ļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’Æō’@@@@{1INSTITVTIONVM €@@@@COMMENTARII QVATTVOR}1 ”Ÿō’@@@@{1COMMENTARIVS PRIMVS}1 ‘ō’@@[I. De iure ciuili et nat[2urali]2.] @8 [2Omnes populi, qui €legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim €communi omnium hominum iure utuntur: nam quod quis]2-€que populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium €est uocaturque ius ciuile, quasi ius proprium ciuitatis; €quod uero naturalis ratio inter omnes homines con-€stituit, id apud omnes populos peraeque custoditur €uocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes €utuntur. populus itaque Romanus partim suo proprio, €partim communi omnium hominum iure utitur. quae €singula qualia sint, suis locis proponemus. @@Constant autem iura populi Romani ex legibus, €plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus princi- @1 €pum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis €prudentium. @8 Lex est, quod populus iubet atque €constituit. plebiscitum est, quod plebs iubet atque €constituit. plebs autem a populo eo distat, quod po-€puli appellatione uniuersi ciues significantur, connume-€ratis et patriciis; plebis autem appellatione sine pa-€triciis ceteri ciues significantur; unde olim patricii €dicebant plebiscitis se non teneri, quae sine auctoritate €eorum facta essent; sed postea lex Hortensia lata €est, qua cautum est, ut plebiscita uniuersum populum €tenerent: itaque eo modo legibus exaequata sunt. Senatus consultum est, quod senatus iubet atque €constituit; idque legis uicem optinet, quamuis [2de ea re]2 €fuerit quaesitum. @8 Constitutio principis est, quod €imperator decreto uel edicto uel epistula constituit. €nec umquam dubitatum est, quin id legis uicem opti-€neat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat. Ius autem edicendi habent magistratus populi Ro-€mani. sed amplissimum ius est in edictis duorum €praetorum, urbani et peregrini, quorum in prouinciis @1 €iurisdictionem praesides earum habent; item in edictis €aedilium curulium, quorum iurisdictionem in prouinciis €populi Romani quaestores habent; nam in prouincias €Caesaris omnino quaestores non mittuntur, et ob id €hoc edictum in his prouinciis non proponitur. @8 Re-€sponsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, €quibus permissum est iura condere. quorum omnium €si in unum sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, €legis uicem optinet; si uero dissentiunt, iudici licet €quam uelit sententiam sequi; idque rescripto diui €Hadriani significatur. ō’@@[II. De iuris diuisione.] @8 Omne autem ius, quo €utimur, uel ad personas pertinet uel ad res uel ad €actiones. sed prius uideamus de personis. ō’@@[III. De condicione hominum.] @8 Et quidem summa €diuisio de iure personarum haec est, quod omnes ho-€mines aut liberi sunt aut serui. @8 Rursus liberorum €hominum alii ingenui sunt, alii libertini. @8 Ingenui €sunt, qui liberi nati sunt; libertini, qui ex iusta ser-€uitute manumissi sunt. @8 Rursus libertinorum [2tria €sunt genera: nam aut ciues Romani aut Latini aut @1 €dediticiorum]2 numero sunt. de quibus singulis dispi-€ciamus; ac prius [2de]2 dediticiis. ō’@@[IIII. De dediticiis uel lege Aelia Sentia.] @8 Lege €itaque Aelia Sentia cauetur, ut, qui serui a dominis €poenae nomine uincti sunt, quibusue stigmata inscripta €sunt, deue quibus ob noxam quaestio tormentis habita €sit et in ea noxa fuisse conuicti sunt, quiue ut ferro €aut cum bestiis depugnarent traditi sint, inue ludum €custodiamue coniecti fuerint, et postea uel ab eodem €domino uel ab alio manumissi, eiusdem condicionis €liberi fiant, cuius condicionis sunt peregrini dediticii. ō’[V. De peregrinis dediticiis.] @8 Vocantur autem pere-€grini dediticii hi, qui quondam aduersus populum €Romanum armis susceptis pugnauerunt, deinde uicti €se dediderunt. @8 Huius ergo turpitudinis seruos quo-€cumque modo et cuiuscumque aetatis manumissos, etsi €pleno iure dominorum fuerint, numquam aut ciues €Romanos aut Latinos fieri dicemus, sed omni modo €dediticiorum numero constitui intellegemus. @@Si uero in nulla tali turpitudine sit seruus, €manumissum modo ciuem Romanum modo Latinum €fieri dicemus. @8 Nam in cuius personam tria haec €concurrunt, ut maior sit annorum triginta et ex iure @1 €Quiritium domini et iusta ac legitima manumissione €liberetur, id est uindicta aut censu aut testamento, is €ciuis Romanus fit; sin uero aliquid eorum deerit, La-€tinus erit. ō’@@[VI. De manumissione uel causae probatione.] @8 Quod €autem de aetate serui requiritur, lege Aelia Sentia in-€troductum est. nam ea lex minores &7xxx& annorum €seruos non aliter uoluit manumissos ciues Romanos €fieri, quam si uindicta, apud consilium iusta causa €manumissionis adprobata, liberati fuerint. @8 Iusta €autem causa manumissionis est, ueluti si quis filium €filiamue aut fratrem sororemue naturalem aut alum-€num aut paedagogum aut seruum procuratoris habendi €gratia aut ancillam matrimonii causa apud consilium €manumittat. ō’@@[VII. De consilio adhibendo.] @8 Consilium autem €adhibetur in urbe Roma quidem quinque senatorum €et quinque equitum Romanorum puberum, in pro-€uinciis autem uiginti recuperatorum ciuium Romano-€rum. idque fit ultimo die conuentus; sed Romae certis €diebus apud consilium manumittuntur. maiores uero €triginta annorum serui semper manumitti solent, adeo €ut uel in transitu manumittantur, ueluti cum praetor €aut pro consule in balneum uel in theatrum eat. @1 Praeterea minor triginta annorum seruus manu-€missus potest ciuis Romanus fieri, si ab eo domino, €qui soluendo non erat, testamento eum liberum et €heredem relictum . . . . €* * * €* * * @8 homines Latini Iuniani appellan-€tur; Latini ideo, quia adsimulati sunt Latinis colonia-€riis; Iuniani ideo, quia per legem Iuniam libertatem €acceperunt, cum olim serui uiderentur esse. @8 Non €tamen illis permittit lex Iunia uel ipsis testamentum €facere uel ex testamento alieno capere uel tutores testa-€mento dari. @8 Quod autem diximus ex testamento €eos capere non posse, ita intellegemus, ne quid inde €directo hereditatis legatorumue nomine eos posse capere €dicamus; alioquin per fideicommissum capere possunt. @@Hi uero, qui dediticiorum numero sunt, nullo €modo ex testamento capere possunt, non magis quam €quilibet peregrinus; qui[2n]2 nec ipsi testamentum facere €possunt secundum id quod magis placuit. @8 Pessima @1 €itaque libertas eorum est, qui dediticiorum numero €sunt; nec ulla lege aut senatus consulto aut constitu-€tione principali aditus illis ad ciuitatem Romanam €datur. @8 Quin etiam in urbe Roma uel intra cen-€tesimum urbis Romae miliarium morari prohibentur; €et si qui contra ea fecerint, ipsi bonaque eorum publice €uenire iubentur ea condicione, ut ne in urbe Roma €uel intra centesimum urbis Romae miliarium seruiant €neue umquam manumittantur; et si manumissi fuerint, €serui populi Romani esse iubentur. et haec ita lege €Aelia Sentia conprehensa sunt. ō’@@[[2Quibus modis]2 Latini ad ciuitatem Romanam perueniant.] Latini uero multis modis ad ciuitatem Romanam €perueniunt. @8 Statim enim ex lege Aelia Sentia €minores triginta annorum manumissi et Latini facti si €uxores duxerint uel ciues Romanas uel Latinas colo-€niarias uel eiusdem condicionis, cuius et ipsi essent, €idque testati fuerint adhibitis non minus quam septem €testibus ciuibus Romanis puberibus et filium procrea-€uerint, cum is filius anniculus esse coeperit, datur eis €potestas per eam legem adire praetorem uel in pro-€uinciis praesidem prouinciae et adprobare se ex lege €Aelia Sentia uxorem duxisse et ex ea filium annicu-€lum habere: et si is, apud quem causa probata est, id €ita esse pronuntiauerit, tunc et ipse Latinus et uxor €eius, si et ipsa eiusdem [2condicionis sit, et filius eius, €si et ipse eiusdem]2 condicionis sit, ciues Romani esse €iubentur. @8 Ideo autem in [2persona filii]2 adiecimus @1 €'si et ipse eiusdem condicionis sit', quia si uxor La-€tini ciuis Romana est, qui ex ea nascitur, ex nouo €senatus consulto, quod auctore diuo Hadriano factum €est, ciuis Romanus nascitur. @8 Hoc tamen ius adi-€piscendae ciuitatis Romanae etiamsi soli minores tri-€ginta annorum manumissi et Latini facti ex lege Aelia žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒔘Ÿ„Sentia habuerunt, tamen postea senatus consulto, quod €Pegaso et Pusione consulibus factum est, etiam maio-€ribus triginta annorum manumissis Latinis factis con-€cessum est. @8 Ceterum etiamsi ante decesserit La-€tinus, quam anniculi filii causam probarit, potest mater €eius causam probare, et sic et ipsa fiet ciuis Romana, €si Latina fuerit * * * €* * * €* * * [2etiamsi]2 ipse filius ciuis Ro-€manus sit, quia ex ciue Romana matre natus est, €tamen debet causam probare, ut suus heres patri fiat. ™ į[2Quae]2 uero diximus de filio anniculo, [2eadem et de €filia annicula]2 dicta intellegemus. @8 [2Praeterea ex €lege Visellia tam maiores quam minores &7xxx& annorum €manumissi et Latini facti ius Quiritium adipiscuntur]2, €id est fiunt ciues Romani, si Romae inter uigiles sex €annis militauerint. postea dicitur factum esse senatus €consultum, quo data est illis ciuitas Romana, si tri-€ennium militiae expleuerint. @8 Item edicto Claudii €Latini ius Quiritium consecuntur, si nauem marinam €aedificauerint, quae non minus quam decem milia mo- @1 €dior[2um frumen]2ti capi[2a]2t, eaque nauis uel quae in eius €locum substituta [2sit, sex]2 annis frumentum Romam €portauerit. @8 ˜”Praeterea [2a Nero]2ne [2constitutum est]2, ut €si Latinus, qui patrimonium sestertium &7cc& milium €plurisue habebit, in urbe Roma domum aedificauerit, €in quam non minus quam partem dimidiam patrimonii €sui impenderit, ius Quiritium consequatur. @8 Deni-€que Traianus constituit, ut si [2Latinus]2 in urbe tr[2ien]2nio €pistrinum exercuerit, [2quod in]2 dies singulos non minus €quam centenos m[2odios]2 frumenti pinseret, ad ius Qui-€ritium peruen[2iat]2 * * * €* * * €* * * @8 [2Praeterea €possunt]2 maiores triginta annorum manumissi et Latini @1 €facti [2iteratione]2 ius Quiritium consequi. quo * * * [2tri]2ginta €annorum manumittant * * * €* * * €* * * manumissus €uindicta aut censu aut testamento [2et ci]2uis Romanus €[2et eius]2 libertus fit, qui [2e]2um it[2er]2auerit. ergo si seruus €in bonis tuis, ex iure Quiritium meus erit, Latinus €quidem a te solo fieri potest, iterari autem a me, non €etiam a te potest et eo modo meus libertus fit. sed €et ceteris modis ius Quiritium consecutus meus liber-€tus fit. bonorum autem, quae * * * , cum is morietur, €reliquerit, tibi possessio datur, quocumque modo ius €Quiritium fuerit consecutus. quod si cuius et in bonis €et ex iure Quiritium sit, manumissus ab eodem scilicet €et Latinus fieri potest et ius Quiritium consequi. @@[2Non tamen cuicumque uolenti manumittere licet]2. [2Nam is, qui]2 in fraudem creditorum uel in fraudem €patroni manumittit, nihil agit, quia lex Aelia Sentia €inpedit libertatem. @8 Item eadem lege minori &7xx& €annorum domino non aliter manumittere permittitur, €quam si [uindicta] apud consilium iusta causa manu-€missionis adprobata fuerit. @8 Iustae autem causae €manumissionis sunt, ueluti si quis patrem aut matrem @1 €aut paedagogum aut conlactaneum manumittat. sed €et illae causae, quas superius in seruo minore &7xxx& €annorum exposuimus, ad hunc quoque casum, de quo €loquimur, adferri possunt. item ex diuerso hae causae, €quas in minore &7xx& annorum domino rettulimus, por-€rigi possunt et ad seruum minorem &7xxx& annorum. Cum ergo certus modus manumittendi minoribus €&7xx& annorum dominis per legem Aeliam Sentiam con-€stitutus sit, euenit, ut qui &7xiiii& annos aetatis exple-€uerit, licet testamentum facere possit et in eo heredem €sibi instituere legataque relinquere possit, tamen si €adhuc minor sit annorum &7xx&, libertatem seruo dare €non possit. @8 Et quamuis Latinum facere uelit mi-€nor &7xx& annorum dominus, tamen nihilo minus debet €apud consilium causam probare et ita postea inter €amicos manumittere. @@Praeterea lege Fufia Caninia certus modus con-€stitutus est in seruis testamento manumittendis. @8 Nam €ei, qui plures quam duos neque plures quam decem €seruos habebit, usque ad partem dimidiam eius numeri €manumittere permittitur; ei uero, qui plures quam €&7x& neque plures quam &7xxx& seruos habebit, usque ad @1 €tertiam partem eius numeri manumittere permittitur. €at ei, qui plures quam &7xxx& neque plures quam cen-€tum habebit, usque ad partem quartam potestas manu-€mittendi datur. nouissime ei, qui plures quam &7c& ha-€bebit nec plures quam &7d&, non plures manumittere €permittitur quam quintam partem; neque plures [2quam €&7d& habentis ratio habetur, ut ex eo numero pars defi-€ni]2atur, sed praescribit lex, ne cui plures manumittere €liceat quam &7c&. quod si quis unum seruum omnino €aut duos habet, ad hanc legem non pertinet et ideo €liberam habet potestatem manumittendi. @8 Ac ne €ad eos quidem omnino haec lex pertinet, qui sine €testam[2ento]2 manumittunt. itaque licet iis, qui uindicta €aut censu aut inter amicos manumittunt, totam fami-€liam suam liberare, scilicet si alia causa non inpediat €libertatem. @8 Sed quod de numero seruorum testa-€mento manumittendorum diximus, ita intellegemus, ne €umquam ex eo numero, ex quo dimidia aut tertia aut €quarta aut quinta pars liberari potest, [2pauciores]2 manu-€[2mittere]2 liceat quam ex antecedenti numero licuit. et €hoc ipsa [2ratione pro]2uisum est: erat enim sane absur-€dum, ut &7x& seruorum domino quinque liberare liceret, €quia usque ad dimidiam partem eius numeri manu-€mittere ei concedit[2ur,]2 &7xii& seruos habenti non plures €liceret manumittere quam &7iiii&; at eis, qui plures quam €&7x& neque * * * €* * * @1 €* * * @8 nam et si testamento scriptis in orbem seruis €libertas data sit, quia nullus ordo manumissionis in-€uenitur, nulli liberi erunt, quia lex Fufia Caninia, quae €in fraudem eius facta sint, rescindit. sunt etiam spe-€cialia senatus consulta, quibus rescissa sunt ea, quae €in fraudem eius legis excogitata sunt. @@In summa sciendum est, [2quod]2 lege Aelia Sentia €cautum sit, ut creditorum fraudandorum causa manu-€missi liberi non fiant, hoc etiam ad peregrinos per-€tinere, [senatus ita censuit ex auctoritate Hadriani] @1 €cetera uero iura eius legis ad peregrinos non per-€tinere. @@Sequitur de iure personarum alia diuisio. nam €quaedam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri €sunt subiectae. @8 Sed rursus earum personarum, €quae alieno iuri subiectae sunt, aliae in potestate, aliae €in manu, aliae in mancipio sunt. @8 Videamus nunc €de iis, quae alieno iuri subiectae sint: [2nam]2 si cogno-€uerimus, quae istae personae sint, simul intellegemus, €quae sui iuris sint. @8 Ac prius dispiciamus de iis, €qui in aliena potestate sunt. @@In potestate itaque sunt serui dominorum. quae €quidem potestas iuris gentium est: nam apud omnes €peraeque gentes animaduertere possumus dominis in €seruos uitae necisque potestatem esse, et quodcumque €per seruum adquiritur, id domino adquiritur. @8 Sed €hoc tempore neque ciuibus Romanis nec ullis aliis €hominibus, qui sub imperio populi Romani sunt, licet €supra modum et sine causa in seruos suos saeuire: €nam ex constitutione sacratissimi imperatoris Anto- @1 €nini, qui sine causa seruum suum occiderit, non mi-€nus teneri iubetur, quam qui alienum seruum occiderit. €sed et maior quoque asperitas dominorum per eiusdem €principis constitutionem coercetur: nam consultus a €quibusdam praesidibus prouinciarum de his seruis, qui €ad fana deorum uel ad statuas principum confugiunt, €praecepit, ut si intolerabilis uideatur dominorum sae-€uitia, cogantur seruos suos uendere. et utrumque recte €fit: male enim nostro iure uti non debemus; qua ra-€tione et prodigis interdicitur bonorum suorum admi-€nistratio. @8 Ceterum cum apud ciues Romanos du-€plex sit dominium (nam uel in bonis uel ex iure €Quiritium uel ex utroque iure cuiusque seruus esse €intellegitur), ita demum seruum in potestate domini €esse dicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex iure €Quiritium eiusdem non sit: nam qui nudum ius Quiri-€tium in seruo habet, is potestatem habere non intellegitur. @@Item in potestate nostra sunt liberi nostri, quos €iustis nuptiis procreauimus. quod ius proprium ciuium €Romanorum est (fere enim nulli alii sunt homines, €qui talem in filios suos habent potestatem, qualem nos €habemus) idque diui Hadriani edicto, quod proposuit žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒔘·†de his, qui sibi liberisque suis ab eo ciuitatem Roma-€nam petebant, significatur. nec me praeterit Galata-€rum gentem credere in potestate parentum liberos esse. @1 [2Iustas autem nuptias contraxisse liberosque iis pro-€creatos in potestate habere ciues Romani ita intellegun-€tur,]2 si ciues Romanas uxores duxerint uel etiam La-€tinas peregrinasue, cum quibus conubium habeant: €cum enim conubium id efficiat, ut liberi patris con-€dicionem sequantur, euenit, ut non [2solum]2 ciues Ro-€mani fiant, sed et in potestate patris sint. @8 Unde €[2et]2 ueteranis quibusdam concedi solet principalibus con-€stitutionibus conubium cum his Latinis peregrinisue, €quas primas post missionem uxores duxerint; et qui €ex eo matrimonio nascuntur, et ciues Romani et in €potestatem parentum fiunt. @8 [2Nec tamen omnes no-€bis uxores ducere licet:]2 nam a quarundam nuptiis abs-€tinere debemus. @8 Inter eas enim personas, quae €parentum liberorumue locum inter se optinent, nuptiae €contrahi non possunt, nec inter eas conubium est, uelut €inter patrem et filiam uel inter matrem et filium uel inter €auum et neptem [2uel inter auiam et nepotem]2; et si tales €personae inter se coierint, nefarias et incestas nuptias €contraxisse dicuntur. et haec adeo ita sunt, ut quamuis €per adoptionem parentum liberorumue loco sibi esse €coeperint, non possint inter se matrimonio coniungi, in @1 €tantum, ut etiam dissoluta adoptione idem iuris ma-€neat; itaque eam, quae mihi per adoptionem filiae seu €neptis loco esse coeperit, non potero uxorem ducere, €quamuis eam emancipauerim. @8 Inter eas quoque €personas, quae ex transuerso gradu cognatione iungun-€tur, est quaedam similis obseruatio, sed non tanta. Sane inter fratrem et sororem prohibitae sunt €nuptiae, siue eodem patre eademque matre nati fuerint €siue alterutro eorum: sed si qua per