis libri non putrescent. nam quaecumque ad €meridiem et occidentem spectant, ab tineis et umore libri @1 €vitiantur, quod venti umidi advenientes procreant eas et €alunt infundentesque umidos spiritus pallore volumina corrumpunt. triclinia verna et autumnalia ad orientem; €tum enim praetenta luminibus adversus solis impetus pro-€grediens ad occidentem efficit ea temperata ad id tem-€pus, quo his solitum est uti. aestiva ad septentrionem, €quod ea regio, [non] ut reliquae per solstitium propter €calorem efficiuntur aestuosae, eo quod est aversa a solis €cursu, semper refrigerata et salubritatem et voluptatem €in usu praestat. non minus pinacothecae et plumariorum €textrina pictorumque officinae, uti colores eorum in opere €propter constantiam luminis inmutata permaneant quali-€tate.  @@Cum ad regiones caeli ita ea fuerint disposita, tunc €etiam animadvertendum est, quibus rationibus privatis €aedificiis propria loca patribus familiarum et quem-€admodum communia cum extraneis aedificari debeant. €namque ex his quae propria sunt, in ea non est potestas €omnibus intro eundi nisi invitatis, quemadmodum sunt €cubicula, triclinia, balneae ceteraque, quae easdem habent €usus rationes. communia autem sunt, quibus etiam in-€vocati suo iure de populo possunt venire, id est vestibula, €cava aedium, peristylia, quaeque eundem habere possunt €usum. igitur i=s, qui communi sunt fortuna, non necessaria €magnifica vestibula nec tabulina neque atria, quod aliis officia praestant ambiundo neque ab aliis ambiuntur. qui €autem fructibus rusticis serviunt, in eorum vestibulis €stabula, tabernae, in aedibus cryptae, horrea, apothecae €ceteraque, quae ad fructus servandos magis quam ad ele-€gantiae decorem possunt esse, ita sunt facienda. item €feneratoribus et publicanis commodiora et speciosiora et @1 €ab insidiis tuta, forensibus autem et disertis elegantiora €et spatiosiora ad conventus excipiundos, nobilibus vero, €qui honores magistratusque gerundo praestare debent þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¶¥’ˆŠofficia civibus, faciunda sunt vestibula regalia alta, atria €et peristylia amplissima, silvae ambulationesque laxiores €ad decorem maiestatis perfectae; praeterea bybliothecas, €pinacothecas, basilicas non dissimili modo quam publi-€corum operum magnificentia [2habeant]2 comparatas, quod €in domibus eorum saepius et publica consilia et privata iudicia arbitriaque conficiuntur. ergo si his rationibus €ad singulorum generum personas, uti in libro primo de €decore est scriptum, ita disposita erunt aedificia, non erit €quod reprehendatur; habebunt enim ad omnes res com-€modas et emendatas explicationes. earum autem rerum €non solum erunt in urbe aedificiorum rationes, sed etiam €ruri, praeterquam quod in urbe atria proxima ianuis €solent esse, ruri ab pseudourbanis statim peristylia, deinde €tunc atria habentia circum porticus pavimentatas spec-€tantes ad palaestras et ambulationes. €@@Quoad potui urbanas rationes aedificiorum summatim €perscribere, proposui; nunc rusticorum expeditionum [2ap-€parationes]2, ut sint ad usum commodae quibusque ratio-€nibus conlocare oporteat eas, dicam.  @@Primum de salubritatibus, uti in primo volumine de €moenibus conlocandis scriptum est, regiones aspiciantur €et ita villae conlocentur. magnitudines earum ad modum €agri copiasque fructuum comparentur. chortes magnitu-€dinesque earum ad pecorum numerum, atque quot iuga €boum opus fuerit ibi versari, ita finiantur. in chorte €culina quam calidissimo loco designetur. coniuncta autem €habeat bubilia, quorum praesepia ad focum et orientis €caeli regionem spectent, ideo quod boves lumen et ignem @1 €spectando horridi non fiunt; item agricolae religione €inpediti non putant oportere aliam regionem caeli boves spectare nisi ortum solis. bubilium autem debent esse €latitudines nec minores pedum denu=m nec maiores quin-€denu=m; longitudo, uti singula iuga ne minus pedes occupent €septenos. balnearia item coniuncta sint culinae; ita enim €lavationi rusticae ministratio non erit longe. torcular €item proximum sit culinae; ita enim ad molarios fructus €commoda erit ministratio. habeatque coniunctam vinariam €cellam habentem ab septentrione lumina fenestrarum; cum €enim alia parte habuerit, qua sol calfacere possit, vinum, €quod erit in ea cella, confusum ab calore efficietur in-becillum. olearia autem ita est conlocanda, ut habeat a €meridie calidisque regionibus lumen; non enim debet oleum €congelari, sed tepore caloris extenuari. magnitudines autem €earum ad fructuum rationem et numerum doliorum sunt €faciundae, quae, cum sint cullearia, per medium occupare €debent pedes quaternos. ipsum autem torcular, si non €cocleis torquetur sed vectibus et prelo premitur, ne minus €longum pedes &7xl& constituatur; ita enim erit vectiario €spatium expeditum. latitudo eius ne minus pedum senu=m €denu=m; nam sic erit ad prelum opus facientibus libera €versatio et expedita. sin autem duobus prelis loco opus fuerit, quattuor et viginti pedes latitudini dentur. ovilia €et caprilia ita sunt magna facienda, uti singula pecora €areae ne minus pedes quaternos et semipedem, ne plus €senos possint habere. granaria sublimata et ad septen-€trionem aut aquilonem spectantia disponantur; ita enim @1 €frumenta non poterint cito concalescere, sed ab flatu €refrigerata diu servantur. namque ceterae regiones pro-€creant curculionem et reliquas bestiolas, quae frumentis €solent nocere. equilibus, quae maxime in villa loca cali-€dissima fuerint, constituantur, dum ne ad focum spectent; €cum enim iumenta proxime ignem stabulantur, horrida fiunt. item non sunt inutilia praesepia, quae conlocantur €extra culinam in aperto contra orientem; cum enim in €hieme anni sereno caelo in ea traducuntur matutino boves, €ad solem pabulum capientes fiunt nitidiores. horrea, fenilia, €farraria, pistrina extra villam facienda videntur, ut ab €ignis periculo sint villae tutiores. si quid delicatius in €villis faciundum fuerit, ex symmetriis, quae in urbanis €supra scriptis sunt constitutae, ita struantur, uti sine in-peditione rusticae utilitatis aedificentur. omniaque aedificia €ut luminosa sint, oportet curari; sed quae sunt ad villas, €faciliora videntur esse, ideo quod paries nullius vicini €potest obstare, in urbe autem aut communium parietum €altitudines aut angustiae loci inpediundo faciunt obscuri-€tates. itaque de ea re sic erit experiundum. ex qua €parte lumen oporteat sumere, linea tendatur ab altitudine €parietis, qui videtur obstare, ad eum locum, quo oporteat €inmittere, et si ab ea linea, in altitudinem cum prospicia-€tur, poterit spatium puri caeli amplum videri, in eo loco lumen erit sine inpeditione. sin autem officient trabes €ea lumina aut contignationes, de superioribus partibus €aperiatur et ita inmittatur. et ad summam ita est guber-€nandum, ut, ex quibuscumque partibus caelum prospici €poterit, per eas fenestrarum loca relinquantur; sic enim €lucida erunt aedificia. cum autem in tricliniis ceteris-€que conclavibus maximus est usus luminum, tum etiam @1 €in itineribus, clivis, scalis, quod in his saepius alii aliis €obviam venientes ferentes sarcinas solent incurrere. €@@Quoad potui, distributiones operum nostratium, ut sint €aedificatoribus non obscurae, explicui; nunc etiam, quem-€admodum Graecorum consuetudinibus aedificia distribuan-€tur, uti non sint ignota, summatim exponam.  @@Atriis Graeci quia non utuntur, neque aedificant, sed €ab ianua introeuntibus itinera faciunt latitudinibus non €spatiosis, et ex una parte equilia, ex altera ostiariis cellas, €statimque ianuae interiores finiuntur. hic autem locus inter €duas ianuas graece $QURWRWN& appellatur. deinde est in-€troitus in peristylon. id peristylum in tribus partibus €habet porticus inque parte, quae spectat ad meridiem, €duas antas inter se spatio amplo distantes, in quibus tra-€bes invehuntur, et quantum inter antas distat, ex eo tertia €dempta spatium datur introrsus. hic locus apud non-nullos prostas, apud alios pastas nominatur. in his locis €introrsus constituuntur oeci magni, in quibus matres fami-€liarum cum lanificis habent sessionem. in prostadis autem €dextra ac sinistra cubicula sunt conlocata, quorum unum €thalamos, alterum amphithalamos dicitur. circum autem €in porticibus triclinia cotidiana, cubicula, etiam cellae €familiaricae constituuntur. haec pars aedificii gynaeconitis appellatur. coniunguntur autem his domus ampliores ha-€bentes lautiora peristylia, in quibus pares sunt quattuor €porticus altitudinibus, aut una, quae ad meridiem spectat, €excelsioribus columnis constituitur. id autem peristylum, €quod unam altiorem habet porticum, rhodiacum dicitur. €habent autem eae domus vestibula egregia et ianuas pro-€prias cum dignitate porticusque peristyliorum albariis et @1 €tectoriis et ex intestino opere lacunariis ornatas, et in €porticibus, quae ad septentrionem spectant, triclinia cyzi-€cena et pinacothecas, ad orientem autem bybliothecas, ex-€hedras ad occidentem, ad meridiem vero spectantes oecos €quadratos ita ampla magnitudine, uti faciliter in eo quat-€tuor tricliniis stratis ministrationum ludorumque operis locus possit esse spatiosus. in his oecis fiunt virilia con-€vivia; non enim fuerat institutum matres familiarum eorum €moribus accumbere. haec autem peristylia domus andro-€nitides dicuntur, quod in his viri sine interpellationibus €mulierum versantur. praeterea dextra ac sinistra domun-€culae constituuntur habentes proprias ianuas, triclinia et €cubicula commoda, uti hospites advenientes non in peri-€stylia sed in ea hospitalia recipiantur. nam cum fuerunt €Graeci delicatiores et fortuna opulentiores, hospitibus €advenientibus instruebant triclinia, cubicula, cum penu €cellas, primoque die ad cenam invitabant, postero mitte-€bant pullos, ova, holera, poma reliquasque res agrestes. €ideo pictores ea, quae mittebantur hospitibus, picturis €imitantes xenia appellaverunt. ita patres familiarum in €hospitio non videbantur esse peregre, habentes secretam in his hospitalibus libertatem. inter duo autem peristylia €et hospitalia itinera sunt, quae mesauloe dicuntur, quod €inter duas aulas media sunt interposita; nostri autem eas €andronas appellant. þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¶§•…@@Sed hoc valde est mirandum, nec enim graece nec €latine potest id convenire. Graeci enim $ANDRWNAS& appel-€lant oecus, ubi convivia virilia solent esse, quod eo mu-€lieres non accedunt. item aliae res sunt similes, uti xystus, €prothyrum, telamones et nonnulla alia eius modi. $CUSTOS €enim est graeca appellatione porticus ampla latitudine, €in qua athletae per hiberna tempora exercentur; nostri @1 €autem hypaethrus ambulationes xysta appellant, quas €Graeci $PARADROMIDAS& dicunt. item $PROQURA& graece di-€cuntur, quae sunt ante ianuas vestibula, nos autem appel-lamus prothyra, quae graece dicuntur $DIAQURA&. item si €qua virili figura signa mutulos aut coronas sustinent, €nostri telamones appellant, cuius rationes, quid ita aut €quare dicantur, ex historiis non inveniuntur, Graeci vero €eos $ATLANTAS& vocitant. Atlas enim formatur historia sus-€tinens mundum, ideo quod is primum cursum solis et lu-€nae siderumque omnium versationum rationes vigore animi €sollertiaque curavit hominibus tradenda, eaque re a pic-€toribus et statuariis deformatur pro eo beneficio sustinens €mundum, filiaeque eius Atlantides, quas nos vergilias, €Graeci autem $PLEIADAS& nominant, cum sideribus in mundo sunt dedicatae. nec tamen ego, ut mutetur consuetudo €nominationum aut sermonis, ideo haec proposui, sed uti €non sint ignota philologis, exponenda iudicavi. €@@Quibus consuetudinibus aedificia italico more et Grae-€corum institutis conformantur, exposui et de symmetriis €singulorum generum proportiones perscripsi. ergo quoniam €de venustate decoreque ante est conscriptum, nunc ex-€ponemus de firmitate, quemadmodum ea sine vitiis per-€manentia ad vetustatem conlocentur.  @@Aedificia quae plano pede instituuntur, si fundamenta €eorum facta fuerint ita, ut in prioribus libris de muro et €theatris a nobis est expositum, ad vetustatem ea erunt €sine dubitatione firma. sin autem hypogea concamaratio-€nesque instituentur, fundationes eorum fieri debent cras-€siores, quam quae in superioribus aedificiis structurae sunt €futurae. eorumque parietes, pilae, columnae ad perpendi- @1 €culum inferiorum medio conlocentur, uti solido respon-€deant; nam si in pendentibus onera fuerint parietum aut €columnarum, non poterint habere perpetuam firmitatem. praeterea inter lumina secundum pilas et antas postes si €supponentur, erunt non vitiosae. limina enim et trabes €structuris cum sint oneratae, medio spatio pandantes fran-€gunt sub lysi structuras; cum autem subiecti fuerint et €subcuneati postes, non patiuntur insidere trabes neque eas laedere. item administrandum est, uti levent onus €parietum fornicationes cuneorum divisionibus et ad cen-€trum respondentes earum conclusurae. cum enim extra €trabes aut liminum capita arcus cuneis erunt conclusae, €primum non pandabit materies levata onere; deinde, si €quod vetustate vitium ceperit, sine molitione fulturarum faciliter mutabitur. itemque, quae pilatim aguntur aedificia €et cuneorum divisionibus coagmentis ad centrum respon-€dentibus fornices concluduntur, extremae pilae in his la-€tiores spatio sunt faciundae, uti vires eae habentes re-€sistere possint, cum cunei ab oneribus parietum pressi per €coagmenta ad centrum se prementes extruderent incumbas. €itaque si angulares pilae erunt spatiosis magnitudinibus, €continendo cuneos firmitatem operibus praestabunt. @@Cum in his rebus animadversum fuerit, uti ea diligentia €in his adhibeatur, non minus etiam observandum est, uti €omnes structurae perpendiculo respondeant neque habeant €in ulla parte proclinationes. maxima autem esse debet €cura substructionum, quod in his infinita vitia solet facere €terrae congestio. ea enim non potest esse semper uno €pondere, quo solet esse per aestatem, sed hibernis tem-€poribus recipiendo ex imbribus aquae multitudinem cre-€scens et pondere et amplitudine disrumpit et extrudit struc-turarum saeptiones. itaque, ut huic vitio medeatur, sic €erit faciundum, ut primum pro amplitudine congestionis @1 €crassitudo structurae constituatur. deinde in frontibus €anterides, sive erismae sunt, una struantur, eaeque inter €se distent tanto spatio, quanta altitudo substructionis est €futura, crassitudine eadem, qua substructio; procurrat €autem ab imo, pro quam crassitudo constituta fuerit sub-€structionis, deinde contrahatur gradatim, ita uti summam habeat prominentiam, quanta operis est crassitudo. prae-€terea introrsus contra terrenum coniuncta muro serratim €struantur, uti singuli dentes ab muro tantum distent, €quanta altitudo futura erit substructionis; crassitudines €autem habeant dentium structurae uti muri. item in ex-€tremis angulis cum recessum fuerit ab interiore angulo €spatio altitudinis substructionis, in utramque partem signe-€tur, et ab his signis diagonios structura conlocetur, et ab €ea media altera coniuncta cum angulo muri. ita dentes €et diagonioe structurae non patientur tota vi premere €murum, sed dissipabunt retinendo impetum congestionis. @@Quemadmodum sine vitiis opera constitui oporteat et €uti caveatur incipientibus, exposui. namque de tegulis €aut tignis aut asseribus mutandis non est eadem cura €quemadmodum de his, quod ea, quamvis sunt vitiosa, fa-€ciliter mutantur. itaque nec, solida quia non putantur esse, €quibus rationibus haec poterint esse firma et quemad-modum instituantur, exposui. quibus autem copiarum ge-€neribus oporteat uti, non est architecti potestas, ideo quod €non in omnibus locis omnia genera copiarum nascuntur, €ut in primo volumine est expositum; praeterea in domini €est potestate, utrum latericio an caementicio an saxo €quadrato velit aedificare. itaque omnium operum pro-€bationes tripertito considerantur, id est fabrili subtilitate @1 €et magnificentia et dispositione. cum magnificenter opus €perfectum aspicietur, a domini potestate inpensae lauda-€buntur; cum subtiliter, officinatoris probabitur exactio; €cum vero venuste proportionibus et symmetriis habuerit auctoritatem, tunc fuerit gloria architecti. haec autem €recte constituuntur, cum is et a fabris et ab idiotis pa-€tiatur accipere se consilia. namque omnes homines, non €solum architecti, quod est bonum, possunt probare, sed €inter idiotas et eos hoc est discrimen, quod idiota, nisi €factum viderit, non potest scire, quid sit futurum, archi-€tectus autem, simul animo constituerit, antequam inceperit, €et venustate et usu et decore quale sit futurum, habet €definitum. €@@Quas res privatis aedificiis utiles putavi et quemad-€modum sint faciundae, quam apertissime potui, perscripsi; €de expolitionibus autem eorum, uti sint elegantes et sine €vitiis ad vetustatem, insequenti volumine exponam. °¯ôÿ@@@@{1LIBER SEPTIMUS}1 ¯ðòÿ@@Maiores cum sapienter tum etiam utiliter instituerunt, €per commentariorum relationes cogitata tradere posteris, €ut ea non interirent, sed singulis aetatibus crescentia vo-€luminibus edita gradatim pervenirent vetustatibus ad sum-€mam doctrinarum subtilitatem. itaque non mediocres sed €infinitae sunt his agendae gratiae, quod non invidiose silen-€tes praetermiserunt, sed omnium generum sensus con-scriptionibus memoriae tradendos curaverunt. namque si €non ita fecissent, non potuissemus scire, quae res in Troia €fuissent gestae, nec quid Thales, Democritus, Anaxagoras, €Xenophanes reliquique physici sensissent de rerum natura, €quasque Socrates, Platon, Aristoteles, Zenon, Epicurus alii- @1 €que philosophi hominibus agendae vitae terminationes €finissent, seu Croesus, Alexander, Darius ceterique reges €quas res aut quibus rationibus gessissent, fuissent notae, €nisi maiores praeceptorum comparationibus omnium memo-riae ad posteritatem commentariis extulissent. itaque €quemadmodum his gratiae sunt agendae, contra, qui eorum €scripta furantes pro suis praedicant, sunt vituperandi, qui-€que non propriis cogitationibus scriptorum nituntur, sed €invidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo sunt €reprehendendi, sed etiam, quia impio more vixerunt, poena €condemnandi. nec tamen haec res non vindicatae curio-€sius ab antiquis esse memorantur. quorum exitus iudi-€ciorum qui fuerint, non est alienum, quemadmodum sint nobis traditi, explicare. reges Attalici magnis philologiae þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ·¯ðòÿ”‚dulcedinibus inducti cum egregiam bybliothecam Pergami €ad communem delectationem instituissent, tunc item Pto-€lomaeus infinito zelo cupiditatisque incitatus studio non €minoribus industriis ad eundem modum contenderat Alexan-€driae comparare. cum autem summa diligentia perfecisset, €non putavit id satis esse, nisi propagationibus inseminando €curaret augendam. itaque Musis et Apollini ludos dedi-€cavit et, quemadmodum athletarum, sic communium scrip-torum victoribus praemia et honores constituit. his ita €institutis, cum ludi adessent, iudices litterati, qui ea pro-€barent, erant legendi. rex, cum iam sex civitatis lectos €habuisset nec tam cito septumum idoneum inveniret, retulit €ad eos, qui supra bybliothecam fuerunt, et quaesiit, si €quem novissent ad id expeditum. tunc ei dixerunt esse €quendam Aristophanen, qui summo studio summaque dili- @1 €gentia cotidie omnes libros ex ordine perlegeret. itaque €conventu ludorum, cum secretae sedes iudicibus essent €distributae, cum ceteris Aristophanes citatus, quemadmo-dum fuerat locus ei designatus, sedit. primo poetarum €ordine ad certationem inducto cum recitarentur scripta, €populus cunctus significando monebat iudices, quod pro-€barent. itaque, cum ab singulis sententiae sunt rogatae, €sex una dixerunt et, quem maxime animadverterunt multi-€tudini placuisse, ei primum praemium, insequenti secun-€dum tribuerunt. Aristophanes vero, cum ab eo sententia €rogaretur, eum primum renuntiari iussit, qui minime populo placuisset. cum autem rex et universi vehementer indi-€gnarentur, surrexit et rogando impetravit, ut paterentur €se dicere. itaque silentio facto docuit unum ex his eum €esse poetam, ceteros aliena recitavisse; oportere autem €iudicantes non furta sed scripta probare. admirante po-€pulo et rege dubitante, fretus memoriae certis armariis €infinita volumina eduxit et ea cum recitatis conferendo €coegit ipsos furatos de se confiteri. itaque rex iussit cum €his agi furti condemnatosque cum ignominia dimisit, Aristo-€phanen vero amplissimis muneribus ornavit et supra byblio-thecam constituit. insequentibus annis a Macedonia Zoilus, €qui adoptavit cognomen, ut Homeromastix vocitaretur, €Alexandriam venit suaque scripta contra Iliadem et Odys-€sean comparata regi recitavit. Ptolomaeus vero, cum €animadvertisset poetarum parentem philologiaeque omnis €ducem absentem vexari et, cuius ab cunctis gentibus scripta €suspicerentur, ab eo vituperari, indignans nullum ei dedit €responsum. Zoilus autem, cum diutius in regno fuisset, €inopia pressus summisit ad regem postulans, ut aliquid sibi tribueretur. rex vero respondisse dicitur Homerum, €qui ante annos mille decessisset, aevo perpetuo multa €milia hominum pascere, item debere, qui meliore ingenio @1 €se profiteretur, non modo unum sed etiam plures alere €posse. et ad summam mors eius ut parricidii damnati €varie memoratur. alii enim scripserunt a Philadelpho €esse in crucem fixum, nonnulli Chii lapides esse con-€iectos, alii Zmyrnae vivum in pyram coniectum. quorum €utrum ei acciderit, merenti digna constitit poena; non €enim aliter videtur promereri, qui citat eos, quorum respon-€sum, quid senserint scribentes, non potest coram indicari. ego vero, Caesar, neque alienis indicibus mutatis inter-€posito nomine meo id profero corpus neque ullius cogi-€tata vituperans institui ex eo me adprobare, sed omnibus €scriptoribus infinitas ago gratias, quod egregiis ingeniorum €sollertiis ex aevo conlatis abundantes alius alio genere €copias praeparaverunt, unde nos uti fontibus haurientes €aquam et ad propria proposita traducentes facundiores €et expeditiores habemus ad scribendum facultates talibus-€que confidentes auctoribus audemus institutiones novas €comparare. @@Igitur tales ingressus eorum quia ad propositi mei €rationes animadverti praeparatos, inde sumendo progredi €coepi. namque primum Agatharchus Athenis Aeschylo €docente tragoediam scaenam fecit et de ea commentarium €reliquit. ex eo moniti Democritus et Anaxagoras de eadem €re scripserunt, quemadmodum oporteat ad aciem oculorum €radiorumque extentionem certo loco centro constituto €lineas ratione naturali respondere, uti de certa re certae €imagines aedificiorum in scaenarum picturis redderent €speciem et, quae in directis planisque frontibus sint figu-€rata, alia abscedentia, alia prominentia esse videantur. postea Silenus de symmetriis doricorum edidit volumen; @1 €de aede Iunonis, quae est Sami dorica, Theodorus; ionice €Ephesi quae est Dianae, Chersiphron et Metagenes; de €fano Minervae, quod est Priene ionicum, Pytheos; item €de aede Minervae, dorice quae est Athenis in arce, Ictinos €et Carpion; Theodorus Phocaeus de tholo, qui est Delphis; €Philo de aedium sacrarum symmetriis et de armamentario, €quod fuerat Piraei portu; Hermogenes de aede Dianae, €ionice quae est Magnesia pseudodipteros, et Liberi Patris €Teo monopteros; item Arcesius de symmetriis corinthiis €et ionico Trallibus Aesculapio, quod etiam ipse sua manu dicitur fecisse; de Mausoleo Satyrus et Pytheos. quibus €vero felicitas maximum summumque contulit munus; quo-€rum enim artes aevo perpetuo nobilissimas laudes et sem-€piterno florentes habere iudicantur, ei cogitatis egregias €operas praestiterunt. namque singulis frontibus singuli €artifices sumpserunt certatim partes ad ornandum et pro-€bandum Leochares, Bryaxis, Scopas, Praxiteles, nonnulli €etiam putant Timotheum, quorum artis eminens excellentia €coegit ad septem spectaculorum eius operis pervenire famam. praeterea minus nobiles multi praecepta symme-€triarum conscripserunt, uti Nexaris, Theocydes, Demophilos, €Pollis, Leonidas, Silanion, Melampus, Sarnacus, Euphranor. €non minus de machinationibus, uti Diades, Archytas, Ar-€chimedes, Ctesibios, Nymphodorus, Philo Byzantius, Di- @1 €philos, Democles, Charias, Polyidos, Pyrros, Agesistratos. €quorum ex commentariis, quae utilia esse his rebus anim-€adverti, collecta in unum coegi corpus, et ideo maxime, €quod animadverti in ea re ab Graecis volumina plura €edita, ab nostris oppido quam pauca. Fuficius enim ni-€mirum de his rebus primus instituit edere volumen, item €Terentius Varro de novem disciplinis unum de architectura, P. Septimius duo. amplius vero in id genus scripturae €adhuc nemo incubuisse videtur, cum fuissent et antiqui €cives magni architecti, qui potuissent non minus eleganter €scripta comparare. namque Athenis Antistates et Callae-€schros et Antimachides et Porinos architecti Pisistrato €aedem Iovi Olympio facienti fundamenta constituerunt, €post mortem autem eius propter interpellationem reipu-€blicae incepta reliquerunt. itaque circiter annis quadrin-€gentis post Antiochus rex, cum in id opus inpensam esset €pollicitus, cellae magnitudinem et columnarum circa di-€pteron conlocationem epistyliorumque et ceterorum orna-€mentorum ad symmetriam distributionem magna sollertia €scientiaque summa civis Romanus Cossutius nobiliter est €architectatus. id autem opus non modo vulgo, sed etiam in paucis a magnificentia nominatur. nam quattuor locis €sunt aedium sacrarum marmoreis operibus ornatae dis-€positiones, [e quibus propriae de his nominationes clarissima €fama nominantur] quorum excellentiae prudentesque co-€gitationum apparatus suspectus habent in deorum $SHMAN-€$TIKOIS&. primumque aedes Ephesi Dianae ionico genere @1 €ab Chersiphrone Gnosio et filio eius Metagene est insti-€tuta, quam postea Demetrius, ipsius Dianae servus, et €Paeonius Ephesius dicuntur perfecisse. Mileti Apollini €item ionicis symmetriis [2aedem]2 idem Paeonius Daphnis-€que Milesius instituerunt. Eleusine Cereris et Proserpinae €cellam inmani magnitudine Ictinos dorico more sine ex-€terioribus columnis ad laxamentum usus sacrificiorum per-texit. eam autem postea, cum Demetrius Phalereus €Athenis rerum potiretur, Philo ante templum in fronte €columnis constitutis prostylon fecit; ita aucto vestibulo €laxamentum initiantibus operique summam adiecit aucto-€ritatem. in asty vero Olympium amplo modulorum com-€paratu corinthiis