adoptionem soror €mihi esse coeperit, quamdiu quidem constat adoptio, €sane inter me et eam nuptiae non possunt consistere; €cum uero per emancipationem adoptio dissoluta sit, €potero eam uxorem ducere; sed et si ego emancipatus €fuero, nihil inpedimento erit nuptiis. @8 Fratris €filiam uxorem ducere licet: idque primum in usum €uenit, cum diuus Claudius Agrippinam, fratris sui €filiam, uxorem duxisset: sororis uero filiam uxorem €ducere non licet. et haec ita principalibus constitu-€tionibus significantur. @8 Item amitam et mater-€teram uxorem ducere non licet. item eam, quae @1 €mihi quondam socrus aut nurus aut priuigna aut no-€uerca fuit. ideo autem diximus 'quondam', quia, si €adhuc constant eae nuptiae, per quas talis adfinitas €quaesita est, alia ratione mihi nupta esse non potest, €quia neque eadem duobus nupta esse potest neque €idem duas uxores habere. @8 Ergo si quis nefarias €atque incestas nuptias contraxerit, neque uxorem ha-€bere uidetur neque liberos: itaque hi, qui ex eo coitu €nascuntur, matrem quidem habere uidentur, patrem €uero non utique, nec ob id in potestate eius sunt, €quales sunt ii, quos mater uulgo concepit: nam et hi €patrem habere non intelleguntur, cum is etiam in-€certus sit; unde solent spurii filii appellari uel a €Graeca uoce quasi $SPORA/DHN& concepti uel quasi sine €patre filii. @@[2Aliquando autem euenit, ut liberi, qui statim ut €na]2ti sunt, parentum in potestatem non fiant, ii postea €tamen redigantur in potestatem. @8 [2Velut si Lati]2nus €ex lege Aelia Sentia uxore ducta filium procreauerit €aut Latinum ex Latina aut ciuem Romanum ex ciue €Romana, non habebit eum in potestate; [2sed si postea €causa probata ciuitatem Romanam]2 conse[2cutus fuerit,]2 @1 €simul eum in potestate sua habere incipit. @8 Item €si ciuis Romanus Latinam aut peregrinam uxorem €duxerit per ignorantiam, cum eam ciuem Romanam €esse crederet, et filium procreauerit, hic non est in €potestate eius, quia ne quidem ciuis Romanus est, sed €aut Latinus aut peregrinus, id est eius condicionis, €cuius et mater fuerit, quia non aliter quisque ad €patris condicionem accedit, quam si inter patrem et €matrem eius conubium sit: sed ex senatus consulto €permittitur causam erroris probare, et ita uxor quo-€que et filius ad ciuitatem Romanam perueniunt, et ex €eo tempore incipit filius in potestate patris esse. idem €iuris est, si eam per ignorantiam uxorem duxerit, quae €dediticiorum numero est, nisi quod uxor non fit ciuis €Romana. @8 Item si ciuis Romana per errorem nupta €sit peregrino tamquam ciui Romano, permittitur ei €causam erroris probare, et ita filius quoque eius et €maritus ad ciuitatem Romanam perueniunt, et aeque €simul incipit filius in potestate patris esse. idem iuris €est, si peregrino tamquam Latino ex lege Aelia Sentia €nupta sit; nam et de hoc specialiter senatus consulto €cauetur. idem iuris est aliquatenus, si ei, qui dediti-€ciorum numero est, tamquam ciui Romano aut Latino €e lege Aelia Sentia nupta sit; nisi quod scilicet qui €dediticiorum numero est, in sua condicione permanet, €et ideo filius, quamuis fiat ciuis Romanus, in potesta-€tem patris non redigitur. @8 Item si Latina peregrino, €cum eum Latinum esse crederet, [2e lege Aelia Sentia]2 @1 €nupserit, potest ex senatus consulto filio nato causam €erroris probare: [2et ita]2 omnes fiunt ciues Romani, et €filius in potestate patris esse incipit. @8 Idem con-€stitutum est et si Latinus per errorem peregrinam €quasi Latinam aut ciuem Romanam e lege Aelia Sentia €uxorem duxerit. @8 Praeterea si ciuis Romanus, qui €se credidisset Latinum esse, ob id Latinam [2uxorem €duxerit]2, permittitur ei filio nato erroris causam pro-€bare, tamquam si e lege Aelia Sentia uxorem duxisset: €item his, qui cum ciues Romani essent, peregrinos €se esse credidissent et peregrinas uxores duxissent, €permittitur ex senatus consulto filio nato causam er-€roris probare. quo facto fiet uxor ciuis Romana, et €filius . . . . . . . non solum ad ciuitatem Romanam €peruenit, sed etiam in potestatem patris redigitur. Quaecumque de filio esse diximus, eadem et de €filia dicta intellegemus. @8 Et quantum ad erroris €causam probandam attinet, nihil interest, cuius aetatis €filius sit * * * €* * * €* * * si minor anniculo sit €filius filiaue, causa probari non potest. nec me prae-€terit in aliquo rescripto diui Hadriani ita esse consti-€tutum, tamquam quod ad erroris q . * * * €* * * €* * * dedit. @8 Si peregrinus ciuem Romanam €uxorem duxerit, an ex senatus consulto [2causam]2 pro- @1 €bare possit, quaesitum est. * * * €* * * €* * * hoc €ei specialiter concessum est. sed cum peregrinus ciuem €Romanam uxorem duxisset et filio nato alias ciuitatem €Romanam consecutus esset, deinde cum quaereretur, €an causam probare posset, rescripsit imperator Anto-€ninus proinde posse eum causam probare, atque si €peregrinus mansisset. ex quo colligimus etiam pere-€grinum causam probare posse. @8 Ex iis, quae dixi-€mus, apparet, siue ciuis Romanus peregrinam siue €peregrinus ciuem Romanam uxorem duxerit, eum qui €nascitur peregrinum [2esse, sed]2 si quidem per errorem €tale matrimonium contractum fuerit, emendari uitium €eius ex senatus consulto [2secundum]2 ea, quae superius €diximus. si uero nullus error interuenerit, [2sed]2 scientes €suam condicionem ita coierint, nullo casu emendatur €uitium eius matrimonii. @@Loquimur autem de his scilicet, [2inter]2 quos co-€nubium non sit; nam alioquin si ciuis Romanus pere-€grinam, cum qua ei conubium est, uxorem duxerit, €sicut supra quoque diximus, iustum matrimonium con-€trahitur, et tunc ex iis qui nascitur, ciuis Romanus €est et in potestate patris erit. @8 It[2em]2 si ciuis Ro-€mana peregrino, cum quo ei conubium est, nupserit, €peregrinus sane procreatur et is iustus patris filius €est, tamquam si ex peregrina eum procreasset. hoc €tamen tempore [2e]2 senatus consulto, quod auctore diuo €Hadriano sacratissimo factum est, etiamsi non fuerit €conubium inter ciuem Romanam et peregrinum, qui @1 €nascitur, iustus patris filius est. @8 Quod autem dixi-€mus inter ciuem Romanum peregrinamque [2nisi]2 co[2nu-€bium sit, qui]2 nascitur, peregrinum esse, [2lege Minicia €cauetur, ut is quidem deterioris]2 parentis condicionem €[2sequatur]2. eadem lege [2autem]2 ex diuerso cauetur, [2ut]2 žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒔘Ī†si peregrinus, [2cum]2 qua ei conubium non sit, uxorem €[2duxerit ciuem Romanam,]2 peregrinus ex eo coitu nasca-€tur. sed hoc maxime casu necessaria lex Minicia [2fuit;]2 €nam remota ea lege diuersam condicionem sequi de-€b[2ebat, quia]2 ex eis, inter quos non est conubium, qui €nascitur, iure gentium matris condicioni accedit. qua €parte autem iubet lex ex ciue Romano et peregrina €peregrinum nasci, superuacua uidetur; nam et remota €ea lege hoc utique iure gentium futurum erat. @8 Adeo €autem hoc ita est, ut ex [2ciue Romano et Latina qui €nascitur, matris condicioni accedat; nam in lege Minicia €quidem peregrinorum nomine comprehenduntur non]2 so-€lum exterae nationes et gentes, sed etiam qui Latini €nominantur; sed ad alios Latinos pertinet, qui proprios €populos propriasque ciuitates habebant et erant pere-€grinorum numero. @8 Eadem ratione ex contrario ex €Latino et ciue Romana, siue ex lege Aelia Sentia siue €aliter [2contractum]2 fuerit matrimonium, ciuis Romanus €nascitur. fuerunt tamen, qui putauerunt ex lege Aelia €Sentia contracto matrimonio Latinum nasci, quia uide-€tur eo casu per legem Aeliam Sentiam et Iuniam €conubium inter eos dari, et semper conubium efficit, €ut qui nascitur, patris condicioni accedat; aliter uero €contracto matrimonio eum, qui nascitur, iure gentium @1 €matris condicionem sequi et ob id esse ciuem Roma-€num. sed hoc iure utimur ex senatus consulto, quod €auctore diuo Hadriano significat, ut quo[2quo]2modo ex €Latino et ciue Romana natus ciuis Romanus nascatur. His conuenienter et illud senatus consultum diuo €Hadriano auctore significauit, ut ex Latino et pere-€grina, item contra ex peregrino et Latina [2qui]2 nascitur, €is matris condicionem sequatur. @8 Illud quoque his €consequens est, quod ex ancilla et libero iure gentium €seruus nascitur, et contra ex libera et seruo liber €nascitur. @8 Animaduertere tamen debemus, ne iuris €gentium regulam uel lex aliqua uel quod legis uicem €optinet, aliquo casu commutauerit. @8 Ecce enim ex €senatus consulto Claudiano poterat ciuis Romana, quae €alieno seruo uolente domino eius coiit, ipsa ex pactione €libera permanere, sed seruum procreare; nam quod inter €eam et dominum istius serui conuenerit, ex senatus €consulto ratum esse iubetur. sed postea diuus Hadria-€nus iniquitate rei et inelegantia iuris motus restituit €iuris gentium regulam, ut cum ipsa mulier libera per-€maneat, liberum pariat. @8 [2Item e lege]2 * * * ex ancilla €et libero poterant liberi nasci; nam ea lege cauetur, @1 €ut si quis cum aliena ancilla, quam credebat liberam €esse, coierit, siquidem masculi nascantur, liberi sint, €si uero feminae, ad eum pertineant, cuius mater an-€cilla fuerit. sed et in hac specie diuus Vespasianus €inelegantia iuris motus restituit iuris gentium regulam, €ut omni modo, etiamsi masculi nascantur, serui sint €eius, cuius et mater fuerit. @8 Sed illa pars eiusdem €legis salua est, ut ex libera et seruo alieno, quem €sciebat seruum esse, serui nascantur. itaque apud €quos talis lex non est, qui nascitur, iure gentium €matris condicionem sequitu[2r]2 et ob id liber est. @@Quibus autem casibus matris et non patris con-€dicionem sequitur qui nascitur, iisdem casibus in po-€testate eum patris, etiamsi is ciuis Romanus sit, non €esse plus quam manifestum est. et ideo superius ret-€tulimus quibusdam casibus per errorem non iusto con-€tracto matrimonio senatum interuenire et emendare €uitium matrimonii eoque modo plerumque efficere, ut €in potestatem patris filius redigatur. @8 Sed si an-€cilla ex ciue Romano conceperit, deinde manumissa €ciuis Romana facta sit et tunc pariat, licet ciuis Ro-€manus sit qui nascitur, sicut pater eius, non tamen €in potestate patris est, quia neque ex iusto coitu con-€ceptus est, neque ex ullo senatus consulto talis coitus €quasi iustus constituitur. @@Quod autem placuit, si ancilla ex ciue Romano €conceperit, deinde manumissa pepererit, qui nascitur, @1 €liberum nasci, [2na]2turali ratione fit; nam hi, qui illegi-€time concipiuntur, statum sumunt ex eo tempore, quo €nascuntur; itaque si ex libera nascuntur, liberi fiunt, €nec interest, ex quo mater eos conceperit, cum ancilla €fuerit: at hi, qui legitime concipiuntur, ex conceptionis €tempore statum sumunt. @8 Itaque si cui mulieri €ciui Romanae praegnati aqua et igni interdictum fuerit, €eoque modo peregrina f[2act]2a tunc pariat, conplures €distinguunt et putant, si quidem ex iustis nuptiis con-€ceperit, ciuem Romanum ex ea nasci, si uero uolgo €conceperit, peregrinu[2m]2 ex ea nasci. @8 Item si qua €mulier ciuis Romana praegnas ex senatus consulto €Claudiano ancilla facta sit ob id, quod alieno seruo €inuito et denuntiante domino eius [2coierit]2, conplures €distinguunt et existimant, si quidem ex iustis nuptiis €conceptus sit, ciuem Romanum ex ea nasci, si uero €uolgo conceptus sit, [2seruum]2 nasci eius, cuius mater €facta esset ancilla. @8 Peregrina quoque si uolgo con-€ceperit, deinde ciuis Romana [2facta]2 tunc pariat, ciuem €Romanum parit; si uero ex peregrino secundum leges €moresque peregrinorum conceperit, ita uidetur ex se-€natus consulto, quod auctore diuo Hadriano factum €est, ciuem Romanum parere, si et patri eius ciuitas €Romana donet[2ur]2. @@Si peregrinus sibi liberisque suis ciuitatem Ro-€manam petierit, non aliter filii in potestate eius fiunt, @1 €quam si imperator eos in potestatem redegerit: quod €ita demum is facit, si causa cognita aestimauerit hoc €filiis expedire: diligentius autem exactiusque causam €cognoscit de impuberibus absentibusque: et haec ita €edicto diui Hadriani significantur. @8 Item si quis €cum uxore praegnante ciuitate Romana donatus sit, €quamuis is, qui nascitur, ut supra dixi, ciuis Roma-€nus sit, tamen in potestate patris non fit: idque sub-€scriptione diui sacratissimi Hadriani significatur. qua €de causa, qui intellegit uxorem suam esse praegnatem, €dum ciuitatem sibi et uxori ab imperatore petit, simul €ab eodem petere debet, ut eum, qui natus erit, in €potestate sua habeat. @8 Alia causa est eorum, qui €Latii iure cum liberis suis ad ciuitatem Romanam €perueniunt; nam horum in potestate fiunt liberi. Quod ius quibusdam peregrinis ciuitatibus datum €est uel a populo Romano uel a senatu uel a Caesare €* * * aut maius est Latium aut minus; maius €est Latium, cum et hi, qui decuriones leguntur, et ei, €qui honorem aliquem aut magistratum gerunt, ciui-€tatem Romanam consecuntur; minus Latium est, cum €hi tantum, qui uel magistratum uel honorem gerunt, @1 €ad ciuitatem Romanam perueniunt. idque conpluribus €epistulis principum significatur. @@[2Non solum tamen naturales liberi secundum ea, €quae]2 diximus, in potestate nostra sunt, uerum et hi, €quos adoptamus. @8 Adoptio autem duobus modis €fit, aut populi auctoritate aut inperio magistratus uel[2ut]2 €praetoris. @8 Populi auctoritate adoptamus eos, qui €sui iuris sunt: quae species adoptionis dicitur adrogatio, €quia et is, qui adoptat, rogatur, id est interrogatur, €an uelit eum, quem adoptaturus sit, iustum sibi filium €esse; et is, qui adoptatur, rogatur, an id fieri patia-€tur; et populus rogatur, an id fieri iubeat. imperio €magistratus adoptamus eos, qui in potestate parentium €sunt, siue primum gradum liberorum optineant, qualis €est filius et filia, siue inferiorem, qualis est nepos €neptis, pronepos proneptis. @8 Et quidem illa adoptio, €quae per populum fit, nusquam nisi Romae fit; at €haec etiam in prouinciis apud praesides earum fieri €solet. @8 Item per populum feminae non adoptantur, €nam id magis placuit; apud praetorem uero uel in €prouinciis apud proconsulem legatumue etiam feminae €solent adoptari. @8 Item inpuberem apud populum €adoptari aliquando prohibitum est, aliquando permissum @1 €est: nunc ex epistula optimi imperatoris Antonini, €quam scripsit pontificibus, si iusta causa adoptionis €esse uidebitur, cum quibusdam condicionibus permissum €est. apud praetorem uero et in prouinciis apud pro-€consulem legatumue cuiuscumque aetatis adoptare pos-€sumus. @8 Illud uero utriusque adoptionis commune €est, quod et hi, qui generare non possunt, quales sunt €spadones, adoptare possunt. @8 Feminae uero nullo žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒔘č‚modo adoptare possunt, quia ne quidem naturales libe-€ros in potestate habent. @8 Item si quis per popu-€lum siue apud praetorem uel apud praesidem prouin-€ciae adoptauerit, potest eundem alii in adoptionem €dare. @8 Sed [2et]2 ill[2ud, de quo]2 quaestio est, an minor €natu maiorem natu adoptare possit, utriusque adoptio-€nis commune est. @8 Illud proprium est eius adoptio-€nis, quae per populum fit, quod is, qui liberos in €potestate habet, si se adrogandum dederit, non solum €ipse potestati adrogatoris subicitur, sed etiam liberi €eius in eiusdem fiunt potestate tanquam nepotes. @@[2Nunc de his personis uideamus, quae in manu €nostra sunt. quod]2 et ipsum ius proprium ciuium Ro- @1 €manorum est. @8 Sed in potestate quidem et masculi €et feminae esse solent; in manum autem feminae tan-€tum conueniunt. @8 Olim itaque tribus modis in ma-€num conueniebant: usu, farreo, coemptione. @8 Usu €in manum conueniebat, quae anno continuo nupta €perseuerabat; [2quia]2 enim uelut annua possessione usu €capiebatur, in familiam uiri transibat filiaeque locum €optinebat. itaque lege duodecim tabularum cautum €est, ut si qua nollet eo modo in manum mariti con-€uenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo €cuiusque anni [2usum]2 interrumperet. sed hoc totum €ius partim legibus sublatum est, partim ipsa desuetu-€dine obliteratum est. @8 Farreo in manum conueni-€unt per quoddam genus sacrificii, quod Ioui Farreo fit; €in quo farreus panis adhibetur, unde etiam confar-€reatio dicitur; complura praeterea huius iuris ordinandi €gratia cum certis et sollemnibus uerbis praesentibus €decem testibus aguntur et fiunt. quod ius etiam €nostris temporibus in usu est: nam flamines maiores, €id est Diales, Martiales, Quirinales, item reges sacro-€rum, nisi ex farreatis nati non leguntur: ac ne ipsi €quidem sine confarreatione sacerdotium habere possunt. Coemptione uero in manum conueniunt per man-€cipationem, [2id est]2 per quandam imaginariam uendi- @1 €tionem: nam adhibitis non minus quam &7v& testibus €ciuibus Romanis puberibus, item libripende, emit [2uir]2 €mulierem, cuius in manum conuenit. @8 Potest autem €coemptionem facere mulier non solum cum marito suo, €sed etiam cum extraneo; scilicet aut matrimonii causa €facta coemptio dicitur aut fiduciae; quae enim cum €marito suo facit coemptionem, [2ut]2 apud eum filiae loco €sit, dicitur matrimonii causa fecisse coemptionem; €quae uero alterius rei causa facit coemptionem aut €cum uiro suo aut cum extraneo, uelut tutelae euitan-€dae causa, dicitur fiduciae causa fecisse coemptionem. Quod est tale: si qua uelit quos habet tutores depo-€nere et alium nancisci, illis auctoribus coemptionem €facit; deinde a coemptionatore remancipata ei, cui ipsa €uelit, et ab eo uindicta manumissa incipit eum ha-€bere tutorem, [2a]2 quo manumissa est; qui tutor fidu-€ciarius dicitur, sicut inferius apparebit. @8 ™óįOlim €etiam testamenti faciendi gratia fiduciaria fiebat coemptio: €tunc enim non aliter feminae testamenti faciendi ius €habebant, exceptis quibusdam personis, quam si coemp-€tionem fecissent remancipataeque et manumissae fuis-€sent; sed hanc nec[2ess]2itatem coemptionis faciendae ex €auctoritate diui Hadriani senatus remisit. * * * €* * * @1 €* * * @8 fiduciae causa [2c]2um [2ui]2r[2o]2 s[2uo f]2ecer[2it]2 €c[2oemptionem]2, nihilo minus filiae loco incipit esse: nam €si omnino qualibet ex causa u[2x]2or in manu uiri sit, €placuit eam filiae iura nancisci. ˜ō@@Superest, ut exponamus, quae personae in man-€cipio sint. @8 Omnes igitur liberorum personae, siue €masculini siue feminini sexus, quae in potestate pa-€rentis sunt, mancipari ab hoc eodem modo possunt, €quo etiam serui mancipari possunt. @8 Idem iuris €est in earum personis, quae in manu sunt: [2nam femi-€nae a]2 coemptionatoribus eodem modo possunt [2manci-€pari, quo liberi a parente possunt]2, adeo qu[2i]2dem, [2ut €quamuis ea sola]2 apud coemptionatorem filiae loco sit. €[2quae ei]2 nupta sit, [2tamen]2 nihilo minus etiam quae ei €nup[2t]2a non sit nec ob id filiae loco sit, ab eo manci-€pari possit. @8 ™öį[2Sed]2 plerumque solum et a parenti-€bus et a coemptionatoribus mancipantur, cum uelint €parentes coemptionatoresque [2ex]2 suo iure eas personas €dimittere, sicut inferius euidentius apparebit. @8 ˜÷Est €autem mancipatio, ut supra quoque diximus, imagi-€naria quaedam uenditio: quod et ipsum ius proprium @1 €ciuium Romanorum est; eaque res ita agitur: adhibitis €non minus quam quinque testibus ciuibus Romanis €puberibus et praeterea alio eiusdem condicionis, qui €libram aeneam teneat, qui appellatur libripens, is, qui €mancipio accipit, rem tenens ita dicit: &7hunc ego ho-€&7minem ex iure quiritium meum esse aio isque mihi €&7emptus esto hoc aere aeneaque libra&; deinde €aere percutit libram idque aes dat ei, a quo mancipio €accipit, quasi pretii loco. @8 Eo modo et seruiles €et liberae personae mancipantur; animalia quoque, quae €mancipi sunt, quo in numero habentur boues, equi, €muli, asini; item praedia tam urbana quam rustica, €quae et ipsa mancipi sunt, qualia sunt Italica, eodem €modo solent mancipari. @8 In eo solo praediorum €mancipatio a ceterorum mancipatione differt, quod per-€sonae serui[2l]2es et liberae, item animalia, quae mancipi €sunt, nisi in praesentia sint, mancipari non possunt; €adeo quidem, ut eum, [2qui]2 mancipio accipit, adpre-€hendere id ipsum, quod ei mancipio datur, necesse sit; €unde etiam mancipatio dicitur, quia manu res capitur: €praedia uero absentia solent mancipari. @8 Ideo €autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum €nummis utebantur; et erant asses, dipundii, semisses, @1 €quadrantes, nec ullus aureus uel argenteus nummus in €usu erat, sicut ex lege &7xii& tabularum intellegere pos-€sumus; eorumque nummorum uis et potestas non in €numero erat, sed in pondere; . . . . . . . . . . . . €asses librales erant, et dipondii . . . . . . . . . . . . €unde etiam dupondius dictus [2est, qua]2si duo pondo: €quod nomen adhuc in usu retinetur. semiss[2es quo]2que €et quadrantes pro rata scilicet portione ad pondus exa-€minati erant. [2tunc igitur et qu]2i daba[2t alicui]2 pecu-€niam, non numerabat eam, sed appendebat; unde serui, €quibus permittitur admini[2st]2ratio pecuniae, disp[2e]2n[2s]2atores €appellati sunt. @8 * * * €* * * €* * * [2illa]2 quidem €quae coemptionem fac[2it, non]2 de[2ducitur in]2 seruilem €condicionem, [2at a parentibus et a coemptionatoribus]2 €mancipati mancipataeue seruorum loco constituuntur, €adeo quidem, ut ab eo, cuius in mancipio sunt, neque €hereditates neque legata aliter capere possint, quam €si [2si]2mul eodem testamento liberi esse iubeantur, sicuti €iuris est in persona seruorum. sed differentiae ratio €manifesta est, cum a parentibus et a coemptionatori-€bus isdem uerbis mancipio accipi[2a]2ntur, quibus serui; €quod non similiter [2fit i]2n coemptione. @@Videamus nunc, quo modo [2ii]2, qui alieno iuri €[2subi]2ecti sunt, eo iure liberentur. @@Ac prius de his dispiciamus, qui in potestate @1 €sunt. @8 Et quidem seru[2i que]2madmodum potestate €liberentur, ex his intell[2ege]2re possumus, quae de seruis €manumittend[2is su]2perius exposuimus. @8 Hi uero, €qui [2in potestate pa]2rentis sun[2t, mortuo eo sui iuris fiunt. €sed hoc di]2stinctionem recipit; nam [2mortuo pat]2re san[2e]2 €omni modo filii filiaeue sui iuris efficiunt[2ur;]2 mortuo €uero auo [2non omni]2 modo nepotes [2nepte]2sue [2sui i]2uris €[2fiunt, sed ita si post mortem aui]2 in patris sui potesta-€tem recasuri non s[2unt. ita]2que si moriente auo [2pater €eorum et uiuat et in potesta]2te patris fuerit, tunc post €ob[2itum aui in patris]2 sui potestate fiunt; si uero is, €quo tempore au[2us]2 moritur, aut iam mor[2tuus est aut]2 €exiit de potestate [2patris, tunc hi, quia in potestatem]2 €eius cadere non possunt, sui iuris fiunt. @8 Cum €autem is, cui [ob aliquod maleficium ex lege Cornelia] €aqua et igni interdicitur, ciuitatem Romanam amitt[2a]2t, €sequitur, ut quia eo modo ex numero ciuium Roma-€norum tollitur, proinde ac mortuo eo desinant liberi €in potestate eius esse: nec enim ratio patitur, ut pere-€grinae condicionis homo ciuem Romanum in potestate žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’”›€ˆˆhabeat. pari ratione et si ei, qui in potestate parentis €sit, aqua et igni interdictum fuerit, desinit in potestate €parentis esse, quia aeque ratio non patitur, ut pere-€grinae condicionis homo in potestate sit ciuis Romani @1 €parentis. @8 Quod si ab hostibus captus fuerit parens, €quamuis seruus hostium fiat, tamen pendet ius libero-€rum propter ius postliminii, quo hi, qui ab hostibus €capti sunt, si reuersi fuerint, omnia pristina iura reci-€piunt; itaque reuersus habebit liberos in potestate: si €uero illic mortuus sit, erunt quidem liberi sui iuris; €sed utrum ex hoc tempore, quo mortuus est apud €hostes parens, an ex illo, quo ab ho[2st]2ibus captus est, €dubitari potest. ipse quoque filius neposue si ab ho-€stibus captus fuerit, similiter dicemus propter ius post-€liminii potestatem quoque parentis in suspenso esse. Praeterea exeunt liberi uirilis sexus de parentis €potestate, si flamines Diales inaugurentur, et feminini €sexus, si uirgines Vestales capiantur. @8 Olim quo-€que, quo tempore populus Romanus in Latinas regiones €colonias deducebat, qui iussu parentis in coloniam €Latinam nomen dedissent, desinebant in potestate pa-€rentis esse, quia efficerentur alterius ciuitatis ciues. [2Praeterea]2 emancipatione desinunt liberi in po-€testate parent[2u]2m esse. sed filius quidem tribus man- @1 €cipationibus, ceteri uero liberi siue masculini sexus €siue feminini una mancipatione exeunt de parentium €potestate: lex enim &7xii& tabularum tantum in persona €filii de tribus mancipationibus loquitur his uerbis: 'si €pater [2ter]2 filium uenum du[2it]2, a patre filius liber esto'. €[2eaque]2 res ita agitur: mancipat pater filium alicui; is €eum uindicta manumittit: eo facto reuertitur in pote-€statem patris; is eum iterum mancipat uel eidem uel €alii (sed in usu est eidem mancipari) isque eum postea €similiter uindicta manumittit; eo facto rursus in pote-€statem patris reuertitur; tertio pater eum mancipat €uel eidem uel alii (sed hoc in usu est, ut eidem man-€cip[2etur]2) [2eaque]2 mancipatione [2de]2sini[2t i]2n potestate patris €esse, etiamsi nondum manumissus sit, sed adhuc in €causa mancipii. * * * €* * * @@[2Admonendi autem sumus liberum esse arbitrium €ei, qui filium et ex eo nepotem in potestate habebit, filium €quidem de potestate dimittere, nepotem uero in potestate €retinere: uel ex diuerso filium quidem in potestate reti-€nere, nepotem uero manumittere, uel omnes sui iuris effi-€cere. eadem et de pronepote dicta esse intellegemus.]2 @1 @@[2Praeterea parentes etiam liberos in adoptionem €datos in potestate habere desinunt. et in filio quidem, €si in adoptionem datur, tres mancipationes]2 et dua[2e]2 €intercedentes manumissiones proinde fiunt, ac fieri €solent, cum ita eum pater de potestate dimittit, ut €sui iuris efficiatur. deinde aut patri remancipatur, et €ab eo is, qui adoptat, uindicat apud praetorem filium €suum esse, et illo contra non uin[2di]2cante [2a]2 praetore €uindicanti filius addicitur, aut non remancipatur patri, €[2sed]2 ab [2e]2o uindicat is, qui adop[2tat, apud]2 que[2m in tertia]2 €mancipatione est: sed sane commodius est patri re-€mancipari. in ceteris uero liberorum personis, seu €masculini seu feminini sexus, una scilicet mancipatio €sufficit, et aut remancipantur parenti aut non reman-€cipantur. eadem et in prouinciis apud praesidem pro-€uinciae solent fieri. @8 Qui ex filio semel iterumue €mancipato conceptus est, licet post tertiam mancipa-€tionem patris sui nascatur, tamen in aui potestate est, €et ideo ab eo et [2e]2mancipari et in adoptionem dari €potest. at is, qui ex eo filio conceptus est, qui in €tertia mancipatione est, non nascitur in aui potestate: €sed eum Labeo quidem existimat in eiusdem mancipio €esse, cuius et pater sit: utimur autem hoc iure, ut €quamdiu pater eius in mancipio sit, pendeat ius eius, €et si quidem pater eius ex mancipatione manumissus €erit, cad[2a]2t in eius potestatem, si uero is, dum in man- @1 €cipio sit, decesserit, sui iuris fiat. @8 œ‡įEadem sci-€licet * * * €* * * €* * * ut supra diximus, quod in €filio faciunt tres mancipationes, hoc facit una manci-€patio in nepote. @8 ›ˆ* * * €* * * €* * * Maximi et €Tuberonis cautum est, u[2t]2 haec quod ad sacra tantum €uideatur in manu esse, quod uero ad ceteras causas €proinde habeatur, atque si in manum non conuenisset. €[2eae uero mulieres, quae in manum conueniunt per €coemptione]2m, potestate parentis liberantur; nec interest, €an in uiri sui manu sint an extranei, quamuis hae €solae loco filiarum habeantur, quae in uiri manu [2su]2nt. @@* * * €* * * €* * * desinunt in manu esse, et €si ex ea mancipatione manumissae fuerint, sui iuris €effici[2untur.]2 @8 œ‰į* * * €* * * €* * * nihil[2o]2 magis €potest [2c]2ogere, quam et filia patrem. sed filia quidem @1 €nullo modo patrem potest cogere, etiam si adoptiua €sit: haec autem [2uirum]2 repudio misso proinde compel-€lere potest, atque si ei numquam nupta fuisset. ›Š@@Ii, qui in causa mancipii sunt, quia seruorum €loco habentur, uindicta, censu, testamento manumissi €sui iuris fiunt. @8 Nec tamen in hoc casu lex Aelia €Sentia locum habet: itaque nihil requirimus, cuius €aetatis sit is, qui manumittit et qui manumittitur; ac €ne illud quidem, an patronum creditoremue manumis-€sor habeat; ac ne numerus quidem lege Fufia Caninia €finitus in his personis locum habet. @8 Quin etiam €inuito quoque eo, cuius in mancipio sunt, censu liber-€tatem consequi possunt, excepto eo, quem pater ea €lege mancipio dedit, ut sibi remancipetur; nam quo-€dam modo tunc pater potestatem propriam reseruare €sibi uidetur eo ipso, quod mancipio recipit. ac ne is €quidem dicitur inuito eo, cuius in mancipio est, censu €libertatem consequi, quem pater ex noxali causa man-€cipio dedit, ueluti quod furti eius nomine damnatus €est et eum mancipio actori dedit: nam hunc actor €pro pecunia habet. @8 In summa admonendi sumus €aduersus eos, quos in mancipio habemus, nihil nobis €contumeliose facere licere; alioquin iniuriarum tene-€bimur. ac ne diu quidem in eo iure detinentur homi-€nes, sed plerumque hoc fit dicis gratia uno momento; €nisi scilicet ex noxali causa mancipantur. @@Transeamus nunc ad aliam diuisionem. nam €ex his personis, quae neque in potestate neque in @1 €manu neque in mancipio sunt, quaedam uel in tutela €sunt uel in curatione, quaedam neutro iure tenentur. €uideamus igitur, quae in tutela, quae in curatione sint: €ita enim intellegemus ceteras personas, quae neutro €iure tenentur. @8 Ac prius dispiciamus de his, quae €in tutela sunt. @@Permissum est itaque parentibus liberis, quos €in potestate sua habent, testamen[2to tu]2tores dare: mascu-€lini quidem sexus inpuberibus, [2feminini uero inpuberi-€bus puberibus]2que, [2uel]2 cum nuptae sint. ueteres enim €uoluerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter €animi leuitatem in tutela esse. @8 Itaque si quis €filio filiaeque testamento tutorem dederit et ambo ad €pubertatem peruenerint, filius quidem desinit habere €tutorem, filia uero nihilo minus in tutela permanet: €tantum enim ex lege Iulia et Papia Poppaea iure libe-€rorum a tutela liberantur feminae. loquimur autem €exceptis uirginibus Vestalibus, quas etiam ueteres in €honorem sacerdotii liberas esse uoluerunt: itaque etiam €lege &7xii& tabularum cautum est. @8 Nepotibus autem €neptibusque ita demum possumus testamento tutores €dare, si post mortem nostram in patris sui potestatem €iure recasuri non sint. itaque si filius meus mortis @1 €meae tempore in potestate mea sit, nepotes ex eo non €poterunt ex testamento meo habere tutorem, quamuis €in potestate mea fuerint; scilicet quia mortuo me in €patris sui potestate futuri sunt. @8 Cum tamen in €compluribus aliis causis postumi pro iam natis habe-€antur, et in hac causa placuit non minus postumis €quam iam natis testamento tutores dari posse, si €modo in ea causa sint, ut si uiuis nobis nascantur, €in potestate nostra fiant. hos [2enim]2 etiam heredes in-€stituere possumus, cum extraneos postumos heredes in-€stituere permissum non sit. @8 [2Vxori]2, quae in manu €est, proinde ac filiae, item nurui, quae in filii manu €est, proinde ac nepti tutor dari potest. @8 žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’”›•Rectissime €autem tutor sic dari potest: &7lucium titium liberis €&7meis tutorem do& [2uel &7uxori meae&]2 &7tutorem do&. sed €et si ita scriptum sit: &7liberis mei&s uel &7uxori m&[2&7e&]2&7ae €&7titius tutor esto&, recte datus intellegitur. @8 In €persona tamen uxoris, quae in manu est, recepta est €etiam tutoris optio, id est ut liceat ei permittere, €quem uelit ipsa, tutorem sibi optare, hoc modo: €&7titiae uxori meae tutoris optionem do&. quo €casu licet uxori [2tutorem optare]2 uel in omnes res uel @1 €in unam forte aut duas. @8 Ceterum aut plena optio €datur aut angusta. @8 Plena ita dari solet, ut pro-€xime supra diximus. angusta ita dari solet: &7titiae €&7uxori meae tutoris optionem dumtaxat semel do&, €aut &7dumtaxat bis do&. @8 Quae optiones plurimum €inter se differunt: nam quae plenam optionem habet, €potest semel et bis et ter et saepius tutorem optare; €quae uero angus[2tam]2 habet optionem, si dumtaxat semel €data est optio, amplius quam semel optare non potest, €si tantum bis, amplius quam bis optandi facultatem €non habet. @8 Vocantur autem hi, qui nominatim €testamento tutores dantur, datiui, qui ex optione su-€muntur, optiui. @@Quibus testamento quidem tutor datus non €sit, iis ex lege &7xii& [2tabularum]2 agnati sunt tutores, qui €uocantur legitimi. @8 Sunt autem agnati per uirilis €sexus personas cognatione iuncti, quasi a patre cognati, €ueluti frater eodem patre natus, fratris filius neposue €ex eo, item patruus et patrui filius et nepos ex eo. €at hi, qui per feminini sexus personas cognatione con-€iunguntur, non sunt agnati, sed alias naturali iure €cognati. itaque inter auunculum et sororis filium non €agnatio est, sed cognatio. item amitae, materterae €filius non est mihi agnatus, sed cognatus, et inuicem €scilicet ego illi eodem iure coniungor, quia qui nascun- @1 €tur, patris, non matris familiam secuntur. @8 Sed €olim quidem, quantum ad legem &7xii& tabularum attinet, €etiam feminae agnatos habebant tutores. sed postea €lex Claudia lata est, quae, quod ad feminas attinet, €[2agnatorum]2 tutelas sustulit: itaque masculus quidem €inpubes fratrem puberem aut patruum habet tutorem; €femina uero talem habere tutorem non potest. @8 Sed €adgnationis quidem ius kapitis diminutione perimitur, €cognationis uero ius eo modo non commutatur, quia €ciuilis ratio ciuilia qu[2i]2dem iura corrumpere potest, €naturalia uero non potest. @8 Est autem kapitis di-€minutio prioris [2status]2 permutatio: eaque tribus modis €accidit: nam aut maxima est kapitis diminutio aut €minor, quam quidam mediam uocant, aut minima. Maxima est kapitis diminutio, cum aliquis simul €et ciuitatem et libertatem amittit; quae accidit in-€censis, qui ex forma censuali uenire iubentur: quod €ius * * * €* * * €* * * , qui contra eam legem in €urbe Roma domicilium habuerint; item feminae, quae €ex senatus consulto Claudiano ancillae fiunt eorum do-€minorum, quibus inuitis et denuntiantibus cum seruis @1 €eorum coierint. @8 Minor siue media est kapitis di-€minutio, cum ciuitas amittitur, libertas retinetur; €quod accidit ei, cui aqua et igni interdictum fuerit. Minima est capitis diminutio, cum et ciuitas et €libertas retinetur, sed status hominis conmutatur; €quod accidit in his, qui adoptantur, item in his, quae €coemptionem faciunt, et in his, qui mancipio dantur €quique ex mancipatione manumittuntur; adeo quidem, €ut quotiens quisque mancipetur aut manumittatur, €totiens capite diminuatur. @8 Nec solum maior[2ibus €capitis]2 diminutionibus ius adgnationis corrumpitur, sed €etiam minima; et ideo si ex duobus liberis alterum €pater emancipauerit, post obitum eius neuter alteri €agnationis iure tutor esse poterit. @8 Cum autem €ad agnatos tutela pertineat, non simul ad omnes per-€tinet, sed ad eos tantum, qui proximo gradu sunt. * * * €* * * @@Ex eadem lege &7xii& tabularum libertarum et €inpuberum libertorum tutela ad patronos liberosque €eorum pertinet; quae et ipsa tutela legitima uocatur, @1 €no[2n quia nominatim]2 ea lege de hac tutela ca[2uetur, sed]2 €quia proinde accepta est per interpretationem, atque €si uerbis legis [2introducta]2 esset: eo enim ipso, [2quod]2 €h[2eredita]2tes libertorum libertarumque, si intestati de-€cessissent, iusserat lex ad patronos liberosue eorum €pertinere, crediderunt ueteres uoluisse legem etiam tu-€telas ad eos pertinere, quia et agnatos, quos ad here-€ditatem uocauit, eosdem et tutores esse iusserat. ō’@@[De fiduciaria [2tutela]2.] @8 Exemplo patronorum re-€cepta est [2et alia tutela, quae et ipsa legitima uocatur. €nam si quis filium nepotemue aut pronepotem inpuberes, €uel filiam neptemue aut proneptem tam puberes quam €inpuberes alteri ea lege mancipio dederit, ut sibi reman-€ciparentur, remancipatosque manumiserit, legitimus eorum €tutor erit.]2 @8 œ¦įSunt et aliae tutelae, quae fiduciariae €uocantur, id est quae ideo nobis competunt, quia libe-€rum caput mancipatum nobis uel a parente uel a €coemptionatore manumiserimus. @8 ›§Sed Latinarum et €Latinorum impuberum [2tute]2la non omni modo ad manu-€missores libertinorum pertinet, sed ad eos, quorum @1 €ante manumissionem ex iure Quiritium [2fuerunt: unde €si ancilla ex iure Quiritium]2 tua sit, in bonis mea, a €me quidem solo, non etiam a te manumissa Latin[2a]2 €fieri potest, et bona eius ad me pertinen[2t]2, sed eius €tutela tibi competit; nam ita lege Iunia cauetur. ita-€que si ab eo, cuius et in bonis et ex iure Quiritium €ancilla fuerit, facta sit Latina, ad eundem et bona et €tutela pertinent. @@Agnatis et patronis et liberorum capitum ma-€numissoribus permissum est feminarum tutelam alii in €iure cedere; pupillorum autem tutelam non est per-€missum