symmetriis et proportionibus, uti supra €scriptum est, architectandum Cossutius suscepisse memo-€ratur, cuius commentarium nullum est inventum. nec þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ·¯ðòÿ˜‘ˆ‰tamen a Cossutio solum de his rebus scripta sunt desi-€deranda sed etiam a G. Mucio, qui magna scientia confisus €aedis Honoris et Virtutis Marianae cellae columnarum-€que et epistyliorum symmetrias legitimis artis institutis €perfecit. id vero si marmoreum fuisset, ut haberet, quem-€admodum ab arte subtilitatem, sic ab magnificentia et €inpensis auctoritatem, in primis et summis operibus no-€minaretur. @@Cum ergo et antiqui nostri inveniantur non minus €quam Graeci fuisse magni architecti et nostra memoria €satis multi, et ex his pauci praecepta edidissent, non @1 €putavi silendum, sed disposite singulis voluminibus de €singulis exponere rebus. itaque, quoniam sexto volumine €privatorum aedificiorum rationes perscripsi, in hoc, qui €septimum tenet numerum, de expolitionibus, quibus ra-€tionibus et venustatem et firmitatem habere possint, ex-€ponam. ¡@@Primumque incipiam de ruderatione, quae principia €tenet expolitionum, uti curiosius summaque providentia €solidationis ratio habeatur. et si plano pede erit erude-€randum, quaeratur, solum si sit perpetuo solidum, et ita €exaequetur, et inducatur cum statumine rudus. sin autem €omnis aut ex parte congesticius locus fuerit, fistucationi-€bus cum magna cura solidetur. in contignationibus vero €diligenter est animadvertendum, ne qui paries, qui non €exeat ad summum, sit extructus sub pavimentum, sed €potius relaxatus supra se pendentem habeat coaxationem. €cum enim solidus exit, contignationibus arescentibus aut €pandatione sidentibus, permanens structurae soliditate €dextra ac sinistra secundum se facit in pavimentis ne-cessario rimas. item danda est opera, ne commisceantur €axes aesculini querco, quod quercei, simul umorem per-€ceperunt, se torquentes rimas faciunt in pavimentis. sin €autem aesculus non erit et necessitas coegerit propter €inopiam querceis [2uti]2, sic videtur esse faciundum, ut se-€centur tenuiores; quo minus enim valuerint, eo facilius €clavis fixi continebuntur. deinde in singulis tignis extremis €partibus axis bini clavi figantur, uti nulla ex parte possint €se torquendo anguli excitare. namque de cerro aut fago €seu farno nullus ad vestutatem potest permanere. coaxa-€tionibus factis, si erit, filex, si non, palea substernatur, @1 uti materies ab calcis vitiis defendatur. tunc insuper €statuminetur ne minore saxo, quam qui possit manum €implere. statuminationibus inductis, rudus si novum erit, €ad tres partes una calcis misceatur, si redivivum fuerit, €quinque ad duo mixtionis habeant responsum. deinde €rudus inducatur et vectibus ligneis, decuriis inductis, cre-€briter pistatione solidetur, et id non minus pinsum abso-€lutum crassitudine sit dodrantis. insuper ex testa nucleus €inducatur mixtionem habens ad tres partes unam calcis, ne €minore crassitudine [pavimentum] digitorum senu=m. supra €nucleum ad regulam et libellam exacta pavimenta struan-tur sive sectilia seu tesseris. cum ea structa fuerint et €fastigia sua ex structione habuerint, ita fricentur, uti, si €sectilia sint, nulli gradus in scutulis aut trigonis aut €quadratis seu favis extent, sed coagmentorum compositio €planam habeat inter se directionem, si tesseris structum €erit, ut eae omnes angulos habeant aequales; cum enim €anguli non fuerint omnes aequaliter plani, non erit exacta, €ut oportet, fricatura. item testacea spicata tiburtina sunt €diligenter exigenda, ut ne habeant lacunas nec extantes €tumulos, sed [2sint]2 extenta et ad regulam perfricata. super €fricaturam, levigationibus et polituris cum fuerint perfecta, €incernatur marmor, et supra loricae ex calce et harena €inducantur. @@Subdiu vero maxime idonea faciunda sunt pavimenta, €quod contignationes umore crescentes aut siccitate decre-€scentes seu pandationibus sidentes movendo se faciunt €vitia pavimentis; praeterea gelicidia et pruinae non patiun-€tur integra permanere. itaque si necessitas coegerit, ut €minime vitiosa fiant, sic erit faciundum. cum coaxatum @1 €fuerit, super altera coaxatio transversa sternatur clavisque €fixa duplicem praebeat contignationi loricationem. deinde €ruderi novo tertia pars testae tunsae admisceatur, calcis-€que duae partes ad quinque mortarii mixtionibus prae-stent responsum. statuminatione facta rudus inducatur, €idque pistum absolutum ne minus pede sit crassum. tunc €autem nucleo inducto, uti supra scriptum est, pavimen-€tum e tessera grandi circiter binu=m digitu=m caesa strua-€tur fastigium habens in pedes denos digitos binos; quod €si bene temperabitur et recte fricatum fuerit, ab omnibus €vitiis erit tutum. uti autem inter coagmenta materies ab €gelicidiis ne laboret, fracibus quotannis ante hiemem sa-€turetur; ita non patietur in se recipere gelicidii pruinam. sin autem curiosius videbitur fieri oportere, tegulae bipe-€dales inter se coagmentatae supra rudus substrata materia €conlocentur habentes singulis coagmentorum frontibus €excelsos canaliculos digitales. quibus iunctis inplicetur calx €ex oleo subacta, confricenturque inter se coagmenta com-€pressa. ita calx, quae erit haerens in canalibus, dure-€scendo contexteque solidescendo non patietur aquam neque €aliam rem per coagmenta transire. cum ergo fuerit hoc €ita perstratum, supra nucleus inducatur et virgis caedendo €subigatur. supra autem sive ex tessera grandi sive ex €spica testacea [2pavimenta]2 struantur fastigiis, quibus est €supra scriptum, et cum sic erunt facta, non cito vitia-€buntur.  @@Cum a pavimentorum cura discessum fuerit, tunc de €albariis operibus est explicandum. id autem erit recte, €si glaebae calcis optimae ante multo tempore, quam opus €fuerit, macerabuntur, uti, si qua glaeba parum fuerit in €fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defervere @1 €coacta uno tenore concoquatur. namque cum non penitus €macerata sed recens sumitur, cum fuerit inducta habens €latentes crudos calculos, pustulas emittit. qui calculi, in €opere uno tenore cum permacerantur, dissolvunt et dissi-pant tectorii politiones. cum autem habita erit ratio €macerationis et id curiosius operi praeparatum erit, suma-€tur ascia et, quemadmodum materia dolatur, sic calx in €lacu macerata ascietur. si ad eam offenderint calculi, non €erit temperata; cumque siccum et purum ferrum educetur, €indicabit eam evanidam et siticulosam; cum vero pinguis €fuerit et recte macerata, circa id ferramentum uti gluti-€num haerens omni ratione probabit se esse temperatam. €tunc autem machinis comparatis camerarum dispositiones €in conclavibus expediantur, nisi lacunariis ea fuerint or-€nata.  @@Cum ergo camerarum postulabitur ratio, sic erit faciun-€dum. asseres directi disponantur inter se ne plus spatium €habentes pedes binos, et hi maxime cupressei, quod €abiegnei ab carie et ab vetustate celeriter vitiantur. hique €asseres, cum ad formam circinationis fuerint distributi, €catenis dispositis ad contignationes, sive tecta erunt, cre-€briter clavis ferreis fixi religentur. eaeque catenae ex ea €materia comparentur, cui nec caries nec vetustas nec umor €possit nocere, id est e buxo, iunipero, olea, robore, cupresso €ceterisque similibus praeter quercum, cum ea se torquendo rimas faciat quibus inest operibus. asseribus dispositis €tum tomice ex sparto hispanico harundines graecae tunsae €ad eos, uti forma postulat, religentur. item supra came-€ram materies ex calce et harena mixta subinde inducatur, €ut, si quae stillae ex contignationibus aut tectis ceciderint, @1 €sustineantur. sin autem harundinis graecae copia non €erit, de paludibus tenues colligantur et mataxae tomice €ad iustam longitudinem una crassitudine alligationibus €temperentur, dum ne plus inter duos nodos [alligationibus] €binos pedes distent, et hae ad asseres, uti supra scriptum €est, tomice religentur cultellique lignei in eas configantur. cetera omnia, uti supra scriptum est, expediantur. cameris €dispositis et intextis imum caelum earum trullissetur, €deinde harena dirigatur, postea autem creta aut marmore €poliatur. €@@Cum camerae politae fuerint, sub eas coronae sunt €subiciendae, quas maxime tenues et subtiles oportere fieri €videbitur; cum enim grandes sunt, pondere deducuntur €nec possunt se sustinere. in hisque minime gypsum debet þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ·£“ˆ‰admisceri, sed ex creto marmore uno tenore perduci, uti €ne praecipiendo non patiatur uno tenore opus inarescere. €etiamque cavendae sunt in cameris %priscorum dispositiones, €quod earum planitiae coronarum gravi pondere inpendentes sunt periculosae. coronarum autem sunt figurae [2aliae €purae]2, aliae caelatae. conclavibus autem, ubi ignis aut €plura lumina sunt ponenda, purae fieri debent, ut eo €facilius extergeantur; in aestivis et exhedris, ubi minime €fumus est nec fuligo potest nocere, ibi caelatae sunt €faciendae. semper enim album opus propter superbiam €candoris non modo ex propriis sed etiam alienis aedificiis €concipit fumum. @@Coronis explicatis parietes quam asperrime trullissentur, €postea autem supra, trullissatione subarescente, deformen-€tur directiones harenati, uti longitudines ad regulam et ad @1 €lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam €respondentes exigantur; namque sic emendata tectoriorum €in picturis erit species. subarescente iterum et tertio in-€ducatur; ita cum fundatior erit ex harenato directura, eo firmior erit ad vetustatem soliditas tectorii. cum ab harena €praeter trullissationem non minus tribus coriis fuerit de-€formatum, tunc e marmore graneo directiones sunt sub-€igendae, dum ita materies temperetur, uti, cum subigatur, €non haereat ad rutrum, sed purum ferrum e mortario €liberetur. grandi inducto et inarescente alterum corium €mediocre dirigatur; id cum subactum fuerit et bene frica-€tum, subtilius inducatur. ita cum tribus coriis harenae €et item marmoris solidati parietes fuerint, neque rimas neque aliud vitium in se recipere poterunt, sed et liacu-€lorum subactionibus fundata soliditate marmorisque can-€dore firmo levigata, coloribus cum politionibus inductis €nitidos expriment splendores. colores autem, udo tectorio €cum diligenter sunt inducti, ideo non remittunt sed sunt €perpetuo permanentes, quod calx, in fornacibus excocto €liquore facta raritatibus evanida, ieiunitate coacta corripit €in se quae res forte contigerunt, mixtionibusque ex aliis €potestatibus conlatis seminibus seu principiis una solide-€scendo, [in quibuscumque membris est formata] cum fit €arida, redigitur, uti sui generis proprias videatur habere qualitates. itaque tectoria, quae recte sunt facta, neque €vetustatibus fiunt horrida neque, cum extergentur, remittunt €colores, nisi si parum diligenter et in arido fuerint in-€ducti. cum ergo ita in parietibus tectoria facta fuerint, €uti supra scriptum est, et firmitatem et splendorem et ad €vetustatem permanentem virtutem poterunt habere. cum @1 €vero unum corium harenae et unum minuti marmoris erit €inductum, tenuitas eius minus valendo faciliter rumpitur €nec splendorem politionibus propter inbecillitatem crassi-tudinis proprium obtinebit. quemadmodum enim speculum €argenteum tenui lamella ductum incertas et sine viribus €habet remissiones splendoris, quod autem e solida tempe-€ratura fuerit factum, recipiens in se firmis viribus poli-€tionem fulgentes in aspectu certasque considerantibus €imagines reddet, sic tectoria, quae ex tenui sunt ducta €materia, non modo sunt rimosa, sed etiam celeriter eva-€nescunt, quae autem fundata harenationis et marmoris €soliditate sunt crassitudine spissa, cum sunt politionibus €crebris subacta, non modo sunt nitentia, sed etiam ima-gines expressas aspicientibus ex eo opere remittunt. Grae-€corum vero tectores non solum his rationibus utendo €faciunt opera firma, sed etiam mortario conlocato, calce €et harena ibi confusa, decuria hominum inducta ligneis €vectibus pisant materiam, et ita ad certamen subacta tunc €utuntur. itaque veteribus parietibus nonnulli crustas ex-€cidentes pro abacis utuntur, ipsaque tectoria abacorum €et speculorum divisionibus circa se prominentes habent €expressiones. @@Sin autem in craticiis tectoria erunt facienda, quibus €necesse est in arrectariis et transversariis rimas fieri, €ideo quod, luto cum linuntur, necessario recipiunt umorem, €cum autem arescunt, extenuati in tectoriis faciunt rimas, €id ut non fiat, haec erit ratio. cum paries totus luto in-€quinatus fuerit, tunc in eo opere cannae clavis muscariis €perpetuae figantur, deinde iterum luto inducto, si priores €transversariis harundinibus fixae sunt, secundae erectis €figantur, et ita, uti supra scriptum est, harenatum et mar- @1 €mor et omne tectorium inducatur. ita cannarum duplex €in parietibus harundinibus transversis fixa perpetuitas nec €segmina nec rimam ullam fieri patietur.  @@Quibus rationibus siccis locis tectoria oporteat fieri, €dixi; nunc, quemadmodum umidis locis politiones expedian-€tur, ut permanere possint sine vitiis, exponam. et primum €conclavibus, quae plano pede fuerint, in imo pavimento €alte circiter pedibus tribus pro harenato testa trullissetur €et dirigatur, uti eae partes tectoriorum ab umore ne vitien-€tur. sin autem aliqui paries perpetuos habuerit umores, €paululum ab eo recedatur et struatur alter tenuis distans €ab eo, quantum res patietur, et inter duos parietes canalis €ducatur inferior, quam libramentum conclavis fuerit, habens €nares ad locum patentem. item, cum in altitudinem per-€structus fuerit, relinquantur spiramenta; si enim non per €nares umor et in imo et in summo habuerit exitus, non €minus in nova structura se dissipabit. his perfectis paries €testa trullissetur et dirigatur et tunc tectorio poliatur. sin autem locus non patietur structuram fieri, canales fiant €et nares exeant ad locum patentem. deinde tegulae bipe-€dales ex una parte supra marginem canalis inponantur, €ex altera parte besalibus [2laterculis]2 pilae substruantur, €in quibus duarum tegularum anguli sedere possint, et ita €a pariete eae distent, ut ne plus pateant palmum. deinde €insuper erectae mammatae tegulae ab imo ad summum €ad parietem figantur, quarum interiores partes curiosius €picentur, ut ab se respuant liquorem; item in imo et in summo supra camaram habeant spiramenta. tum autem €calce ex aqua liquida dealbentur, uti trullissationem testa- @1 €ceam non respuant; namque propter ieiunitatem quae est €a fornacibus excocta non possunt recipere nec sustinere, €nisi calx subiecta utrasque res inter se conglutinet et €cogat coire. trullissatione inducta pro harenato testa diri-€gatur, et cetera omnia, uti supra scripta sunt in tectorii €rationibus, perficiantur. @@Ipsi autem * * * politionibus eorum ornatus proprios €debent habere ad decoris rationes, uti et ex locis aptas et €generum discriminibus non alienas habeant dignitates. €tricliniis hibernis non est utilis compositione nec megalo-€graphia nec camerarum coronario opere subtilis ornatus, €quod ea et ab ignis fumo et ab luminum crebris fuligini-€bus corrumpuntur. in his vero supra podia abaci ex atra-€mento sunt subigendi et poliendi cuneis silaceis seu minia-€ceis interpositis, [2et]2 explicandae camerae pure politae. €etiam pavimentorum non erit displicens, si qui animad-€vertere voluerit Graecorum hibernaculorum usum, minime sumptuosus et utilis apparatus. foditur enim infra libra-€mentum triclinii altitudo circiter pedum binu=m, et solo €festucato inducitur aut rudus aut testaceum pavimentum €ita fastigatum, ut in canali habeat nares. deinde congestis €et spisse calcatis carbonibus inducitur e sabulone et calce et €favilla mixta materies crassitudine semipedali. ad regulam €et libellam summo libramento cote despumato redditur €species nigri pavimenti. ita conviviis eorum et, quod po-€culis et pytismatis effunditur, simul cadit siccescitque, qui-€que versantur ibi ministrantes, etsi nudis pedibus fuerint, €non recipiunt frigus ab eius modi genere pavimenti. @1  @@Ceteris conclavibus, id est vernis, autumnalibus, aestivis, €etiam atriis et peristylis, constitutae sunt ab antiquis ex €certis rebus certae rationes picturarum. namque pictura €imago fit eius, quod est seu potest esse, uti homines, aedi-€ficia, naves, reliquarumque rerum, e quibus finitis certisque €corporibus figurata similitudine sumuntur exempla. ex eo €antiqui, qui initia expolitionibus instituerunt, imitati sunt €primum crustarum marmorearum varietates et conlocatio-€nes, deinde coronarum, %siliculorum, cuneorum inter sese þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ·¥’varias distributiones. postea ingressi sunt, ut etiam aedi-€ficiorum figuras, columnarum et fastigiorum eminentes pro-€iecturas imitarentur, patentibus autem locis, uti exhedris, €propter amplitudines parietum scaenarum frontes tragico €more aut comico seu satyrico designarent, ambulationibus €vero propter spatia longitudinis varietatibus topiorum orna-€rent ab certis locorum proprietatibus imagines exprimentes; €pinguntur enim portus, promunturia, litora, flumina, fontes, €euripi, fana, luci, montes, pecora, pastores. nonnulli loci €item signorum megalographiam habent et deorum simu-€lacra seu fabularum dispositas explicationes, non minus €troianas pugnas seu Ulixis errationes per topia, ceteraque, €quae sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata. sed haec, quae ex veris rebus exempla sume-€bantur, nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur €tectoriis monstra potius quam ex rebus finitis imagines €certae: pro columnis enim struuntur calami striati cum €crispis foliis et volutis, pro fastigiis appagineculi, item @1 €candelabra aedicularum sustinentia figuras, supra fastigia €eorum surgentes ex radicibus cum volutis teneri flores €habentes in se sine ratione sedentia sigilla, non minus €coliculi dimidiata habentes sigilla alia humanis, alia besti-arum capitibus. haec autem nec sunt nec fieri possunt €nec fuerunt. quemadmodum enim potest calamus vere €sustinere tectum aut candelabru=m ornamenta fastigii, €seu coliculus tam tenuis et mollis sustinere sedens si-€gillum, aut de radicibus et coliculis ex parte flores dimi-€diataque sigilla procreari? at haec falsa videntes homines €non reprehendunt sed delectantur, neque animadvertunt, €si quid eorum fieri potest necne. ergo ita novi mores €coegerunt, uti inertiae mali iudices convincerent artium €virtutes; iudiciis autem infirmis obscuratae mentes non €valent probare, quod potest esse cum auctoritate et €ratione decoris. neque enim picturae probari debent, quae €non sunt similes veritati, nec, si factae sunt elegantes ab €arte, ideo de his statim debet 'recte' iudicari, nisi argu-€mentationis certas rationes habuerint sine offensionibus explicatas. etenim etiam Trallibus cum Apaturius Alaban-€deus eleganti manu finxisset scaenam in minusculo thea-€tro, quod $EKKLHSIASTHRION& apud eos vocitatur, in eaque €fecisset columnas, signa, centauros sustinentes epistylia, €tholorum rotunda tecta, fastigiorum prominentes versuras, €coronasque capitibus leoninis ornatas, quae ora stillici-€diorum e tectis habent rationem, praeterea supra ea nihi-€lominus episcaenum, in qua tholi, pronai, semifastigia €omnisque tecti varius picturis fuerat ornatus, itaque cum €aspectus eius scaenae propter asperitatem eblandiretur €omnium visus et iam id opus probare fuissent parati, tum @1 Licymnius mathematicus prodiit et ait 'Alabandis satis €acutos ad omnes res civiles haberi, sed propter non ma-€gnum vitium indecentiae insipientes eos esse iudicatos, €quod in gymnasio eorum quae sunt statuae omnes sunt €causas agentes, foro discos tenentes aut currentes seu pila €ludentes. ita indecens inter locorum proprietates status €signorum publice civitati vitium existimationis adiecit. €videamus item nunc, ne Apaturii scaena efficiat et nos €Alabandis aut Abderitas. qui enim vestrum domos supra €tegularum tecta potest habere aut columnas seu fastigio-€rum explicationes? haec enim supra contignationes po-€nuntur, non supra tegularum tecta. si ergo, quae non €possunt in veritate rationem habere facti, in picturis pro-€baverimus, accedemus et nos his civitatibus, quae propter haec vitia insipientes sunt iudicatae.' itaque Apaturius €contra respondere non est ausus, sed sustulit scaenam et €ad rationem veritatis commutatam postea correctam ad-€probavit. utinam dii inmortales fecissent, uti Licymnius €revivisceret et corrigeret hanc amentiam tectoriorumque €errantia instituta! sed quare vincat veritatem ratio falsa, €non erit alienum exponere. quod enim antiqui insumentes €laborem et industriam probare contendebant artibus, id €nunc coloribus et eorum eleganti specie consecuntur, et €quam subtilitas artificis adiciebat operibus auctoritatem, nunc dominicus sumptus efficit, ne desideretur. quis enim €antiquorum non uti medicamento minio parce videtur usus €esse? at nunc passim plerumque toti parietes inducuntur. €accedit huc chrysocolla, ostrum, armenium. haec vero €cum inducuntur, etsi non ab arte sunt posita, fulgentes @1 €colorum reddunt visus, et ideo quod pretiosa sunt, legi-€bus excipiuntur, ut ab domino, non a redemptore reprae-€sententur. €@@Quae commonefacere potui, ut ab errore discedatur in €opere tectorio, satis exposui; nunc de apparitionibus, ut €succurrere potuerit, dicam, et primum, quoniam de calce €initio est dictum, nunc de marmore ponam.  @@Marmor non eodem genere omnibus regionibus pro-€creatur, sed quibusdam locis glaebae ut salis micas per-€lucidas habentes nascuntur, quae contusae et molitae prae-€stant operibus utilitatem. quibus autem locis eae copiae €non sunt, caementa marmorea, sive assulae dicuntur, quae €marmorarii ex operibus deiciunt, contunduntur et moluntur, €[2et cum]2 est subcretum, in operibus utuntur. aliis locis, €ut inter Magnesiae et Ephesi fines, sunt loca, unde foditur €[2farina]2 parata, quam nec molere nec cernere opus est, €sed sic est subtilis, quemadmodum si qua est manu contusa €et subcreta. €@@Colores vero alii sunt, qui per se certis locis pro-€creantur et inde fodiuntur, nonnulli ex aliis rebus tracta-€tionibus aut mixtionum temperaturis compositi perficiun- tur, uti praestent eandem in operibus utilitatem. primum €autem exponemus, quae per se nascentia fodiuntur, uti sil, €quod graece $WXRA& dicitur. haec vero multis locis, ut etiam €in Italia, invenitur; sed quae fuerat optima, attica, ideo €nunc non habetur, quod Athenis argentifodinae cum habu-€erunt familias, tunc specus sub terra fodiebantur ad argen-€tum inveniendum. cum ibi vena forte inveniretur, nihilo-€minus uti argentum persequebantur; itaque antiqui egregia @1 copia silis ad politionem operum sunt usi. item rubricae €copiosae multis locis eximuntur, sed optimae paucis, uti €Ponto Sinope, et Aegypto, in Hispania Balearibus, non €minus etiam Lemno, cuius insulae vectigalia Athenien-sibus senatus populusque Romanus concessit fruenda. pa-€raetonium vero ex ipsis locis, unde foditur, habet nomen. €eadem ratione melinum, quod eius metallum in sola cycladi Melo dicitur esse. creta viridis item pluribus €locis nascitur, sed optima Zmyrnae; hanc autem Graeci €$QEODOTEION& vocant, quod Theodotus nomine fuerat, cuius in fundo id genus cretae primum est inventum. auripig-€mentum, quod $ARSENIKON& graece dicitur, foditur Ponto. €sandaraca item pluribus locis, sed optima Ponto proxime €flumen Hypanim habet metallum.  @@Ingrediar nunc minii rationes explicare. id autem agris €Ephesiorum Cilbianis primum esse memoratur inventum. €cuius et res et ratio satis magnas habet admirationes. €foditur enim glaeba quae dicitur, antequam tractationibus €ad minium perveniant, vena uti ferrum, magis subrufo €colore, habens circa se rubrum pulverem. cum id foditur, €ex plagis ferramentorum crebras emittit lacrimas argenti vivi, quae a fossoribus statim colliguntur. hae glaebae, €cum collectae sunt, in officina propter umoris plenitatem €coiciuntur in fornacem, ut interarescant, et is qui ex his €ab ignis vapore fumus suscitatur, cum resedit in solum €furni, invenitur esse argentum vivum. exemptis glaebis €guttae eae, quae residebunt, propter brevitates non possunt €colligi, sed in vas aquae converruntur et ibi inter se €congruunt et una confunduntur. id autem cum sint quat- @1 €tuor sextariorum mensurae, cum expenduntur, invenientur esse pondo centum. cum in aliquo vase est confusum, si €supra id lapideum centenarium pondus inponatur, natat €in summo neque eum liquorem potest onere suo premere €nec elidere nec dissipare. centenario sublato si ibi auri €scripulum inponatur, non natabit, sed ad imum per se €deprimetur. ita non amplitudine ponderis sed genere singularum rerum gravitatem esse non est negandum. id €autem multis rebus est ad usum expeditum. neque enim þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ·¨ˆ”ƒargentum neque aes sine eo potest recte inaurari. cum-€que in veste intextum est aurum eaque vestis contrita €propter vetustatem usum non habeat honestum, panni in €fictilibus vasis inpositi supra ignem comburuntur. is cinis €coicitur in aquam, et additur eo argentum vivum. id €autem omnes micas auri corripit in se et cogit secum €coire. aqua defusa cum id in pannum infunditur et ibi €manibus premitur, argentum per panni raritates propter €liquorem extra labitur compressione coactum, aurum intra €purum invenitur.  @@Revertar nunc ad minii temperaturam. ipsae enim €glaebae, cum sunt aridae, contunduntur pilis ferreis, et €lotionibus et cocturis crebris relictis stercoribus efficiun-€tur, ut adveniant, colores. cum ergo emissae sint ex minio €per argenti vivi relictionem quas in se naturales habuerat virtutes, efficitur tenera natura et viribus inbecillis. ita-€que cum est in expolitionibus conclavium tectis inductum, €permanet sine vitiis suo colore; apertis vero, id est peri-€styliis aut exhedris aut ceteris eiusdem modi locis, quo €sol et luna possit splendores et radios inmittere, cum ab @1 €his locus tangitur, vitiatur et amissa virtute coloris deni-€gratur. itaque cum et alii multi tum etiam Faberius €scriba, cum in Aventino voluisset habere domum eleganter €expolitam, peristyliis parietes omnes induxit minio, qui €post dies &7xxx& facti sunt invenusto varioque colore. ita-que primo locavit inducendos alios colores. at si qui €subtilior fuerit et voluerit expolitionem miniaceam suum €colorem retinere, cum paries expolitus et aridus fuerit, €ceram ponticam igni liquefactam paulo oleo temperatam €saeta inducat; deinde postea carbonibus in ferreo vase €compositis eam ceram una cum pariete calfaciundo sudare €cogat lietque, ut peraequetur; deinde tunc candela centun-€culisque puris subigat, uti signa marmorea nuda curan-tur (haec autem $GANWSIS& graece dicitur): ita obstans cerae €ponticae lorica non patitur nec lunae splendorem nec €solis radios lambendo eripere ex his politionibus colo-€rem. quae autem in Ephesiorum metallis fuerunt officinae, €nunc traiectae sunt ideo Romam, quod id genus venae €postea est inventum Hispaniae regionibus, [2e]2 quibus €metallis glaebae portantur et per publicanos Romae curan-€tur. eae autem officinae sunt inter aedem Florae et €Quirini. @@Vitiatur minium admixta calce. itaque si qui velit €experiri id sine vitio esse, sic erit faciendum. ferrea €lamna sumatur, eo minium inponatur, ad ignem conlocetur, €donec lamna candescat. cum e candore color mutatus €fuerit eritque ater, tollatur lamna ab igni, et sic refrige-€ratum si restituatur in pristinum colorem, sine vitio esse @1 €probabitur; sin autem permanserit nigro colore, significabit €se esse vitiatum. @@Quae succurrere potuerunt mihi de minio, dixi. chry-€socolla adportatur a Macedonia; foditur autem ex i=s locis, €qui sunt proximi aerariis metallis. armenium et indicum €nominibus ipsis indicatur, quibus in locis procreatur.  @@Ingrediar nunc ad ea, quae ex aliis generibus tracta-€tionum temperaturis commutata recipiunt colorum pro-€prietates. et primum exponam de atramento, cuius usus €in operibus magnas habet necessitates, ut sint notae, quem-€admodum praeparentur certis rationibus artificiorum, ad id temperaturae. namque aedificatur locus uti laconicum €et expolitur marmore subtiliter et levigatur. ante id fit €fornacula habens in laconicum nares, et eius praefurnium €magna diligentia comprimitur, ne flamma extra dissipetur. €in fornace resina conlocatur. hanc autem ignis potestas €urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem, €quae circa parietem et camerae curvaturam adhaerescit. €inde collecta partim componitur ex gummi subacta ad usum €atramenti librarii, reliquum tectores glutinum admiscentes in parietibus utuntur. si autem hae copiae non fuerint €paratae, ita necessitatibus erit administrandum, ne expecta-€tione morae res retineatur. sarmenta aut taedae schidiae €comburantur; cum erunt carbones, extinguantur, deinde €in mortario cum glutino terantur: ita erit atramentum tectoribus non invenustum. non minus si faex vini arefacta €et cocta in fornace fuerit et ea contrita cum glutino in €opere inducetur, atramenti suavitatis superque efficiet €colorem; et quo magis ex meliore vino parabitur, non €modo atramenti, sed etiam indici colorem dabit imitari.  @@Caeruli temperationes Alexandriae primum sunt in-€ventae, postea item Vestorius Puteolis instituit faciundum. @1 €ratio autem eius, e quibus est inventa, satis habet admi-€rationis. harena enim cum nitri flore conteritur adeo sub-€tiliter, ut efficiatur quemadmodum farina; ea aes cyprum €limis crassis uti scobis facta mixta conspargitur, ut con-€glomeretur; deinde pilae manibus versando efficiuntur et €ita conligantur, ut inarescant; aridae componuntur in €urceo fictili, urcei in fornace: ita aes et ea harena ab ignis €vehementia confervescendo cum coaluerint, inter se dando €et accipiendo sudores a proprietatibus discedunt suisque €viribus per ignis vehementiam confectis caeruleo redi-guntur colore. usta vero, quae satis habet utilitatis in €operibus tectoriis, sic temperatur. glaeba silis boni co-€quitur, ut sit in igni candens; ea autem aceto extinguitur €et efficitur purpureo colore.  @@De cerussa aerugineque, quam nostri aerucam vocitant, €non est alienum, quemadmodum comparetur, dicere. Rhodo €enim doliis sarmenta conlocantes aceto suffuso supra sar-€menta conlocant plumbeas massas, deinde ea operculis €obturant, ne spiramento obturatum emittatur. post cer-€tum tempus aperientes inveniunt e massis plumbeis cerus-€sam. eadem ratione lamellas aereas conlocantes efficiunt aeruginem, quae aeruca appellatur. cerussa vero, cum €in fornace coquitur, mutato colore ad ignem [incendi] €efficitur sandaraca_id autem incendio facto ex casu didi-€cerunt homines_et ea multo meliorem usum praestat, €quam quae de metallis per se nata foditur.  @@Incipiam nunc de ostro dicere, quod et carissimam et €excellentissimam habet praeter hos colores aspectus sua-€vitatem. id autem excipitur e conchylio marino, e quo @1 €purpura efficitur, cuius non minores sunt quam ceterarum €[2rerum]2 naturae considerantibus admirationes, quod habet €non in omnibus locis, quibus nascitur, unius generis colo-rem, sed solis cursu naturaliter temperatur. itaque quod €legitur Ponto et Gallia, quod hae regiones sunt proximae €ad septentrionem, est atrum; progredientibus inter septen-€trionem et occidentem invenitur lividum; quod autem €legitur ad aequinoctialem orientem et occidentem, inveni-€tur violaceo colore; quod vero meridianis regionibus ex-€cipitur, rubra procreatur potestate, et ideo hoc Rhodo €etiam insula creatur ceterisque eiusmodi regionibus, quae proximae sunt solis cursui. ea conchylia, cum sunt lecta, €ferramentis circa scinduntur, e quibus plagis purpurea €sanies, uti lacrima profluens, excussa in mortariis terendo €comparatur. et quod ex concharum marinarum testis ex-€imitur, ideo ostrum est vocitatum. id autem propter sal-€suginem cito fit siticulosum, nisi mel habeat circa fusum.  @@Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae radice €et hysgino, non minus et ex floribus alii colores. itaque €tectores, cum volunt sil atticum imitari, violam aridam €coicientes in vas cum aqua, confervefaciunt ad ignem, €deinde, cum est temperatum, coiciunt [2in]2 linteum, et inde €manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex €violis coloratam, et eo cretam infundentes et eam terentes efficiunt silis attici colorem. eadem ratione vaccinium €temperantes et lacte miscentes purpuram faciunt elegan-€tem. item qui non possunt chrysocolla propter caritatem €uti, herba, quae luteum appellatur, caeruleum inficiunt, et €utuntur viridissimum colorem; haec autem infectiva appel- @1 €latur. item propter inopiam coloris indici cretam selinu-€siam aut anulariam vitro, quod Graeci $ISATIN& appellant, €inficientes imitationem faciunt indici coloris. @@Quibus rationibus et rebus ad dispositionem firmitates €quibusque decoras oporteat fieri picturas, item quas habe-€ant omnes colores in se potestates, ut mihi succurrere þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ·¨Ž“„potuit, in hoc libro perscripsi. itaque omnes aedificationum €perfectiones, quam habere debeant opportunitatem ratio-€cinationis, septem voluminibus sunt finitae; insequenti €autem de aqua, si quibus locis non fuerit, quemadmodum €inveniatur et qua ratione ducatur quibusque rebus, si erit €salubris et idonea, probetur, explicabo. °¯ôÿ@@@@{1LIBER OCTAVUS}1 ¯ðòÿ@@De septem sapientibus Thales Milesius omnium rerum €principium aquam est professus, Heraclitus ignem, Mago-€rum sacerdotes aquam et ignem, Euripides, auditor Anaxa-€gorae, quem philosophum Athenienses scaenicum appella-€verunt, aera et terram, eamque e caelestium imbrium €conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium ani-€malium in mundo procreavisse, et quae ex ea essent €prognata, cum dissolverentur temporum necessitate coacta, €in eandem redire, quaeque de aere nascerentur, item in €caeli regiones reverti neque interitiones recipere et dissolu-€tione mutata in eam recidere, in qua ante fuerant, pro-€prietatem. Pythagoras vero, Empedocles, Epicharmos alii-€que physici et philosophi haec principia esse quattuor €proposuerunt: aerem, ignem, terram, aquam, eorumque @1 €inter se cohaerentiam naturali figuratione e generum dis-criminibus efficere qualitates. animadvertimus vero non €solum nascentia ex his esse procreata, sed etiam res om-€nes non ali sine eorum potestate neque crescere nec tueri. €namque corpora sine spiritus redundantia non possunt €habere vitam, nisi aer influens cum incremento fecerit €auctus et remissiones continenter. caloris vero si non €fuerit in corpore iusta comparatio, non erit spiritus ani-€malis neque erectio firma, cibique vires non poterunt €habere coctionis temperaturam. item si non terrestri cibo €membra corporis alantur, deficient et ita a terreni prin-cipii mixtione erunt deserta. animalia vero si fuerint sine €umoris potestate, exsanguinata et exsucata [a principiorum €liquore] interarescent. igitur divina mens, quae proprie €necessaria essent gentibus, non constituit difficilia et cara, €uti sunt margaritae, aurum, argentum ceteraque, quae ne-€que corpus nec natura desiderat, sed sine quibus morta-€lium vita non potest esse tuta, effudit ad manum parata €per omnem mundum. itaque ex his, si quid forte defit in €corpore spiritus, ad restituendum aer adsignatus id prae-€stat. apparatus autem ad auxilia caloris solis impetus et €ignis inventus tutiorem efficit vitam. item terrenus fruc-€tus escarum praestans copiis supervacuis desiderationibus €alit et nutrit animales pascendo continenter. aqua vero €non solum potus sed infinitas usu praebendo necessitates, gratas, quod est gratuita, praestat utilitates. ex eo etiam €qui sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, ostendunt €omnes res e liquoris potestate consistere. itaque cum hy-€dria aqua ad templum aedemque casta religione refertur, €tunc in terra procumbentes manibus ad caelum sublatis €inventionis gratias agunt divinae benignitati. @1 €@@Cum ergo et a physicis et philosophis et ab sacer-€dotibus iudicetur ex potestate aquae omnes res constare, €putavi, quoniam in prioribus septem voluminibus rationes €aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de inven-€tionibus aquae, quasque habeat in locorum proprietatibus €virtutes, quibusque rationibus ducatur, et quemadmodum ¡ante probetur, scribere. est enim maxime necessaria et €ad vitam et ad delectationes et ad usum cotidianum. €@@Ea autem erit facilior, si erunt fontes aperti et fluentes. €sin autem non profluent, quaerenda sub terra sunt capita €et colligenda. quae sic erunt experienda, uti procumbatur €in dentes, antequam sol exortus fuerit, in locis, quibus €erit quaerendum, et in terra mento conlocato et fulto €prospiciantur eae regiones; sic enim non errabit excelsius €quam oporteat visus, cum erit inmotum mentum, sed €libratam altitudinem in regionibus certa finitione designa-€bit. tunc, in quibus locis videbuntur umores concrispantes €et in aera surgentes, ibi fodiatur; non enim in sicco loco €hoc potest signum fieri. @@Item animadvertendum est quaerentibus aquam, quo €genere sint loca; certa enim sunt, in quibus nascitur. in €creta tenuis et exilis et non alta est copia; ea erit non €optimo sapore. item sabulone soluto tenuis, sed inferioris €loci invenietur; ea erit limosa et insuavis. terra autem €nigra sudores et stillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis €tempestatibus collectae in spissis et solidis locis subsidunt; €haec habent optimum saporem. glarea vero mediocres €et non certae venae reperiuntur; hae quoque sunt egregia €suavitate. item sabulone masculo harenaque carbunculo €certiores et stabiliores sunt copiae; eaeque sunt bono @1 €sapore. rubro saxo et bonae et copiosae, si non per €intervenia dilabantur et liquescant. sub radicibus autem €montium et in saxis silicibus uberiores et affluentiores; €eaeque frigidiores sunt et salubriores. campestribus autem €fontibus salsae, graves, tepidae, non suaves, nisi quae ex €montibus sub terra submanantes erumpunt in medios €campos ibique arborum umbris contectae praestant mon-tanorum fontium suavitatem. signa autem, quibus terrarum €generibus supra scriptum est, ea invenientur nascentia: €tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo, hedera €aliaque, quae eiusmodi sunt, quae non possunt nasci per €se sine umore. solent autem eadem in lacunis nata esse, €quae sidentes praeter reliquum agrum excipiunt ex imbribus €et agris per hiemem propterque capacitatem diutius con-€servant umorem. quibus non est credendum, sed quibus €regionibus et terris, non lacunis, ea signa nascuntur, non €sata, sed naturaliter per se procreata, ibi est quaerenda. in quibus si eae significabuntur inventiones, sic erunt ex-€periundae. fodiatur quoquoversus locus latus ne minus €pedes [2tres, altus pedes]2 quinque, in eoque conlocetur €circiter solis occasum scaphium aereum aut plumbeum aut €pelvis. ex his quod erit paratum, id intrinsecus oleo un-€gatur ponaturque inversum, et summa fossura operiatur €harundinibus aut fronde, supra terra obruatur; tum postero €die aperiatur, et si in vaso stillae sudoresque erunt, is locus habebit aquam. item si vasum ex creta factum non €coctum in ea fossione eadem ratione opertum positum €fuerit, si is locus aquam habuerit, cum apertum fuerit, €vas umidum erit et iam dissolvetur ab umore. vellusque €lanae si conlocatum erit in ea fossura, insequenti autem @1 €die de eo aqua expressa erit, significabit eum locum habere €copiam. non minus si lucerna concinnata oleique plena €et accensa in eo loco operta fuerit conlocata et postero €die non erit exusta, sed habuerit reliquias olei et en-€lychnii ipsaque umida invenietur, indicabit eum locum €habere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit umores. €item in eo loco ignis factus si fuerit et percalefacta terra €et adusta vaporem nebulosum ex se suscitaverit, is locus habebit aquam. cum haec ita erunt pertemptata et, quae €supra scripta sunt, signa inventa, tum deprimendus est €puteus in eo loco, et si erit caput aquae inventum, plures €circa sunt fodiendi et per specus in unum locum omnes €conducendi. €@@Haec autem maxime in montibus et regionibus septen-€trionalibus sunt quaerenda, eo quod in his et suaviora et €salubriora et copiosiora inveniuntur. aversi enim sunt €solis cursui, et in his locis primum crebrae sunt arbores €et silvosae, ipsique montes suas habent umbras obstantes €et radii solis non directi perveniunt ad terram nec possunt umores exurere. intervallaque montium maxime recipiunt €imbres et propter silvarum crebritatem nives ab umbris €arborum et montium ibi diutius conservantur, deinde €liquatae per terrae venas percolantur et ita perveniunt €ad infimas montium radices, ex quibus profluentes fontium €erumpunt ructus. campestribus autem locis contrario non €possunt habere copias. nam quaecumque sunt, non possunt €habere salubritatem, quod solis vehemens impetus propter €nullam obstantiam umbrarum eripit exhauriendo fervens €ex planitie camporum umorem, et si quae sunt aquae €apparentes, ex his, quod est levissimum tenuissimumque €et subtili salubritate, aer avocans dissipat in impetum caeli, €quaeque gravissimae duraeque et insuaves sunt partes, @1 þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸ˆ¢eae in fontibus campestribus relinquuntur. itaque, quae €ex imbribus aqua colligitur, salubriores habet virtutes, €quod eligitur ex omnibus fontibus levissimis subtilibusque €tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem percolata €tempestatibus liquescendo pervenit ad terram. etiamque €non crebriter in campis confluunt imbres, sed in montibus €aut ad ipsos montes, ideo quod umores ex terra matutino €solis ortu moti cum sunt egressi, in quamcumque partem €caeli sunt proclinati, trudunt aera; deinde, cum sunt moti, €propter vacuitatem loci post se recipiunt aeris ruentis undas. aer autem, qui ruit, trudens quocumque umorem €per vim spiritus impetus et undas crescentes facit ventorum. €a ventis autem quocumque feruntur umores conglobati €ex fontibus et fluminibus et paludibus et pelago, cum €tepores solis colligunt et exhauriunt et ita tollunt in altitu-€dinem nubes. deinde cum aeris unda nitentes, cum perven-€tum ad montes, ab eorum offensa et procellis propter €plenitatem et gravitatem liquescendo disparguntur et ita €diffunditur in terras. @@Vaporem autem et nebulas et umores ex terra nasci €haec videtur efficere ratio, quod ea habet in se et calores €fervidos et spiritus inmanes refrigerationesque et aquarum €magnam multitudinem. ex eo, cum refrigeratum noctu sol €oriens impetu tangit orbem terrae et ventorum flatus €oriuntur per tenebras, ab umidis locis egrediuntur in alti-€tudinem nubes. aer autem cur a sole percalefactus cum rationibus tollit ex terra umores, licet ex balineis exem-€plum capere. nullae enim camerae, quae sunt caldariorum, €supra se possunt habere fontes, sed caelum, quod est ibi €ex praefurniis ab ignis vapore percalefactum, corripit ex @1 €pavimentis aquam et aufert secum in camararum curva-€turas et sustinet, ideo quod semper vapor calidus in alti-€tudinem se trudit. et primo non remittit propter brevi-€tatem, simul autem plus umoris habet congestum, non €potest sustinere propter gravitatem, sed stillat supra €lavantium capita. item eadem ratione caelestis aer, cum €ab sole percepit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit €umores et congregat ad nubes. ita enim terra fervore €tacta eicit umores, [2ut]2 etiam corpus hominis ex calore emittit sudores. indices autem sunt eius rei venti, ex €quibus qui a frigidissimis partibus veniunt procreati, sep-€tentrio et aquilo, extenuatos siccitatibus in aere flatus €spirant; auster vero et reliqui, qui a solis cursu impetum €faciunt, sunt umidissimi et semper adportant imbres, quod €percalefacti ab regionibus fervidis adveniunt et omnibus €terris lambentes eripiunt umores et ita eos profundunt ad €septentrionales regiones. @@Haec autem sic fieri testimonio possunt esse capita €fluminum, quae orbe terrarum chorographiis picta item-€que scripta plurima maximaque inveniuntur egressa ad €septentrionem. primumque in India Ganges et Indus ab €Caucaso monte oriuntur; Syria Tigris et Euphrates; Asiae €item Ponto Borysthenes, Hypanis, Tanais; Colchis Phasis; €Gallia Rhodanus; Celtica Rhenus; citra Alpis Timavos et €Padus; Italia Tiberis; Maurusia, quam nostri Mauretaniam €appellant, ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex septen-€trionali regione progreditur per occidentem ad lacum €Eptagonum et mutato nomine dicitur Agger, deinde ex @1 €lacu Eptabolo sub montes desertos subterfluens per meri-€diana loca manat et influit in Paludem quae appellatur, €circumcingit Meroen, quod est Aethiopum meridianorum €regnum, ab hisque paludibus se circumagens per flumina €Astansobam et Astoboam et alia plura pervenit per montes €ad cataractam ab eoque se praecipitans per septentrionalem €pervenit inter Elephantida et Syenen Thebaicosque in Aegyptum campos et ibi Nilus appellatur. ex Mauretania €autem caput Nili profluere ex eo maxime cognoscitur, €quod ex altera parte montis Atlantis alia capita item pro-€fluentia ad occidentem Oceanum [2petunt]2, ibique nascun-€tur ichneumones, crocodili, aliae similes bestiarum piscium-€que naturae praeter hippopotamos. @@Ergo cum omnia flumina magnitudinibus in orbis ter-€rarum descriptionibus a septentrione videantur profluere €Afrique campi, qui sunt in meridianis partibus subiecti €solis cursui, latentes penitus habeant umores nec fontes €crebros amnesque raros, relinquitur, uti multo meliora €inveniantur capita fontium, quae ad septentrionem aut €aquilonem spectant, nisi si inciderint in sulphurosum lo-€cum aut aluminosum seu bituminosum. tunc enim per-€mutantur [2et]2 aut calidae aquae aut frigidae odore malo et sapore profundunt fontes. neque enim calidae aquae €est ulla proprietas, sed frigida aqua, cum incidit percur-€rens in ardentem locum, effervescit et percalefacta egre-€ditur per venas extra terram. ideo diutius non potest €permanere, sed brevi spatio fit frigida. namque si natura-€liter esset calida, non refrigeraretur calor eius. sapor autem €et odor et color eius non restituitur, quod intinctus et €commixtus est propter naturae raritatem. @1  @@Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus €profluit aqua sapore optimo, quae in potione ita est sua-€vis, uti nec fontalis ab Camenis nec Marcia saliens desi-€deretur. haec autem ab natura perficiuntur his rationibus. €cum in imo per alumen aut bitumen seu sulphur ignis €excitatur, ardore percandefacit terram, quae est supra €se; item fervidum emittit in superiora loca vaporem, et €ita, si qui in i=s locis, qui sunt supra, fontes dulcis aquae €nascuntur, offensi eo vapore effervescunt inter venas et ita profluunt incorrupto sapore. sunt etiam odore et sa-€pore non bono frigidi fontes, qui ab inferioribus locis €penitus orti per loca ardentia transeunt et ab eo per €longum spatium terrae percurrentes refrigerati perveniunt €supra terram sapore, odore coloreque corrupto, uti in €Tiburtina via flumen Albula et in Ardeatino fontes fri-€gidi eodem odore, qui sulphurati dicuntur, et reliquis €locis similibus. hi autem, cum sunt frigidi, ideo videntur €aspectu fervere, quod, cum in ardentem locum alte peni-€tus inciderunt, umore et igni inter se congruentibus of-€fensa vehementi fragore validos recipiunt in se spiritus, €et ita inflati vi venti coacti bullientes crebre per fontes €egrediuntur. ex his autem qui non sunt aperti, sed [2grumis]2 €aut saxis continentur, per angustas venas vehementia spiritus extruduntur ad summos grumorum tumulos. ita-€que qui putant se altitudine, qua sunt grumi, capita fon-€tium posse habere, cum aperiunt fossuras latius, decipiun-€tur. namque uti aeneum vas non in summis labris plenum €sed aquae mensurae suae capacitatis habens [2e]2 tribus duas €partes operculumque in eo conlocatum, cum ignis vehe-€menti fervore tangatur, percalefieri cogit aquam, ea autem €propter naturalem raritatem in se recipiens fervoris vali- @1 €dam inflationem non modo implet vas, sed spiritibus ex-€tollens operculum et crescens abundat, sublato autem oper-€culo emissis inflationibus in aere patenti rursus ad suum €locum residit: ad eundem modum ea capita fontium cum €sunt angustiis compressa, ruunt in summo spiritus aquae €bullitus, simul autem sunt latius aperti, exanimati per €raritates liquidae potestatis residunt et restituuntur in €libramenti proprietatem. @@Omnis autem aqua calida ideo [quod] est medicamen-€tosa, quod in pravis rebus percocta aliam virtutem recipit €ad usum. namque sulphurosi fontes nervorum labores €reficiunt percalefaciendo exurendoque caloribus e corpori-€bus umores vitiosos. aluminosi autem, cum dissoluta mem-€bra corporum paralysi aut aliqua vi morbi receperunt, fo-€vendo per patentes venas refrigerationem contraria caloris €vi reficiunt, et hoc continenter restituuntur in antiquam €membrorum curationem. bituminosi autem interioris cor-poris vitia potionibus purgando solent mederi. est autem €aquae frigidae genus nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cu-€tiliis aliisque locis similibus, quae potionibus depurgat per €alvumque transeundo etiam strumarum minuit tumores. €ubi vero aurum, argentum, ferrum, aes, plumbum reliquae-€que res earum similes fodiuntur, fontes inveniuntur copiosi, €sed hi maxime sunt vitiosi. habent enim, uti aquae calidae €sulphur alumen bitumen, faecem, quae, per potiones cum þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸ˆ£•ˆ‰in corpus iniit et per venas permanando nervos attingit €et artus, eos durat inflando. igitur nervi inflatione tur-€gentes e longitudine contrahuntur et ita aut nervicos €aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex durissimis @1 €et spissioribus rigidissimisque rebus intinctas habent ve-narum raritates. aquae autem species est, quae cum habeat €non satis perlucidas * * * et ipsa uti flos natat in €summo, colore similis vitri purpurei. haec maxime consi-€derantur Athenis. ibi enim ex eiusmodi locis et fontibus €in asty et ad portum Piraeum ducti sunt salientes, e €quibus bibit nemo propter eam causam, sed lavationibus €et reliquis rebus utuntur, bibunt autem ex puteis et ita €vitant eorum vitia. Troezeni non potest id vitari, quod €omnino aliud genus aquae non reperitur, nisi quod Cib-€deli habeant; itaque in ea civitate aut omnes aut maxima €parte sunt pedibus vitiosi. Cilicia vero civitate Tarso €flumen est nomine Cydnos, in quo podagrici crura mace-€rantes levantur dolore. @@Sunt autem et alia multa genera, quae habent suas €proprietates, ut in Sicilia flumen est Himeras, quod, a €fonte cum est progressum, dividitur in duas partes; quae €pars profluit contra Etruriam, quod per terrae dulcem €sucum percurrit, est infinita dulcedine, quae altera parte €per eam terram currit, unde sal foditur, salsum habet €saporem. item Paraetonio et quod est iter ad Ammonem €et Casio ad Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt €salsi, ut habeant insuper se salem congelatum. sunt autem €et aliis pluribus locis et fontes et flumina [2et]2 lacus, qui €per salifodinas percurrentes necessario salsi perficiuntur. alii autem per pingues terrae venas profluentes uncti oleo €fontes erumpunt, uti Solis, quod oppidum est Ciliciae, €flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lavantes ab €ipsa aqua unguntur. similiter Aethiopiae lacus est, qui €unctos homines efficit, qui in eo nataverint, et India, qui @1 €sereno caelo emittit olei magnam multitudinem, item €Carthagini fons, in quo natat insuper oleum, odore uti €scobe citreo; quo oleo etiam pecora solent ungere. Za-€cyntho et circa Dyrrachium et Apolloniam fontes sunt, €qui picis magnam multitudinem cum aqua evomunt. Baby-€lone lacus amplissima magnitudine, qui $LIMNH ASFALTITIS €appellatur, habet supra natans liquidum bitumen; quo €bitumine et latere testaceo structum murum Samiramis €circumdedit Babyloni. item Iope in Syria Arabiaque €Nomadum lacus sunt inmani magnitudine, qui emittunt €bituminis maximas moles, quas diripiunt qui habitant circa. id autem non est mirandum; nam crebrae sunt ibi lapidi-€cinae bituminis duri. cum ergo per bituminosam terram €vis erumpit aquae, secum extrahit et, cum sit egressa extra €terram, secernitur et ita reicit ab se bitumen. etiamque €est in Cappadocia in itinere, quod est inter Mazaca et €Tyana, lacus amplus, in quem lacum pars sive harundinis €sive alii generis si demissa fuerit et postero die exempta, €ea pars, quae fuerit exempta, invenietur lapidea, quae €autem pars extra aquam manserit, permanet in sua proprie-tate. ad eundem modum Hierapoli Phrygiae effervet €aquae calidae multitudo, e quibus circum hortos et vineas €fossis ductis inmittitur; haec autem efficitur post annum €crusta lapidea. ita quotannis dextra ac sinistra margines €ex terra faciundo inducunt eam et efficiunt his crustis in €agris saepta. hoc autem ita videtur