cedere, quia non uidetur onerosa, cum tem-€pore pubertatis finiatur. @8 Is autem, cui ceditur €tutela, cessicius tutor uocatur. @8 Quo mortuo aut €kapite diminuto reuertitur ad eum tutorem tutela, qui €cessit; ipse quoque, qui cessit, si mortuus aut kapite €diminutus sit, a cessicio tutela discedit et reuertitur €ad eum, qui post eum, qui cesserat, secundum gradum €in ea tutela habuerit. @8 Sed quantum ad agnatos €pertinet, nihil hoc tempore de cessicia tutela quaeritur, €cum agnatorum tutelae in feminis lege Claudia sub-€latae sint. @8 Sed fiduciarios quoque quidam puta-€uerunt cedendae tutelae ius non habere, cum ipsi se €oneri subiecerint. quod etsi placeat, in parente tamen, €qui filiam neptemue aut proneptem alteri ea lege man-€cipio dedit, ut sibi remanciparetur, remancipatamque €manumisit, idem dici non debet, cum is et legitimus €tutor habeatur et non minus huic quam patronis honor €praestandus sit. @1 @@Praeterea senatus consulto mulieribus permis-€sum est in absentis tutoris locum alium petere, quo €petito prior desinit; nec interest, quam longe absit €is tutor. @8 Sed excipitur, ne in absentis patroni €locum liceat libertae tutorem petere. @8 Patroni €autem loco habemus etiam parentem, qui ex eo, quod €ipse sibi remancipatam filiam neptemue aut proneptem €manumisit, legitimam tutelam nanctus est. [2sed]2 huius €quidem liberi fiduciarii tutoris loco numerantur; pa-€troni autem liberi eandem tutelam adipiscuntur, quam €et pater eorum habuit. @8 Sed aliquando etiam in €patroni absentis locum permittitur tutorem petere, €ueluti ad hereditatem adeundam. @8 Idem senatus €censuit et in persona pupilli patroni filii. @8 Nam €et lege Iulia de maritandis ordinibus ei, quae in legi-€tima tutela pupilli sit, permittitur dotis constituendae €gratia a praetore urbano tutorem petere. @8 Sane €patroni filius, etiamsi inpubes si[2t]2, t[2amen]2 libertae effi-€cietur tutor, quamquam in nulla re auctor fieri potest, €cum ipsi nihil permissum sit sine tutoris auctoritate €agere. @8 Item si qua in tutela legitima furiosi aut €muti sit, permittitur ei senatus consulto dotis consti-€tuendae gratia tutorem petere. @8 Quibus casibus €saluam manere tutelam patrono patronique filio mani-€festum est. @8 Praeterea senatus censuit, ut si tutor @1 €pupilli pupillaeue suspectus a tutela remotus sit siue €ex iusta causa fuerit excusatus, in locum eius alius €tutor detur, quo facto prior tutor amittit tutelam. Haec omnia similiter et Romae et in prouinciis žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’”›·‚obseruantur, scilicet ut in prouinciis a praeside pro-€uinciae tutor pe[2ti debeat]2. @@Olim cum legis actiones in usu erant, etiam €ex illa causa tutor dabatur, si inter tutorem et mu-€lierem pupillum[2u]2e lege agendum erat: nam quia ipse €tutor in re sua auctor esse non poterat, alius daba-€tur, quo auctore legis actio perageretur: qui diceba-€tur praetorius tut[2or]2, quia a praetore urbano da-€batur. sed post sublatas legis actiones quidam putant €hanc speciem dandi tutoris in usu esse desisse; ali[2is €autem]2 placet adhuc in usu esse, si legitimo iudicio €agatur. @@Si cui nullus omnino tutor sit, ei datur in €urbe Roma ex lege Atilia a praetore urbano et maiore €parte tribunorum plebis, qui Atilianus tutor uocatur; €in prouinciis uero a praesidibus prouinciarum [2ex]2 lege @1 €Iulia et Titia. @8 Et ideo si cui testamento tutor €sub condicione aut ex die certo datus sit, quamdiu €condicio aut dies pendet, tutor dari potest; item si €pure datus fuerit, quamdiu nemo heres existat, tamdiu €ex his legibus tutor petendus est; qui desinit tutor €esse, posteaquam aliquis ex testamento tutor esse coe-€perit. @8 Ab hostibus quoque tutore capto ex his €legibus tutor peti debet; qui desinit tutor esse, si is, €qui captus est, in ciuitatem reuersus fuerit: nam re-€uersus recipit tutelam iure postliminii. @@Ex his apparet, quot sint species tutelarum. €si uero quaeramus, in quot genera hae species didu-€cantur, longa erit disputatio: nam de ea re ualde €ueteres dubitauerunt. nos qui diligentius hunc tracta-€tum exsecuti sumus et in edicti interpretatione et in his €libris, quos ex Quinto Mucio fecimus, hoc totum [2omitti-€mus. hoc solum]2 tantisper sufficit admonuisse, quod €quidam quinque genera esse dixerunt, ut Quintus Mu-€cius, alii tria, ut Seruius Sulpicius; alii duo, ut Labeo; €alii tot genera esse crediderunt, quot etiam species essent. @@Sed inpuberes quidem in tutela esse omnium €ciuitatium iure contingit; quia id naturali rationi con-€ueniens est, ut is, qui perfectae aetatis non sit, alte-€rius tutela regatur, nec fere ulla ciuitas est, in qua @1 €non licet parentibus liberis suis inpuberibus testamento €tutorem dare; quamuis, ut supra diximus, soli ciues €Romani uideantur tantum liberos suos in potestate €habere. @8 Feminas uero perfectae aetatis in tutela €esse fere nulla pretiosa ratio suasisse uidetur: nam €quae uulgo creditur, quia leuitate animi plerumque €decipiuntur et aequum erat eas tutorum auctoritate €regi, magis speciosa uidetur quam uera; mulieres enim, €quae perfectae aetatis sunt, ipsae sibi negotia tractant, €et in quibusdam causis dicis gratia tutor interponit €auctoritatem suam; saepe etiam inuitus auctor fieri a €praetore cogitur. @8 Unde cum tutore nullum ex €tutela iudicium mulieri datur: at ubi pupillorum pu-€pillarumue negotia tutores tractant, eis post puber-€tatem tutelae iudici[2o]2 rationem reddunt. @8 Sane €patronorum et parentum legitimae tutelae uim aliquam €habere intelleguntur eo, quod hi neque ad testamen-€tum faciendum neque ad res mancipi alienandas neque €ad obligationes suscipiendas auctores fieri coguntur, €praeterquam si magna causa alienandarum rerum man-€cipi obligationisque suscipiendae interueniat. eaque @1 €omnia ipsorum causa constituta sunt, ut quia ad eos €intestatarum mortuarum hereditates pertinent, neque €per testamentum excludantur ab hereditate neque alie-€natis pretiosioribus rebus susceptoque aere alieno mi-€nus loc[2u]2ples ad eos hereditas [2per]2ueniat. @8 Apud €peregrinos non similiter, ut apud nos, in tutela sunt €feminae; sed tamen plerumque quasi in tutela sunt: €ut ecce lex Bithynorum, si quid mulier [2contra]2hat, €maritum auctorem esse iubet aut filium eius puberem. @@Tutela autem liberantur ingenuae quidem trium €[2liberorum iure, libertinae uero quattuor, si in patroni]2 €liberorumue eius legitima tut[2ela]2 sint; nam ceterae, €quae alterius generis tutores habent, uelut Atilianos €aut fiduciarios, trium liberorum iure tutela liberantur. Potest autem pluribus modis libertina [2tutorem]2 €alterius generis habere, ueluti si a femina manumissa €sit; tunc enim e lege Atilia petere debet tutorem, uel €in prouincia [2e lege Iulia]2 et Titia: nam in patronae €tutela esse non potest. @8 œĆįItem si [2sit a]2 masculo €manumissa et auctore eo coemptionem fecerit, deinde €remancipata et manumissa sit, patronum quidem ha-€bere tutorem desinit, incipit autem habere eum tu-€torem, a quo manumissa est, qui fiduciarius dicitur. @1 Item si patron[2us eiusue filius]2 in adoptionem se €dedit, debet liberta [2e lege Atilia uel Iulia et]2 Titia tu-€torem petere. @8 Similiter ex iisdem legibus petere €debet tutorem liberta, si patronus decesserit nec €ullum uirilis sexus liberorum in familia re[2liquerit]2. ›ÄMasculi [2autem cum]2 puberes esse coeperint, tutela €liberantur: p[2uberem autem]2 Sabinus quidem et Cassius €ceterique nostri praeceptores eum esse putant, qui €habitu corporis pubertatem ostendit, id est eum, qui €generare potest; sed in his, qui pubescere non possunt, €quales sunt spadones, eam aetatem esse spectandam, €cuius aetatis puberes fiunt; sed diuersae scholae aucto-€res annis putant pubertatem aestimandam, id est eum €puberem esse existimant, [2qui &7xiiii& annos expleuit.]2 * * * €* * * * * * aetatem peruenerit, in qua res suas tueri €possit, sicuti apud peregrinas gentes custodiri superius €indicauimus. @8 Ex iisdem causis et in prouinciis a €praesidibus earum curatores dari uolunt. @1 @@Ne tamen et pupillorum et eorum, qui in cura-€tione sunt, negotia a tutoribus curatoribusque consu-€mantur aut deminuantur, curat praetor, ut et tutores €[2et]2 curatores eo nomine satisdent. @8 Sed hoc non €est perpetuum; nam et tutores testamento dati satis-€dare non coguntur, quia fides eorum et diligentia ab €ipso testatore probata est; et curatores, ad quos non €e lege curatio pertinet, sed [2qui]2 uel a consule uel a €praetore uel a praeside prouinciae [2dan]2tur, plerumque €non coguntur satisdare, scilicet quia satis hon[2esti €elec]2t[2i s]2unt. @1  Ÿō’@@@@{1COMMENTARIVS SECVNDVS}1 ‘@@[2Superiore commentario de iure personarum]2 ex-€posuimus; modo uideamus de rebus: quae uel in €nostro patrimonio sunt uel extra nostrum patrimonium €habentur. @@Summa itaque rerum diuisio in duos articulos €diducitur: nam aliae sunt diuini iuris, aliae humani. Diuini iuris sunt ueluti res sacrae et religiosae. Sacrae sunt, quae diis superis consecratae sunt; €religiosae, quae diis Manibus relictae sunt. @8 Sed €sacrum quidem hoc solum existimatur, quod [2ex]2 aucto-€ritate populi Romani consecratum est, ueluti lege de €ea re lata aut senatus consulto facto. @8 Religiosum €uero nostra uoluntate facimus mortuum inferentes in €locum nostrum, si modo eius mortui funus ad nos €pertineat. @8 Sed in prouinciali solo placet plerisque €solum religiosum non fieri, quia in eo solo dominium @1 €populi Romani est uel Caesaris, nos autem possessio-€nem tantum et usumfructum habere uidemur; utique €tamen, etiamsi non sit religiosum, pro religioso ha-€betur: item quod in prouinciis non ex auctoritate €populi Romani consecratum est, proprie sacrum non €est, tamen pro sacro habetur. @8 Sanctae quoque res, €uelut muri et portae, quodam modo diuini iuris sunt. Quod autem diuini iuris est, id nullius in bonis est: €id uero, quod humani [2iuris est, plerumque alicuius in €bonis est; potest autem et nullius in bonis esse: nam €res hereditariae, antequam aliquis heres existat, nullius €in bonis sunt]2 * * * €* * * €* * * ue domino. Hae autem [2res]2, quae humani iuris sunt, [2aut pu-]2€blic[2ae]2 sunt aut priuatae. @8 Quae publicae sunt, nul-€l[2ius u]2identur in bonis esse; ipsius enim uniuersitatis €[2e]2ss[2e c]2r[2e]2duntur. priuatae sunt, quae singuloru[2m]2 homi-€n[2um sunt]2. @@Quaedam praeterea res corporales sunt, quae-€dam incorporales. @8 [2Corporales]2 hae [2sunt]2, quae tangi €possunt, uelut fundus, homo, uestis, aurum, argentum €et denique aliae res innumerabiles. @8 Incorporal[2es €sunt]2, qu[2ae]2 tangi non possunt, qualia sunt ea, quae [2in]2 @1 €iure consistunt, sicut hereditas, ususfructus, obliga-žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒢘Ž„tiones quoquo modo contractae. nec ad rem per[2tinet, €quod in hereditate res corporales con]2tinentur, et fruc-€tus, qui ex fundo percipiuntur, corporales [2sunt]2, et [2id]2, €quod ex aliqua obligatione nobis debe[2tur]2, plerumque €corpo[2rale est, ueluti]2 fundus, homo, pecunia: nam ipsum €ius successionis et ipsum iu[2s]2 u[2ten]2di fruendi et ipsum €ius obligationis incorporale est. eodem numero sunt €iura praediorum urbanorum et rusticorum. * * * €* * * €* * * non extollendi, ne luminibus uicini offi-€ciatur: item fluminum et stillicidiorum idem ius ut * * * €* * * ™Žį@@Res [2praeterea aut mancipi sunt aut]2 nec man-€cipi. * * * €* * * €* * * [2seruitute]2s praediorum urba-€norum nec mancipi [2sunt]2. item stipendiaria praedia et @1 €tributaria nec mancipi sunt. @8 ˜Sed quod diximus [2ea €animalia, quae domari solent]2, mancipi esse, n * * * €* * * €* * * statim ut nata sunt, mancipi esse €putant; Nerua uero et Proculus et ceteri diuersae €scholae auctores non aliter ea mancipi esse putant €quam si domita sunt; et si propter nimiam feritatem €domari non possunt, tunc uideri mancipi esse incipere, €cum ad eam aetatem peruenerint, in qua domari so-€lent. @8 [2At]2 ferae bestiae nec mancipi sunt, uelut ursi, €leones, item ea animalia, quae ferarum bestiarum €numero sunt, uelut elefanti et cameli, et ideo ad rem €non pertinet, quod haec animalia etiam collo dorsoue €domari [2sole]2n[2t]2; nam ne [2notitia]2 quidem eorum animalium €illo tempore fuit, qu[2o]2 constituebatur quasdam res man-€cipi esse, quasdam n[2ec]2 mancipi. @8 Sed item fere €omnia, quae incorporalia sunt, nec mancipi sunt, ex-€ceptis seruitutibus praediorum rusticorum; nam eas €mancipi esse constat, quamuis sint ex numero rerum €incorporalium. @@Magna autem differentia est inter mancipi res €et nec mancipi. @8 Nam res nec mancipi ipsa tradi-€tione pleno iure alterius fiunt, si modo corporales €sunt et ob id recipiunt traditionem. @8 Itaque si tibi @1 €uestem uel aurum uel argentum tradidero siue ex uen-€ditionis causa siue ex donationis siue quauis alia ex €causa, statim tua fit ea res, si modo ego eius dominus €sim. @8 In eadem causa sunt prouincialia praedia, €quorum alia stipendiaria, alia tributaria uocamus: €stipendiaria sunt ea, quae in his prouinciis sunt, quae €propriae populi Romani esse intelleguntur; tributaria €sunt ea, quae in his prouinciis sunt, quae propriae €Caesaris esse creduntur. @8 Mancipi uero res sunt, €quae per mancipationem ad alium transferuntur; unde €etiam mancipi res sunt dictae. quod autem ualet man-€cipatio, [2idem ualet et in iure cessio]2. @8 [2Et manci-€patio]2 quidem quemadmodum fiat, superiore commen-€tario tradidimus. @8 In iure cessio autem hoc modo €fit: apud magistratum populi Romani uel[2ut]2 praetorem €urbanum [aut praesides prouinciae] is, cui res in iure ce-€ditur, rem tenens ita dicit: &7hvnc ego hominem ex ivre €&7qviritivm mevm esse aio&; deinde postquam hic uin-€dicaue[2rit, praetor inter]2rogat eum, qui cedit, an contra €uindicet; quo negante aut tacente tunc ei, qui uindi- @1 €cauerit, eam rem addicit; idque legis actio uocatur. €hoc fieri potest etiam in prouinciis apud praesides €earum. @8 Plerumque tamen et fere semper manci-€pationibus utimur: quod enim ipsi per nos praesenti-€bus amicis agere possumus, hoc non interest [2nec]2 ne-€cesse cum maiore difficultate apud praetorem aut €apud praesidem prouinciae agere. @8 Quod si neque €mancipata neque in iure cessa sit res mancipi * * * €* * * €* * * [2Praeterea admo]2nendi sumus, [2quod ueteres dicebant soli €Italici nexum]2 esse, prouincialis soli nexum non [2esse, hanc €habere]2 significationem: solum [2Ita]2li[2cum]2 mancipi [2esse]2, pro-€uinciale nec mancipi es[2se]2. aliter enim ueteri lingua a[2ctus €uocatur, et quod illis nexus, idem nobis est]2 mancipa[2tio]2. @@[2Res]2 incorporales traditionem non recipere ma-€nifestum est. @8 Sed iura praediorum urbanorum in €iure cedi [2tantum]2 possunt; rusticorum uero etiam man- @1 €cipari possunt. @8 Ususfructus in iure cessionem tan-€tum recipit: nam dominus proprietatis alii usum-€fructum in iure cedere potest, ut ille usumfructum €habeat et ipse nudam proprietatem [2retineat]2. ipse usu-€fructuarius in iure cedendo domino proprietatis usum-€fructum efficit, ut a se discedat et conuertatur in pro-€prietatem; alii uero in iure cedendo nihilo minus ius €suum retinet: creditur enim ea cessione nihil agi. Sed haec scilicet in Italicis praediis ita sunt, quia €et ipsa praedia mancipationem et in iure cessionem €recipiunt. alioquin in prouincialibus praediis siue quis €usumfructum siue ius eundi agendi aquamue ducendi €uel altius tollendi aedes aut non tollendi, ne lumini-€bus uicini officiatur, ceteraque similia iura constituere €uelit, pactionibus et stipulationibus id efficere potest; €quia ne ipsa quidem praedia mancipationem aut [2in]2 €iure cessionem recipiunt. @8 [2S]2ed cum ususfructus €et hominum et ceterorum animalium constitui possit, €intellegere debemus horum usumfructum etiam in €prouinciis per in iure cessionem constitui posse. Quod autem diximus usumfructum in iure cessio-€nem tantum recipere, non est temere dictum, quamuis €etiam per mancipationem constitui possit eo, quod in €mancipanda proprietate detrahi potest; non enim ipse €ususfructus mancipatur, sed cum in mancipanda pro-€prietate deducatur, eo fit, ut apud alium ususfructus, €apud alium proprietas sit. @1 @@Hereditas quoque in iure cessionem tantum €recipit. @8 Nam si is, ad quem ab intestato legitimo €iure pertinet hereditas, in iure eam alii ante aditionem €cedat, id est antequam heres extiterit, proinde fit heres €is, cui in iure cesserit, ac si ipse per legem ad here-€ditatem uocatus esset: post obligationem uero si ces-€serit, nihilo minus ipse heres permanet et ob id €creditoribus tenebitur, debita uero pereunt, eoque €modo debitores hereditarii lucrum faciunt; corpora €uero eius hereditatis proinde transeunt ad eum, cui €cessa est hereditas, ac si ei singula in iure cessa fuis-€sent. @8 Testamento autem scriptus heres ante aditam €quidem hereditatem in iure cedendo eam alii nihil €agit; postea uero quam adierit si cedat, ea accidunt, €quae proxime diximus de eo, ad quem ab intestato €legitimo iure pertinet hereditas, si post obligationem €[2in]2 iure cedat. @8 Idem et de necessariis heredibus €diuersae scholae auctores existimant, quod nihil uide-€tur interesse, utrum [2aliquis]2 adeundo hereditatem fiat €heres an inuitus existat. quod quale sit, suo loco €apparebit: sed nostri praeceptores putant nihil agere €necessarium heredem, cum in iure cedat hereditatem. @@Obligationes quoquo modo contractae nihil €eorum recipiunt: nam quod mihi ab aliquo debetur, €id si uelim tibi deberi, nullo eorum modo, quibus res €corporales ad alium transferuntur, id efficere possum; @1 €sed opus est, ut iubente me tu ab eo stipuleris; quae €res efficit, ut a me liberetur et incipiat tibi teneri. €quae dicitur nouatio obligationis. @8 Sine hac uero €nouatione non poteris tuo nomine agere, sed debes €ex persona mea quasi cognitor aut procurator meus €experiri. @@Sequitur, ut admoneamus apud peregrinos €quidem unum esse dominium; nam aut dominus quis-€que est aut dominus non intellegitur. quo iure etiam €populus Romanus olim utebatur: aut enim ex iure €Quiritium unusquisque dominus erat aut non intellege-€batur dominus. sed postea diuisionem accepit domi-€nium, ut alius possit esse ex iure Quiritium dominus, €alius in bonis habere. @8 Nam si tibi rem mancipi €neque mancipauero neque in iure cessero, sed tantum €tradidero, in bonis quidem tuis ea res efficitur, ex €iure Quiritium