naturaliter fieri, quod €in i=s locis et ea terra, quibus [is] nascitur, sucus subest €coaguli naturae similis; deinde cum commixta vis egre- @1 €ditur per fontes extra terram, a solis et aeris calore cogi-tur congelari, ut etiam in areis salinarum videtur. item €sunt ex amaro suco terrae fontes exeuntes vehementer €amari, ut in Ponto est flumen Hypanis. [2is]2 a capite €profluit circiter milia &7xl& sapore dulcissimo; deinde, cum €pervenit ad locum, qui est ab ostio ad milia &7clx&, admi-€scetur ei fonticulus oppido quam parvulus. is cum in eum €influit, tunc tantam magnitudinem fluminis facit amaram, €ideo quod per id genus terrae et venas, unde sandaracam €fodiunt, ea aqua manando perficitur amara. @@Haec autem dissimilibus saporibus a terrae proprie-€tate perficiuntur, uti etiam in fructibus videtur. si enim €radices arborum aut vitium aut reliquorum seminum non €ex terrae proprietatibus sucum capiendo ederent fructus, €uno genere essent in omnibus locis et regionibus omnium €sapores. sed animadvertimus insula Lesbo vinum protro-€pum, Maeonia Catacecaumeniten, Lydia Tmoliten, Sicilia €Mamertinum, Campania Falernum, Terracina et Fundis €Caecubum reliquisque locis pluribus innumerabili multitu-€dine genera vini virtutesque procreari. quae non aliter €possunt fieri, nisi, cum terrenus umor suis proprietatibus €saporis in radicibus sit infusus, enutrit materiam, per quam €egrediens ad cacumen profundat proprium loci et generis sui [2in]2 fructus saporem. quodsi terra generibus umo-€rum non esset dissimilis et disparata, non tantum in Syria €et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus €essent odores, neque arbores turiferae, neque piperis darent @1 €bacas, nec murrae glaebulae, nec Cyrenis in ferulis laser €nasceretur, sed in omni terra regionibus eodem genere €omnia procrearentur. has autem varietates terrae umoris €qualitatis regionibus et locis inclinatio mundi et solis im-€petus propius aut longius cursum faciendo tales efficit. €nec solum in his rebus, sed etiam in pecoribus et armentis €haec non ita similiter efficerentur, nisi proprietates singu-€larum terrarum [2umorum]2 in regionibus ad solis pote-statem temperarentur. sunt enim Boeotiae flumina Cephisos €et Melas, Lucanis Crathis, Troia Xanthus inque agris Cla-€zomeniorum et Erythraeorum et Laodicensium fontes. ad €[2ea]2 flumina cum pecora suis temporibus anni parantur ad €conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo cotidie €potum, ex eoque, quamvis sint alba, procreant aliis locis €leucophaea, aliis locis pulla, aliis coracino colore. ita €proprietas liquoris, cum ini=t in corpus, proseminat intinctam €sui cuiusque generis qualitatem. igitur quod in campis €Troianis proxime flumen armenta rufa et pecora leucophaea €nascuntur, ideo id flumen Ilienses Xanthum appellavisse €dicuntur. @@Etiamque inveniuntur aquae genera mortifera, quae €per maleficum sucum terrae percurrentia recipiunt in se €vim venenatam, uti fuisse dicitur Terracinae fons, qui €vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant inprudentes, €vita privabantur; quapropter antiqui eum obstruxisse di-€cuntur. et Chrobsi Thracia lacus, ex quo non solum qui @1 €biberint, moriuntur, sed etiam qui laverint. item in Thes-€salia fons est profluens, ex quo fonte nec pecus ullum €gustat nec bestiarum genus ullum propius accedit; ad €quem fontem proxime est arbor florens purpureo colore. non minus in Macedonia quo loci sepultus est Euripides, €dextra ac sinistra monumenti advenientes duo rivi con-€currunt in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores €pransitare solent propter aquae bonitatem, ad rivum autem, €qui est ex altera parte monumenti, nemo accedit, quod €mortiferam aquam dicitur habere. item est in Arcadia €Nonacris nominata terrae regio, quae habet in montibus €ex saxo stillantes frigidissimos umores. haec autem aqua €$*STUGOS UDWR& nominatur, quam neque argenteum neque €aeneum nec ferreum vas potest sustinere, sed dissilit et €dissipatur. conservare autem eam et continere nihil aliud €potest nisi mulina ungula, qua etiam memoratur ab Anti-€patro in provinciam, ubi erat Alexander, per Iollam filium perlata esse et ab eo ea aqua regem esse necatum. item €Alpibus in Cottii regno est aqua, ex qua qui gustant, €statim concidunt. agro autem Falisco via Campana in €campo Corneto est lucus, in quo fons oritur, ibique avium €et lacertarum reliquarumque serpentium ossa iacentia €apparent. €@@Item sunt nonnullae acidae venae fontium, uti Lyn-€cesto et in Italia Velino, Campania Teano aliisque locis €pluribus, quae hanc habent virtutem, uti calculos, in vesi-€cis qui nascuntur in corporibus hominum, potionibus discu-tiant. fieri autem hoc naturaliter ideo videtur, quod acer €et acidus sucus subest in ea terra, per quam egredientes @1 þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸ˆ£˜’ƒvenae intinguntur acritudine, et ita, cum in corpus inie-€runt, dissipant quae ex aquarum subsidentia in corporibus €et concrescentia offenderunt. quare autem discutiantur ex €acidis eae res, sic possumus animadvertere. ovum in aceto €si diutius positum fuerit, cortex eius mollescet et dissol-€vetur. item plumbum, quod est lentissimum et gravissi-€mum, si in vase conlocatum fuerit et in eo acetum suffu-€sum, id autem opertum et oblitum erit, efficietur, uti plumbum dissolvatur et fiat cerussa. eisdem rationibus €aes, quod etiam solidiore est natura, similiter curatum si €fuerit, dissipabitur et fiet aerugo. item margarita. non €minus saxa silicea, quae neque ferrum neque ignis potest €per se dissolvere, cum ab igni sunt percalefacta, aceto €sparso dissiliunt et dissolvuntur. ergo cum has res ante €oculos ita fieri videamus, ratiocinemur isdem rationibus €ex acidis propter acritudinem suci etiam calculosos e €natura rerum similiter posse curari. @@Sunt autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum €est unus Paphlagoniae, ex quo eam aquam sine vino po-€tantes fiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia et in €Alpibus natione Medullorum est genus aquae, quam qui bibunt, efficiuntur turgidis gutturibus. Arcadia vero civi-€tas est non ignota Clitor, in cuius agris est spelunca pro-€fluens aqua, e qua qui biberint, fiunt abstemii. ad eum €autem fontem epigramma est in lapide inscriptum hac €sententia versibus graecis: eam non esse idoneam ad la-€vandum, sed etiam inimicam vitibus, quod apud eum fontem €Melampus sacrificiis purgavisset rabiem Proeti filiarum €restituissetque earum virginum mentes in pristinam sani-€tatem. epigramma autem est id, quod est subscriptum: @1 €@@@@$A)GRO/TA, SU\N POI/MNAIS TO\ MESHMBRINO\N H)/N SE BARU/NH| €@@@@@@$DI/YOS A)N' E)SXATIA\S *KLEI/TOROS E)RXO/MENON&, €@@@@$TAI=S ME\N A)PO\ KRH/NHS A)/RUSAI PO/MA KAI\ PARA\ NU/MFAIS €@@@@@@$U(DRIA/SIN STH=SON PA=N TO\ SO\N AI)PO/LION: €@@@@$A)LLA\ SU\ MH/T' E)PI\ LOUTRA\ BA/LH|S XROI/, MH/ SE KAI\ AU)/RH €@@@@@@$PH&[2$MH/&]2$NH|& [2$TERPNH=S&]2 $E)NTO\S E)O/NTA ME/QHS: €@@@@$FEU=GE D' E)MH\N PHGH\N MISA/MPELON, E)/NQA *MELA/MPOUS €@@@@@@$LUSA/MENOS LU/SSHS *PROITI/DAS A)RTEME/AS €@@@@$PA/NTA KAQARMO\N E)/BAYEN A)PO/KRUFON,& [2$EU)=T' A)/R' A)P' *)/ARGOUS €@@@@@@$OU)/REA TRHXEI/HS H)/LUQEN *)ARKADI/HS&]2$. item est in insula Cia fons, e quo qui inprudentes biberint, €fiunt insipientes, et ibi est epigramma insculptum ea €sententia: iucundam eam esse potionem fontis eius, sed €qui biberit, saxeos habiturum sensus. sunt autem ver-€sus hi: @1 €@@@@$H(DEI=A YUXROU= PO/MATOS LIBA/S, H(\N A)NABA/LLEI €@@@@@@[2$PHGH/, A)LL' A)/NOOS&]2 $PE/TROS O( TH=SDE PIW/N. Susis autem, in qua civitate est regnum Persarum, fonti-€culus est, ex quo qui biberint, amittunt dentes. item in €eo est scriptum epigramma, quod significat hanc senten-€tiam: egregiam esse aquam ad lavandum, sed ea si bi-€batur, excutere e radicibus dentes. et huius epigrammatos €sunt versus graece: €@@@@$U(/DATA KRANA/ENTA BLE/PEIS, CE/NE, TW=N A)/PO XERSI\N €@@@@@@$LOUTRA\ ME\N A)NQRW/POI&[2$S A)BLABH= E)/STIN E)/XEIN:&]2 €@@@@$H)\N DE\ LA/BH|S KOI/LOU BOTANH/DEOS A)GLAO\N U(/DWR €@@@@@@[2$A)/KRA MO/NON DOLIXOU= XEI/LEOS A(YA/MENOS,&]2 €@@@@$AU)TH=MAR PRISTH=RES E)&[2$PI\ XQONI\ DAITO\S O)DO/NTES&]2 €@@@@@@$PI/PTOUSIN, GENU/WN O)RFANA\ QE/NTES E(/DH. @@Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates, quae €procreant qui ibi nascuntur egregiis vocibus ad cantan-€dum, uti Tarso, Magnesiae, aliis eiusmodi regionibus. €etiamque Zama est civitas Afrorum, cuius moenia rex Iuba €duplici muro saepsit ibique regiam domum sibi consti-€tuit. ab ea milia passus &7xx& est oppidum Ismuc, cuius €agrorum regiones incredibili finitae sunt terminatione. €cum esset enim Africa parens et nutrix ferarum bestiarum, @1 €maxime serpentium, in eius agris oppidi nulla nascitur, €et si quando adlata ibi ponatur, statim moritur; neque id €solum, sed etiam terra ex his locis si alio translata fuerit, €et ibi. id genus terrae etiam Balearibus dicitur esse. €sed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam ego sic accepi. Gaius Iulius Masinissae filius, cuius erant €totius oppidi agrorum possessiones, cum patre Caesare €militavit. is hospitio meo est usus. ita cotidiano con-€victu necesse fuerat de philologia disputare. interim cum €esset inter nos de aquae potestate et eius virtutibus sermo, €exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes, ut, qui ibi pro-€crearentur, voces ad cantandum egregias haberent, ideoque €semper transmarinos catlastros emere formosos et puellas €maturas eosque coniungere, ut, qui nascerentur ex his, non €solum voce egregia sed etiam forma essent non invenusta. @@Cum haec tanta varietas sit disparibus rebus natura €distributa * * * quod humanum corpus est ex aliqua €parte terrenum, in eo autem multa genera sunt umorum, €uti sanguinis, lactis, sudoris, urinae, lacrimarum. ergo si €in parva particula terreni tanta discrepantia invenitur €saporum, non est mirandum, si tanta in magnitudine terrae €innumerabiles sucorum reperientur varietates, per quarum €venas aquae vis percurrens tincta pervenit ad fontium €egressus, et ita ex eo dispares variique perficiuntur in €propriis generibus fontes propter locorum discrepantiam €et regionum qualitates terrarumque dissimiles proprie-tates. ex his autem rebus sunt nonnulla, quae ego per €me perspexi, cetera in libris graecis scripta inveni, quo-€rum scriptorum hi sunt auctores: Theophrastos, Timaeus, €Posidonios, Hegesias, Herodotus, Aristides, Metrodorus, €qui magna vigilantia et infinito studio locorum proprietates, €regionum qualitates, aquarum virtutes ab inclinatione @1 €caeli ita esse distributas scriptis dedicaverunt. quorum €secutus ingressus in hoc libro perscripsi quae satis esse €putavi de aquae varietatibus, quo facilius ex his prae-€scriptionibus eligant homines aquae fontes, quibus ad usum €salientes possint ad civitates municipiaque perducere. nulla enim ex omnibus rebus tantas habere videtur ad €usum necessitates, quantas aqua, ideo quod omnium ani-€malium natura, si frumenti fructu privata fuerit, arbustivo €aut carne aut piscatu aut etiam qualibet ex his reliquis €rebus escarum utendo poterit tueri vitam, sine aqua €vero nec corpus animalium nec ulla cibi virtus potest €nasci nec tueri nec parari. quare magna diligentia in-€dustriaque quaerendi sunt et eligendi fontes ad humanae €vitae salubritatem.  @@Expertiones autem et probationes eorum sic sunt pro-€videndae. si erunt profluentes et aperti, antequam duci €incipiantur, aspiciantur animoque advertantur, qua mem-€bratura sint qui circa eos fontes habitant homines; et €si erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus €non vitiosis, non lippis oculis, erunt probatissimi. item €si fons novus fossus fuerit, et in vas corinthium sive al-€terius generis, quod erit ex aere bono, ea aqua sparsa €maculam non fecerit, optima est. itemque in aeneo si €ea aqua defervefacta et postea requieta et defusa fuerit, €neque in eius aenei fundo harena aut limus invenietur, ea aqua erit item probata. item si legumina in vas cum €ea aqua coniecta ad ignem posita celeriter percocta fue-€rint, indicabunt aquam esse bonam et salubrem. non €etiam minus ipsa aqua, quae erit in fonte, si fuerit lim-€pida et perlucida, quoque pervenerit aut profluxerit, mu-€scus non nascetur neque iuncus, neque inquinatus ab €aliquo inquinamento is locus fuerit, sed puram habuerit @1 €speciem, in[2dica]2bitur his signis esse tenuis et summa €salubritate.  @@Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque, ut €fieri oporteat, explicabo. cuius ratio est prima perlibratio. €libratur autem dioptris aut libris aquariis aut chorobate, €sed diligentius efficitur per chorobaten, quod dioptrae €libraeque fallunt. chorobates autem est regula longa cir-€citer pedum viginti. ea habet ancones in capitibus ex-€tremis aequali modo perfectos inque regulae capitibus ad €normam coagmentatos, et inter regulam et ancones a €cardinibus compacta transversaria, quae habent lineas ad €perpendiculum recte descriptas pendentiaque ex regula per-€pendicula in singulis partibus singula, quae, cum regula est þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸ˆ¥ˆŒconlocata aeque, tangendo aeque ac pariter lineas descri-ptionis indicant libratam conlocationem. sin autem ventus €interpellaverit et motionibus lineae non potuerint certam €significationem facere, tunc habeat in superiore parte €canalem longum pedes &7v&, latum digitum, altum sesqui-€digitum, eoque aqua infundatur, et si aequaliter aqua €canalis summa labra tanget, scietur esse libratum. item €eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, scietur, quantum habuerit fastigii. fortasse, qui Archimedis libros legit, €dicet non posse fieri veram ex aqua librationem, quod €ei placet aquam non esse libratam, sed sphaeroides habere €schema et ibi habere centrum, quo loci habet orbis terra-€rum. hoc autem, sive plana est aqua seu sphaeroides, €necesse est, [2ad]2 extrema capita dextra ac sinistra, cum €librata regula erit, pariter sustinere regulam aquam; sin €autem proclinatum habuerit regulae canalem, erit ex una @1 €parte, quae erit altior, non in summis labris aqua; necesse €est enim, quocumque aqua sit infusa, in medio inflationem €curvaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra inter €se librata esse. exemplar autem chorobati erit in ex-€tremo volumine descriptum. et si erit fastigium magnum, €facilior erit decursus aquae; sin autem intervalla erunt €lacunosa, substructionibus erit succurrendum.  @@Ductus autem aquae fiunt generibus tribus: rivis per €canales structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis ficti-€libus. quorum hae sunt rationes. si canalibus, ut struc-€tura fiat quam solidissima, solumque rivi libramenta habeat €fastigata ne minus in centenos pedes sicilico. eaeque struc-€turae confornicentur, ut minime sol aquam tangat. cum-€que venerit ad moenia, efficiatur castellum et castello €coniunctum ad recipiendam aquam triplex inmissarium, €conlocenturque in castello tres fistulae aequaliter divisae €intra receptacula coniuncta, uti, cum abundaverit ab ex-tremis, in medium receptaculum redundet. ita in medio €ponentur fistulae in omnes lacus et salientes, ex altero in €balneas %vectigal quotannis populo praestent, ex quibus €tertio in domus privatas, ne desit in publico, non enim €poterint avertere, cum habuerint a capitibus proprias duc-€tiones. haec autem quare divisa constituerim, hae sunt €causae, uti qui privatim ducent in domos vectigalibus tueantur per publicanos aquarum ductus. sin autem me-€dii montes erunt inter moenia et caput fontis, sic erit €faciendum, uti specus fodiantur sub terra librenturque ad @1 €fastigium, quod supra scriptum est. et si tofus erit aut €saxum, in suo sibi canalis excidatur, sin autem terrenum €aut harenosum erit, solum et parietes cum camara in specu €struantur et ita perducatur. puteique ita sint facti, uti €inter duos sit actus. @@Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum castellum €ad caput struatur, deinde ad copiam aquae lumen fistu-€larum constituatur, eaeque fistulae [2e]2 castello conlocen-€tur ad castellum, quod erit in moenibus. fistulae ne minus €longae pedum denu=m fundantur. quae si centenariae erunt, €pondus habeant in singulas pondo &7mcc&; si octogenariae, €pondo &7dcccclx&; si quinquagenariae, pondo &7dc&; quadragena-€riae pondo &7cccclxxx&; tricenariae pondo &7ccclx&; vicenariae €pondo &7ccxl&; quinu=m denu=m pondo &7clxxx&; denu=m pondo €&7cxx&; octonu=m pondo &7c&; quinariae pondo &7lx&. e latitudine €autem lamnarum, quot digitos habuerint, antequam in €rotundationem flectantur, magnitudinum ita nomina conci-€piunt fistulae. namque quae lamna fuerit digitorum quin-€quaginta, cum fistula perficietur ex ea lamna, vocabitur quinquagenaria similiterque reliquae. ea autem ductio, €quae per fistulas plumbeas est futura, hanc habebit expe-€ditionem. quodsi caput habeat libramenta ad moenia €montesque medii non fuerint altiores, ut possint inter-€pellare, sed intervalla, necesse est substruere ad libramenta, €quemadmodum in rivis et canalibus. sin autem non longa €erit circumitio, circumductionibus, sin autem valles erunt €perpetuae, in declinato loco cursus dirigentur. cum vene-€rint ad imum, non alte substruitur, ut sit libramentum €quam longissimum; hoc autem erit venter, quod Graeci €appellant $KOILIAN&. deinde cum venerit adversus clivum, €ex longo spatio ventris leniter tumescit, [2ut]2 exprimatur @1 in altitudinem summi clivi. quodsi non venter in vallibus €factus fuerit nec substructum ad libram factum, sed geni-€culus erit, erumpet et dissolvet fistularum commissuras. €etiam in ventre colliquiaria sunt facienda, per quae vis €spiritus relaxetur. ita per fistulas plumbeas aquam qui €ducent, his rationibus bellissime poterunt efficere, quod et €decursus et circumductiones et ventres et expressus hac €ratione possunt fieri, cum habebunt a capitibus ad moenia fastigii libramenta. item inter actus ducentos non est in-€utile castella conlocari, ut, si quando vitium aliqui locus €fecerit, non totum omneque opus contundatur et, in qui-€bus locis sit factum, facilius inveniatur; sed ea castella €neque in decursu neque in ventris planitia neque in ex-€pressionibus neque omnino in vallibus, sed in perpetua €[2fiant]2 aequalitate. @@Sin autem minore sumptu voluerimus, sic est facien-€dum. tubuli crasso corio ne minus duorum digitorum fiant, €sed ita hi tubuli ex una parte sint lingulati, ut alius in €alium inire convenireque possint. coagmenta autem eorum €calce viva ex oleo subacta sunt inlinienda, et in declina-€tionibus libramenti ventris lapis est ex saxo rubro in ipso €geniculo conlocandus isque perterebratus, uti ex decursu €tubulus novissimus in lapide coagmentetur et primus [ex] €librati ventris; ad eundem modum adversum clivum et €novissimus librati ventris in cavo saxi rubri haereat et primus expressionis ad eundem modum coagmentetur. ita €librata planitia tubulorum ad decursus et expressiones €non extolletur. namque vehemens spiritus in aquae duc-€tione solet nasci, ita ut etiam saxa perrumpat, nisi primum €leniter et parce a capite aqua inmittatur et in geniculis @1 €aut versuris alligationibus aut pondere saburra continea-€tur. reliqua omnia uti fistulis plumbeis ita sunt conlo-€canda. item cum primo aqua a capite inmittitur, ante €favilla inmittetur, uti coagmenta, si qua sunt non satis oblita, favilla oblinantur. habent autem tubulorum duc-€tiones ea commoda. primum in opere quod si quod vi-€tium factum fuerit, quilibet id potest reficere. etiamque €multo salubrior est ex tubulis aqua quam per fistulas, €quod plumbum videtur esse ideo vitiosum, quod ex eo €cerussa nascitur; haec autem dicitur esse nocens corpori-€bus humanis. ita quod ex eo procreatur, [2si]2 id est vi-€tiosum, non est dubium, quin ipsum quoque non sit salubre. exemplar autem ab artificibus plumbariis possumus acci-€pere, quod palloribus occupatos habent corporis colores. €namque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex eo in-€sidens corporis artus et in diem exurens eripit ex mem-€bris eorum sanguinis virtutes. itaque minime fistulis €plumbeis aqua duci videtur, si volumus eam habere sa-€lubrem. saporemque meliorem ex tubulis esse cotidianus €potest indicare victus, quod omnes, et structas cum habeant €vasorum argenteorum mensas, tamen propter saporis in-€tegritatem fictilibus utuntur. @@Sin autem fontes [2non sunt]2, unde ductiones aquarum €faciamus, necesse est puteos fodere. in puteorum autem €fossionibus non est contemnenda ratio, sed acuminibus €sollertiaque magna naturales rerum rationes considerandae, €quod habet multa variaque terra in se genera. est enim €uti reliquae res ex quattuor principiis composita. et €primum est ipsa terrena habetque ex umore aquae fontes, €item calores, unde etiam sulphur, alumen, bitumen nasci- @1 €tur, aerisque spiritus inmanes, qui, cum graves per inter-€venia fistulosa terrae perveniunt ad fossionem puteorum €et ibi homines offendunt fodientes, vi naturali vaporis €obturant eorum naribus spiritus animales; ita, qui non celerius inde effugiunt, ibi interimuntur. hoc autem qui-€bus rationibus caveatur, sic erit faciendum. lucerna accensa €demittatur; quae si permanserit ardens, sine periculo de-€scendetur. sin autem eripietur lumen a vi vaporis, tunc se-€cundum puteum dextra ac sinistra defodiantur aestuaria; þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸ˆ¦˜†ita quemadmodum per nares spiritus ex aestu[2ariis]2 dissi-€pabuntur. cum haec sic explicata fuerint et ad aquam €erit perventum, tunc saepiatur as[2sa]2 structura, ne ob-€turentur venae. @@Sin autem loca dura erunt aut nimium venae penitus €fuerint, tunc signinis operibus ex tectis aut superioribus €locis excipiendae sunt copiae. in signinis autem operibus €haec sunt facienda. uti harena primum purissima asperri-€maque paretur, caementum de silice frangatur ne gravius €quam librarium, calx quam vehementissima mortario mixta, €ita ut quinque partes harenae ad duas respondeant. eorum €fossa ad libramentum altitudinis, quod est futurum, calce-tur vectibus ligneis ferratis. parietibus calcatis, in medio €quod erit terrenum, exinaniatur ad libramentum infimum €parietum. hoc exaequato solum calcetur ad crassitudinem, €quae constituta fuerit. ea autem si duplicia aut triplicia €facta fuerint, uti percolationibus transmutari possint, multo €salubriorem et suaviorem aquae usum efficient; limus enim €cum habuerit, quo subsidat, limpidior fiet et sine odoribus @1 €conservabit saporem. si non, salem addi necesse erit et €extenuari. €@@Quae potui de aquae virtute et varietate, quasque habeat €utilitates quibusque rationibus ducatur et probetur, in €hoc volumine posui; de gnomonicis vero rebus et horolo-€giorum rationibus insequenti perscribam. °¯ôÿ@@@@{1LIBER NONUS}1 ¯ðòÿ@@Nobilibus athletis, qui Olympia, Pythia, Isthmia, Ne-€mea vicissent, Graecorum maiores ita magnos honores €constituerunt, uti non modo in conventu stantes cum palma €et corona ferant laudes, sed etiam, cum revertantur in €suas civitates cum victoria, triumphantes quadrigis in €moenia et in patrias invehantur e reque publica perpe-€tua vita constitutis vectigalibus fruantur. cum ergo id €animadvertam, admiror, quid ita non scriptoribus eidem €honores etiamque maiores sint tributi, qui infinitas utili-€tates aevo perpetuo omnibus gentibus praestant. id enim €magis erat institui dignum, quod athletae sua corpora €exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum €suos sensus, sed etiam omnium, [2cum]2 libris ad discen-dum et animos exacuendos praeparant praecepta. quid €enim Milo Crotoniates, quod fuit invictus, prodest homi-€nibus aut ceteri, qui eo genere fuerunt victores, nisi quod, €dum vixerunt ipsi, inter suos cives habuerunt nobilitatem. €Pythagorae vero praecepta, Democriti, Platonis, Aristotelis €ceterorumque sapientium cotidiana perpetuis industriis €culta non solum suis civibus, sed etiam omnibus gentibus €recentes et floridos edunt fructus. e quibus qui a teneris €aetatibus doctrinarum abundantia satiantur, optimos ha-€bent sapientiae sensus, instituunt civitatibus humanitatis @1 €mores, aequa iura, leges, quibus absentibus nulla potest esse civitas incolumis. cum ergo tanta munera ab scri-€ptorum prudentia privatim publiceque fuerint hominibus €praeparata, non solum arbitror palmas et coronas his tri-€bui oportere, sed etiam decerni triumphos et inter deorum €sedes eos dedicandos iudicari. €@@Eorum autem cogitata utiliter hominibus ad vitam ex-€plicandam e pluribus singula paucorum uti exempla po-€nam, quae recognoscentes necessario his tribui honores oportere homines confitebuntur. et primum Platonis e €multis ratiocinationibus utilissimis unam, quemadmodum €ab eo explicata sit, ponam. locus aut ager paribus late-€ribus si erit quadratus eumque oportuerit duplicare, quod €opus fuerit genere numeri, quod multiplicationibus non €invenitur, eo descriptionibus linearum emendatius reperitur. €est autem eius rei haec demonstratio. quadratus locus, €qui erit longus et latus pedes denos, efficit areae pedes c. €si ergo opus fuerit eum duplicare id est pedum &7cc& item €e paribus lateribus facere, quaerendum erit, quam magnum €latus eius quadrati fiat, ut ex eo &7cc& pedes duplicationibus €areae respondeant. id autem numero nemo potest invenire. €namque si &7xiiii& constituentur, erunt multiplicati pedes &7cxcvi&, si &7xv&, pedes &7ccxxv&. ergo quoniam id non explicatur €numero, in eo quadrato, longo et lato pedes &7x& quod fuerit, €linea ab angulo ad angulum diagonios perducatur, uti €dividantur duo trigona aequa magnitudine, singula areae €pedum quinquagenu=m, ad eiusque lineae diagonalis longitu-€dinem locus quadratus paribus lateribus describatur. ita €quam magna duo trigona in minore quadrato quinqua-€genu=m pedum linea diagonio fuerint designata, eadem €magnitudine et eodem pedum numero quattuor in maiore @1 €erunt effecta. hac ratione duplicatio grammicis rationibus €ab Platone, uti schema subscriptum est in ima pagina, €explicata est. @@Item Pythagoras normam sine artificis fabricationibus €inventam ostendit, et quod magno labore fabri normam €facientes vix ad verum perducere possunt, id rationibus €et methodis emendatum ex eius praeceptis explicatur. €namque si sumantur regulae tres, e quibus una sit pedes €&7iii&, altera pedes &7iiii&, tertia pedes &7v&, eaeque regulae inter €se compositae tangant alia aliam suis cacuminibus extremis €schema habentes trigoni, deformabunt normam emendatam. €ad