uero mea permanebit, donec tu eam €possidendo usucapias: semel enim impleta usucapione €proinde pleno iure incipit, id est et in bonis et ex €iure Quiritium tua res esse, ac si ea mancipata uel in €iure cessa [2esset]2. @8 [2Vsucapio autem]2 mobilium quidem €rerum anno completur, fundi uero et aedium biennio; €et ita lege &7xii& tabularum cautum est. @@Ceterum etiam earum rerum usucapio nobis €conpetit, quae non a domino nobis traditae fuerint, @1 €siue mancipi sint eae res siue nec mancipi, si modo žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒢘«„eas bona fide acceperimus, cum crederemus eum, qui €traderet, dominum esse. @8 Quod ideo receptum uide-€tur, ne rerum dominia diutius in incerto essent, cum €sufficeret domino ad inquirendam rem suam anni aut €biennii spatium, quod tempus ad usucapionem posses-€sori tributum est. @@Sed aliquando etiamsi maxime quis bona fide €alienam rem possideat, non tamen illi usucapio pro-€cedit, uelut si quis rem furtiuam aut ui possessam €possideat; nam furtiuam lex &7xii& tabularum usucapi €prohibet, ui possessam lex Iulia et Plautia. @8 Item €prouincialia praedia usucapionem [2non]2 recipiunt. [2Item olim]2 mulieris, quae in agnatorum tutela erat, €res mancipi usucapi non poterant, praeterquam si ab €ipsa tutore [2auctore]2 traditae essent: id ita lege &7xii& ta-€bularum [2cautum erat]2. @8 Item liberos homines et res €sacras et religiosas usucapi non posse manifestum est. Quod ergo uulgo dicitur furtiuarum rerum et ui €possessarum usucapionem per legem &7xii& tabularum €prohibitam esse, non eo pertinet, ut n[2e ipse]2 f[2ur quiue]2 €per uim [2possi]2det, usucapere [2po]2ssit (nam huic ali[2a]2 €ratione usucapio non competit, quia scilicet mala fide @1 €possidet), sed nec ullus alius, quamquam ab eo bona €fide emerit, usucapiendi ius habeat. @8 Vnde in rebus €mobilibus non facile p[2rocedit, ut bonae fidei possessori €usucapio c]2ompetat, quia qui alienam rem uendidit et €tradidit, furtum committit; idemque accidit etiam, si €ex alia causa tradatur. sed tamen hoc aliquando aliter €se habet; nam si heres rem defuncto commodatam aut €locatam uel apud eum depositam existimans eam esse €hereditariam, uendiderit aut donauerit, furtum non €committit; item si is, ad quem ancillae ususfructus €pertinet, partum etiam suum esse credens uendiderit €aut donauerit, furtum non committit; [2f]2urtum enim sine €affectu furandi non committitur. aliis quoque modis €accidere potest, ut quis sine uitio furti rem alien[2am]2 €ad aliquem transferat et efficiat, ut a possessore usu-€capiatur. @8 Fundi quoque alieni potest aliquis [2s]2ine €ui possessionem nancisci, quae uel ex neglegentia do-€mini uacet, uel quia dominus sine successore deces-€serit uel longo tempore afuerit: quam si ad alium €bona fide accipientem transtulerit, poterit usucapere €possessor; et quamuis ipse, qui uacantem possessionem €nactus est, intellegat alienum esse fun[2d]2um, [2tamen]2 nihil €[2hoc bonae fidei p]2ossessori ad usucapionem nocet, [2cum]2 €inprobata sit eorum sententia, qui putauerint furt[2iuum]2 €fundum fieri posse. @1 @@Rursus ex contrario accidit, ut qui sciat alie-€nam rem se possidere, usucapiat, uelut si rem heredi-€tariam, cuius possessionem heres nondum nactus est, €aliquis pos[2s]2ederit; nam ei concessum [2est usu]2capere, €si modo ea res est, quae recipit usucapionem. quae €species possessionis et usucapionis pro herede uocatur. Et in tantum haec usucapio concessa est, ut et €res, quae solo continentur, anno usucapiantur. @8 Quare €autem hoc casu etiam soli rerum annua constituta €sit usucapio, illa ratio est, quod olim rerum heredita-€riarum possessione ipsae hereditates usucapi crede-€bantur, scilicet anno: lex enim &7xii& tabularum soli €quidem res biennio usucapi iussit, ceteras uero anno: €ergo hereditas in ceteris rebus uidebatur esse, quia €soli non est [quia neque corporalis est]; [2et]2 quamuis €postea creditum sit ipsas hereditates usucapi non posse, €tamen in omnibus rebus hereditariis, etiam quae solo €tenentur, annua usucapio remansit. @8 Quare autem €omnino tam inproba possessio et usucapio concessa €sit, illa ratio est, quod uoluerunt ueteres maturius €hereditates adiri, ut essent, qui sacra facerent, quorum €illis temporibus summa obseruatio fuit, ut et credi-€tores haberent, a quo suum consequerentur. @8 Haec €autem species possessionis et usucapionis etiam lucra-€tiua uocatur: nam sciens quisque rem alienam lucri- @1 €facit. @8 Sed hoc tempore iam non est lucratiua: €nam ex auctoritate [2diui]2 Hadriani senatus consultum €factum est, ut tales usucapione[2s]2 reuocarentur; et ideo €potest heres ab eo, qui rem usucepit, hereditatem €petendo proinde eam rem consequi, atque si usucapta €non esset. @8 [2Suo]2 et necessario tamen herede extante €nihil ipso iure pro herede usucapi potest. @8 Adhuc etiam €ex aliis causis sciens quisque rem alienam usucapit: nam €qui rem alicui fiduciae causa mancipio dederit uel in iure €cesserit, si eandem ipse possederit, potest usucapere, anno €scilicet, [2si mobilis sit, biennio]2, soli si sit. quae spe-€cies usucapionis dicitur usureceptio, quia id, quod ali-€quando habuimus, recipimus per usucapionem. @8 Sed €cum fiducia contrahitur aut cum creditore pignoris €iure aut cum amico, quo tutius nostrae res apud eum €essent, si quidem cum amico contracta sit fiducia, sane €omni modo conpetit usus receptio; si uero cum credi-€tore, soluta quidem pecunia omni modo conpetit, non-€dum uero soluta ita demum competit, si neque con-€duxerit eam rem a creditore debitor neque precario €rogauerit, ut eam rem possidere liceret; quo casu lucra-€tiua usus capio conpetit. @8 Item si rem obligatam @1 €sibi populus uendiderit eamque dominus possederit, €concessa est usus receptio: sed [2et]2 hoc casu praedium €biennio usurecipitur: et hoc est, quod uolgo dicitur €ex praediatura possessionem usurecipi: nam qui mer-€catur a populo, praediator appellatur. @@Accidit aliquando, ut qui dominus sit, alie-€nandae rei potestatem non habeat, et qui dominus €non sit, [2alie]2nare possit @8 Nam dotale praedium €maritus inuita mulie[2re]2 per legem Iuliam prohibetur €alienare, quamuis ipsius [2si]2t uel mancipatum ei dotis €causa uel in iure cessum uel usucaptum. quod quidem €ius utrum ad Italica tantum praedia an etiam ad pro-€uincialia pertineat, dubitatur. @8 Ex diuerso agnatus €furiosi curator rem furiosi alienare potest ex lege &7xii& €tabularum; item procurator * * * €* * * est; item creditor pignus ex pactione, €quamuis eius ea res non sit. sed hoc forsitan ideo @1 €uideatur fieri, quod uoluntate debitoris intellegitur €pignus alienari, qui olim pactus est, ut liceret credi-€tori pignus uendere, si pecunia non soluatur. @@Ergo ex his, quae diximus, adparet quaedam €naturali iure alienari, qualia sunt ea, quae traditione €alienantur, quaedam ciuili; nam mancipationis et in €iure cessionis et usucapionis ius proprium est ciuium €Romanorum. @@Nec tamen ea tantum, quae traditione nostra €fiunt, naturali nobis ratione adquiruntur, sed etiam €[2quae]2 occupando ideo [2adepti erimus]2, qui[2a]2 antea nul-€lius essent, qualia sunt omnia, quae terra mari caelo €capiuntur. @8 Itaque si [2f]2er[2am b]2estiam aut uolucrem €aut piscem c[2e]2p[2erimus, simul atque]2 captum [2f]2ue[2rit h]2oc €[2animal]2, s[2tatim nostrum fit, et eo us]2que nostrum esse €intellegitur, donec nostra custodia coerceatur; cum €uero custodiam nostram euaserit et in naturalem se €libertatem receperit, rursus occupantis fit, quia nostr[2um]2 €esse desinit: naturalem autem libertatem recipere uide-€tur, cum aut oculos nostros euaserit, aut licet [2i]2n con-€spectu sit nostro, difficilis tamen eius persecutio sit. In iis autem animalibus, quae ex consuetudine @1 €abire et redire solent, ueluti columbis et apibus, item €ceruis, qui in siluas ire et redire solent, talem habe-€mus regulam traditam, ut si reuertendi animum ha-€bere desierint, etiam nostra esse desinant et fiant €occupantium: reuertendi autem animum uidentur desi-€nere habere, cum reuertendi consuetudinem deseruerint. Ea quoque, quae ex hostibus capiuntur, naturali €ratione nostra fiunt. @@Sed et id, quod per alluuionem nobis adicitur, €eodem iure nostrum fit: per alluuionem autem id €uidetur adici, quod ita paulatim flumen agro nostro €[2a]2dicit, ut aestimare non possimus, quantum quoquo €momento temporis adiciatur: hoc est, quod uolgo di-€citur per adluuionem id adici uideri, quod ita paula-€tim adicitur, ut oculos nostros fallat. @8 Itaque si €flumen partem aliquam ex tuo praedio resciderit et €ad meum praedium pertulerit, haec pars tua manet. At si in medio flumine insula nata sit, haec eorum €omnium communis est, qui ab utraque parte fluminis žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’¢˜Čƒprope ripam praedia possident; si uero non sit in €medio flumine, ad eos pertinet, qui ab ea parte, quae €proxuma est, iuxta ripam praedia habent. @8 Prae-€terea id, quod in solo nostro ab aliquo aedificatum @1 €est, quamuis ille suo nomine aedificauerit, iure natu-€rali nostrum fit, quia superficies solo cedit. @8 Mul-€toque magis id accidit et in planta, quam quis in solo €nostro posuerit, si modo radicibus terram complexa €fuerit. @8 Idem contingit et in frumento, quod in €solo nostro ab aliquo satum fuerit. @8 Sed si ab eo €petamus fundum uel aedificium et inpensas in aedi-€ficium uel in seminaria uel in sementem factas ei €soluere nolimus, poterit nos per exceptionem doli €mali repellere, utique si bonae fidei possessor fuerit. Eadem ratione probatum est, quod in cartulis siue €membranis meis aliquis scripserit, licet aureis litteris, €meum esse, quia litterae cartulis siue membranis ce-€dunt: itaque si ego eos libros easue membranas pe-€tam nec inpensam scripturae soluam, per exceptionem €doli mali summoueri potero. @8 Sed si in tabula €mea aliquis pinxerit ueluti imaginem, contra probatur: €magis enim dicitur tabulam picturae cedere. cuius €diuersitatis uix idonea ratio redditur: ce[2r]2te secundum €hanc regulam si me possidente petas imaginem tuam €esse nec soluas pretium tabulae, poteris per excep-€tionem doli mali summoueri; at si tu possideas, con-€sequens est, ut utilis mihi actio aduersum te dari de- @1 €beat; quo casu nisi soluam inpensam picturae, poteris €me per exceptionem doli mali repellere, utique si €bonae fidei possessor fueris. illud palam est, quod €siue tu subripueris tabulam siue alius, conpetit mihi €furti actio. @@In aliis quoque speciebus naturalis ratio requi-€ritur: proin[2de]2 si ex uuis [2aut oliuis aut spicis]2 meis €uinum aut oleum aut frumentum feceris, qu[2a]2eritur, €utrum meum sit id uinum aut oleum aut frumentum €an tuum. item si ex auro aut argento meo uas ali-€quod feceris uel ex tabulis meis nauem aut armarium €aut subsellium fabricaueris, item si ex lana mea uesti-€mentum feceris uel si ex uino et melle meo mulsum €feceris siue ex medicamentis meis emplastrum aut €collyrium feceris, [2quaeritur, utrum tuum sit id, quod €ex meo effeceris]2, an meum. quidam materiam et sub-€stantiam spectandam esse putant, id est, ut cuius ma-€teria sit, illius et res, quae facta sit, uideatur esse, id-€que maxime placuit Sabino et Cassio; alii uero [2eius]2 €r[2em]2 esse putant, qui fecerit, idque maxime diuersae €scholae auctoribus uisum est: sed eum quoque, cuius €materia et substantia fuerit, furti aduersus eum, qui €subripuerit, habere actionem; nec minus aduersus eun-€dem condictionem ei competere, quia extinctae res, @1 €licet uindicari non possint, condici tamen furibus et €quibusdam aliis possessoribus possunt. ō’@@[V. De pupillis an aliquid a se alienare possunt.] @8 Nunc €admonendi sumus neque feminam neque pupillum sine €tutoris auctoritate rem mancipi alienare posse; nec €mancipi uero feminam quidem posse, pupillum non €posse. @8 Ideoque si quando mulier mutuam pecu-€niam alicui sine tutoris auctoritate dederit, quia facit €eam accipientis, cum scilicet pecunia res nec mancipi €sit, contrahit obligationem. @8 At si pupillus idem €fecerit, quia non [2facit acci]2p[2ien]2tis [2sine tutoris auctoritate €pecuniam]2, null[2am]2 contrahit obligationem: unde pupillus €uindicare qu[2id]2em nummos suos potest, sicubi extent, €id est e[2os p]2etere, * * * €* * * Et ex contrario [2omnes res tam mancipi quam]2 €nec mancipi mulier[2ibus]2 et pupillis sine tutoris aucto-€ritate solui possunt, quoniam meliorem condicionem €suam facere eis etiam sine tutoris auctoritate conces-€sum est. @8 Itaque si debitor pecuniam pupillo soluat, €facit quidem pecuniam pupilli, sed ipse non liberatur, €quia nullam obligationem pupillus sine tutoris aucto- @1 €ritate dissoluere potest, quia nullius rei alienatio ei €sine tutoris auctoritate concessa est; sed tamen si ex €ea pecunia locupletior factus sit et adhuc petat, per €exceptionem doli mali summoueri potest. @8 Mulieri €uero etiam sine tutoris auctoritate recte solui potest: €nam qui soluit, liberatur obligatione, quia res nec €mancipi, ut proxume diximus, a se dimittere mulieres €etiam sine tutoris auctoritate possunt: quamquam hoc €ita est, si accipiat pecuniam; at si non accipiat, sed €habere se dicat et per acceptilationem uelit debitorem €sine tutoris auctoritate liberare, non potest. @@Adquiritur autem nobis non solum per nosmet €ipsos, sed etiam per eos, quos in potestate manu man-€cipioue habemus; item per eos seruos, in quibus usu[2m-€fructum]2 habemus; item per homines liberos et seruos €alienos, quos bona fide possidemus: de quibus singulis €diligenter dispiciamus. @8 Igitur [2quod]2 liberi nostri, €quos in potestate habemus, item quod serui [2nostr]2i €mancipio accipiunt uel ex traditione nanciscuntur siue €quid stipulentur uel ex aliqualibet causa adquirunt, €id nobis adquiritur: ipse enim, qui in potestate €nostra est, nihil suum habere potest; et ideo si heres €institutus sit, nisi nostro iussu hereditatem adire non €potest; et si iubentibus nobis adierit, hereditas nobis @1 €adquiritur, proinde atque si nos ipsi heredes instituti €essemus; et conuenienter scilicet legatum per eos nobis €adquiritur. @8 Dum tamen sciamu[2s]2: si alterius in €bonis sit seruus, alterius ex iure Quiritium, ex omni-€bus causis ei soli per eum adquiritur, cuius in boni[2s]2 €est. @8 Non solum autem proprietas per eos, quos €in potestate habemus, adquiritur nobis, sed etiam pos-€sessio; cuius enim rei possessionem adepti fuerint, id €nos possidere uidemur; unde etiam per eos usucapio €procedit. @8 Per eas uero personas, quas in manu €mancipioue habemus, proprietas quidem adquiritur €nobis ex omnibus causis sicut per eos, qui in potestate €nostra sunt; an autem possessio adquiratur, quaeri €solet, quia ipsa[2s]2 non possidemus. @8 De his autem €seruis, in quibus tantum usumfructum habemus, ita €placuit, ut quidquid ex re nostra uel ex operis suis €adquirunt, id nobis adquiratur; quod uero extra eas €causas, id ad dominum proprietatis pertineat: itaque €si iste seruus heres institutus sit legatumue quid ei aut €donatum fuerit, non mihi, sed domino proprietatis ad-€quiritur. @8 Idem placet de eo, qui a nobis bona fide €possidetur, siue liber sit siue alienus seruus: quod @1 €enim placuit de usufructuario, idem probatur etiam de €bonae fidei possessore: itaque quod extra duas istas €causas adquiritur, id uel ad ipsum pertinet, si liber €est, uel ad dominum, si seruus est. @8 Sed bonae €fidei possessor cum usucepit seruum, quia eo modo €dominus fit, ex omni causa per eum sibi adquirere €potest. usufructuarius uero usucapere non potest; pri-€mum quia non possidet, sed habet ius utendi fruendi; €deinde quia scit alienum seruum esse. @8 De illo €quaeritur: an per eum seruum, in quo usumfructum €habemus, possidere aliqu[2am]2 rem et usucapere possu-€mus, quia ipsum non possidemus? per eum uero, quem €bona fide possidemus, sine dubio et possidere et usu-€capere possumus. loquimur autem in utriusque per-€son[2a]2 secundum definitionem, quam proxume exposui-€mus; id est, si quid ex re nostra uel ex operis suis €adquirant, id nobis adquiritur. @8 Ex his apparet per €liberos homines, quos neque iuri nostro subiectos ha-€bemus neque bona fide possidemus, item per alienos €seruos, in quibus neque usumfructum habemus neque €iustam possessionem, nulla ex causa nobis adquiri €posse. et hoc est, quod uulgo dicitur per extraneam @1 €personam nobis adquiri non posse; tantum de posses-€sione quaeritur, an per [2liberam personam]2 nobis ad-€quiratur. @8 In summa sciendum est his, qui in €potestate manu mancipioue sunt, nihil in iure cedi €posse; cum enim istarum personarum nihil suum esse €possit, conueniens est scilicet, ut nihil suum esse in €iure uindicare possint. @@[2Hactenus]2 tantisper admonuisse sufficit, quem-€admodum singulae res nobis adquirantur: nam lega-€torum ius, quo et ipso singulas res adquirimus, oppor-€tunius alio loco referemus. uideamus itaque nunc, €quibus modis per uniuersitatem res nobis adquira[2n]2tur. žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒢘āSi cui heredes facti sumus siue cuius bonorum €possessionem petierimus siue cuius bona emerimus €siue quem adoptauerimus siue quam in manum ut €uxorem receperimus, eius res ad nos transeunt. @8 Ac €prius de hereditatibus dispiciamus, quarum duplex €condicio est: nam uel ex testamento uel ab intestato €ad nos pertine[2n]2t. @8 Et prius est, ut de his dispi-€ciamus, quae nobis ex testamento obueniunt. @@Testamentorum autem genera initio duo fuerunt: €nam aut calatis comitiis testamentum faciebant, quae €comitia bis in anno testamentis faciendis destinata €erant, aut in procinctu, id est, cum belli causa arma @1 €sumebant: procinctus est enim expeditus et armatus €exercitus. alterum itaque in pace et in otio faciebant, €alterum in proelium exituri. @8 Accessit deinde ter-€tium genus testamenti, quod per aes et libram agitur: €qui [2enim]2 neque calatis comitiis neque in procinctu €testamentum fecerat, is, si subita morte urguebatur, €amico familiam suam, id est patrimonium suum, man-€cipio dabat eumque rogabat, quid cuique post mortem €suam dari uellet. quod testamentum dicitur per aes €et libram, scilicet quia per mancipationem peragitur. Sed illa quidem duo genera testamentorum in €desuetudinem abierunt; hoc uero solum, quod per aes €et libram fit, in usu retentum est. sane nunc al[2i]2ter €ordinatur, quam olim solebat; namque olim familiae €emptor, id est, qui a testatore familiam accipiebat €mancipio, heredis locum optinebat, et ob id ei man-€dabat testator, quid cuique post mortem suam dari €uellet; nunc uero alius heres testamento instituitur, a €quo etiam legata relinquuntur, alius dicis gratia €propter ueteris iuris imitationem familiae emptor ad-€hibetur. @8 Eaque res ita agitur: qui facit [2testa-€mentum]2, adhibitis, sicut in ceteris mancipationibus, €&7v& testibus ciuibus Romanis puberibus et libripende, €postquam tabulas testamenti scripserit, mancipat alicui €dicis gratia familiam suam; in qua re his uerbis fami-€liae emptor utitur: &7familiam pecvniamqve tvam €&7endo mandatela tva cvstodelaqve mea& [2&7esse aio,& @1 €&7eaqve&]2&7, qvo tv ivre testamentvm facere possis €&7secvndvm legem pvplicam, hoc aere,& et ut quidam €adiciunt, &7aeneaqve libra, esto mihi empta&; deinde €aere percutit libram idque aes dat testatori uelut €pretii loco; deinde testator tabulas testamenti manu €tenens ita dicit: &7haec ita vt in his tabvlis ceris-€&7qve scripta svnt, ita do ita lego ita testor, €&7itaqve vos, qvirites, testimonivm mihi perhibe-€&7tote&; et hoc dicitur nuncupatio: nuncupare est enim €palam nominare, et sane quae testator specialiter in €tabulis testamenti scripserit, ea uidetur generali ser-€mone nominare atque confirmare. @8 In testibus €autem non debet is esse, qui in potestate est aut €familiae emptoris aut ipsius testatoris, quia propter €ueteris iuris imitationem totum hoc negotium, quod €agitur testamenti ordinandi gratia, creditur inter €familiae emptorem agi et testatorem; quippe olim, ut €proxime diximus, is, qui familiam testatoris mancipio €accipiebat, heredis loco erat; itaque reprobatum est €in ea re domesticum testimonium. @8 Unde et si is, €qui in potestate patris est, familiae emptor adhibitus €sit, pater eius testis esse non potest; ac ne is quidem, €qui in eadem potestate est, uelut frater eius. sed [2et]2 €si filius familias ex castrensi peculio post missionem €faciat testamentum, nec pater eius recte testis adhi-€betur nec is, qui in potestate patris est. @8 De €libripende eadem, quae et de testibus, dicta esse in- @1 €tellegemus: nam et is testium numero est. @8 Is €uero, qui in potestate heredis aut legatarii est, cuiusue €heres ipse aut legatarius in potestate est, quique in €eiusdem potestate est, adeo testis et libripens adhi-€beri potest, ut ipse quoque heres aut legatarius iure €adhibeantur. sed tamen quod ad heredem pertinet €quique in eius potestate est cuiusue is in potestate €erit, minime hoc iure uti debemus. ō’@@[De testamentis militum.] @8 Sed haec diligens €obseruatio in ordinandis testamentis militibus propter €nimiam inperitiam constitutionibus principum remissa €est: nam quamuis neque legitimum numerum testium €adhibuerint neque uendideri[2n]2t familiam neque nuncu-€pauerint testamentum, recte nihilo minus testantur. Praeterea permissum est iis et peregrinos et La-€tinos instituere heredes uel iis legare; cum alioquin €peregrini quidem ratione ciuili prohibeantur capere €hereditatem legataque, Latini uero per legem Iuniam. Caelibes quoque, qui lege Iulia hereditate[2s]2 lega-€taque capere uetantur, item orbi, id est qui liberos €non habent, quos lex * * * €* * * @1 * * * [2ex auc]2toritate diui Hadriani senatus consultum €factum est, quo permissum est . . . . . . . . s feminis €etiam sine coemptione testamentum facere, si modo €non minores essent annorum &7xii&; scilicet ut quae €tutela liberatae non essent, tutore auctore testari de-€berent. @8 Videntur ergo melioris condicionis esse €feminae quam masculi; nam masculus minor annorum €&7xiiii& testamentum facere non potest, etiamsi tutore €auctore testamentum facere uelit, femina uero potest; €[2facta enim]2 &7xii& annorum testamenti faciundi ius nan-€ciscitur. @@Igitur si quaeramus, an ualeat testamentum, €inprimis aduertere debemus, an is, qui id fecerit, ha-€buerit testamenti factionem: deinde si habuerit, requi-€remus, an secundum iuris ciuilis regulam [2te]2status sit, €exceptis militibus, qui[2bus]2 propter nimiam [2inpe]2ritiam, €ut diximus, quomodo uelint uel quomodo [2poss]2int, per-€mittitur testamentum facere. @@Non tamen, ut iure ciuili [2uale]2at testamentum, €sufficit ea obseruatio, quam supra expo[2s]2uimus de fa-€miliae uenditione et de testibus et de nuncupatione. @1 [2Sed]2 ante omnia requirendum est, an institutio €heredis sollemni more facta sit; nam aliter facta in-€stitutione nihil proficit familiam testatoris ita uenire €testesque ita adhibere et [2ita]2 nuncupare testamentum, €ut supra diximus. @8 Sollemnis autem institutio h[2a]2ec €est: &7titivs heres esto&; sed et illa iam conprobata €uidetur: &7titivm heredem esse ivbeo&; at illa non €est conprobata: &7titivm heredem esse volo&; sed et €illae a plerisque inprobatae sunt: &7titivm heredem €&7institvo&, item: &7heredem facio&. @@Obseruandum praeterea est, ut si mulier, quae €in tutela est, faciat testamentum, tutore auctore €facere debeat: alioquin inutiliter iure ciuili testabitur. Praetor tamen, si septem signis testium signatum €sit testamentum, scriptis heredibus secundum tabulas €testamenti bonorum [2possessionem]2 pollicetur, [2et]2 si nemo €sit, ad quem ab intestato iure legitimo pertineat here-€ditas, uelut frater eodem patre natus aut patruus aut €fratris filius, ita poterunt scripti heredes retinere €hereditatem: nam idem iuris est et si alia ex causa €testamentum non ualeat, uelut quod familia non €uenierit aut nuncupationis uerba testator locutus non €sit. @8 Sed uideamus, an etiam si frater aut patruus €extent, potiores scriptis heredibus habeantur; rescripto @1 €enim imperatoris Antonini significatur eos, qui se-€cundum tabulas testamenti non iure factas bonorum €possessionem petierint, posse aduersus eos, qui ab in-€testato uindicant hereditatem, defendere se per ex-€ceptionem doli mali. @8 Quod sane quidem ad €masculorum testamenta pertinere certum est; item ad €feminarum, quae ideo non utiliter testatae sunt, quod €uerbi gratia familiam non uendiderint aut nuncupa-€tionis uerba locutae non sint: an autem et ad ea €testamenta feminarum, quae sine tutoris auctoritate €fecerint, haec constitutio pertineat, uidebimus. @8 Lo-€quimur autem de his scilicet feminis, quae non in €legitima parentium aut patronorum tutela sunt, sed [de €his] quae alterius generis tutores habent, qui etiam €inuiti coguntur auctores fieri. alioquin parentem et €patronum sine auctoritate eius facto testamento non €summoueri palam est. @@Item qui filium in potestate habet, curare €debet, ut eum uel heredem instituat uel nominatim €exheredet; alioquin si eum silentio praeterierit, inuti-€liter testabitur: adeo quidem, ut nostri praeceptores €existiment, etiam si uiuo patre filius defunctus sit, žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒢘ū†neminem heredem ex eo testamento existere posse, sci-€licet quia statim ab initio non constiterit institutio; €sed diuersae scholae auctores, si quidem fili[2us]2 mortis €patris tempore uiuat, sane impedimento eum esse €scriptis heredibus et illum ab intestato heredem fieri @1 €confitentur; si uero ante mortem patris interceptus sit, €posse ex testamento hereditatem adiri putant, nullo €iam filio impedimento; quia scilicet existimant [2non]2 €statim ab initio inutiliter fieri testamentum filio prae-€terito. @8 Ceteras uero liberorum personas si prae-€terierit testator, ualet testamentum: [2sed]2 praeteritae istae €personae scriptis heredibus in partem adcrescunt, si €sui heredes sint, in uirilem, si extranei, in dimidiam: €id est, si quis tres uerbi gratia filios heredes insti-€tuerit et filiam praeterierit, filia adcrescendo pro quarta €parte fit heres et ea ratione id consequitur, quod ab €intestato patre m[2o]2r[2tuo]2 habitura esset; at si extraneos €ille heredes instituerit et filiam praeterierit, filia ad-€crescendo ex dimidia parte fit heres. quae de filia €diximus, eadem et de nepote deque omnibus [2cete-€ris]2 liberorum personis seu masculini seu [2fe]2minini €sexus dicta intellegemus. @8 Quid ergo est? licet €hae secundum ea, quae diximus, scriptis heredibus €dimidiam partem modo detrahant, tamen praetor eis €contra tabulas bonorum possessionem promittit, qua €ratione extranei heredes a tota hereditate repellun-€tur et efficiuntur sine re heredes. @8 Et hoc iure €uteb[2amur, quas]2i nihil inter feminas et masculos in-€teresset; sed nuper imperator Antoninus significauit €rescripto suas non plus nancisci feminas per bonorum €possessionem, quam quod iure adcrescendi conseque-€rentur. quod in emancipatarum quoque personis ob-€seruandum est, ut n[2imirum hae quoque, quod]2 adcre- @1 €scendi iure habiturae essent, si in potestate fuissent, €id ipsum etiam per bonorum possessionem habeant. Sed si quidem filius a patre exheredetur, nomi-€natim exheredari [2deb]2et; alioquin non prodest eum €exheredari. nominatim autem [2ex]2heredari uidetur, siue €ita exheredetur: &7titivs filivs mevs exh&[2&7eres esto,& €siue ita: &7filivs mevs&]2 &7exheres esto&, non adiecto pro-€prio nomine. @8 Ceterae uero liberorum personae €uel feminini sexus uel masculini satis inter ceteros €exheredantur, id est his [2uer]2b[2is: &7ceteri&]2 &7omnes exhere-€&7des sunto&, quae [2ue]2rb[2a statim post in]2stitutionem here-€dum adici solent. sed hoc it[2a est iure ciuili]2. @8 Nam €praetor omnes uirilis sexus lib[2erorum personas]2, id est €nepotes quoque et pronepotes * * * €* * * @@Postumi quoque liberi nominatim [2uel heredes €insti]2tui debent uel exheredari. @8 Et i[2n]2 eo par €omnium condi[2cio est, quod et in]2 filio p[2ostumo et in €quolibet ex ceteris li]2beris siue [2feminini sexus siue ma]2scu-€lini praeterito ualet [2quidem testamentum, sed postea €adgnatione postumi si]2ue postumae rumpitur, et ea ra-€[2tione totum infir]2matur. ideo[2q]2ue si mulier, ex qua @1 €[2postumus aut postu]2ma sperabatur, abor[2tum fecerit, nihil €impedimento est scriptis here]2d[2ibus ad hereditatem adeun-€dam]2. @8 [2Sed feminini]2 quidem sexus personae [2uel €n]2om[2inatim uel in]2ter ceter[2os exheredari solent, dum €tamen, si inter ceteros exheredentur, aliquid eis legetur, €ne uideantur per obliuio]2nem praeteritae [2esse: masculini €uero sexus liberorum perso]2nas placuit non aliter recte €ex[2heredari, nisi nominatim exheredentur, hoc scilicet €modo &7quicvmque mihi filivs genitvs fverit exh&]2&7eres €&7esto&. * * * €* * * €* * * @8 [2Postumo-€rum autem loco sunt et hi, qui in sui heredis locum €succedendo quasi adgnascendo fiunt parenti]2bus sui here-€des: ut ecce si filium et [2ex eo nepotem ne]2ptem[2ue in]2 €po[2testate habeam, quia filius gradu praecedit, is solus €iura sui heredis habet, quamuis nepos quo]2que et neptis €e[2x eo in eadem potestate sint; sed si filius meus me €uiuo moriatur aut qualibet alia ratione exeat de po-€testate mea, incipit nepos neptisue in eius locum succe-€dere, et]2 eo modo iura suorum h[2eredum quasi adgnatio]2ne €nanciscuntur. @8 Ne ergo eo modo rumpatur mihi €testa[2mentum, sicut ipsum filium uel heredem in]2stituere €uel exheredare debeo, ne n[2on iure faciam testamen-€tum, ita et ne]2potem neptemue ex eo necesse est mihi €uel [2heredem instituere uel exheredare, ne forte, me uiuo €filio mortuo, succedendo in locum eius nepos neptisue]2 €quasi adgnatione rumpat testamentum: idque lege Iunia @1 €Vellaea prouisum est, in qua simul exheredationis €modus notatur, ut uirilis sexus nominatim, feminini €uel nominatim uel inter ceteros exheredentur, dum €tamen iis, qui inter ceteros exheredantur, aliquid lege-€tur. @8 [2E]2mancipatos liberos iure ciuili neque here-€des instituere neque exheredare necesse est, quia non €sunt sui heredes: sed praetor omnes tam feminini €quam masculini sexus, si heredes non instituantur, ex-€heredari iubet, uirilis sexus nominatim, feminini uel €nominatim uel inter ceteros: quod si neque heredes in-€stituti fuerint neque ita, ut supra diximus, exheredati, €praetor promittit eis contra tabulas bonorum posses-€sionem. @8 œ‡įIn potestate patris non sunt, qui cum €eo ciuitate Romana donati sunt nec in accipienda €ciuitate Romana pater [2petiit statim]2 a principe, ut eos €in potestate habere[2t]2, aut si peti[2i]2t, non impetrauit; €nam qui [2in]2 potestatem patris ab imperatore redi-€guntur, nihil differunt a[2b]2 his, [2qui]2 it[2a nati sunt]2. ›ˆAdoptiui filii, quamdiu manent in adoptione, na-€turalium loco sunt; emancipati uero [2a]2 patre adoptiuo €neque iure ciuili neque quod ad edictum praetoris €pertinet inter liberos numerantur. @8 Qua ratione €accidit, ut ex diuerso, quod ad naturalem parentem €pertinet, quamdiu quidem sint in adoptiua familia, €extraneorum numero habeantur; si uero emancipati €fuerint ab adoptiuo patre, tunc incipiant in ea causa €esse, qua futuri essent, si ab ipso naturali patre [2emanci-€pati]2 fuissent. @1 @@Si quis post factum testamentum adoptauerit €sibi filium aut per populum eum, qui sui iuris est, €aut per praetorem eum, qui in potestate parentis fuerit, €omni modo testamentum eius rumpitur quasi agnatione €sui heredis. @8 Idem iuris est, si cui post factum €testamentum uxor in manu[2m]2 conueniat, uel quae in €manu fuit, nubat: nam eo modo filiae loco esse incipit €et quasi sua. @8 Nec prodest, [2si]2ue haec siue ille, €qui adoptatus est, in eo testamento sit institutus insti-€tutaue: nam de exheredatione eius superuacuum uide-€tur quaerere, cum testamenti faciundi tempore suorum €heredum numero non fuerint. @8 Filius quoque, qui €ex prima secundaue mancipatione manumittitur, quia €reuertitur in potestatem patriam, rumpit ante factum €testamentum; nec prodest, [2si]2 in eo testamento heres €institutus uel exheredatus fuerit. @8 Simile ius olim €fuit in eius persona, cuius nomine ex senatus consulto €erroris causa probatur, quia forte ex peregrina uel €Latina, quae per errorem quasi ciuis Romana uxor €ducta esset, natus esset: nam siue heres institutus esset €a parente siue exheredatus, siue uiuo patre causa probat[2a]2 €siue post mortem eius, omni modo quasi adgnatione €rumpebat testamentum. @8 Nunc uero ex nouo se- @1 €natus consulto, quod auctore diuo Hadriano factum €est, si quidem uiuo patre causa probatur, aeque ut €olim omni modo rumpit testamentum; si uero post €mortem patris, praeteritus quidem rumpit testamentum, €si uero heres in eo scriptus est uel exheredatus, non €rumpit testamentum, ne scilicet diligenter facta testa-€menta rescinderentur eo tempore, quo renouari non €possent. @@Posteriore quoque testamento, quod iure fac-€tum est, superius rumpitur; nec interest, an extiterit €aliquis ex eo heres an non extiterit: hoc enim solum €spectatur, an existere potuerit: ideoque si quis ex €posteriore testamento, quod iure factum est, aut nolue-€rit heres esse aut uiuo testatore aut post mortem eius, €antequam hereditatem adiret, decesserit aut per cre-€tionem exclusus fuerit aut condicione, sub qua heres €institutus est, defectus sit aut propter caelibatum ex žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’¢›ˆŠlege Iulia summotus fuerit ab hereditate, [quibus casi-€bus pater familias intestatus moritur: nam] et prius €testamentum non ualet ruptum a posteriore, et poste-€rius aeque nullas uires habet, cum ex eo nemo heres €extiterit. @@Alio quoque modo testamenta iure facta infir-€mantur, uelut [2cum]2 is, qui fecerit testamentum, kapite €deminutus sit; quod quibus modis accidat, primo @1 €commentario relatum est. @8 Hoc autem casu inrita €fieri testamenta dicemus, cum alioquin et quae rum-€punt[2ur]2, inrita fiant, [2et quae statim ab initio non iure €fiunt, inrita sint; sed et ea, quae iure facta sunt et €postea propter capitis deminutionem inrita fiunt]2, possunt €nihilo minus rupta dici. sed quia sane commodius €erat singulas causas singulis appellationibus distingui, €ideo quaedam non iure fieri dicuntur, quaedam iure €facta rumpi uel inrita fieri. @@Non tamen per omnia inutilia sunt ea testa-€menta, quae uel ab initio non iure facta sunt uel iure €facta postea inrita facta [2a]2u[2t]2 rupta sunt. nam si septem €testium signis signata sint testamenta, potest scriptus €heres secundum tabulas bonorum possessionem petere, €si modo defunctus testator et ciuis Romanus et suae €potestatis mortis tempore fuerit. nam si ideo inritum €factum sit testamentum, quod puta ciuitatem uel €etiam libertatem testator amisit aut quia in adoptio-€nem se dedit [2et]2 mortis tempore in adoptiui patris €potestate fuit, non potest scriptus heres secundum ta-€bulas bonorum possessionem pet[2er]2e. @8 [2Qui autem]2 €secundum tabulas testamenti, quae aut statim ab initio €non iure factae sunt aut iure factae postea ruptae €uel inritae erunt, bonorum possessionem accipiunt, si €modo possunt hereditatem optinere, habebunt bonorum €possessionem cum re; si uero ab his auocari here-€ditas potest, habebunt bonorum possessionem sine re. Nam si quis heres iure ciuili institutus sit uel ex @1 €primo uel ex posteriore testamento uel ab intestato €iure legitimo heres sit, is potest ab [2i]2is hereditatem €auocare; si uero nemo sit alius iure ciuili heres, ipsi €retinere hereditatem possunt, nec ullum ius aduersus €eos habent cognati, [2qui]2 legitimo iure deficiuntur. œ•įAliq[2uando tamen, sicut su]2pra quoque notauimus, €etiam legitimis quoque [2heredibus]2 potiores scripti ha-€bentur, u[2eluti]2 si ideo n[2on iure]2 factum sit testamentum, €quod familia non uenierit aut nuncupationis uerba €testator locutus non sit; . . . . [2si]2 adgnati petant €heredit[2atem]2 * * * @8 ›–* * * €* * * €* * * [2e]2a lege bona €caduca fiunt et ad populum deferri iubentur, si de-€functo nemo [2heres uel bonorum possessor sit]2. @@Potest, ut iure facta testamenta [2contrari]2a [2uolun-€tate]2 infirmentur. apparet [2autem]2 non poss[2e]2 e[2x eo so]2lo €i[2nfirma]2ri testamentum, quod postea testator id nolue-€rit ualere, usque adeo, ut si linum eius inciderit, ni-€hilo minus iure ciuili ualeat. quin etiam si deleuerit €quoque aut combu[2s]2s[2erit]2 tabulas testamenti, non ideo €minus desinent ualere, [2quae]2 ibi fuerunt scripta, licet €eorum probatio diff[2icilis]2 sit. @8 œ—įQuid ergo est? si €quis ab intestato bonorum possessionem petieri[2t et]2 is, @1 €qui ex eo testamento heres [2est]2, petat h[2ere]2d[2itatem]2, €* * * €* * * , perueniat hereditas: et hoc ita €[2re]2scripto imperatoris Antonini significatur. ›˜@@Heredes