eas autem regularum singularum longitudines si singula €quadrata paribus lateribus describantur, quod erit trium €latus, areae habebit pedes &7viiii&, quod &7iiii&, &7xvi&, quod &7v& erit, &7xxv&. ita quantum areae pedum numerum duo quadrata €ex tribus pedibus longitudinis laterum et quattuor efficiunt, €aeque tantum numerum reddit id unum ex quinque de-€scriptum. id Pythagoras cum invenisset, non dubitans a €Musis se in ea inventione monitum, maximas gratias agens €hostias dicitur his immolavisse. ea autem ratio, quemad-€modum in multis rebus et mensuris est utilis, etiam in €aedificiis scalarum aedificationibus, uti temperatas habeant graduum librationes, est expedita. si enim altitudo con-€tignationis ab summa coaxatione ad imum libramentum €divisa fuerit in partes tres, erit earum quinque in scalis €scaporum iusta longitudine inclinatio. [2quare]2 quam magnae €fuerint inter contignationem et imum libramentum altitu-€dinis partes tres, quattuor a perpendiculo recedant et €ibi conlocentur inferiores calces scaporum. ita si erunt @1 €temperatae, [2libratae]2 et graduum ipsarum scalarum erunt €conlocationes. item eius rei erit subscripta forma. @@Archimedis vero cum multa miranda inventa et varia €fuerint, ex omnibus etiam infinita sollertia id, quod ex-€ponam, videtur esse expressum. nimirum Hiero enim Syra-€cusis auctus regia potestate, rebus bene gestis cum €auream coronam votivam diis inmortalibus in quodam €fano constituisset ponendam, manupretio locavit faciendam €et aurum ad sacomam adpendit redemptori. is ad tempus €opus manu factum subtiliter regi adprobavit et ad sacomam pondus coronae visus est praestitisse. posteaquam indi-€cium est factum dempto auro tantundem argenti in id €coronarium opus admixtum esse, indignatus Hiero se con-€temptum esse neque inveniens, qua ratione id furtum re-€prehenderet, rogavit Archimeden, uti in se sumeret sibi de €eo cogitationem. tunc is, cum haberet eius rei curam, €casu venit in balineum, ibique cum in solium descenderet, €animadvertit, quantum corporis sui in eo insideret, tantum €aquae extra solium effluere. idque cum eius rei rationem €explicationis ostendisset, non est moratus, sed exsiluit €gaudio motus de solio et nudus vadens domum [2uni]2versis €significabat clara voce invenisse, quod quaereret; nam currens identidem graece clamabat $EURHKA EURHKA&. tum €vero ex eo inventionis ingressu duas fecisse dicitur massas €aequo pondere, quo etiam fuerat corona, unam ex auro et €alteram ex argento. cum ita fecisset, vas amplum ad €summa labra implevit aquae, in quo demisit argenteam €massam. cuius quanta magnitudo in vasum depressa est, €tantum aquae effluxit. ita exempta massa quanto minus €factum fuerat, refudit sextario mensus, ut eodem modo, @1 €quo prius fuerat, ad labra aequaretur. ita ex eo invenit, €quantum pondus argenti ad certam aquae mensuram re-sponderet. cum id expertus esset, tum auream massam €similiter pleno vaso demisit et ea exempta, eadem ratione €mensura addita invenit ex aquae numero sextantum minore, €quanto minus magno corpore eodem pondere auri massa þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸‰¯ðòÿ˜Œ…esset quam argenti. postea vero repleto vaso in eadem €aqua ipsa corona demissa invenit plus aquae defluxisse in €corona quam in aurea eodem pondere massa, et ita ex eo, €quod fuerat plus aquae in corona quam in massa, ratio-€cinatus reprehendit argenti in auro mixtionem et mani-€festum furtum redemptoris. @@Transferatur mens ad Archytae Tarentini et Erato-€sthenis Cyrenaei cogitata; hi enim multa et grata a €mathematicis rebus hominibus invenerunt. itaque cum in €ceteris inventionibus fuerint grati, in eius rei cogitationibus €maxime sunt suspecti. alius enim alia ratione explica-€verunt, quod Delo imperaverat responsis Apollo, uti arae €eius, quantum haberent pedum quadratorum, id duplica-€rentur, et ita fore uti, qui essent in ea insula, tunc re-ligione liberarentur. itaque Archytas cylindrorum descri-€ptionibus, Eratosthenes organica mesolabi ratione idem €explicaverunt. cum haec sint tam magnis doctrinarum iu-€cunditatibus animadversa et cogamur naturaliter inven-€tionibus singularum rerum considerantes effectus moveri, €multas res attendens admiror etiam Democriti de rerum €natura volumina et eius commentarium, quod inscribitur @1 €$XEIROKMHTWN&, %in quo etiam utebatur anulo signaretur €amolcie est expertus. @@Ergo eorum virorum cogitata non solum ad mores €corrigendos, sed etiam ad omnium utilitatem perpetuo sunt €praeparata, athletarum autem nobilitates brevi spatio €cum suis corporibus senescunt. itaque neque cum maxime €sunt florentes neque posteritati hi, quemadmodum sapien-tium cogitata hominum vitae, prodesse possunt. cum vero €neque moribus neque institutis scriptorum praestantibus €tribuantur honores, ipsae [autem] per se mentes aeris alti-€ora prospicientes memoriarum gradibus ad caelum elatae €aevo inmortali non modo sententias sed etiam figuras €eorum posteris cogunt esse notas. itaque, qui litterarum €iucunditatibus instinctas habent mentes, non possunt non €in suis pectoribus dedicatum habere, sicuti deorum, sic €Ennii poetae simulacrum; Accii autem carminibus qui stu-€diose delectantur, non modo verborum virtutes sed etiam €figuram eius videntur secum habere praesentem [esse]. item plures post nostram memoriam nascentes cum Lucretio €videbuntur velut coram de rerum natura disputare, de €arte vero rhetorica cum Cicerone, multi posterorum cum €Varrone conferent sermonem de lingua latina, non minus €etiam plures philologi cum Graecorum sapientibus multa €deliberantes secretos cum his videbuntur habere sermones, €et ad summam sapientium scriptorum sententiae corpori-€bus absentibus vetustate florentes cum insunt inter con-€silia et disputationes, maiores habent, quam praesentium sunt, auctoritates omnes. itaque, Caesar, his auctoribus €fretus sensibus eorum adhibitis et consiliis ea volumina €conscripsi, et prioribus septem de aedificiis, octavo de aquis, @1 €in hoc de gnomonicis rationibus, quemadmodum de radiis €solis in mundo sunt per umbras gnomonis inventae qui-€busque rationibus dilatentur aut contrahantur, explicabo. ¡@@Ea autem sunt divina mente comparata habentque €admirationem magnam considerantibus, quod umbra gno-€monis aequinoctialis alia magnitudine est Athenis, alia €Alexandriae, alia Romae, non eadem Placentiae ceterisque €orbis terrarum locis. itaque longe aliter distant descri-€ptiones horologiorum locorum mutationibus. umbrarum €enim aequinoctialium magnitudinibus designantur analem-€matorum formae, e quibus perficiuntur ad rationem loco-€rum et umbrae gnomonum horarum descriptiones. $ANA-€$LHMMA& est ratio conquisita solis cursu et umbrae crescentis €ad brumam observatione inventa, e qua per rationes archi-€tectonicas circinique descriptiones est inventus effectus in mundo. mundus autem est omnium naturae rerum €conceptio summa caelumque sideribus et stellarum cursi-€bus conformatum. id volvitur continenter circum terram €atque mare per axis cardines extremos. namque in his €locis naturalis potestas ita architectata est conlocavitque €cardines tamquam centra, unum a terra inmani [2spatio]2 €in summo mundo ac post ipsas stellas septentrionum, €alterum trans contra sub terra in meridianis partibus, ibi-€que circum eos cardines orbiculos circum centra uti in €torno perfecit, qui graece $POLOI& nominantur, per quos €pervolitat sempiterno caelum. ita media terra cum mari centri loco naturaliter est conlocata. his natura dispositis €ita, uti septentrionali parte a terra excelsius habeat alti-€tudinem centrum, in meridiana autem parte in inferiori- @1 €bus locis subiectum a terra obscuretur, tunc etiam per €medium transversa et inclinata in meridiem [circuli de] €lata zona &7xii& signis est conformata. eorum species stellis €dispositis &7xii& partibus peraequatis exprimit depictam ab €natura figurationem. itaque lucentia cum mundo reliquis-€que sideribus ornatu circum terram mareque pervolantia cursus perficiunt ad caeli rotunditatem. omnia autem €visitata et invisitata temporum necessitate sunt constituta. €ex quis sex signa numero supra terram cum caelo per-€vagantur, cetera sub terram subeuntia ab eius umbra ob-€scurantur. sex autem ex his semper supra terram nitun-€tur. quanta pars enim novissimi signi depressione coacta €versatione subiens sub terram occultatur, tantundem eius €contraria e conversationis necessitate suppressa rotatione €circumacta trans locis patentibus ex obscuris egreditur ad €lucem; namque vis una et necessitas utrimque simul orien-tem et occidentem perficit. ea autem signa cum sint €numero &7xii& partesque duodecumas singula possideant mundi €versenturque ab oriente ad occidentem continenter, tunc €per ea signa contrario cursu luna, stella Mercurii, Veneris, €ipse sol itemque Martis et Iovis et Saturni ut per graduum €ascensionem percurrentes alius alia circumitionis magni-€tudine ab occidente ad orientem in mundo pervagantur. €luna die octavo et vicesimo et amplius circiter hora caeli €circumitionem percurrens, ex quo signo coeperit ire, ad id signum revertendo perficit lunarem mensem. sol autem €signi spatium, quod est duodecuma pars mundi, mense €vertente vadens transit; ita &7xii& mensibus &7xii& signorum €intervalla pervagando cum redit ad id signum, unde coe- @1 €perit, perficit spatium vertentis anni. ex eo, quem circulum €luna terdecies in &7xii& mensibus percurrit, eum sol eisdem €mensibus semel permetitur. Mercurii autem et Veneris €stellae circa solis radios uti per centrum eum itineribus €coronantes regressus retrorsus et retardationes faciunt, €etiam stationibus propter eam circinationem morantur in spatiis signorum. id autem ita esse maxime cognoscitur €ex Veneris stella, quod ea, cum solem sequatur, post oc-€casum eius apparens in caelo clarissimeque lucens vespe-€rugo vocitatur, aliis autem temporibus eum antecurrens €et oriens ante lucem lucifer appellatur. ex eoque nonnum-€quam plures dies in [2uno]2 signo commorantur, alias ce-€lerius ingrediuntur in alterum signum. itaque quod non €aeque peragunt numerum dierum in singulis signis, quan-€tum sunt moratae prius, transiliendo celerioribus itineri-€bus perficiunt iustum cursum. ita efficitur, uti, quod de-€morentur in nonnullis signis, nihilominus, cum eripiant €se ab necessitate morae, celeriter consequantur iustam circumitionem. iter autem in mundo Mercurii stella ita €pervolitat, uti trecentesimo et sexagensimo die per signo-€rum spatia currens perveniat ad id signum, ex quo priore €circumlatione coepit facere cursum, et ita peraequatur €eius iter, ut circiter tricenos dies in singulis signis habeat numeri rationem. Veneris autem, cum est liberata ab in-€peditione radiorum solis, &7xxx& diebus percurrit signi spatium. €quod minus quadragenos dies in singulis signis patitur, €cum stationem fecerit, restituit eam summam numeri in €uno signo morata. ergo totam circinationem in caelo €quadringentesimo et octogensimo et quinto die permensa @1 €iterum init signum, ex quo signo prius iter facere coepit. Martis vero circiter sexcentesimo octogensimo tertio si-€derum spatia pervagando pervenit eo, ex quo initium fa-€ciendo cursum fecerat ante, et in quibus signis celerius €percurrit, cum stationem fecit, explet dierum numeri ra-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸‰˜Š…tionem. Iovis autem placidioribus gradibus scandens contra €mundi versationem, circiter &7ccclx& diebus singula signa €permetitur, et consistit post annum &7xi& et dies &7cccxiii& et €redit in id signum, in quo ante &7xii& annos fuerat. Saturni €vero, mensibus undetriginta et amplius paucis diebus per-€vadens per signi spatium, anno nono et vicensimo et cir-€citer diebus &7clx&, in quo ante tricensimo fuerat anno, in €id restituitur, ex eoque, quo minus ab extremo distat mundo, €tanto maiorem circinationem rotae percurrendo tardior videtur esse. ei autem, qui supra solis iter circinationes €peragunt, maxime cum in trigono fuerint, quod is inierit, €tum non progrediuntur, sed regressus facientes morantur, €doneque [cum idem] sol de eo trigono in aliud signum €transitionem fecerit. id autem nonnullis sic fieri placet, €quod aiunt solem, cum longius absit abstantia quadam, non €lucidis itineribus errantia per ea sidera obscuritatis mora-€tionibus inpedire. nobis vero id non videtur. solis enim €splendor perspicibilis et patens sine ullis obscurationibus €est per omnem mundum, ut etiam nobis appareant, cum €faciant eae stellae regressus et morationes. ergo si tantis €intervallis nostra species potest id animadvertere, quid €ita divinitatibus splendoribusque astrorum iudicamus ob-scuritates obici posse? ergo potius ea ratio nobis con-€stabit, quod, fervor quemadmodum omnes res evocat et @1 €ad se ducit, ut etiam fructus e terra surgentes in altitu-€dinem per calorem videmus, non minus aquae vapores a €fontibus ad nubes per arcus excitari, eadem ratione solis €impetus vehemens radiis trigoni forma porrectis inse-€quentes stellas ad se perducit et ante currentes veluti €refrenando retinendoque non patitur progredi, sed ad se €regredi in alterius trigoni signum [esse]. @@Fortasse desiderabitur, quid ita sol quinto a se signo €potius quam secundo aut tertio, quae sunt propiora, facit €in his fervoribus retentiones. ergo, quemadmodum id fieri €videatur, exponam. eius radii in mundo uti trigoni pari-€bus lateribus formae lineationibus extenduntur. id autem €nec plus nec minus est ad quintum ab eo signo. igitur si €radii per omnem mundum fusi circinationibus vagarentur €neque extentionibus porrecti ad trigoni formam linearen-€tur, propiora flagrarent. id autem etiam Euripides, Grae-€corum poeta, animadvertisse videtur. ait enim, quae lon-€gius a sole essent, haec vehementius ardere, propiora vero €eum temperata habere. itaque scribit in fabula Phaethonte sic: $KAIEI TA PORRW, TAGGUQEN D' EUKRAT' EXEI&. si ergo €res et ratio et testimonium poetae veteris id ostendit, €non puto aliter oportere iudicari, nisi quemadmodum de €ea re supra scriptum habemus. €@@Iovis autem inter Martis et Saturni circinationem cur-€rens maiorem quam Mars, minorem quam Saturnus per-€volat cursum. item reliquae stellae, quo maiore absunt €spatio ab extremo caelo proxumamque habent terrae cir- @1 €cinationem, celerius [2pervagari]2 videntur, quod quaecum-€que earum minorem circinationem peragens saepius subiens praeterit superiorem. quemadmodum, si in rota, qua figuli €utuntur, inpositae fuerint septem formicae canalesque €totidem in rota facti sint circum centrum imo adcrescentes €ad extremum, in quibus hae cogantur circinationem facere, €verseturque rota in alteram partem, necesse erit eas contra €rotae versationem nihilominus adversus itinera perficere, €et quae proximum centrum habuerit, celerius pervagari, €quaeque extremum orbem rotae peragat, etiamsi aeque €celeriter ambulet, propter magnitudinem circinationis multo €tardius perficere cursum: similiter astra nitentia contra €mundi cursum suis itineribus perficiunt circumitum, sed €caeli versatione redundationibus referuntur cotidiana tem-€poris circumlatione. @@Esse autem alias stellas temperatas, alias ferventes, €etiamque frigidas haec esse causa videtur, quod omnis €ignis in superiora loca habet scandentem flammam. ergo €sol aethera, qui est supra se, radiis exurens efficit can-€dentem, in quibus locis habet cursum Martis stella; itaque €fervens ab ardore solis efficitur. Saturni autem, quod €est proxima extremo mundo tangit[2que]2 congelatas caeli €regiones, vehementer est frigida. ex eo Iovis, cum inter €utriusque circumitiones habeat cursum, a refrigeratione €caloreque earum medio convenientes temperatissimosque €habere videtur effectus. €@@De zona &7xii& signorum et septem astrorum contrario €opere ac cursu, quibus rationibus et numeris transeunt e €signis in signa, et circumitum eorum, uti a praeceptoribus €accepi, exposui; nunc de crescenti lumine lunae deminu-€tioneque, uti traditum est nobis a maioribus, dicam. @1  @@Berosus, qui ab Chaldaeorum civitate sive natione pro-€gressus in Asia etiam disciplinam Chaldaicam patefecit, €ita est professus: pilam esse ex dimidia parte candentem, €reliqua habere caeruleo colore. cum autem cursum iti-€neris sui peragens subierit sub orbem solis, tunc eam €radiis et impetu caloris corripi convertique candentem €propter eius proprietatem luminis ad lumen. cum autem €ea vocata ab solis orbi superiora spectent, tunc inferiorem €partem eius, quod candens non sit, propter aeris simili-€tudinem obscuram videri. cum ad perpendiculum ea sit €ad eius radios, totum lumen ad superiorem speciem reti-neri, et tunc eam vocari primam. cum praeteriens vadat €ad orientis caeli partes, relaxari ab impetu solis extre-€mamque eius partem candentiae oppido quam tenui linea €ad terram mittere splendorem, et ita ex eo eam secundam €vocari. cotidiana autem versationis remissione tertiam, €quartam in dies numerari. septimo die, [2cum]2 sol sit ad €occidentem, luna autem inter orientem et occidentem me-€dias caeli teneat regiones, quod dimidia parte caeli spatio €distet a sole, item dimidiam candentiae conversam habere €ad terram. inter solem vero et lunam cum distet totum €mundi spatium et lunae orienti sol trans contra sit ad €occidentem, eam, quo longius absit, a radiis remissam €&7xiiii& die plena rota totius orbis mittere splendorem, reli-€quosque dies decrescentia cotidiana ad perfectionem lunaris €mensis versationibus et cursu a sole revocationibus subire €sub rotam radiosque eius, et ita menstruas dierum efficere €rationes. @1 @@Uti autem Aristarchus Samius mathematicus vigore €magno rationes varietatis disciplinis de eadem [2re]2 reliquit, €exponam. non enim latet lunam [2non]2 suum propriumque €habere lumen, sed esse uti speculum et ab solis impetu €recipere splendorem. namque luna de septem astris cir-€culum proximum terrae in cursibus minimum pervagatur. €ita quot mensibus sub rotam solis radiosque uno die, ante-€quam praeterit, latens obscuratur. cum est cum sole, nova €vocatur. postero autem die, quo numeratur secunda, prae-€teriens ab sole visitationem facit tenuem extremae rotun-€dationis. cum triduum recessit ab sole, crescit et plus €inluminatur. cotidie vero discedens cum pervenit ad diem €septimum, distans a sole occidente circiter medias caeli €regiones, dimidia lucet, et eius quae ad solem pars spectat, ea est inluminata. quarto autem decumo die, cum in dia-€metro spatio totius mundi absit ab sole, perficitur plena €et oritur, cum sol sit ad occidentem, ideo quod totum €spatium mundi distans consistit contra et impetu solis €totius orbis in se recipit splendorem. septumo decumo €die cum sol oriatur, ea pressa est ad occidentem. vicen-€simo et altero die cum sol est exortus, luna tenet circiter €caeli medias regiones, et id quod spectat ad solem, id €habet lucidum reliquis obscura. item cotidie cursum fa-€ciendo circiter octavo et vicensimo die subit sub radios €solis, et ita menstruas perficit rationes. €@@Nunc, ut in singulis mensibus sol signa pervadens auget  et minuit dierum et horarum spatia, dicam. namque cum @1 €arietis signum iniit et partem octavam pervagatur, per-€ficit aequinoctium vernum. cum progreditur ad caudam €tauri sidusque vergiliarum, e quibus eminet dimidia pars €prior tauri, in maius spatium mundi quam dimidium pro-€currit procedens ad septentrionalem partem. e tauro cum €ingreditur in geminos exorientibus vergiliis, magis crescit €supra terram et auget spatia dierum. deinde [2e]2 geminis þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸‰£ˆ‰cum iniit ad cancrum, qui brevissimum tenet caeli spa-€tium, cum pervenit in partem octavam, perficit solstitiale €tempus, et peragens pervenit ad caput et pectus leonis, quod eae partes cancro sunt attributae. e pectore autem €leonis et finibus cancri solis exitus percurrens reliquas €partes leonis inminuit diei magnitudinem et circinationis €reditque in geminorum aequalem cursum. tunc vero a leone €transiens in virginem progrediensque ad sinum vestis eius €contrahit circinationem et aequat ad eam, quam taurus €habet, cursus rationem. e virgine autem progrediens per €sinum, qui sinus librae partes habet primas, in librae €parte &7viii& perficit aequinoctium autumnale; qui cursus €aequat eam circinationem, quae fuerat in arietis signo. scorpionem autem cum sol ingressus fuerit occidentibus €vergiliis, minuit progrediens meridianas partes longi-€tudines dierum. e scorpione cum percurrendo init in €sagittarium ad femina eius, contractiorem diurnum per-€volat cursum. cum autem incipit a feminibus sagittarii, €quae pars est attributa capricorno, ad partem octavam, €brevissimum caeli percurrit spatium. ex eo a brevitate €diurna bruma ac dies brumales appellantur. e capricorno €autem transiens in aquarium adauget et aequat sagittarii €longitudine diei spatium. ab aquario cum ingressus est @1 €in pisces favonio flante, scorpionis comparat aequalem €cursum. ita sol ea signa circum pervagando certis tem-€poribus auget aut minuit dierum et horarum spatia. €@@Nunc de ceteris sideribus, quae sunt dextra ac sinistra €zonam signorum meridiana septentrionalique parte mundi  stellis disposita figurataque, dicam. namque septentrio, €quem Graeci nominant $ARKTON& sive $ELIKHN&, habet post se €conlocatum custodem. ab eo non longe conformata est €virgo, cuius supra umerum dextrum lucidissima stella €nititur, quam nostri provindemiatorem, Graeci $PROTRUGHTHN €vocant; candens autem magis spica eius est colorata. €item alia contra est stella media genuorum custodis arcti: qui arcturus dicitur est ibi dedicatus. e regione capitis €septentrionis transversus ad pedes geminorum auriga stat €in summo cornu tauri_ita quae in summo cornu laevo €est, aurigae pedis una tenet partem stella_et adplicantur €aurigae manui haedi, capra laevo umero. tauri quidem et €arietis insuper Perseus_dexterioribus subter currentis €basem vergiliis, at sinisterioribus caput arietis_et manu €dextra innitens Cassiepiae simulacro, laeva supra tauri tenet €gorgoneum, ad summum caput subiciens Andromedae pe-dibus. item pisces supra Andromedam ex aequis [ventris] €ex aequisque sunt supra spinam equi, cuius ventris luci-€dissima stella finit ventrem equi et caput Andromedae. €manus Andromedae dextra supra Cassiepiae simulacrum €est constituta, laeva [2supra]2 aquilonalem piscem. item @1 €aquarii supra equi caput est. equi ungulae attingunt €aquarii [2e regione volucrem. inter Cepheum et Andro-€medae]2 genua Cassiepia media est dedicata. capricorni €supra in altitudinem aquila et delphinus. secundum eos €est sagitta. ab ea autem [2non longe]2 volucris, cuius €pinna dextra Cephei manum attingit et sceptrum, laeva €supra Cassiepiae innititur. sub avis cauda pedes equi sunt subiecti. inde sagittarii, scorpionis, librae insuper €serpens summo rostro coronam tangit. eum medium ophi-€uchos in manibus tenet serpentem, laevo pede calcans €mediam frontem scorpionis. a parte ophiuchi capitis non €longe positum est caput eius, qui dicitur nisus in genibus. €eorum autem faciliores sunt capitum vertices ad cogno-scendum, quod non obscuris stellis sunt conformati. pes €ingeniculati adit fulcitve capitis tempus serpentis, cuius €per vipereos flexus minor arctorum, qui septentriones di-€cuntur, inplicatur. delphinum contra volucris rostro est pro-€posita lyra. inter umeros custodis et geniculati corona est €ordinata. in septentrionali vero circulo duae positae sunt €arctoe scapularum [2e regione]2 dorsis inter se compositae €et pectoribus aversae. e quibus minor $KUNOSOURA&, maior €$ELIKH& a Graecis appellatur. earumque capita inter se dispi-€cientia sunt constituta, caudae capitibus earum adversae €contra dispositae figurantur; utrarumque enim superando eminent. in summo per caudas earum [esse dicitur] item @1 €serpens est porrecta, e qua stella quae dicitur polus elucet €contra caput maioris septentrionis; namque qua est pro-€xume draconem, circum [2polum]2 caput eius involvitur. ima €vero circum cynosurae caput iniecta est flexu porrectaque €proxime eius pedes. haec autem intorta replicataque se €attollens reflectitur a capite minoris ad maiorem, circa €rostrum et capitis tempus dextrum * * * item supra €caudam minoris pedes sunt Cephei, ibique ad summum ca-€cumen facientes stellae sunt trigonum paribus lateribus. €insuper arietis signum septentrionis %autem minoris et €Cassiepiae simulacri complures sunt stellae confusae. €@@Quae sunt ad dextram orientis inter zonam signorum €et septentrionum sidera in caelo disposita, dixi [esse]; €nunc explicabo, quae ad sinistram orientis meridianisque €partibus ab natura sunt distributa.  @@Primum sub capricorno subiectus piscis austrinus cau-€dam prospiciens ceti. ab eo ad sagittarium locus est €inanis. turibulum sub scorpionis aculeo. centauri priores €partes proximae sunt librae et scorpioni. tenet in manibus €simulacrum, id quod bestiam astrorum periti nominaverunt. €virginem et leonem et cancrum anguis porrigens agmen €stellarum intortus succingit, regione cancri erigens rostrum, €ad leonem medioque corpore sustinens craterem ad manum-€que virginis caudam subiciens. in qua inest corvus; quae sunt autem supra scapulas, peraeque sunt lucentia ad anguis €inferius ventris. sub caudam subiectus est centaurus. iuxta €cratera et leonem navis est, quae nominatur Argo, cuius €prora obscuratur, sed malus et quae sunt circa guberna-€cula eminentia videntur, ipsaque navicula et puppis per @1 €summam caudam cani iungitur. geminos autem minusculus €canis sequitur contra anguis caput. maior item sequitur €minorem. Orion vero transversus est subiectus, pressus €ungula tauri, manu laeva [2pellem]2 tenens, clavam altera ad geminos tollens. apud eius vero basim canis parvo €intervallo insequens leporem. arieti et piscibus cetus est €subiectus, a cuius crista ordinate utrisque piscibus dispo-€sita est tenuis fusio stellarum, quae graece vocitantur €$ARPEDONAI&. magnoque intervallo introrsus pressus nodus €serentium attingit summam ceti cristam [esse fuit]. per €speciem stellarum flumen profluit, initium fontis capiens €a laevo pede Orionis. quae vero ab aquario fundi memo-€ratur aqua, profluit inter piscis austrini caput et cau-€dam ceti. @@Quae figurata conformataque sunt siderum in mundo €simulacra, natura divinaque mente designata, ut Demo-€crito physico placuit, exposui, sed tantum ea, quorum €ortus et occasus possumus animadvertere et oculis con-€tueri. namque uti septentriones circum axis cardinem ver-€santes non occidunt neque sub terram subeunt, sic circa €meridianum cardinem, qui est propter inclinationem mundi €subiectus terrae, sidera versabunda latentiaque non habent €egressus orientis supra terram. itaque eorum figurationes €propter obstantiam terrae non sunt notae. huius autem €rei index est stella Canopi, quae his regionibus est ignota, €renuntiant autem negotiatores, qui ad extremas Aegypti €regiones proximasque ultimis finibus terrae terminationes €fuerunt.  @@De mundi circa terram pervolitantia duodecimque si-€gnorum ex septentrionali meridianaque parte siderum @1 €dispositione, ut sit perspecta, docui. namque ex ea mundi €versatione et contrario solis per signa cursu gnomonum-€que aequinoctialibus umbris analemmatorum inveniuntur descriptiones. cetera ex astrologia, quos effectus habeant €signa &7xii&, stellae &7v&, sol, luna ad humanae vitae rationem, €Chaldaeorum ratiocinationibus est concedendum, quod pro-€pria est eorum genethlialogiae ratio, uti possint ante facta €et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare. eorum €autem inventiones reliquerunt inque [2ea re]2 sollertia acumi-€nibusque fuerunt magnis, qui ab ipsa natione Chaldaeorum €profluxerunt. primusque Berosus in insula et civitate Coo þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸‰¦’ˆ‰consedit ibique aperuit disciplinam, post ei studens Anti-€pater iterumque Athenodorus, qui etiam non e nascentia €sed ex conceptione genethlialogiae rationes explicatas re-liquit. de naturalibus autem rebus Thales Milesius, Ana-€xagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xenophanes €Colophonius, Democritus Abderites rationes, quibus e re-€bus natura rerum gubernaretur quemadmodum quaeque €effectus habeat, excogitatas reliquerunt. quorum inventa €secuti siderum [2ad ortus]2 et occasus tempestatum signi-€ficatus Eudoxus, Euctemon, Callippus, Meto, Philippus, €Hipparchus, Aratus ceterique ex astrologia parapegmato-€rum disciplinis invenerunt et eas posteris explicatas reli-€querunt. quorum scientiae sunt hominibus suspiciendae, €quod tanta cura fuerunt, ut etiam videantur divina mente @1 €tempestatium significatus post futuros ante pronuntiare. €quas ob res haec eorum curis studiisque sunt concedenda.  @@Nobis autem ab his separandae sunt rationes et ex-€plicandae menstruae dierum brevitates itemque dilatatio-€nes. namque sol aequinoctiali tempore ariete libraque ver-€sando, quas e gnomone partes habet novem, eas umbrae €facit &7viii& in declinatione caeli, quae est Romae. itemque €Athenis quam magnae sunt gnomonis partes quattuor, €umbrae sunt tres, ad &7vii& Rhodo &7v&, ad &7xi& Tarenti &7ix&, ad €quinque [2Alexandriae]2 tres, ceterisque omnibus locis aliae €alio modo umbrae gnomonum aequinoctiales a natura rerum inveniuntur disparatae. itaque in quibuscumque €locis horologia erunt describenda, eo loci sumenda est €aequinoctialis umbra, et si erunt quemadmodum Romae €gnomonis partes novem, umbrae octo, linea describatur €in planitia et e media $PROS ORQAS& erigatur [ut sit ad nor-€mam] quae dicitur gnomon. et a linea, quae erit planities, €in linea gnomonis circino novem spatia dimetiantur; et €quo loco nonae partis signum fuerit, centrum constituatur, €ubi erit littera &7a&; et diducto circino ab eo centro ad lineam €planitiae, ubi erit littera &7b&, circinatio circuli describatur, quae dicitur meridiana. deinde ex novem partibus, quae €sunt a planitia ad gnomonis centrum, &7viii& sumantur et €signentur in linea, quae est in planitia, ubi erit littera &7c&. €haec autem erit gnomonis aequinoctialis umbra. et ab eo €signo et littera &7c& per centrum, ubi est littera &7a&, linea per- @1 €ducatur, ubi erit solis aequinoctialis radius. tunc a centro €diducto circino ad lineam planitiae aequilatatio signetur, €ubi erit littera &7e& sinisteriore parte et &7d& ulteriore in ex-€tremis lineae circinationis. et per centrum perducendum, €ut aequa duo hemicyclia sint divisa. haec autem linea a mathematicis dicitur horizon. deinde circinationis totius €sumenda pars est &7xv&; et circini centrum conlocandum in €linea circinationis, quo loci secat eam lineam aequinoctialis €radius, ubi erit littera &7f&; et signandum dextra sinistra, ubi €sunt litterae &7g h&. deinde ab his [2et per centrum]2 lineae €usque ad lineam planitiae perducendae sunt, ubi erunt €litterae &7i k&. ita erit solis radius unus hibernus, alter aesti-€vus. contra autem [2&7e&]2 littera &7d& erit, qua secat circi-€nationem linea, quae est traiecta per centrum, ubi [2est €littera &7a&; et contra &7g&]2 erunt litterae &7i& et &7m&; et contra &7h& €litterae erunt &7k& et &7l&; et contra &7c& et &7f& et &7a& erit littera &7n&. tunc perducendae sunt $DIAMETRW& ab &7g& ad &7l& et ab &7h& [2ad €&7m&]2. quae erit superior, partis erit aestivae, inferior hi-€bernae. eaeque $DIAMETRW& sunt aeque mediae dividendae, €ubi erunt litterae &7o& et &7p&, ibique centra signanda. et per €ea signa et centrum &7a& lineae ad extrema lineae circina-€tionis sunt perducendae, ubi erunt litterae &7q& et &7r&. haec €erit linea $PROS ORQAS& radio aequinoctiali. vocabitur autem €haec linea mathematicis rationibus axon. et ab eisdem €centris diducto circino ad extremas diametros describan-€tur hemicyclia, quorum unum erit aestivum, alterum hiber- @1 num. deinde in quibus locis secant lineae paralleloe lineam €eam quae dicitur horizon, in dexteriore parte erit littera €&7s&, in sinisteriore &7t&. et ab littera &7s& ducatur linea parallelos €axoni ad extremum [2dextrum]2 hemicyclium, ubi erit lit-€tera &7v&; et ab &7t& ad sinistrum hemicyclium item parallelos €linea ducatur ad litteram &7x&. haec autem paralleloe lineae €vocitantur %locothomus. et tum circini centrum conlo-€candum est eo loci, quo secat circinationem aequinoctialis €radius, ubi erit littera &7f&; et diducendum ad eum locum, €quo secat circinationem aestivus radius, ubi est littera &7h&. €e centro aequinoctiali intervallo aestivo circinatio circuli €menstrui agatur, qui menaeus dicitur. ita habebitur ana-lemmatos deformatio. cum hoc ita sit descriptum et ex-€plicatum, sive per hibernas lineas sive per aestivas sive €per aequinoctiales aut etiam per menstruas in subiectioni-€bus rationes horarum erunt ex analemmatos describendae, €subiciunturque in eo multae varietates et genera horolo-€giorum et describuntur rationibus his artificiosis. omnium €autem figurarum descriptionumque earum effectus unus, €uti dies aequinoctialis brumalisque itemque solstitialis in €duodecim partes aequaliter sit divisus. quas ob res non €pigritia deterritus praetermisi, sed ne multa scribendo €offendam, a quibusque inventa sunt genera descriptiones-€que horologiorum, exponam. neque enim nunc nova genera €invenire possum nec aliena pro meis praedicanda videntur. €itaque quae nobis tradita sunt et a quibus sint inventa, €dicam. @1  @@Hemicyclium excavatum ex quadrato ad enclimaque €succisum Berosus Chaldaeus dicitur invenisse; scaphen €sive hemisphaerium Aristarchus Samius, idem etiam di-€scum in planitia; arachnen Eudoxus astrologus, nonnulli €dicunt Apollonium; plinthium sive lacunar, quod etiam €in circo Flaminio est positum, Scopinas Syracusius; $PROS €$TA ISTOROUMENA& Parmenion, $PROS PAN KLIMA& Theodosius €et Andrias, Patrocles pelecinum, Dionysodorus conum, €Apollonius pharetram, aliaque genera et qui supra scripti €sunt et alii plures inventa reliquerunt, uti conarachnen, €conicum plinthium, antiboreum. item ex his generibus €viatoria pensilia uti fierent, plures scripta reliquerunt. ex €quorum libris, si qui velit, subiectiones invenire poterit, €dummodo sciat analemmatos descriptiones. @@Item sunt ex aqua conquisitae ab eisdem scriptoribus €horologiorum rationes, primumque a Ctesibio Alexan-€drino, qui et vim spiritus naturalis pneumaticasque res €invenit. sed uti fuerint ea exquisita, dignum studiosis €agnoscere. Ctesibius enim fuerat Alexandriae natus patre €tonsore. is ingenio et industria magna praeter reliquos €excellens dictus est artificiosis rebus se delectare. nam-€que cum voluisset in taberna sui patris speculum ita pen-€dere, ut, cum duceretur susumque reduceretur, linea latens pondus deduceret, ita conlocavit machinationem. canalem €ligneum sub tigno fixit ibique trocleas conlocavit; per €canalem lineam in angulum deduxit ibique tubulos struxit; €in eos pilam plumbeam per lineam demittendam curavit. @1 €ita pondus cum decurrendo in angustias tubulorum pre-€meret caeli crebritatem, vehementi decursu per fauces fre-€quentiam caeli compressione solidatam extrudens in aerem €patentem effusione acuti sonitus expresserat claritatem. ergo Ctesibius cum animadvertisset ex tractu caeli et ex-€pressionibus spiritus [2sonitus]2 vocesque nasci, his prin-€cipiis usus hydraulicas machinas primus instituit. item €aquarum expressiones automatopoetasque machinas multa-€que deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua €comparationes explicuit. primumque constituit cavum ex €auro perfectum aut ex gemma terebrata; ea enim nec €teruntur percussu aquae nec sordes recipiunt, ut obturen-tur. namque aequaliter per id cavum influens aqua sub-€levat scaphium inversum, quod ab artificibus phellos sive €tympanum dicitur. in quo conlocata est regula [2iuxta]2 €versatile tympanum. denticulis aequalibus sunt perfecta, €qui denticuli alius alium inpellentes versationes modicas €faciunt et motiones. item aliae regulae aliaque tympana €ad eundem modum dentata una motione coacta versando þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸‰¨ˆ•ˆˆfaciunt effectus varietatesque motionum, quibus moventur €sigilla, vertuntur metae, calculi aut ova proiciuntur, bucinae canunt, reliquaque parerga. in his etiam aut in columna €aut parastatica horae describuntur, quas sigillum egrediens €ab imo virgula significat in diem totum. quarum brevi-€tates aut crescentias cuneorum adiectus aut exemptus in €singulis diebus et mensibus perficere cogit. praeclusiones €aquarum ad temperandum ita sunt constitutae. metae €fiunt duae, una solida, una cava, ex torno ita perfectae, €ut alia in aliam inire convenireque possit et eadem re-€gula laxatio earum aut coartatio efficiat aut vehementem @1 €aut lenem in ea vasa aquae influentem cursum. ita his €rationibus et machinatione ex aqua componuntur horolo-giorum ad hibernum usum conlocationes. sin autem cu-€neorum adiectionibus et detractionibus correptiones dierum €aut crescentiae %ex cuneis non probabuntur fieri, quod €cunei saepissime vitia faciunt, sic erit explicandum. in €columella horae ex analemmatos transverse describantur, €menstruaeque lineae columella signentur. eaque columna €versatilis perficiatur, uti ad sigillum virgulamque, qua €virgula egrediens sigillum ostendit horas, columna versando €continenter suis cuiusque mensibus brevitates et crescentias €faciat horarum. @@Fiunt etiam alio genere horologia hiberna, quae ana-€phorica dicuntur perficiunturque rationibus his. horae dis-€ponuntur ex virgulis aeneis ex analemmatos descriptione €ab centro dispositae in fronte; in ea circuli sunt circum-€dati menstrua spatia finientes. post has virgulas tympa-€num, in quo descriptus et depictus est mundus signiferque €circulus [descriptioque ex &7xii& caelestium signorum fit €figurata], cuius ex centro deformatio * * * unum maius, €alterum minus. posteriori autem parte tympano medio €axis versatilis est inclusus inque eo axi aenea mollis catena €est involuta, ex qua pendet ex una parte phellos (sive €tympanum), qui ab aqua sublevatur, altera aequo pondere phelli sacoma saburrale. ita quantum ab aqua phellos €sublevatur, tantum saburrae pondus infra deducens versat €axem, axis autem tympanum. cuius tympani versatio €alias efficit, uti maior pars circuli signiferi, alias minor in €versationibus suis temporibus designet horarum proprie- @1 €tates. namque in singulis signis sui cuiusque mensis dierum €numeri cava sunt perfecta, cuius bulla, quae solis ima-€ginem horologiis tenere videtur, significat horarum spatia. €ea translata ex terebratione in terebrationem mensis ver-tentis perficit cursum suum. itaque quemadmodum sol per €siderum spatia vadens dilatat contrahitque dies et horas, €sic bulla in horologiis ingrediens per puncta contra centri €tympani versationem, cotidie cum transfertur aliis tem-€poribus per latiora, aliis per angustiora spatia, menstruis €finitionibus imagines efficit horarum et dierum. €@@De administratione autem aquae, quemadmodum se temperet ad rationem, sic erit faciendum. post frontem €horologii intra conlocetur castellum in idque per fistulam €saliat aqua et in imo habeat cavum. ad id autem ad-€fixum sit ex aere tympanum habens foramen, per quod €ex castello in id aqua influat. in eo autem minus tym-€panum includatur cardinibus ex torno masculo et femina €inter se coartatis, ita uti minus tympanum quemadmodum €epitonium in maiore circumagendo arte leniterque versetur. maioris autem tympani labrum aequis intervallis &7ccclxv& €puncta habeat signata, minor vero orbiculus in extrema €circinatione fixam habeat lingulam, cuius cacumen dirigat €ad punctorum regiones, inque eo orbiculo temperatum sit €foramen, quia in tympanum aqua influit per id et servat €administrationem. cum autem in maioris tympani labro €fuerint signorum caelestium deformationes, id autem sit €inmotum et in summo habeat deformatum cancri signum, €ad perpendiculum eius in imo capricorni, ad dextram €spectantis librae, ad sinistram arietis signum, ceteraque €inter eorum spatia designata sint, uti in caelo videntur: igitur cum sol fuerit in capricorni, orbiculi lingula in @1 €maioris tympani parte ex capricorni cotidie singula puncta €tangens, ad perpendiculum habens aquae currentis vehe-€mens pondus, celeriter per orbiculi foramen id extrudit €ad vasum excipiens eam. cum brevi spatio impletur, corri-€pit et contrahit dierum spatia et horarum. cum autem €cotidiana versatione minoris tympani lingula ingrediatur €in aquarii puncta, discedens foramen a perpendiculo et €aquae vehementi cursu cogitur tardius emittere salientem. €ita quo minus celeri cursu vas excipit aquam, dilatat horarum spatia. aquarii vero pisciumque punctis uti gra-€dibus scandens orbiculi foramen in ariete tangendo octavam €partem aqua temperate salienti praestat aequinoctiales €horas. ab ariete per tauri et geminorum spatia ad summa €cancri puncta partis octavae foramen se tympani versatio-€nibus peragens et in altitudinem eo rediens viribus ex-€tenuatur, et ita tardius fluendo dilatat morando spatia €et efficit horas in cancri signo solstitiales. a cancro cum €proclinat et peragit per leonem et virginem ad librae €partis octavae puncta revertendo et gradatim corripiendo €spatia contrahit horas, et ita perveniens ad puncta librae aequinoctiales rursus reddit horas. per scorpionis vero €spatia et sagittarii proclivius deprimens se foramen re-€diensque circumactione ad capricorni partem &7viii&, restituit €celeritate salientis brumales horarum brevitates. €@@Quae sunt in horologiorum descriptionibus rationes et €apparatus, ut sint ad usum expeditiores, quam apertissime €potui, perscripsi. restat nunc de machinationibus et de @1 €earum principiis ratiocinari. itaque de his, ut corpus emen-€datum architecturae perficiatur, insequenti volumine in-€cipiam scribere. °¯ôÿ@@@@{1LIBER DECIMUS}1 ¯ðòÿ@@Nobili Graecorum et ampla civitate Ephesi lex vetusta €dicitur a maioribus dura condicione sed iure esse non €iniquo constituta. nam architectus, cum publicum opus €curandum recipit, pollicetur, quanto sumptu id sit futurum. €tradita aestimatione magistratui bona eius obligantur, €donec opus sit perfectum. absoluto autem, cum ad dictum €inpensa respondit, decretis et honoribus ornatur. item si €non amplius quam quarta ad aestimationem est adicienda, €de publico praestatur, neque ulla poena tenetur. cum €vero amplius quam quarta in opere consumitur, ex eius bonis ad perficiendum pecunia exigitur. utinam dii in-€mortales fecissent, ea lex etiam &7p&. &7r&. non modo publicis €sed etiam privatis aedificiis esset constituta! namque non €sine poena grassarentur inperiti, sed qui summa doctrina-€rum subtilitate essent prudentes, sine dubitatione pro-€fiterentur architecturam, neque patres familiarum induce-€rentur ad infinitas sumptuum profusiones, ut et e bonis €eicerentur, ipsique architecti poenae timore coacti dili-€gentius modum inpensarum ratiocinantes explicarent, uti €patres familiarum ad id, quod praeparavissent, seu paulo €amplius adicientes, aedificia expedirent. nam qui quadrin-€genta ad opus possunt parare, si adicient centum, habendo €spem perfectionis delectationibus tenentur; qui autem €adiectione dimidia aut ampliore sumptu onerantur, amissa €spe et inpensa abiecta, fractis rebus et animis desistere coguntur. nec solum id vitium in aedificiis, sed etiam in @1 €muneribus, quae a magistratibus foro gladiatorum scaenis-€que ludorum dantur, quibus nec mora neque expectatio €conceditur, sed necessitas finito tempore perficere cogit, €id est sedes spectaculorum velorumque inductiones et ea €omnia, quae scaenicis moribus per machinationem ad €spectationes populo comparantur. in his vero opus est €prudentia diligens et ingenii doctissimi cogitata, quod €nihil eorum perficitur sine machinatione studiorumque vario ac sollerti vigore. igitur quoniam haec ita sunt €tradita et constituta, non videtur esse alienum, uti caute €summaque diligentia, antequam instituantur opera, eorum €expediantur rationes. ergo quoniam neque lex neque €morum institutio id potest cogere et quotannis et prae-€tores et aediles ludorum causa machinationes praeparare €debent, visum mihi est, imperator, non esse alienum, €quoniam de aedificiis in prioribus voluminibus exposui, þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š¯ðòÿ”ˆ‰in hoc, quod finitionem summam corporis habet constitu-€tam, quae sint principia machinarum, ordinata praeceptis €explicare. ¡@@Machina est continens e materia coniunctio maximas €ad onerum motus habens virtutes. ea movetur ex arte €circulorum rotundationibus, quam Graeci $KUKLIKHN KINHSIN €appellant. est autem unum genus scansorium, quod graece €$AKROBATIKON& dicitur; alterum spirabile, quod apud eos €$PNEUMATIKON& appellatur; tertium tractorium, id autem €Graeci $BAROULKON& vocitant. scansorium autem [2est, cum]2 €machinae ita fuerint conlocatae, ut ad altitudinem tignis €statutis et transversariis conligatis sine periculo scanda-€tur [ad apparatus spectatione]; at spirabile, cum spiritus @1 €ex expressionibus inpulsus et plagae vocesque $ORGANIKWS exprimantur; tractorium vero, cum onera machinis per-€trahuntur, ut ad altitudinem sublata conlocentur. scanso-€ria ratio non arte sed audacia gloriatur; ea catenationibus €et transversariis et plexis conligationibus et erismatorum €fulturis continentur. quae autem spiritus potestate ad-€sumit ingressus, elegantes artis subtilitatibus consequetur €effectus. tractoria autem maiores et magnificentia plenas €habet ad utilitatem opportunitates et in agendo cum pru-dentia summas virtutes. ex his sunt quae $MHXANIKWS&, €alia $ORGANIKWS& moventur. inter machinas et organa id €videtur esse discrimen, quod machinae pluribus operis vel €vi maiore coguntur effectus habere, uti ballistae torcula-€riorumque prela; organa autem unius operae prudenti €tactu perficiunt quod est propositum, uti scorpionis seu €anisocyclorum versationes. ergo et organa et machinarum €ratio ad usum sunt necessaria, sine quibus nulla res potest esse non inpedita. omnis autem est machinatio rerum €natura procreata ac praeceptrice et magistra mundi ver-€satione instituta. namque animadvertamus primum et €aspiciamus continentem solis, lunae, quinque etiam stella-€rum natura * * * machinata versarentur, non ha-€buissemus interdum lucem nec fructu=m maturitates. cum €ergo maiores haec ita esse animadvertissent, e rerum €natura sumpserunt exempla et ea imitantes inducti rebus €divinis commodas vitae perfecerunt explicationes. itaque €comparaverunt, ut essent expeditiora, alia machinis et @1 €earum versationibus, nonnulla organis, et ita quae anim-€adverterunt ad usum utilia esse studiis, artibus, insti-tutis, gradatim augenda doctrinis curaverunt. attendamus €enim primum inventum de necessitate, ut vestitus, quem-€admodum telarum organicis administrationibus conexus €staminis ad subtemen non modo corpora tegendo tueatur, €sed etiam ornatus adiciat honestatem. cibi vero non ha-€buissemus abundantiam, nisi iuga et aratra bubus iumen-€tisque omnibus essent inventa. sucularumque et prelorum €et vectium si non fuisset torculariis praeparatio, neque €olei nitorem neque vitium fructum habere potuissemus ad €iucunditatem, portationesque eorum non essent, nisi plo-€strorum seu serracorum per terram, navicularum per aquam inventae essent machinationes. trutinarum vero €librarumque ponderibus examinatio reperta vindicat ab €iniquitate iustis moribus vitam. non minusque sunt innu-€merabili modo rationes machinationum, de quibus non €necesse videtur disputare, quod non sunt [2ignotae sed]2 €ad manum cotidianae, ut sunt molae, folles fabrorum, €raedae, cisia, torni ceteraque, quae communes ad usum €consuetudinibus habent opportunitates. €@@Itaque incipiemus de i=s, quae raro veniunt ad manus,  ut nota sint, explicare. primumque instituemus de i=s, quae €aedibus sacris ad operumque publicorum perfectionem ne-€cessitate comparantur. quae fiunt ita. tigna duo ad one-€rum magnitudinem ratione expediuntur. a capite ea fibula €coniuncta et in imo divaricata eriguntur, funibus in capi-€tibus conlocatis et circa dispositis erecta retinentur. alli-€gatur in summo troclea, quem etiam nonnulli rechamum €dicunt. in trocleam induntur orbiculi [2&7ii&]2 per axiculos @1 €versationes habentes. per orbiculum [2summum]2 traicitur €ductarius funis, deinde demittitur et traducitur circa orbi-€culum trocleae inferioris. refertur autem ad orbiculum €imum trocleae superioris et ita descendit ad inferiorem €et in foramine eius religatur. altera pars funis refertur inter imas machinae partes. in quadris autem tignorum €posterioribus, quo loci sunt divaricata, figuntur chelonia, €in quae coiciuntur sucularum capita, ut faciliter axes ver-€sentur. eae suculae proxime capita habent foramina bina €ita temperata, ut vectes in ea convenire possint. ad recha-€mum autem imum ferrei forfices religantur, quorum dentes €in saxa forata accommodantur. cum autem funis habet €caput ad suculam religatum et vectes ducentes eam ver-€sant, funis [2se]2 involvendo circum suculam extenditur et €ita sublevat onera ad altitudinem et operum conlocationes. haec autem ratio machinationis, quod per tres orbiculos €circumvolvitur, trispastos appellatur. cum vero in ima €troclea duo orbiculi, in superiore tres versantur, id penta-€spaston dicitur. sin autem maioribus oneribus erunt ma-€chinae comparandae, amplioribus tignorum longitudinibus €et crassitudinibus erit utendum [2et]2 eadem ratione in €summo fibulationibus, in imo sucularum versationibus €expediendum. his explicatis antarii funes ante laxi conlo-€centur, retinacula super scapulas machinae longe dispo-€nantur, et si non erit, ubi religetur, pali resupinati defodian-€tur et circum fistucatione solidentur, quo funes alligentur. troclea in summo capite machinae rudenti contineatur, €et ex eo funis perducatur ad palum et quae est in palo €trocleam inligata. circa eius orbiculum funis indatur et €referatur ad eam trocleam, quae erit ad caput machinae @1 €religata. circum autem orbiculum ab summo traiectus €funis descendat et redeat ad suculam, quae est in ima €machina, ibique religetur. vectibus autem coacta [2cum]2 €sucula versabitur, eriget per se machinam sine periculo. €ita circa dispositis funibus et retinaculis in palis haeren-€tibus ampliore modo machina conlocabitur. trocleae et €ductarii funes, uti supra scriptum est, expediuntur. @@Sin autem colossicotera amplitudinibus et ponderibus €onera in operibus fuerint, non erit suculae committendum, €sed quemadmodum sucula cheloniis retinetur, ita axis in-€cludatur habens in medio tympanum amplum, quod non-€nulli rotam appellant, Graeci autem $AMFHRHN&, alii $PERI-$QHKION& vocant. in his autem machinis trocleae non eodem €sed alio modo comparantur. habent enim et in imo et €in summo duplices ordines orbiculorum. ita funis ducta-€rius traicitur in inferioris trocleae foramen, uti aequalia €duo capita sint funis, cum erit extensus, ibique secun-€dum inferiorem trocleam resticula circumdata et contenta €utraeque partes funis continentur, ut neque [2in dextram €neque]2 in sinistram partem possint prodire. deinde capita €funis referuntur in summa troclea ab exteriore parte et €deiciuntur circa orbiculos imos et redeunt ad imum €coiciunturque infimae trocleae ad orbiculos ex interiore €parte et referuntur dextra sinistra [2et]2 ad caput circa orbi-culos summos redeunt. traiecti autem ab exteriore parte €feruntur dextra sinistra tympanum in axe ibique, ut hae-€reant, conligantur. tum autem circa tympanum involutus €alter funis refertur ad ergatam, et is circumactus tym-€panum et axem * * * se involvendo pariter exten-€dunt, et ita leniter levant onera sine periculo. quodsi @1 €maius tympanum conlocatum aut in medio aut in una €parte extrema fuerit, sine ergata [2per]2 calcantes homines €expeditiores habere poterit operis effectus. @@Est autem aliud genus machinae satis artificiosum et €ad usum celeritatis expeditum, sed in eo dare operam non €possunt nisi periti. est enim tignum, quod erigitur et €distenditur retinaculis quadrifariam. sub retinaculo che-€lonia duo figuntur, troclea funibus supra chelonia religa-€tur, sub troclea regula longa circiter pedes duos, lata €digitos sex, crassa quattuor supponitur. trocleae ternos €ordines orbiculorum in latitudine habentes conlocantur. €ita tres ductarii funes in [2summa]2 machina religantur. €deinde referuntur ad imam trocleam et traiciuntur ex in-þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š¢˜ˆˆ‹teriore parte per eius orbiculos summos. deinde referuntur €ad superiorem trocleam et traiciuntur ab exteriore parte in interiorem per orbiculos imos. cum descenderint ad €imum, ex interiore parte et per secundos orbiculos tradu-€cuntur in extremum et referuntur in summum ad orbicu-€los secundos; traiecti redeunt ad imum et ab imo referuntur €ad caput; traiecti per summos redeunt ad machinam imam. €in radice autem machinae conlocatur tertia troclea; eam €autem Graeci $EPAGONTA&, nostri artemonem appellant. ea €troclea religatur ad [trocleae] radicem habens orbiculos €tres, per quos traiecti funes traduntur hominibus ad du-€cendum. ita tres ordines hominum ducentes sine ergata celeriter onus ad summum perducunt. hoc genus machinae €polyspaston appellatur, quod multis orbiculorum circum-€itionibus et facilitatem summam praestat et celeritatem. €una autem statutio tigni hanc habet utilitatem, quod ante @1 €quantum velit et dextra ac sinistra ab latere proclinando €onus deponere potest. €@@Harum machinationum omnium, quae supra sunt scri-€ptae, rationes non modo ad has res, sed etiam ad one-€randas et exonerandas naves sunt paratae, aliae erectae, €aliae planae in carchesiis versatilibus conlocatae. non €minus sine tignorum erectionibus in plano etiam eadem €ratione et temperatis funibus et trocleis subductiones na-€vium efficiuntur. @@Non est autem alienum etiam Chersiphronos ingenio-€sam rationem exponere. is enim scapos columnarum e €lapidicinis cum deportare vellet Ephesi ad Dianae fanum, €propter magnitudinem onerum et viarum campestrem €mollitudinem non confisus carris, ne rotae devorarentur, €sic est conatus. de materia trientali scapos quattuor, €* * * duos transversarios interpositos, quanta longitudo €scapi fuerat, complectit et compegit et ferreos cnodacas €uti subscudes in capitibus scaporum inplumbavit et armillas €in materia ad cnodacas circumdandos infixit; cnodaces €autem in armillis inclusi liberam habuerunt versationem. €iamiam ita, cum boves ducerent subiuncti, scapi versando in cnodacibus et armillis sine fine volvebantur. cum autem €scapos omnes ita vexerant et instabant epistyliorum vectu-€rae, filius Chersiphronos Metagenes transtulit ex scaporum €vectura etiam in epistyliorum deductione. fecit enim rotas €circiter pedum duodenu=m et epistyliorum capita in medias €rotas inclusit; item bucculis ligneis capita religavit; eadem @1 €ratione cnodaces in capitibus armillis inclusit: ita cum €trientes a bubus ducerentur, in armillis inclusi cnodaces €versabant rotas, epistylia vero inclusa uti axes in rotis €eadem ratione, qua scapi, sine mora ad opus pervenerunt. €exemplar autem erit eius, quemadmodum in palaestris €cylindri exaequant ambulationes. neque hoc potuisset €fieri, nisi primum propinquitas esset_non enim plus sunt €ab lapidicinis ad fanum milia passuum octo_nec ullus €est clivus sed perpetuus campus. @@Nostra vero memoria cum colossici Apollinis in fano €basis esset a vetustate diffracta, [et] metuentes, ne caderet €ea statua et frangeretur, locaverunt ex eisdem lapidicinis €basim excidendam. conduxit quidam Paconius. haec autem €basis erat longa pedes duodecim, lata pedes &7viii&, alta €pedes sex. quam Paconius gloria fretus non uti Metagenes €adportavit, sed eadem ratione alio genere constituit ma-chinam facere. rotas enim circiter pedum &7xv& fecit et in €his rotis capita lapidis inclusit, deinde circa lapidem fusos €sextantales ab rota ad rotam ad circinum compegit, ita €uti fusus a fuso non distaret pedem [esse] unum. deinde €circa fusos funem involvit et bubus iunctis funem ducebant. €ita cum explicaretur, volvebat rotas, sed non poterat ad €lineam via recta ducere, sed exibat in unam partem. ita €necesse erat rursus retroducere. sic Paconius ducendo et €reducendo pecuniam contricavit, ut ad solvendum non €esset. @@Pusillum extra progrediar et de his lapidicinis, quem-€admodum sint inventae, exponam. Pixodarus fuerat pastor. €is in his locis versabatur. cum autem cives Ephesiorum €cogitarent fanum Dianae ex marmore facere decernerent- @1 €que, a Paro, Proconnenso, Heraclea, Thaso uti marmor €peteretur, propulsis ovibus Pixodarus in eodem loco pecus €pascebat, ibique duo arietes inter se concurrentes alius €alium praeterierunt et impetu facto unus cornibus per-€cussit saxum, ex quo crusta candidissimo colore fuerat €deiecta. ita Pixodarus dicitur oves in montibus reliquis-€se et crustam cursim Ephesum, cum maxime de ea re €ageretur, detulisse. ita statim honores decreverunt ei et €nomen mutaverunt: pro Pixodaro Euangelus nominaretur. €hodieque quotmensibus magistratus in eum locum pro-€ficiscitur et ei sacrificium facit, et si non fecerit, poena €tenetur.  @@De tractoriis rationibus quae necessaria putavi, breviter €exposui. quorum motus et virtutes duae res diversae et inter €se dissimiles [2efficiunt]2, ubi congruentes uti principia pa-€riunt eos perfectus: una porrecti, quam Graeci $EUQEIAN& voci-€tant, altera rotunditatis, quam Graeci $KUKLWTHN& appellant. €sed vero neque sine rotunditate motus porrecti nec sine €porrecto rotationis versationes onerum possunt facere leva-tiones. id autem ut intellegatur, exponam. inducuntur uti €centra axiculi in orbiculos et in trocleis conlocantur, per €quos orbiculos funis circumactus directis ductionibus et €in sucula conlocatus vectium versationibus onerum facit €egressus in altum. cuius suculae cardines uti centra por-€recti in cheloniis, foraminibusque eius vectes conclusi ca-€pitibus ad circinum circumactis torni ratione versando €faciunt oneris elationes. quemadmodum etiam ferreus vectis €cum est admotus ad onus, quod manuum multitudo non €potest movere, supposita uti centro [2ultro]2 citro porrecta €pressione, quod Graeci $UPOMOXLION& appellant, et lingua @1 €sub onus subdita, caput eius unius hominis viribus pressum id onus extollit. id autem [2eo facilius fit]2, quo brevior €pars prior vectis ab ea pressione, quod est centrum, subit €sub onus, et quo longius ab eo centro distans caput eius €deducitur. per id faciundo motus circinationis cogit pres-€sionibus examinare paucis manibus oneris maximi pondus. €item si sub onus vectis ferrei lingula subiecta fuerit ne-€que eius caput pressione in imum, sed adversus in altitu-€dinem extolletur, lingula fulta in areae solo habebit eam €pro onere, oneris autem ipsius angulum pro pressione. ita €non tam faciliter quam per oppressionem, sed adversus €nihilominus pondus oneris erit excitatum. igitur si plus €lingula vectis supra hypomochlion posita sub onus subierit €et caput eius propius centrum pressiones habuerit, non €poterit onus elevare, nisi, quemadmodum supra scriptum €est, examinatio vectis longitudinis per caput neque [2in €imum]2 ductionibus fuerit facta. @@Id autem ex trutinis, quae staterae dicuntur, licet con-€siderare. cum enim ansa propius caput, unde lancula €pendet, ibi ut centrum est conlocata et aequipondium in €alteram partem scapi, per puncta vagando quo longius €paulatim ad extremum perducitur, paulo et inpari pon-€dere amplissimam pensionem parem perficit per scapi €librationem, et examinato longius ab centro recedens ista €inbecillior aequipondii brevitas maiorem vim ponderis €momento deducens sine vehementia molliter ab imo susum versum egredi cogit [futurum]. quemadmodum etiam navis €onerariae maximae gubernator ansam gubernaculi tenens, @1 €qui $OIAC& a Graecis appellatur, una manu momento per €centrum ratione pressionibus aptis agitans, versat eam €amplissimis et inmanibus mercis et penus ponderibus one-€ratam. eiusque vela cum sunt per altitudinem mediam €mali pendentia, non potest habere navis celerem cursum, €cum autem in summo cacumine antemnae subductae sunt, €tunc vehementiore progreditur impetu, quod non proxime €calcem mali, quod est loco centri, sed in summo longius et ab eo progressa recipiunt in se vela ventum. itaque €uti vectis sub onere subiectus, si per medium premitur, €durior est neque incumbit, cum autem caput eius summum €deducitur, faciliter onus extollit, similiter vela, cum sunt €per medium temperata, minorem habent virtutem, quae €autem in capite mali summo conlocantur discedentia þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š£–‡longius a centro, non acriore sed eodem flatu, pressione €cacuminis vehementius cogunt progredi navem. etiam €remi circa scalmos strophis religati, cum manibus inpel-€luntur et reducuntur, extremis progredientibus a centro €%parmis maris undis spumam inpulsu vehementi protrudunt porrectam navem, secante prora liquoris raritatem. onerum €vero maxima pondera, cum feruntur a phalangariis hexa-€phoris et tetraphoris, examinantur per ipsa media centra €phalangarum, uti diviso oneris solido pondere certa qua-€dam divisionis ratione aequas partes collis singuli ferant €operarii. mediae enim partes phalangarum, quibus lora €tetraphororum invehuntur, clavis sunt finitae, ne labantur €in unam partem. cum enim extra finem centri promo-€ventur, premunt eum locum, ad quem propius accesserunt, €quemadmodum in statera pondus, cum examine progredi-tur ad fines ponderationum. eadem ratione iumenta, cum @1 €iuga eorum subiugiis loris per medium temperantur, aequa-€liter trahunt onera. cum autem inpares sunt eorum vir-€tutes et unum plus valendo premit alterum, loro traiecto €fit una pars iugi longior, quae inbecilliori auxiliatur €iumento. ita in phalangis et iugis cum in medio lora non €sunt conlocata sed in una parte, qua progreditur lorum €ab medio, unam breviorem, alteram efficit partem longio-€rem. ea ratione si per id centrum, quo loci perductum €est lorum, utraque capita circumaguntur, longior pars ampliorem, brevior minorem agit circinationem. quem-€admodum vero minores rotae duriores et difficiliores ha-€bent motus, sic phalangae et iuga, in quibus partibus €habent minora a centro ad capita intervalla, premunt €duriter colla, qua autem longiora habent ab eodem centro €spatia, levant oneribus et trahentes et ferentes. cum haec €ita ad centrum porrectionibus et circinationibus reciperent €motus, tunc vero etiam plostra, raedae, tympana, rotae, €cocleae, scorpiones, ballistae, prela ceteraeque machinae €eisdem rationibus per porrectum centrum et rotationem €circum versantem faciunt ad propositum effectus.  @@Nunc de organis, quae ad hauriendam aquam inventa €sunt, quemadmodum variis generibus comparentur, ex-€ponam. et primum dicam de tympano. id autem non €alte tollit aquam, sed exhaurit expeditissime multitudinem €magnam. ad tornum aut circinum fabricatus [2axis,]2 capi-€tibus lamna ferratis, habens in medio circa se tympanum €ex tabulis inter se coagmentatis, conlocatur in stipitibus €habentibus in se sub capita axis ferreas lamminas. in eius @1 €tympani cavo interponuntur octo tabulae transversae tan-€gentes axem et extremam tympani circumitionem, quae dividunt aequalia in tympano spatia. circa frontem eius €figuntur tabulae, relictis semipedalibus aperturis ad aquam €intra concipiendam. item secundum axem columbaria €fiunt excavata in singulis spatiis ex una parte. id autem €cum est navali ratione picatum, hominibus calcantibus €versatur et hauriendo per aperturas, quae sunt in fronti-€bus tympani, reddit per columbaria secundum axem sup-€posito labro ligneo habente una secum coniunctum cana-€lem. ita hortis ad inrigandum vel salinis ad temperandum praebetur aquae multitudo. cum autem altius extollendum €erit, eadem ratio communicabitur sic. rota fiet circum axem €eadem magnitudine, ut ad altitudinem, quae opus fuerit, €convenire possit. circum extremum latus rotae figentur €modioli quadrati pice et cera solidati. ita cum rota a cal-€cantibus versabitur, modioli pleni ad summum elati rursus €ad imum revertentes infundent in castellum ipsi per se quod extulerint. sin autem magis altis locis erit prae-€bendum, in eiusdem rotae axe involuta duplex ferrea €catena demissaque ad imum libramentum conlocabitur, €habens situlos pendentes aereos congiales. ita versatio €rotae catenam in axem involvendo efferet situlos in sum-€mum, qui [2cum]2 super axem pervehuntur, cogentur in-€verti et infundere in castellum aquae quod extulerint.  @@Fiunt etiam in fluminibus rotae eisdem rationibus, qui-€bus supra scriptum est. circa earum frontes adfiguntur €pinnae, quae, cum percutiuntur ab impetu fluminis, cogunt €progredientes versari rotam, et ita modiolis haurientes et €in summum referentes sine operarum calcatura ipsius @1 €fluminis inpulsu versatae praestant, quod opus est ad €usum. @@Eadem ratione etiam versantur hydraletae, in quibus €eadem sunt omnia, praeterquam quod in uno capite axis €tympanum dentatum est inclusum. id autem ad perpen-€diculum conlocatum in cultrum versatur cum rota pariter. €secundum id tympanum maius [2minus]2 item dentatum €planum est conlocatum, quo continetur * * * ita den-€tes tympani eius, quod est in axe inclusum, inpellendo €dentes tympani plani cogunt fieri molarum circinationem. €in qua machina inpendens infundibulum subministrat molis €frumentum et eadem versatione subigitur farina.  @@Est autem etiam cocleae ratio, quae magnam vim haurit €aquae, sed non tam alte tollit quam rota. eius autem ratio €sic expeditur. tignum sumitur, cuius tigni quanta paratur €pedum longitudo, tanta digitorum expeditur crassitudo. €id ad circinum rotundatur. in capitibus circino dividentur €circumitiones eorum tetrantibus et octantibus in partes €octo, eaeque lineae ita conlocentur, ut plano posito tigno €utriusque capitis ad libellam lineae inter se respondeant, €et quam magna pars sit octava circinationis tigni, tam €magna spatia decidantur in longitudinem. item tigno €plano conlocato lineae ab capite ad alterum caput per-€ducantur ad libellam convenientes. sic et in rotundatione €et in longitudine aequalia spatia fient. ita quo loci de-€scribuntur lineae, quae sunt in longitudinem spectantes, €facient decusationes et in decusationibus finita puncta. his ita emendate descriptis sumitur salignea tenuis aut €de vitice secta regula, quae uncta liquida pice figitur in @1 €primo decusis puncto. deinde traicitur oblique ad inse-€quentis longitudinis et circumitionis decusis, item ex or-€dine progrediens singula puncta praetereundo et circum €involvendo conlocatur in singulis decusationibus, et ita €pervenit et figitur ad eam lineam recedens a primo in €octavum punctum, in qua prima pars est eius fixa. eo €modo quantum progreditur oblique spatium et per octo €puncta, tantundem et longitudine procedit ad octavum €punctum. eadem ratione per omne spatium longitudinis €et rotunditatis singulis decusationibus oblique fixae re-€gulae per octo crassitudinis divisiones involutos faciunt canales et iustam cocleae naturalemque imitationem. ita €per id vestigium aliae super alias figuntur unctae pice €liquida, et exaggerantur ad id, uti longitudinis octava pars €fiat summa crassitudo. supra eas circumdantur et figuntur €tabulae, quae pertegant eam involutionem. tunc eae €tabulae pice saturantur et lamminis ferreis conligantur, €ut ab aquae vi ne dissolvantur. capita tigni ferrea. dextra €autem ac sinistra cocleam tigna conlocantur in capitibus €utraque parte habentia transversaria confixa. in his fora-€mina ferrea sunt inclusa inque ea inducuntur styli, et ita cocleae hominibus calcantibus faciunt versationes. erectio €autem eius ad inclinationem sic erit conlocanda, uti, quem-€admodum Pythagoricum trigonum orthogonium describitur, €sic id habeat responsum, id est uti dividatur longitudo €in partes &7v&, earum trium extollatur caput cocleae; ita erit €ab perpendiculo ad imas naris spatium earum partium &7iiii&. €qua ratione autem oporteat id esse, in extremo libro eius €forma descripta est in ipso tempore. €@@Quae de materia fiunt organa ad hauriendam aquam, €quibus rationibus perficiantur quibusque rebus motus reci- @1 €pientia praestent versationibus infinitas utilitates, ut essent  notiora, quam apertissime potui, perscripta sunt in illo €tempore. insequitur nunc de Ctesibica machina, quae in €altitudinem aquam educit, monstrare. ea fit ex aere. cuius €in radicibus modioli fiunt gemelli paulum distantes, ha-€bentes fistulas furcillae figura similiter cohaerentes, in €medium catinum concurrentes. in quo catino fiunt asses €in superioribus naribus fistularum coagmentatione subtili €conlocati, qui praeobturantes foramina narium non pa-€tiuntur [2redire]2, quod spiritu in catinum est expressum. þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š§’supra catinum paenula ut infundibulum inversum est €attemperata et per fibulam cum catino cuneo traiecto €continetur, ne vis inflationis aquae eam cogat elevari. €insuper fistula, quae tuba dicitur, coagmentata in altitu-€dine fit erecta. modioli autem habent infra nares inferiores €fistularum asses interpositos supra foramina eorum, quae sunt in fundis. ita de supernis in modiolis emboli masculi €torno politi et oleo subacti conclusique regulis et vectibus €cum molientur qui erit aer ibi cum aqua, assibus obtu-€rantibus foramina cogent et trudent inflando pressionibus €per fistularum nares aquam in catinum, e quo recipiens €paenula spiritu exprimit per fistulam in altitudinem, et €ita ex inferiore loco castello conlocato ad saliendum aqua €subministratur. @@Nec tamen haec sola ratio Ctesibii fertur exquisita, €sed etiam plures et variis generibus ab eo liquore pres-€sionibus coactae spiritus efferre ab natura mutuatos €effectus ostenduntur, uti merularum [quae motu] voces @1 €atque acrobatae bibentiaque et eadem moventia [2se]2 sigilla €ceteraque, quae delectationibus oculorum et aurium usu sensus eblandiantur. e quibus quae maxime utilia et ne-€cessaria iudicavi selegi, et in priore volumine de horologiis, €in hoc de expressionibus aquae dicendum putavi. reliqua, €quae non sunt ad necessitatem sed ad deliciarum volup-€tatem, qui cupidiores erunt eius subtilitatis, ex ipsius €Ctesibii commentariis poterunt invenire.  @@De hydraulis autem, quas habeant ratiocinationes, quam €brevissime proximeque attingere potero et scriptura con-€sequi, non praetermittam. de materia compacta basi, ara €in ea ex aere fabricata conlocatur. supra basim eriguntur €regulae dextra ac sinistra scalari forma compactae, qui-€bus includuntur aerei modioli, fundulis ambulatilibus ex €torno subtiliter subactis habentibus fixos in medio ferreos €ancones et verticulis cum vectibus coniunctos, pellibusque €lanatis involutis. item in summa planitia foramina cir-€citer digitorum ternu=m. quibus foraminibus proxime in €verticulis conlocati aerei delphini pendentia habent catenis cymbala ex ore infra foramina modiolorum calata. intra €aram, quo loci aqua sustinetur, inest pnigeus uti infundi-€bulum inversum, quem subter taxilli alti circiter digitorum €ternu=m suppositi librant spatium imum ima inter labra pni-€geos et arae fundum. supra autem cerviculam eius coag-€mentata arcula sustinet caput machinae, qui graece $KANWN €$MOUSIKOS& appellatur. in cuius longitudine canales, si tetra- @1 €chordos est, fiunt quattuor, si hexachordos, sex, si octo-chordos, octo. singulis autem canalibus singula epitonia €sunt inclusa, manubriis ferreis conligata. quae manubria, €cum torquentur, ex arca patefaciunt nares in canales. ex €canalibus autem canon habet ordinata in transverso fora-€mina respondentia naribus, quae sunt in tabula summa, €quae tabula graece $PINAC& dicitur. inter tabulam et ca-€nona regulae sunt interpositae ad eundem modum foratae €et oleo subactae, ut faciliter inpellantur et rursus introrsus €reducantur, quae obturant ea foramina plinthidesque ap-€pellantur. quarum itus et reditus alias obturat alias aperit terebrationes. haec regulae habent ferrea choragia fixa et €iuncta cum pinnis, quarum pinnarum tactus motiones €efficit regularum continenter. supra tabulam foramina-€[2que, per]2 quae ex canalibus habent egressum spiritus, €sunt anuli adglutinati, quibus lingulae omnium includuntur €organorum. e modiolis autem fistulae sunt continentes €coniunctae pnigeos cervicibus pertinentesque ad nares, €quae sunt in arcula. in quibus asses sunt ex torno subacti €et ibi conlocati, [2ubi fistulae modiolis sunt coniunctae,]2 €qui, cum recepit arcula animam, spiritum non patientur obturantes foramina rursus redire. ita cum vectes ex-€tolluntur, ancones deducunt fundos modiolorum ad imum €delphinique, qui sunt in verticulis inclusi, calantes in eos €cymbala, aere implent spatia modiolorum, atque ancones €extollentes fundos intra modiolos vehementi pulsus cre-€britate et obturantes foramina cymbalis superiora, aera, €qui est ibi inclusus, pressionibus coactum in fistulas cogunt, €per quas in pnigea concurrit et per eius cervices in @1 €arcam. motione vero vectium vehementiore spiritus fre-€quens compressus epitoniorum aperturis influit et replet animae canales. itaque cum pinnae manibus tactae pro-€pellunt et reducunt continenter regulas alternis obturando €foramina alternis aperiundo, e musicis artibus multiplici-€bus modulorum varietatibus sonantes excitant voces. €@@Quantum potui niti, ut obscura res per scripturam €dilucide pronuntiaretur, contendi, sed haec non est facilis €ratio neque omnibus expedita ad intellegendum praeter €eos, qui in his generibus habent exercitationem. quodsi €qui parum intellexerit ex scriptis, cum ipsam rem cogno-€scet, profecto inveniet curiose et subtiliter omnia ordinata.  @@Transfertur nunc cogitatio scripturae ad rationem non €inutilem sed summa sollertia a maioribus traditam, qua €in via raeda sedentes vel mari navigantes scire possimus, €quot milia numero itineris fecerimus. hoc autem erit sic. €rotae, quae erunt in raeda, sint latae per medium dia-€metrum pedum quaternu=m [et sextantes], ut, cum finitum €locum habeat in se rota ab eoque incipiat progrediens in €solo viae facere versationem, perveniendo ad eam finitio-€nem, a qua coeperit versari, certum modum spatii habeat peractum pedes &7xii s&. his ita praeparatis tunc in rotae €modiolo ad partem interiorem tympanum stabiliter inclu-€datur habens extra frontem suae rotundationis extantem €denticulum unum. insuper autem ad capsum raedae locu-€lamentum firmiter figatur habens tympanum versatile in €cultro conlocatum et in axiculo conclusum, in cuius tym-€pani fronte denticuli perficiantur aequaliter divisi numero €quadringenti convenientes denticulo tympani inferioris. €praeterea superiori tympano ad latus figatur alter den- @1 ticulus prominens extra dentes. super autem [2tympanum]2 €planum eadem ratione dentatum inclusum in altero locu-€lamento conlocetur, convenientibus dentibus denticulo, qui €in secundi tympani latere fuerit fixus, in eoque tympano €foramina fiant, quantum diurni itineris miliariorum numero €cursus raedae possit exire. minus plusve rem nihil inpedit. €et in his foraminibus omnibus calculi rotundi conlocentur, €inque eius tympani theca, sive id loculamentum est, fiat €foramen unum habens canaliculum, qua calculi, qui in eo €tympano inpositi fuerint, cum ad eum locum venerint, in €raedae capsum et vas aeneum, quod erit suppositum, sin-guli cadere possint. ita cum rota progrediens secum agat €tympanum imum et denticulum eius singulis versationibus €tympani superioris denticulos inpulsu cogat praeterire, €efficiet, [2ut,]2 cum &7cccc& imum versatum fuerit, superius tym-€panum semel circumagatur et denticulus, qui est ad latus €eius fixus, unum denticulum tympani plani producat. cum €ergo &7cccc& versationibus imi tympani semel superius ver-€sabitur, progressus efficiet spatia pedum milia quinque €id est passus mille. ex eo quot calculi deciderint, sonando €singula milia exisse monebunt. numerus vero calculorum €ex imo collectus summa diurni [2itineris]2 miliariorum €numerum indicabit. @@Navigationibus vero similiter paucis rebus commutatis €eadem ratione [2eadem]2 efficiuntur. namque traicitur per la-€tera parietum axis habens extra navem prominentia capita, €in quae includuntur rotae diametro pedum quaternu=m, €extantes habentes circa frontes adfixas pinnas aquam tan-€gentes. item medius axis in media navi [2habet]2 tym- @1 €panum cum uno denticulo extanti extra suam rotunditatem. €ad eum locum conlocatur loculamentum habens inclusum €in se tympanum, peraequatis dentibus &7cccc& convenientibus €denticulo tympani, quod est in axe inclusum, praeterea €ad latus adfixum extantem extra rotunditatem alterum den-tem unum. insuper in altero loculamento cum eo confixo €inclusum tympanum planum ad eundem modum dentatum, €quibus dentibus [2convenit]2 denticulus, qui est ad latus fixus €tympano, quod est in cultro conlocatum, ut eos dentes, €qui sunt plani tympani, singulis versationibus singulos þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š¨‰–†dens inpellendo in orbem planum tympanum verset. in €plano autem tympano foramina fiant, in quibus foramini-€bus conlocabuntur calculi rotundi. in theca eius tympani, €sive loculamentum est, unum foramen excavetur habens €canaliculum, qua calculus liberatus ab obstantia cum ce-ciderit in vas aereum, sonitu significet. ita navis cum €habuerit impetum aut remorum aut ventorum flatu, pinnae, €quae erunt in rotis, tangentes aquam adversam vehementi €retrorsus inpulsu coactae versabunt rotas; eae autem in-€volvendo se agent axem, axis vero tympanum, cuius dens €circumactus singulis versationibus singulos secundi tym-€pani dentes inpellendo modicas efficiet circumitiones. ita €cum &7cccc& ab pinnis rotae fuerint versatae, semel tym-€panum circumactum inpellet dente, qui est ad latus fixus, €plani tympani dentem. igitur circumitio tympani plani €quotienscumque ad foramen perducet calculos, emittet €per canaliculum. ita et sonitu et numero indicabit miliaria €spatia navigationis. €@@Quae pacatis et sine metu temporibus ad utilitatem €et delectationem paranda, quemadmodum debeant fieri, @1  peregi [esse futurum]. nunc vero quae ad praesidia pe-€riculi et necessitatem salutis sunt inventa, id est scorpio-€num et ballistarum rationes, quibus symmetriis comparari €possint, exponam. €@@Omnes proportiones eorum organorum ratiocinandorum €[2sumuntur]2 ex proposita sagittae longitudine, quam id orga-€num mittere debet, eiusque nonae partis fit foraminis in capi-€tulis magnitudo, per quae tenduntur nervi torti, qui bracchia continere debent. ipsu=m tamen eorum foraminum capituli €[2e magnitudine omnis]2 deformatur altitudo et latitudo. €tabulae, quae sunt in summo et in imo capituli, peritretoe €quae vocantur, fiant crassitudine unius foraminis, latitudine €unius et eius dodrantis, in extremis foraminis unius et €eius [2&7s&]2. parastaticae dextra ac sinistra praeter cardines €altae foraminum &7iiii&, crassae foraminum% quinum; car-€dines foraminis dimidia. [2a]2 parastatica ad foramen spa-€tium foraminis &7s&<#23>, a foramine ad medianam parastaticam €item foraminis &7s&<#23>. latitudo parastados mediae unius fora-minis et eius &7k&, crassitudo foraminis unius. intervallum, €ubi sagitta conlocatur in media parastade, foraminis par-€tis quartae. anguli quattuor, qui sunt circa, in lateribus €et frontibus lamnis ferreis aut stylis aereis et clavis con-€figantur. canaliculi, qui graece $SURIGC& dicitur, longitudo €foraminum &7xviiii&. regularum, quas nonnulli bucculas ap-€pellant, quae dextra ac sinistra canalem figuntur, [2longi-€tudo]2 foraminum &7xviiii&, altitudo foraminis unius et crassi-€tudo. et adfiguntur regulae duae, in quas inditur sucula, €habentes longitudinem foraminum trium, latitudinem di- @1 €midium foraminis. crassitudo bucculae, quae adfigitur €(vocitatur scamillum seu, quemadmodum nonnulli, locula-€mentum) securiclatis cardinibus fixa, foraminis &7i&, altitudo €foraminis &7s—. suculae longitudo foraminum #550, crassitudo suculae foraminis &7viiii&. epitoxidos longitudo foraminis &7s—, €crassitudo #152. item chelonii. cheles, sive manucla dicitur, €longitudo foraminum trium, latitudo et crassitudo &7sd. €canalis fundi longitudo foraminum &7xvi&, crassitudo fora-€minis #551, altitudo &7sd. columellae basis in solo foraminum &7viii&, €latitudo in plinthide, in qua statuitur columella, foraminis €&7s™, crassitudo &7fz&, columellae longitudo ad cardinem fora-€minum &7xii&, latitudo foraminis &7sd, crassitudo &7#23. eius €capreoli tres, quorum longitudo foraminum &7viiii&, latitudo €dimidium foraminis, crassitudo &7z&. cardines longitudinis €foraminis; columellae capitis longitudo &7isk&; antefixi lati-tudo foraminis #154&7s, crassitudo &7i&. posterior minor columna, €quae graece dicitur $ANTIBASIS&, foraminum &7viii&, latitudo €foraminis &7si&, crassitudinis &7fz&. subiectio foraminum &7xii&, €latitudinis et crassitudinis eiusdem, cuius minor columna €illa. supra minorem columnam chelonium, sive pulvinus €dicitur, foraminum &7iis&, altitudinis &7iis&, latitudinis &7si› €cherolabae sucularum foraminum &7ii s—, crassitudo fora-€minis &7si&%24&7i&, latitudo &7is&. transversariis cum cardinibus longi-€tudo foraminum #551, latitudo &7is& et crassitudo. bracchii lon-€gitudo [&7is&] foraminum &7vii&, crassitudo ab radice foraminis €&7fz&, in summo foraminis &7z&; curvaturae foraminis &7viii&. haec his proportionibus aut adiectionibus aut detractioni-€bus comparantur. nam si capitula altiora, quam erit lati-€tudo, facta fuerint, quae anatona dicuntur, de bracchiis @1 €demetur, ut, quo mollior est tonus propter altitudinem €capituli, bracchii brevitas faciat plagam vehementiorem. €[2si]2 minus altum capitulum fuerit, quod catatonum dici-€tur, propter vehementiam bracchia paulo longiora con-€stituentur, uti facile ducantur. namque quemadmodum €vectis, cum est longitudine pedum quinque, quod onus €&7iiii& hominibus extollit, id, qui est &7x&, duobus elevat, eodem €modo bracchia, quo longiora sunt, mollius, quo breviora, €durius ducuntur.  @@Catapultarum rationes, e quibus membris ex portio-€nibus componantur, dixi. ballistarum autem rationes va-€riae sunt et differentes unius effectus causa comparatae. €aliae enim vectibus suculis, nonnullae polyspastis, aliae €ergatis, quaedam etiam tympanorum torquentur rationibus. €sed tamen nulla ballista perficitur nisi ad propositam €magnitudinem ponderis saxi, quod id organum mittere €debet. igitur de ratione earum non est omnibus expeditum, €nisi qui geometricis rationibus numeros et multiplicationes habent notas. nam quae fiunt in capitibus foramina, per €quorum spatia contenduntur capillo maxime muliebri vel €nervo funes, magnitudine ponderis lapidis, quem debet €ea ballista mittere, ex ratione gravitatis proportiones €sumuntur, quemadmodum catapultis de longitudinibus €sagittarum. itaque ut etiam qui geometricen non noverunt, €habeant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus €detineantur, quae ipse faciundo certa cognovi quaeque ex €parte accepi a praeceptoribus, finita exponam, et quibus €[2ponde]2ribus Graecorum pensiones ad modulos habeant ra-€tionem, ad eam ut etiam nostris ponderibus respondeant, tra-dam explicata. nam quae ballista duo pondo saxum mittere @1 €debet, foramen erit in eius capitulo digitorum &7v&; si pondo €&7iiii&, digitorum sex et * * * digitorum &7vii&; decem pondo €digitorum &7viii&; viginti pondo digitorum &7x&; &7xl& pondo €digitorum &7xii sk&; &7lx& pondo digitorum &7xiii& et digiti octava €parte; &7lxxx& pondo digitorum &7xv&; &7cxx& pondo &7i& pedis et €sesquidigiti; &7c& et &7lx& pedis &7i &7c& et &7lxxx& pedis et digitorum €&7v&; &7cc& pondo pedis et digitorum &7vi&; &7cc& et &7x&[2&7l& pondo]2 pedis &7i& et digitorum &7vii&; &7ccclx& * * * pedis &7i s&. cum €ergo foraminis magnitudo fuerit instituta, describatur €scutula, quae graece $PERITRHTOS& appellatur, cuius longi-€tudo foraminum %vel, latitudo duo et sextae partis. divi-€datur medium lineae descriptae et, cum divisum erit, €contrahantur extremae partes eius formae, ut obliquam €deformationem habeat longitudinis sexta parte, latitudinis, €ubi est versura, quarta parte. in qua parte autem est €curvatura, in quibus procurrunt cacumina angulorum, eo €foramina convertantur, et contractura latitudinis redeat €introrsus sexta parte, foramen autem oblongius sit tanto, €quantam epizygis habet crassitudinem. cum deformatum €fuerit, circum levigatur, extremam ut habeat curvaturam molliter circumactam. crassitudo eius foraminis &7 con-€stituatur. modioli foraminum duo, latitudo &7is, crassitudo €praeterquam quod in foramine inditur foraminis &7sy&, ad €extremum autem latitudo foraminis &7#151. parastatarum lon-€gitudo foraminis &7vsf&; curvatura foraminis pars dimidia; €crassitudo foraminis &7 et partis &7lx&. adicitur autem ad €mediam latitudinem, quantum est prope foramen factum €in descriptione, latitudine et crassitudine foraminis &7v&, @1 altitudo parte &7iiii&. regulae, quae est in mensa, longitudo €foraminum &7viii&; latitudo et crassitudo dimidium foraminis. þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š¨‹–ƒcardines &7z&, crassitudo foraminis &7. curvatura regulae €#156#2 &7k&. exterioris regulae latitudo et crassitudo tantundem; €longitudo, quam dederit ipsa versura deformationis et €parastaticae latitudo ad suam curvaturam &7k&. superiores €autem regulae aequales erunt inferioribus &7k&. mensae trans-versarii foraminis &7 k&. climacidos scapi longitudo fora-€minum &7xiii&, crassitudo &7 k&, intervallu=m mediu=m latitudo €foraminis et parte quarta, crassitudo pars &7viii k&. clima-€cidos superioris pars quae est proxima bracchiis, quae €coniuncta est mensae, tota longitudine dividatur in partes €&7v&. ex his dentur duae partes ei membro, quod Graeci €$XHLHN& vocant, latitudo &7y&, crassitudo #23, longitudo fora-€minum &7iii& et semis &7k&; extantia cheles foraminis &7s&; %plenti-€gomatos foraminis &7 et sicilicus. quod autem est ad axona, €quod appellatur frons transversarius, foraminum trium. interiorum regularum latitudo foraminis <$*G&>, crassitudo €$*C& &7k&. chelonii replum, quod est operimentum, securiculae €includitur &7k&. scaporum climacidos latitudo #119#2, crassi-€tudo foraminis &7xii k&. crassitudo quadrati, quod est ad €climacida, foraminis &7fc&, in extremis &7k&, rotundi autem €axis diametros aequaliter erit cheles, ad claviculas autem minus parte sexta decuma &7k&. anteridon longitudo forami-€num %eius, latitudo in imo foraminis <$*G&>, in summo crassi-€tudo &7y k&. basis, quae appellatur $ESXARA&, longitudo fora-€minum #550#550, antibasis foraminum &7iiii&, utriusque crassitudo €et latitudo foraminis #157. compingitur autem dimidia altitu-€dinis &7k&. columna, latitudo et crassitudo &7i s&. altitudo autem €non habet foraminis proportionem, sed erit quod opus €erit ad usum. bracchii longitudo foraminum &7vi&, crassitudo €in radice foraminis, in extremis &7f&. @1 €@@De ballistis et catapultis symmetrias, quas maxime ex-€peditas putavi, exposui. quemadmodum autem contentio-€nibus eae temperentur e nervo capilloque tortis ruden-€tibus, quantum comprehendere scriptis potuero, non prae- termittam. sumuntur tigna amplissima longitudine; supra €figuntur chelonia, in quibus includuntur suculae. per media €autem spatia tignorum insecantur [2et]2 exciduntur formae, €in quibus excisionibus includuntur capitula catapultarum, €cuneisque distinentur, ne in contentionibus moveantur. €tum vero modioli aerei in ea capitula includuntur et in €eos cuneoli ferrei, quas $EPIZUGIDAS& Graeci vocant, conlo-cantur. deinde ansae rudentum induntur per foramina €capitulorum, in alteram partem traiciuntur, deinde in su-€culas coiciuntur [2et]2 involvuntur, uti vectibus per eas €ext[2enti]2 rudentes, cum manibus sunt tacti, aequalem €utrique sonitus habeant responsum. tunc autem cuneis €ad foramina concluduntur, ut non possint se remittere. €ita traiecti in alteram partem eadem ratione vectibus per €suculas extenduntur, donec aequaliter sonent. ita cune-€orum conclusionibus ad sonitum musicis auditionibus cata-€pultae temperantur. €@@De his rebus quae potui dixi. restat mihi de oppugna-€toriis rebus, quemadmodum machinationibus et duces  victores et civitates defensae esse possint. primum ad €oppugnationes aries sic inventus memoratur esse. Car-€thaginienses ad Gadis oppugnandas castra posuerunt. cum €autem castellum ante cepissent, id demoliri sunt conati. €posteaquam non habuerunt ad demolitionem ferramenta, €sumpserunt tignum idque manibus sustinentes capiteque @1 €eius summum murum continenter pulsantes summos lapi-€dum ordines deiciebant, et ita gradatim ex ordine totam communitionem dissipaverunt. postea quidam faber Tyrius €nomine Pephrasmenos hac ratione et inventione inductus €malo statuto ex eo alterum transversum uti trutinam €suspendit et reducendo et inpellendo vementibus plagis €deiecit Gaditanorum murum. Geras autem Chalcedonius €de materia primum basim subiectis rotis fecit supraque €compegit arrectariis et iugis varas et in his suspendit €arietem coriisque bubulis texit, uti tutiores essent, qui €in ea machinatione ad pulsandum murum essent conlo-€cati. is autem, quod tardos conatus habuerat, testudinem arietariam appellare coepit. his tunc primis gradibus €positis ad id genus machinationis, postea cum Philippus, €Amyntae filius, Byzantios oppugnaret, Polyidos Thettalos €pluribus generibus et facilioribus explicavit, a quo re-€ceperunt doctrinam Diades et Charias, qui cum Alexandro €militaverunt. €@@Itaque Diades scriptis suis ostendit se invenisse turres €ambulatorias, quas etiam dissolutas in exercitu circum-€ferre solebat, praeterea terebram et ascendentem machinam, €qua ad murum plano pede transitus esse posset, etiam corvum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. non €minus utebatur ariete subrotato, cuius rationes scriptas €reliquit. turrem autem minimam ait oportere fieri ne €minus altam cubitorum &7lx&, latitudinem &7xvii&, contracturam €autem summam imae partis quintam, arrectaria turris in €imo dodrantalia, in summo semipedalia. fieri autem ait @1 €oportere eam turrem tabulatorum decem, singulis partibus in ea fenestratis. maiorem vero turrem altam cubitorum €&7cxx&, latam cubitorum &7xxiii& [2&7s&]2, contracturam item quinta €parte, arrectaria pedalia in imo, in summo sedigitalia. €hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum &7xx&, cum €haberent singula tabulata circumitionem cubitorum ternu=m. €tegebat autem coriis crudis, ut ab omni plaga essent tutae. testudinis arietariae comparatio eadem ratione €perficiebatur. habuerat autem intervallum cubitorum &7xxx&, €altitudinem praeter fastigium &7xiii s&, fastigii autem altitudo €ab strato ad summum cubita &7xvi&. exibat autem in altum €et supra medium tectum fastigium non minus cubita duo, €et supra extollebatur turricula &7iii& tabulatorum, inque €tabulato summo statuebantur scorpiones et catapultae, in-€ferioribus congerebatur aquae magna multitudo ad ex-€tinguendum, si qua vis ignis inmitteretur. constituebatur €autem in ea arietaria machina, quae graece dicitur $KRIO-€$DOKIS&, in qua conlocabatur torus perfectus in torno, in €quo insuper constitutus aries rudentium ductionibus et €reductionibus efficiebat magnos operis effectus. tegebatur autem is coriis crudis quemadmodum turris. de terebra €has explicuit scriptis rationes. ipsam machinam uti testu-€dinem in medio habentem conlocatum in orthostatis cana-€lem, quemadmodum in catapultis aut ballistis fieri solet, €longitudine cubitorum &7l&, altitudine cubiti, in quo con-€stituebatur transversa sucula. in capite autem dextra ac €sinistra trocleae duae, per quas movebatur quod inerat @1 €in eo canali capite ferrato tignum. sub eo autem in ipso €canali inclusi tori crebriter celeriores et vehementiores ef-€ficiebant eius motus. supra autem tignum, quod inibi erat, €arcus tegebantur ad canalem crebriter, uti sustinerent corium crudum, quo ea machina erat involuta. de corace nihil €putavi scribendum, quod animadverterest eam machinam €nullam habere virtutem. de accessu, quae $EPIBAQRA& graece €dicitur, et de marinis machinationibus, %quae per navium €aditus habere posse scripsit, tantum pollicitum esse vehe-€menter animadverti neque rationes eorum eum explicavisse. €@@Quae sunt ab Diade de machinis scripta, quibus sint €comparationibus, exposui. nunc quemadmodum a praecep-€toribus accepi et utilia mihi videntur, exponam.  @@Testudo, quae ad congestionem fossarum paratur (eaque €etiam accessus ad murum potest habere), sic erit facienda. €basis compingatur, quae graece $ESXARA& dicitur, quadrata €habens quoqueversus latera singula pedum &7xxi& et trans-€versaria &7iiii&. haec autem contineantur ab alteris duobus €crassis &7fs&, latis &7s&; distent autem transversaria inter se €circiter pedes &7iii s&. supponanturque in singulis intervallis €eorum arbusculae, quae graece $AMACOPODES& dicuntur, in €quibus versantur rotarum axes conclusi lamnis ferreis. €eaeque arbusculae ita sint temperatae, ut habeant car-€dines et foramina, quo vectes traiecti versationes earum €expediant, uti ante et post et ad dextrum seu sinistrum €latus, sive oblique ad angulos opus fuerit, ad id per arbusculas versatis progredi possint. conlocentur autem þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š¨Ž’‚insuper basim tigna duo in utramque partem proiecta €pedes senos, quorum circa proiecturas figantur altera pro- @1 €iecta duo tigna ante frontes pedes &7xii&, crassa et lata uti €in basi sunt scripta. insuper hanc compactionem erigantur €postes compactiles praeter cardines pedum &7viiii&, crassitu-€dine quoquoversus palmopedales, intervalla habentes inter €se sesquipedis. ea concludantur superne intercardinatis €trabibus. supra trabes conlocentur capreoli cardinibus €alius in alium conclusi, in altitudine excitati pedes &7xii&. €supra capreolos conlocetur quadratum tignum, quo capreoli coniungantur. ipsi autem laterariis circa fixis continean-€tur teganturque tabulis maxime palmeis, si non, ex cetera €materia, quae maxime habere potest virtutem, praeter pi-€num aut alnum; haec enim sunt fragilia et faciliter re-€cipiunt ignem. circum tabulata conlocentur crates ex €tenuibus virgis creberrime textae maximeque recentibus. €percrudis coriis duplicibus consutis, fartis alga aut paleis €in aceto maceratis, circa tegatur machina tota. ita ab his €reicientur plagae ballistarum et impetus incendiorum.  @@Est autem et aliud genus testudinis, quod reliqua omnia €habet, quemadmodum quae supra scripta sunt, praeter €capreolos, sed habet circa pluteum et pinnas ex tabulis €et superne subgrundas proclinatas, supraque tabulis et €coriis firmiter fixis continentur. insuper vero argilla cum €capillo subacta ad eam crassitudinem inducatur, ut ignis €omnino non possit ei machinae nocere. possunt autem, si €opus fuerit, eae machinae ex &7viii& rotis esse, si ad loci €naturam ita opus fuerit temperare. quae autem testudines €ad fodiendum comparantur ($ORUKTIDES& graece dicuntur), €cetera omnia habent, uti supra scriptum est, frontes vero €earum fiunt quemadmodum anguli trigoniorum, uti a muro €tela cum in eas mittantur, non planis frontibus excipiant @1 €plagas sed ab lateribus labentes, sine periculoque fodientes, €qui intus sunt, tueantur. @@Non mihi etiam videtur esse alienum de testudine, €quam Hegetor Byzantius fecit, quibus rationibus sit facta, €exponere. fuerat enim eius baseos longitudo pedum &7lxiii&, €latitudo &7xlii&. arrectaria, quae supra compactionem erant €quattuor conlocata, ex binis tignis fuerant compacta, in €altitudinibus singula pedum &7xxxvi&, crassitudine palmope-€dali, latitudine sesquipedali. basis eius habuerat rotas €&7viii&, quibus agebatur. fuerat autem earum altitudo pedum €&7vi sd, crassitudo pedum &7iii&, ita fabricata triplici materia: €alternis se contra subscudibus inter se coagmentatae lamnisque ferreis ex frigido ductis alligatae, eae in ar-€busculis, sive amaxopodes dicuntur, habuerant versationes. €ita supra transtrorum planitiem, quae supra basim fuerat, €postes erant erecti pedes &7xviiiž, latitudine &7sd, crassitu-€dine &7fz&, distantes inter se &7isd. supra eos trabes circum-€clusae continebant totam compactionem latae pede &7iŸ, €crassae &7sd. supra eam capreoli extollebantur altitudine €pedum &7xii&; supra capreolos tignum conlocatum coniungebat €capreolorum compactiones. item fixa habuerant lateraria €in transverso, quibus insuper contabulatio circumdata con-tegebat inferiora. habuerat autem mediam contabulationem €supra trabiculas, ubi scorpiones et catapultae conloca-€bantur. erigebantur et arrectaria duo compacta pedum €&7xxxxv&, crassitudine sesquipedali, latitudine $*R*I*I&, coniuncta €capitibus transversario cardinato tigno et altero mediano @1 €inter duos scapos cardinato et lamnis ferreis religato. €quo insuper conlocata erat alternis materies inter scapos €et transversarium traiecta e cheloniis et anconibus firmiter €inclusa. in ea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo, e quibus funes alligati retinebant arietem. supra caput €eorum, qui continebant arietem, conlocatum erat pluteum €turriculae similitudine ornatum, uti sine periculo duo €milites tuto stantes prospicere possent et renuntiare, quas €res adversarii conarentur. aries autem eius habuerat lon-€gitudinem pedum &7clxxx&, latitudine in imo palmopedali, €crassitudine [2bi]2pedali, contracto capite in latitudine %pes, crassitudine &7s . is autem aries habuerat de ferro duro €rostrum, ita uti naves longae solent habere, et ex ipso €rostro lamminae ferreae &7iiii& circiter pedum &7xv& fixae fuerant €in materia. a capite autem ad imam calcem tigni con-€tenti fuerunt funes &7iii& crassitudine digitorum &7viii&, ita reli-€gati, quemadmodum naves a puppi ad proram continentur, €eique funes praecinctura e transversis erant religati ha-€bentes inter se palmipedalia spatia. insuper coriis crudis €totus aries erat involutus. ex quibus autem funibus pende-€bat, eorum capita fuerunt ex ferro factae quadruplices catenae, et ipsae coriis crudis erant involutae. item habuerat €proiectura eius ex tabulis arcam compactam et confixam, €in qua * * * rudentibus maioribus extentis, per quarum €asperitates non labentibus pedibus faciliter ad murum per-€veniebatur. atque ea machina sex modis movebatur: pro-€gressu, [2regressu,]2 item latere dextra et sinistra, porrec-€tiones non minus in altitudinem extollebantur et in imum @1 €inclinatione demittebantur. erigebatur autem machina in €altitudinem ad disiciendum murum circiter pedes &7c&, item €a latere dextra ac sinistra procurrendo praestringebat €non minus pedes &7c&. gubernabant eam homines &7c& haben-€tem pondus talentu=m quattuor milium, quod fit &7ccccl €pondo.  @@De scorpionibus et catapultis et ballistis etiamque testu-€dinibus et turribus, quae maxime mihi videbantur idonea €et a quibus essent inventa et quemadmodum fieri de-€berent, explicui. scalarum autem et carchesiorum et eorum, €quorum rationes sunt inbecilliores, non necesse habui €scribere. haec etiam milites per se solent facere. neque €ea ipsa omnibus locis neque eisdem rationibus possunt €utilia esse, quod differentes sunt munitiones munitionibus €nationumque fortitudines. namque alia ratione ad audaces €et temerarios, alia ad diligentes, aliter ad timidos machi-nationes debent comparari. itaque his praescriptionibus €si qui attendere voluerit [2et]2 ex varietate eorum eligendo €in unam comparationem conferre, non indigebit auxiliis, €sed quascumque res ex rationibus aut locis opus fuerit, €sine dubitatione poterit explicare. de repugnatoriis vero €non est scriptis explicandum. non enim ad nostra scripta €hostes comparant res oppugnatorias, sed machinationes €eorum ex tempore sollerti consiliorum celeritate sine ma-€chinis saepius evertuntur. quod etiam Rhodiensibus memo-ratur usu venisse. Diognetus enim fuerat Rhodius archi-€tectus, et ei de publico quotannis certa merces pro artis €dignitate tribuebatur ad honorem. eo tempore quidam €architectus ab Arado nomine Callias Rhodum cum venisset, €acroasin fecit exemplarque protulit muri et supra id ma- @1 €chinam in carchesio versatili constituit, quae helepolim €ad moenia accedentem corripuit et transtulit intra murum. €hoc exemplar Rhodii cum vidissent, admirati ademerunt €Diogneto, quod fuerat quotannis constitutum, et eum honorem ad Calliam transtulerunt. interea rex Deme-€trius, qui propter animi pertinaciam Poliorcetes est appel-€latus, contra Rhodum bellum comparando Epimachum €Atheniensem nobilem architectum secum adduxit. is autem €comparavit helepolim sumptibus inmanibus industria labo-€reque summo, cuius altitudo fuerat pedum &7cxxxv&, latitudo €pedum &7lx&. ita eam ciliciis et coriis crudis confirmavit, ut €posset pati plagam lapidis ballista inmissi pondo &7ccclx&; €ipsa autem machina fuerat milia pondo &7ccclx&. cum autem €Callias rogaretur ab Rhodiis, contra eam helepolim ma-€chinam pararet, ut illam, uti pollicitus erat, transferret intra murum, negavit posse. non enim omnia eisdem €rationibus agi possunt, sed sunt alia, quae exemplaribus €non magnis similiter magna facta habent effectus; alia €autem exemplaria non possunt habere, sed per se consti-€tuuntur; nonnulla vero sunt, quae in exemplaribus viden-€tur veri similia, cum autem crescere coeperunt, dilabantur. €ut etiam possumus sic animum advertere. terebratur €terebra foramen semidigitale, digitale, sesquidigitale. si þ°µ¶ÿï°°±ÿï‚ÁòãèÿïƒÖéôòÿ¸Š¨•ˆ‰eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet ex-€plicationem, semipedale autem [2aut]2 maius ne cogitandum quidem videtur omnino. sic item in nonnullis exemplaribus @1 €videntur, quae admodum in minimis fieri videntur, absque €eodem modo in maioribus. ideo eodem modo Rhodii ea €de ratione decepti iniuriam cum contumelia Diogneto €fecerunt. itaque posteaquam viderunt hostem pertinaciter €infestum, machinationem ad capiendam urbem comparatam, €periculum servitutis, vastitatem civitatis expectandam, pro-cubuerunt Diogneto rogantes, ut auxiliaretur patriae. is €primo negavit se facturum. posteaquam ingenuae virgines €et ephebi cum sacerdotibus venerunt ad deprecandum, €tunc est pollicitus his legibus, uti, si eam machinam ce-€pisset, sua esset. his ita constitutis, qua machina accessura €erat, ea regione murum pertudit et iussit omnes publice €et privatim quod quisque habuisset aquae, stercoris, luti €per eam fenestram per canales progredientes effundere €ante murum. cum ibi magna vis aquae, luti, stercoris €nocte profusa fuisset, postero die helepolis accedens, ante-€quam adpropinquaret ad murum, in umido voragine facta €consedit nec progredi nec egredi postea potuit. itaque €Demetrius, cum vidisset sapientia Diogneti se deceptum esse, cum classe sua discessit. tunc Rhodii Diogneti sol-€lertia liberati bello publice gratias egerunt honoribusque €omnibus eum et ornamentis exornaverunt. Diognetus eam €helepolim reduxit in urbem et in publico conlocavit et €inscripsit 'Diognetus e manubiis id populo dedit munus'. €ita in repugnatoriis rebus non tantum machinae, sed etiam €maxime consilia sunt comparanda. @@Non minus Chio cum supra naves sambucarum machi-€nas hostes comparavissent, noctu Chii terram, harenam, @1 €lapides progesserunt in mare ante murum. ita illi postero €die cum accedere voluissent, naves supra aggerationem, €quae fuerat sub aqua, sederunt nec ad murum accedere €nec retrorsus se recipere potuerunt, sed ibi malleolis con-€fixae incendio sunt conflagratae. Apollonia quoque cum €circumsederetur et specus hostes fodiendo cogitarent sine €suspicione intra moenia penetrare, id autem a speculato-€ribus esset Apolloniatibus renuntiatum, perturbati nuntio €propter timorem consiliis indigentes animis deficiebant, €quod neque tempus neque certum locum scire poterant, quo emersum facturi fuissent hostes. tum vero Trypho €Alexandrinus ibi fuerat architectus. [2is]2 intra murum plu-€res specus designavit et fodiendo terram progrediebatur €extra murum dumtaxat extra sagittae missionem et in €omnibus vasa aenea suspendit. ex his in una fossura, quae €contra hostium specus fuerat, vasa pendentia ad plagas €ferramentorum sonare coeperunt. ita ex eo intellectum €est, qua regione adversarii specus agentes intra penetrare €cogitabant. sic lineatione cognita temperavit aenea aquae €ferventis et picis de superne contra capita hostium et €stercoris humani et harenae coctae candentis. dein noctu €pertudit crebra foramina et per ea repente perfundendo qui in eo opere fuerunt hostes omnes necavit. item €Massilia cum oppugnaretur et numero supra &7xxx& specus €tum agerent, Massilitani suspicati totam quae fuerat ante €murum fossam altiore fossura depresserunt. ita specus €omnes exitus in fossam habuerunt. quibus autem locis €fossa non potuerat fieri, intra murum barathrum amplissima @1 €longitudine et amplitudine uti piscinam fecerunt contra €eum locum, qua specus agebantur, eamque e puteis et e €portu impleverunt. itaque cum specus esset repente nari-€bus apertis, vehemens aquae vis inmissa supplantavit ful-€turas, quique intra fuerunt, et ab aquae multitudine et ab ruina specus omnes sunt oppressi. etiam cum agger ad €murum contra eos compararetur et arboribus excisis eoque €conlocatis locus operibus exaggeraretur, ballistis vectes €ferreos candentes in id mittendo totam munitionem coege-€runt conflagrare. testudo autem arietaria cum ad murum €pulsandum accessisset, permiserunt laqueum et eo ariete €constricto, per tympanum ergata circumagentes suspenso €capite eius non sunt passi tangi murum. denique totam €machinam malleolis candentibus et ballistarum plagis dissi-€paverunt. ita eae [victoriae civitatum] [2civitates]2 non €machinis, sed contra machinarum rationem architectorum €sollertia sunt liberatae. €@@Quas potui de machinis expedire rationes pacis belli-€que temporibus et utilissimas putavi, in hoc volumine €perfeci. in prioribus vero novem de singulis generibus et €partibus comparavi, uti totum corpus omnia architecturae €membra in decem voluminibus haberet explicata. @1 ðþ