autem aut necessarii dicuntur aut sui €et necessarii aut extranei. @8 Necessarius heres est €seruus cum libertate heres institutus, ideo sic appel-€latus, quia siue uelit siue nolit, omni modo post €mortem testatoris protinus liber et heres est. @8 Unde €qui facultates suas suspectas habet, solet seruum suum €primo aut secundo uel etiam ulteriore gradu liberum €et heredem instituere, ut si creditoribus satis non €fiat, potius huius heredis quam ipsius testatoris bona €ueneant, id est, ut ignominia, quae accidit ex uen-€ditione bonorum, hunc potius heredem quam ipsum €testatorem contingat; quamquam apud Fufidium Sabino €placeat eximendum eum esse ignominia, quia non suo €uitio, sed necessitate iuris bonorum uenditionem pate-€retur; sed alio iure utimur. @8 Pro hoc tamen in-€commodo illud ei commodum praestatur, ut ea, quae €post mortem patroni sibi adquisierit, siue ante bono-€rum uenditionem siue postea, ipsi reseruentur; et @1 €quamuis pro portione bona uenierint, iterum ex here-€ditaria causa bona eius non uenient, nisi si quid ei €ex hereditaria causa fuerit adquisitum, uelut si [2ex eo, €quod]2 Latinus adquisierit, locupletior factus sit; cum €ceterorum hominum, quorum bona uenierint pro por-€tione, si quid postea adquirant, etiam saepius eorum €bona uenire soleant. @8 Sui autem et necessarii €heredes sunt uelut filius filiaue, nepos neptisue ex filio €[2et]2 deinceps ce[2te]2ri, qui modo in potestate morientis €fuerunt: sed uti nepos neptisue su[2u]2s heres sit, non €sufficit eum in potestate aui mortis tempore fuisse, €sed opus est, ut pater quoque eius uiuo patre suo de-€sierit suus heres esse aut morte interceptus aut qua-€libet ratione liberatus potestate; tum enim nepos €neptisue in locum sui patris succedunt. @8 Sed sui €quidem heredes ideo appellantur, quia domestici here-€des sunt et uiuo quoque parente quodam modo domini €existimantur; unde etiam si quis intestatus mortuus €sit, prima causa est in successione liberorum. neces-€sarii uero ideo dicuntur, quia omni modo, [2siue]2 uelint €[2si]2ue [2nolint, tam]2 ab intestato quam ex testamento €heredes fiunt. @8 Sed his praetor permittit abstinere €se ab heredi[2tate]2, ut potius parentis bona ueneant. Idem iuris est et [2in]2 uxoris persona, quae in manu @1 €est, quia filiae loco est, et in nuru, quae in manu €filii est, quia neptis loco est. @8 Quin etiam simi-€liter abstinendi potestatem facit praetor etiam ei, qui €in causa [id est mancipato] mancipi[2i]2 est, [2si]2 cum liber-€tate heres institutus sit, cum necessarius, non etiam €suus heres sit, tamquam seruus. @8 Ceteri, qui testa-€toris iuri subiecti non sunt, extranei heredes appellan-€tur: itaque liberi quoque nostri, qui in potestate €nostra non sunt, heredes a nobis instituti sicut ex-€tranei uidentur; qua de causa et qui a matre heredes €instituuntur, eodem numero sunt, quia feminae liberos €in potestate non habent. serui quoque, qui cum liber-€tate heredes instituti sunt et postea a domino manu-€missi, eodem numero habentur. @8 Extraneis autem €heredibus deliberandi potestas data est de adeunda €hereditate uel non adeunda. @8 Sed siue is, cui abs-€tinendi potestas est, inmis[2c]2uerit se bonis hereditariis, €siue is, cui de adeunda deliberare licet, adierit, postea €relinquendae hereditatis facultatem non habet, nisi si €minor sit annorum &7xxv&: nam huius aetatis homini-€bus, sicut in ceteris omnibus causis deceptis, ita etiam €si temere damnosam hereditatem susceperint, praetor €succurrit. scio quidem diuum Hadrianum etiam maiori €&7xxv& annorum ueniam dedisse, cum post aditam here- @1 €ditatem grande aes alienum, quod aditae hereditatis €tempore latebat, apparuisset. @@Extraneis heredibus solet cretio dari, id est €finis deliberandi, ut intra certum tempus uel adeant €hereditatem uel, si non adeant, temporis fine summo-€ueantur: ideo autem cretio appellata est, quia cernere €est quasi decernere et constituere. @8 Cum ergo ita €scriptum sit: &7heres titivs esto&, adicere debemus: €&7cernitoqve in centvm diebvs proxvmis, qvibvs €&7scies poterisqve. qvod ni ita creveris, exheres €&7esto&. @8 Et qui ita heres institutus est, si uelit €heres esse, debebit intra diem cretionis cernere, id est €haec uerba dicere: &7qvod me pvblivs mevivs testa-€&7mento svo heredem institvit, eam hereditatem €&7adeo cernoque&. quod si ita non creuerit, finito tem-€pore cretionis excluditur; nec quicquam proficit, si €pro herede gerat, id est, si rebus hereditariis tamquam €heres utatur. @8 At is, qui sine cretione heres insti-€tu[2tu]2s sit aut qui ab intestato legitimo iure ad here-€ditatem uocatur, potest aut cernendo aut pro herede €gerendo uel etiam nuda uoluntate suscipiendae here-€ditatis heres fieri: eique liberum est, quocumque tem- @1 €pore uoluerit, adire hereditatem; [2sed]2 solet praetor žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’¢›§‡postulantibus hereditariis creditoribus tempus consti-€tuere, intra quod, si uelit, adeat hereditatem, si mi-€nus, ut liceat creditoribus bona defuncti uendere. Si[2cut]2 autem [2qui]2 cum cretione heres institutus €est, nisi creuerit hereditatem, non fit heres, ita non €aliter excluditur, quam si non creuerit intra id tem-€pus, quo cretio finita si[2t]2; itaque licet ante diem cre-€tionis constituerit hereditatem non adire, tamen paeni-€tentia actus superante die cretionis cernendo heres €esse potest. @8 At is, qui sine cretione heres insti-€tutus est quiue ab intestato per legem uocatur, sicut €uoluntate nuda heres fit, ita et contraria destinatione €statim ab hereditate repellitur. @8 Omnis autem €cretio certo tempore constringitur. in quam rem €tolerabile tempus uisum est centum dierum: potest €tamen nihilo minus iure ciuili aut longius aut breuius €tempus dari; longius tamen interdum praetor coartat. Et quamuis omnis cretio certis diebus constrin-€gatur, tamen alia cretio uulgaris uocatur, alia certo-€rum dierum: uulgaris illa, quam supra exposuimus, id €est, in qua adiciuntur haec uerba: &7qvibus s&[2&7c&]2&7iet po-€&7teritqve&: certorum dierum, in qua detractis his €uerbis cetera scribuntur. @8 Quarum cretionum magna €differentia est: nam uulgari cretione data nulli dies @1 €conputantur, nisi quibus scierit quisque se heredem €esse institutum et possit cernere; certorum uero dierum €cretione data etiam nescienti se heredem institutum €esse numerantur dies continui; item ei quoque, qui €aliqua ex causa cernere prohibetur, et eo amplius ei, €qui sub condicione heres institutus est, tempus nume-€ratur; unde melius et aptius est uulgari cretione uti. Continua haec cretio uocatur, quia continui dies €numerantur; sed quia tamen dura est haec cretio, €altera magis in us[2u]2 habetur; unde etiam uulgaris €dicta est. ō’@@[De substi[2tu]2tionibus.] @8 Interdum duos pluresue €gradus heredum facimus, hoc modo: &7l. titivs heres €&7esto cernitoqve in diebvs& [2&7centvm&]2 &7proximis, qvibus €&7scies poterisqve. qvod ni ita creveris, exheres €&7esto. tvm mevivs heres esto cernitoqve in €&7diebvs centvm& et reliqua; et deinceps in quantum €uelimus, substituere possumus. @8 Et licet nobis uel €unum in unius locum substituere pluresue, et contra €in plurium locum uel unum uel plures substituere. Primo itaque gradu scriptus heres hereditatem €cernendo fit heres, et substitutus excluditur; non cer-€nendo summouetur, etiamsi pro herede gerat, et in €locum eius substitutus succedit; et deinceps si plures @1 €gradus sint, in singulis simili ratione idem contingit. Sed si cretio sine exheredatione sit data, id est €in haec uerba: &7si non creveris, tvm pvblivs me-€&7vivs heres esto&, illud diuersum inuenitur, quod €si prior omissa cretione pro herede gerat, substitutum €in partem admittit, et fiunt ambo aequis partibus €heredes; quod si neque cernat neque pro herede gerat, €tum sane in uniuersum summouetur, et substitutus €in totam hereditatem succedit. @8 Sed Sabino quidem €placuit, quamdiu cernere et eo modo heres fieri possit €prior, etiamsi pro herede gesserit, non tamen admitti €substitutum; cum uero cretio finita sit, tum pro herede €gerentem admittere substitutum: aliis uero placuit €etiam superante cretione posse eum pro herede ge-€rendo in partem substitutum admittere et amplius ad €cretionem reuerti non posse. @@Liberis nostris inpuberibus, quos in potestate €habemus, non solum ita, ut supra diximus, substituere €possumus, id est, ut si heredes non extiterint, alius €nobis heres sit; sed eo amplius ut, etiamsi heredes €nobis extiterint et adhuc inpuberes mortui fuerint, [2s]2it €iis aliquis heres, uelut hoc modo: &7titivs filivs mevs €&7mihi heres esto. si filivs mevs mihi& [2&7heres non €&7erit, sive heres mihi&]2 &7erit et is privs moriatvr €&7qvam in svam tvtelam venerit, tvnc seivs heres €&7esto&. @8 Quo casu si quidem non extiterit heres @1 €filius, substitutus patris fit her[2es; si uero]2 heres ex-€titerit filius et ante pubertatem decesserit, ipsi filio fit €heres substitutus. quam ob rem duo quodam modo €sunt testamenta, a[2l]2iud patris, aliud fili[2i]2, tamquam si €ipse filius sibi heredem instituisset; aut certe unum €est testamentum duarum hereditatum. @8 Ceterum €ne post obitum parentis periculo insidiarum subiectus €uideretur pupillus, in usu est uulgarem quidem sub-€stitutionem palam facere, id est eo loco, quo pupillum €heredem instituimus; [2nam]2 uulgaris substitutio ita uocat €ad hereditatem substitutum, si omnino pupillus heres €non extiterit; quod accidit, cum uiuo parente moritur, €quo casu nullum substituti maleficium suspicari pos-€sumus, cum scilicet uiuo testatore omnia, quae in €testamento scripta sint, ignorentur: illam autem sub-€stitutionem, per quam, etiamsi heres extiterit pupillus €et intra pubertatem decesserit, substitutum uocamus, €separatim in inferioribus tabulis scribimus easque ta-€bulas proprio lino propriaque cera consignamus et in €prioribus tabulis cauemus, ne inferiores tabulae uiuo €filio et adhuc inpubere aperiantur. sed longe [2t]2utius €est utrumque genus substitutionis separatim in in-€ferioribus tabulis consignari, quia si ita consignatae €uel separatae fuerint substitutione[2s]2, ut diximus, ex €priore potest intellegi in altera quoque idem esse €substitutus. @8 Non solum autem heredibus insti- @1 €tutis inpuberibus liberis ita substituere possumus, ut €si ante pubertatem mortui fuerint, sit is heres, quem €nos uoluerimus, sed etiam exheredatis: itaque eo casu €si quid pupillo ex hereditatibus legatisue aut donatio-€nibus propinquorum adquisitum fuerit, id omne ad €substitutum pertinet. @8 Quaecumque diximus de €substitutione inpuberum liberorum uel heredum insti-€tutorum uel exheredatorum, eadem etiam de postumis €intellegemus. @8 Extraneo uero heredi instituto ita €substituere non possumus, ut si heres extiterit et intra €aliquod tempus decesserit, alius ei heres sit; sed hoc €solum nobis permissum est, ut eum per fideicommis-€sum obligemus, ut hereditatem nostram totam uel [2ex]2 €parte restituat; quod ius quale sit, suo loco trademus. @@Sicut autem liberi homines, ita et serui tam €nostri quam alieni heredes scribi possunt. @8 Sed €noster seruus simul et liber et heres esse iuberi debet, €id est hoc modo: &7stichvs servvs mevs liber heres-€&7qve esto&, uel: &7heres liberqve esto&. @8 Nam si €sine libertate heres institutus sit, etiamsi postea manu-€missus fuerit a domino, heres esse non potest, quia €institutio in persona eius non constitit; ideoque licet €alienatus sit, non potest iussu domini noui cernere €hereditatem. @8 Cum libertate uero heres institutus @1 €si quidem in ea[2dem]2 causa durauerit, fit ex testamento €liber et inde necessarius heres: si uero ab ipso testa-€tore manumissus fuerit, suo arbitrio hereditatem adire €potest; quod si alienatus sit, iussu noui domin[2i]2 adire €hereditatem debet, qua ratione per eum dominus fit €heres: nam ipse neque heres neque liber esse potest. Alienus quoque seruus heres institutus, si in eadem €causa durauerit, iussu domini hereditatem adire debet; €si uero alienatus ab eo fuerit aut uiuo testatore aut €post mortem eius, antequam cernat, debet iussu noui €domini cernere: si uero manumissus est, suo arbitrio €adire hereditatem potest. @8 Si autem seruus alienus €heres institutus est uulgari cretione data, ita i[2ntelle-]2€gitur dies cretionis cedere, si ipse seruus scierit se €heredem institutum esse nec ullum impedimentum sit, €quo minus certiorem dominum faceret, ut illius iussu €cernere possit. @@Post haec uideamus de legatis. quae pars iuris €extra propositam quidem materiam uidetur: nam loqui-€mur de his iuris figuris, quibus per uniuersitatem res €nobis adquiruntur: sed cum omni modo de testamentis €deque heredibus, qui testamento instituuntur, locuti €simus, non sine causa sequenti loco poterit haec iuris €materia tractari. ō’@@[De legatis.] @@Legatorum itaque genera sunt quattuor: aut €enim per uindicationem legamus aut per damnationem €aut sinendi modo aut per praeceptionem. @1 @@Per uindicationem hoc modo legamus: &7titio& žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’¢›Į‚uerbi gratia &7hominem stichvm do lego&; sed [2et]2 si €alteru[2m]2 uerbum positum sit, ueluti &7do& aut &7lego&, €aeque per uindicationem legatum est: item, ut magis €[2uisum]2 est, [2et]2 si ita legatum fuerit: &7svmito& uel ita: €&7sibi habeto& [2uel]2 ita: &7capito&, aeque per uindicationem €legatum est. @8 Ideo [2au]2tem per uindicationem lega-€tum appellatur, qui[2a]2 post aditam hereditatem statim €ex iure Quiritium res legatarii fit; et si eam rem lega-€tarius uel ab herede uel ab alio quocumque, qui eam €possidet, petat, uindicare debet, id est intendere suam €rem ex iure Quiritium esse. @8 In eo solo dissen-€tiunt prudentes, quod Sabinus quidem et Cassius cete-€rique nostri praeceptores, quod ita legatum sit, statim €post aditam hereditatem putant fieri legatarii, etiamsi €ignoret sibi legatum esse, sed postea quam scierit et €spreuerit legatum, proinde esse atque si legatum non €esset; Nerua uero et Proculus ceterique illius scholae €auctores non alite[2r]2 putant rem legatarii fieri, quam €si uoluerit eam ad se pertinere: sed hodie ex diui €Pii Antonini constitutione hoc magis iure uti uide-€mur, quod Proculo placuit; nam cum legatus fuisset @1 €Latinus per uindicationem coloniae, 'Deliberent', in-€quit, 'decuriones, an ad se uelint pertinere, proinde €ac si uni legatus esset'. @8 [2Eae]2 autem solae res per €uindicationem legant[2ur]2 recte, quae ex iure Quiritium €ipsius testatoris sunt; sed eas quidem res, quae pon-€dere, numero, mensura constant, placuit sufficere, €si mortis tempore sint ex iure Quiritium testatoris, €ueluti uinum, oleum, frumentum, pecuniam numera-€tam; ceteras res uero placuit utroque tempore testato-€ris ex iure Quiritium esse debere, id est, et quo faceret €[2t]2estamentum, et quo moreretur; alioquin inutile est €legatum. @8 Sed sane hoc ita est iure ciuili. postea €uero auctore Nerone Caesare senatus consultum factum €est, quo cautum est, ut si eam rem quisque lega-€uerit, quae eius numquam fuerit, proinde utile sit lega-€tum, atque si optimo iure relictum esset. optumum €autem ius est per damnationem legati, quo genere €etiam aliena res legari potest, sicut inferius apparebit. Sed si quis rem suam legauerit, deinde post testa-€mentum factum eam alienauerit, plerique putant non €solum iure ciuili inutile esse legatum, sed ne[2c]2 ex se-€natus consulto confirmari. quod ideo dictum est, €quia et si per damnationem aliquis rem suam lega-€uerit eamque postea alienauerit, plerique putant, licet €ipso iure debeatur legatum, tamen legatarium petentem €posse per exceptionem doli mali repelli, quasi contra €uoluntatem defuncti petat. @8 Illud constat, si duo- @1 €bus pluribusue per uindicationem eadem res legata €sit, siue coniunctim siue disiunctim, et omnes ueniant €ad legatum, partes ad singulos pertinere et deficientis €portionem collegatario adcrescere. coniunctim autem €ita legatur: &7titio et seio hominem stichvm do €&7lego&; di[2s]2iunctim ita: &7lvcio titio hominem stichvm €&7do lego. seio evndem hominem do lego&. @8 Illud €quaeritur, quod sub condicione per uindicationem lega-€tum est, pendente condicione cuius esset: nostri prae-€ceptores heredis esse putant exemplo statuliberi, id €est eius serui, qui testamento sub aliqua condicione €liber esse iussus est, quem constat interea heredis €seruum esse; sed diuersae scholae auctores putant €nullius interim eam rem esse; quod multo magis di-€cunt de eo, quod sine condicione pure legatum est, €antequam legatarius admittat legatum. @@Per damnationem hoc modo legamus: &7heres €&7mevs stichvm servvm mevm dare damnas esto&; €sed et si &7dato& scriptum fuerit, per damnationem €legatum est. @8 Eo[2que]2 genere legati etiam aliena €res legari potest, ita ut heres [2rem]2 redimere et prae- @1 €stare aut aestimationem eius dare debeat. @8 Ea €quoque res, quae in rerum natura non est, si modo €futura est, per damnationem legari potest, uelut fructus, €qui in illo fundo nati erunt, aut quod ex illa ancilla €natum erit. @8 Quod autem ita legatum est, post €aditam hereditatem, etiamsi pure legatum est, non, ut €per uindicationem legatum, continuo legatario adqui-€ritur, sed nihilo minus heredis est: et ideo legatarius €in personam agere debet, id est intendere heredem €sibi dare oportere, et tum heres [2rem]2, si mancipi sit, €mancipio dare aut in iure cedere possessionemque tra-€dere debet; si nec mancipi sit, sufficit, si tradiderit. €nam si mancipi rem tantum tradiderit nec mancipa-€uerit, usucapione [2demum]2 pleno iure fit legatarii. com-€pletur autem usucapio, sicut alio quoque loco diximus, €mobilium quidem rerum anno, earum uero, quae solo €teneantur, biennio. @8 Est et illa differentia huius €[2et]2 per uindicationem legati, quod si eadem res duobus €pluribusue per damnationem legata sit, si quidem con-€iunctim, plane singulis partes debentur, sicut in per €uindicationem legato diximus; [2si ue]2ro disiunctim, sin-€gulis solida debetur; ita fit, ut scilicet heres alteri €rem, alteri aestimationem eius praestare debeat; et in €coniunctis deficientis portio non ad collegatarium per-€tinet, sed in hereditate remanet. @1 @@Quod autem diximus deficientis portionem [2in]2 €per damnationem quidem legato in hereditate retineri, €in per uindicationem uero collegatario accrescere, ad-€monendi sumus ante legem Papiam [2hoc]2 iure ciuili ita €fuisse; post legem uero Papiam deficientis portio ca-€duca fit et ad eos pertinet, qui in eo testamento libe-€ros habent. @8 Et quamuis prima causa sit in ca-€ducis uindicandis heredum liberos habentium, deinde €si heredes liberos non habeant, legatariorum liberos €habentium, tamen ipsa lege Papia significatur, ut col-€legatarius coniunctus, si liberos habeat, potior sit here-€dibus, etiamsi liberos habebunt. @8 Sed plerisque €placuit, quantum ad hoc ius, quod lege Papia coniunctis €constituitur, nihil interesse, utrum per uindicationem €an per damnationem legatum sit. @@Sinendi modo ita legamus: &7heres mevs dam-€&7nas e&[2&7s&]2&7to sinere lvcivm titivm hominem stichvm €&7svmere sibiqve habere&. @8 Quod genus legati plus €quidem habet [2quam]2 per uindicationem legatum, minus €autem quam per damnationem: nam eo modo non €solum suam rem testator utiliter legare potest, sed €etiam heredis sui, cum alioquin per uindicationem nisi €suam rem legare non potest, per damnationem autem @1 €cuiuslibet extranei rem legare potest. @8 Sed si qui-€dem mortis testatoris tempore res uel ipsius testatoris €sit uel heredis, plane utile legatum est, etiamsi testa-€menti faciendi tempore neutrius fuerit. @8 Quod si €post mortem testatoris ea res heredis esse coeperit, €quaeritur, an utile sit legatum: et plerique putant €inutile esse. quid ergo est? licet aliquis eam rem €legauerit, quae neque eius umquam fuerit neque postea €heredis eius umquam esse coeperit, ex senatus consulto €Neroniano proinde uidetur, ac si per damnationem re-€licta esset. @8 Sicut autem per damnationem legata €res non statim post aditam hereditatem legatarii effi-€citur, sed manet heredis eo usque, donec is tradendo €uel mancipando uel in iure cedendo legatarii eam fece-€rit, ita et in sinendi modo legato iuris est; et ideo €huius quoque legati nomine in personam actio est €&7qvidqvid heredem ex testamento dare facere €&7oportet&. @8 Sunt tamen, qui putant ex hoc legato €non uideri obligatum heredem, ut mancipet aut in €iure cedat aut tradat, sed sufficere, ut legatarium rem €sumere patiatur; quia nihil ultra ei testator imperauit, €quam ut sinat, id est patiatur, legatarium rem sibi €habere. @8 Maior illa dissensio in hoc legato inter-€uenit, si eandem rem duobus pluribusue disiunctim €legasti; quidam putant utrisque solidam deberi, sicut €per [2damna]2tionem: nonnulli occupantis esse meliorem €condicionem aestimant, quia, cum eo genere legati €damnetur heres patientiam praestare, ut legatarius rem €habeat, sequitur, ut si priori patientiam praestiterit @1 €et is rem sumpserit, securus sit aduersus eum, qui €postea legatum petierit, quia neque habe[2t]2 rem, ut pa-€tiatur eam ab eo sumi, neque dolo malo fecit, quo €minus eam rem haberet. @@Per praeceptionem hoc modo legamus: &7lvcivs žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’¢›Ų‚&7titivs hominem stichvm praecipito&. @8 Sed nostri €quidem praeceptores nulli alii eo modo legari posse €putant nisi ei, qui aliqua ex parte heres scriptus esset. €praecipere enim esse praecipuum sumere; quod tantum €in eius persona procedit, qui aliqua ex parte heres €institutus est, quod is extra portionem hereditatis €praecipuum legatum habiturus sit. @8 Ideoque si ex-€traneo legatum fuerit, inutile est legatum, adeo ut €Sabinus existimauerit ne quidem ex [2senatus]2 consulto €Neroniano posse conualescere: 'nam eo', inquit, 'senatus €consulto ea tantum confirmantur, quae uerborum uitio €iure ciuili non ualent, non quae propter ipsam perso-€nam legatarii non deberentur'. sed Iuliano et Sexto €placuit etiam hoc casu ex senatus consulto confirmari €legatum; nam ex uerbis etiam hoc casu accidere, ut €iure ciuili inutile sit legatum, inde manifestum esse, €quod eidem aliis uerbis recte legaretur, uelut per €uindicationem, per damnationem, sinendi modo; tunc @1 €autem uitio personae legatum non ualere, cum ei lega-€tum sit, cui nullo modo legari possit uelut peregrino, €cum quo testamenti factio non sit. quo plane casu €senatus consulto locus non est. @8 Item nostri prae-€ceptores, quod ita legatum est, nulla [2alia]2 ratione pu-€tant posse consequi eum, cui ita fuerit legatum, quam €iudicio familiae erciscundae, quod inter heredes de €hereditate erciscunda, id est diuidunda, accipi solet: €officio enim iudicis id contineri, ut ei, quod per prae-€ceptionem legatum est, adiudicetur. @8 Unde intelle-€gimus nihil aliud secundum nostrorum praeceptorum €opinionem per praeceptionem legari posse, nisi quod €testatoris sit. nulla enim alia res quam hereditaria €deducitur in hoc iudicium. itaque si non suam rem €eo modo testator legauerit, iure quidem ciuili inutile €erit legatum, sed ex senatus consulto confirmabitur. €aliquo tamen casu etiam alienam rem [2per]2 praecep-€tionem legari posse fatentur: ueluti si quis eam rem €legauerit, quam creditori fiduciae causa mancipio de-€derit; nam officio iudicis coheredes cogi posse existi-€mant soluta pecunia luere eam rem, ut possit praeci-€pere is, cui ita legatum sit. @8 Sed diuersae scholae €auctores putant etiam extraneo per praeceptionem €legari posse, proinde ac si ita scribatur: &7titivs ho-€&7minem stichvm capito&, superuacuo adiecta &7prae& syl-€laba; ideoque per uindicationem ea[2m rem]2 legatam €uideri: quae sententia dicitur diui Hadriani consti- @1 €tutione confirmata esse. @8 Secundum hanc igitur €opinionem, si ea res ex iure Quiritium defuncti fuerit, €potest a legatario uindicari, siue is unus ex heredibus €sit siue extraneus; quod si in bonis tantum testatoris €fuerit, extraneo quidem ex senatus consulto utile erit €legatum, heredi uero familiae herciscundae iudicis €officio praestabitur; quod si nullo iure fuerit testatoris, €tam heredi quam extraneo ex senatus consulto utile €erit. @8 Siue tamen heredibus secundum nostrorum €opinionem siue etiam extraneis secundum illorum opi-€nionem duobus pluribusue eadem res coniunctim aut €disiunctim legata fuerit, singuli partes habere debent. ō’@@[Ad legem Falcidiam. #1124] @8 Sed ol[2i]2m quidem lice-€bat totum patrimonium legatis atque libertatibus ero-€gare nec quicquam heredi relinquere praeterquam inane €nomen heredis; idque lex &7xii& tabularum permittere €uidebatur, qua cauetur, ut quod quisque de re sua €testatus esset, id ratum haberetur, his uerbis: &7'vti €&7legassit svae rei, ita ivs esto'&. qua de causa, €qui scripti heredes erant, ab hereditate se abstinebant, €et idcirco plerique intestati moriebantur. @8 Itaque €lata est lex Furia, qua exceptis personis quibusdam @1 €ceteris plus mille assibus legatorum nomine mortisue €causa capere permissum non est. sed [et] haec lex non €perfecit, quod uoluit: qui enim uerbi gratia quinque €milium aeris patrimonium habebat, poterat quinque €hominibus singulis millenos asses legando totum patri-€monium erogare. @8 Ideo postea lata est lex Voco-€nia, qua cautum est, ne cui plus legatorum nomine €mortisue causa capere liceret, quam heredes caperent. €ex qua lege plane quidem aliquid utique heredes €habere uidebantur; sed tamen fere uitium simile nasce-€batur. nam in multas legatariorum personas distributo €patrimonio poterat [2testator]2 adeo heredi minimum relin-€quere, ut non expediret heredi huius lucri gratia to-€tius hereditatis onera sustinere. @8 Lata est itaque €lex Falcidia, qua cautum est, ne plus ei legare liceat €quam dodrantem: itaque necesse est, ut heres quartam €partem hereditatis habeat: et hoc nunc iure utimur. In libertatibus quoque dandis nimiam licentiam €conpescuit lex Fufia Caninia, sicut in primo conmen-€tario rettulimus. @1 ō’@@[#1124 De inutiliter relictis legatis. #1124] @8 Ante heredis €institutionem [2in]2utiliter legatur, scilicet quia testamenta €uim ex institutione heredis accipiunt, et ob id uelut €caput et fundamentum intellegitur totius testamenti €heredis institutio. @8 Pari ratione nec libertas ante €heredis institutionem dari potest. @8 Nostri prae-€ceptor[2es]2 nec tutores eo loco dari posse existimant: €sed Labeo et Proculus tutorem posse dari, quod nihil €ex hereditate erogatur tutoris datione. @8 Post mor-€tem quoque heredis inutiliter legatur, id est hoc modo: €&7cvm heres mevs mortvvs erit, do lego&, aut &7dato.& €ita autem recte legatur: &7cvm heres& [2&7mevs&]2 &7m&[2&7o&]2&7rietvr&, €quia non post mortem heredis relinquitur, sed ultimo €uitae eius tempore. rursum ita non potest legari: €&7pridie qvam heres mevs morietvr&; quod non pre-€tiosa ratione receptum uidetur. @8 Eadem et de €libertatibus dicta intellegemus. @8 Tutor uero an €post mortem heredis dari possit, quaerentibus eadem €forsitan poterit esse quaestio, quae de [2eo]2 agitatur, €qui ante heredum institutionem datur. @8 ō±’[De poenae causa €relictis legatis.] @8 Poenae quoque nomine inutiliter €legatur. poenae autem nomine legari uidetur, quod €coercendi heredis causa relinquitur, quo magis heres @1 €aliquid faciat aut non faciat, uelut quod ita legatur: €&7si heres mevs filiam svam titio in matrimonivm €&7collocaverit, x& [2&7milia&]2 &7seio dato&, uel ita: &7si filiam €&7titio in matrimonivm non collocaveris, x milia €&7titio dato&; sed et si heredem, [2si]2 uerbi gratia intra €biennium monumentum sibi non fecerit, &7x& [2milia]2 Titio €dari iusserit [2testator]2, poenae nomine legatu[2m est]2. et €denique ex ipsa definitione multas similes species c[2ir-]2€cumspicere possumus. @8 Nec libertas quidem poenae €nomine dari potest, quamuis de ea re fuerit quaesitum. De tutore uero nihil possumus quaerere, quia non €po[2te]2st datione tutoris heres conpelli quidquam facere €aut non facere. ideoque_datur poenae n[2omi]2ne €tutor datus fuerit, magis sub condicione quam poenae €nomine datus uidebitur. @@Incertae personae legatum inutiliter relinquitur. €incerta autem uidetur persona, quam per incertam opi-€nionem animo suo testator subicit, ue[2lut cum]2 ita €legatum sit: &7qvi primvs ad fvnvs mevm ven&[2&7er&]2&7it&, [2&7ei €&7heres&]2 &7mevs x& [2&7milia&]2 &7dato&; idem iuris est, si genera-€liter omnibus legauerit: &7qvicvmqve ad fvnvs mevm €&7venerit&; i[2n]2 eadem causa est, quod ita relinquitur: €&7qvicvmqve filio meo in matrimonivm filiam svam €&7conlocaverit, ei heres mevs x milia dato&; illud €quoque [in eadem causa est], quod ita relinquitur: €&7qvi post testamentvm& [2&7scriptvm primi&]2 &7consvles de-€&7signati ervnt&, aeque incertis personis legari uidetur; @1 €et denique aliae multae huiusmodi species sunt. sub €certa uero demonstratione incertae personae recte lega-€tur, uelut: &7ex cognatis meis, qvi nvnc svnt, qvi €&7primvs ad fvnvs mevm venerit, ei x milia heres €&7mevs dato&. @8 Libertas quoque non uidetur incer-€tae personae dari posse, quia lex Fufia Caninia iubet €nominatim seruos liberari. @8 Tutor quoque certus €dari debet. @8 Postumo quoque alieno inutiliter €legat[2ur. est]2 autem alienus postumus, qui natus inter €suos heredes testatori futurus non est: ideoque ex €[2e]2mancipato [2quo]2que filio conceptus nepos extraneus €post[2umus est; item qu]2i in utero est eius, quae iure žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’¢›ń†ciuili non intellegitur uxor, extraneus postumus patris €intellegit[2ur]2. @8 Ac ne heres quidem potest institui €postumus alienus: est enim incerta persona. @8 Cetera €uero, quae supra diximus, ad legata proprie pertinent; €quamquam non inmerito quibusdam placeat poenae €nomine heredem institui non posse. nihil enim inter-€est, utrum legatum dare iubeatur heres, si fecerit ali-€quid aut non fecerit, an coheres ei adiciatur, quia tam €coheredis adiectione quam legati datione compellitur, €ut aliquid contra propositum suum faciat aut non faciat. @@An ei, qui in potestate sit eius, quem heredem €instituimus, recte legemus, quaeritur. Seruius recte €legari putat, sed euanescere legatum, si quo tempore €dies legatorum cedere solet, adhuc in potestate sit; @1 €ideoque siue pure legatum sit et uiuo testatore in €potestate heredis esse desierit, siue sub condicione et €ante condicionem id acciderit, deberi legatum. Sabinus €et Cassius sub condicione recte legari, pure non recte €putant; licet enim uiuo testatore possit desinere in €potestate heredis esse, ideo tamen inutile legatum in-€tellegi oportere, quia quod nullas uires habiturum foret, €si statim post testamentum factum decessisset testator, €hoc ideo ualere, quia uitam longius traxerit, absurdum €esset. [2sed]2 diuersae scholae auctores nec sub condi-€cione recte legari, quia quos in potestate habemus, eis €non magis sub condicione quam pure debere possumus. Ex diuerso constat ab eo, qui in potestate [2tua]2 €est, herede instituto recte tibi legari; sed si tu per €eum heres extiteris, euanescere legatum, quia ipse tibi €legatum debere non possis; si uero filius emancipatus €aut seruus manumissus erit uel in alium translatus, et €ipse heres extiterit aut alium fecerit, deberi legatum. @@Nunc transeamus ad fideicommissa. @@Et prius de hereditatibus uideamus. @8 In-€primis igitur sciendum est opus esse, ut aliquis heres €recto iure instituatur eiusque fidei committatur, ut €eam hereditatem alii restituat; alioquin inutile est €testamentum, in quo nemo recto iure heres instituitur. Verba autem utilia fideicommissorum haec [recte] €maxime in usu esse uidentur: &7peto, rogo, volo, fidei& @1 €&7committo&, quae proinde firma singula sunt, atque si €omnia in unum congesta sint. @8 Cum igitur scripse-€rimus: [2&7lvcivs&]2 &7titivs heres esto&, possumus adicere: €&7rogo te, lvci titi, petoqve a te, vt cvm primvm €&7possis hereditatem meam adire, gaio seio reddas €&7res&[2&7ti&]2&7tvas&. Possumus autem et de parte restituenda €rogare; et liberum est uel sub condicione uel pure €relinquere fideicommissa uel ex die certa. @8 Resti-€tuta autem hereditate is, qui restituit, nihilo minus €heres permanet; is uero, qui recipit hereditatem, ali-€quando heredis loco est, aliquando legatarii. @8 Olim €autem nec heredis loco erat nec legatarii, sed potius €emptoris. tunc enim in [2u]2su erat ei, cui restituebatur €hereditas, nummo uno eam hereditatem dicis causa €uenire; et quae stipulationes inter [2uenditorem heredi-€tatis et emptorem interponi solent, eaedem interponeban-€tur inter]2 heredem et eum, cui restituebatur hereditas, €id est hoc modo: heres quidem stipulabatur ab eo, €cui restituebatur hereditas, ut quidquid hereditario €nomine condemnatus fuisset siue quid alias bona fide €dedisse[2t]2, eo nomine inde[2m]2nis [2e]2sset, et omnino si quis €cum eo hereditario nomine ageret, ut recte defende-€retur; ille uero, qui recipiebat hereditatem, inuicem €stipulabatur, ut si quid ex hereditate ad heredem per-€uenisset, id sibi restitueretur, ut etiam pateretur eum €hereditarias actiones procuratorio aut cognitorio no-€mine exequi. @8 Sed posterioribus temporibus Tre- @1 €bellio Maximo et Annaeo Seneca consulibus senatus €consultum factum est, quo cautum est, ut si cui here-€ditas ex fideicommissi causa restituta sit, actiones, quae €iure ciuili heredi et in heredem conpeterent, [2ei]2 et in €eum darentur, cui ex fideicommisso restituta esset €hereditas; per quod senatus consultum desierunt illae €cautiones in usu haberi. praetor enim utiles actiones €ei et in eum, qui recepit hereditatem, quasi heredi €et in heredem dare coepit, eaeque in edicto propo-€nuntur. @8 Sed rursus quia heredes scripti, cum aut €totam hereditatem aut paene totam plerumque resti-€tuere rogabantur, adire hereditatem ob nullum aut €minimum lucrum recusabant atque ob id extingue-€bantur fideicommissa, p[2ostea]2 Pegaso et Pusione [2consu-€libus]2 senatus censuit, ut ei, qui rogatus ess[2e]2t heredi-€tatem restituere, proinde liceret quartam partem reti-€nere, atque e lege Falcidia in legatis retinendi ius €conceditur: ex singulis quoque rebus, quae per fidei-€commissum relincuntur, eadem retentio permissa est. €per quod senatus consultum ipse [2heres]2 onera heredi-€taria sustinet; ille autem, qui ex fideicommisso reli-€quam partem hereditatis recipit, legatarii partiarii loco €est, id est eius legatarii, cui pars bonorum legatur; €quae species legati partitio uocatur, quia cum herede €legatarius partitur hereditatem. unde effectum est, ut €quae solent stipulationes inter heredem et partiarium €legatarium interponi, ea[2e]2dem interponantur inter eum, @1 €qui ex fideicommissi causa recipi[2t]2 hereditatem, et here-€dem, id est, ut et lucrum et damnum hereditarium €pro rata parte inter eos commune sit. @8 Ergo si €quidem non plus qua[2m]2 dodrantem hereditatis scriptus €heres rogatus sit restituere, tum ex Trebelliano senatus €consulto restituitur hereditas, et in utrumque actiones €hereditariae pro rata parte dant[2ur]2, in heredem quidem €iure ciuili, in eum uero, qui recipit hereditatem, ex €senatus consulto Trebelliano; quamquam heres etiam €pro ea parte, quam restituit, heres permanet eique €et in eum solidae actiones competunt; sed non ulterius €oneratur, nec ulterius illi dantur actiones, quam apud €eum commodum hereditatis remanet. @8 At si quis €plus quam dodrantem uel etiam totam hereditatem €restituere rogatus sit, locus e[2s]2t Pegasiano senatus con-€sulto. @8 Sed is, qui s[2e]2mel adierit hereditatem, si €modo sua uoluntate adierit, siue retinuerit quartam €partem siue noluerit retinere, ipse uniuersa onera here-€ditaria sustinet; sed quarta quidem retenta quasi €partis et pro parte stipulationes interponi debent tam-€quam inter partiar[2i]2um legatarium et heredem; si uero €totam hereditatem restituerit, ad exemplum emptae et €uenditae hereditatis stipulationes interponendae sunt. Sed si recuset scriptus heres adire hereditatem ob €id, quod dicat eam sibi suspectam esse quasi damno-€sam, cauetur [2Peg]2asiano senatus consulto, ut deside-€rante eo, cui restituere rogatus est, iussu praetoris €adeat et restituat, proindeque ei et in eum, qui rece- @1 €perit, actiones dentur, ac iuris esset ex senatus con-€sulto Trebelliano. quo casu nullis stipulationibus opus €est, quia simul et huic, qui restituit, securitas datur, €et actiones hereditariae ei et in eum transferuntur, €qui receperit hereditatem. @8 Nihil autem interest, €utrum aliquis ex asse heres institutus aut totam here-€ditatem aut pro parte restituere rogetur, an ex parte €heres institutus aut totam eam partem aut partis €partem restituere rogetur. nam et hoc casu de quarta €parte eius partis ratio ex Pegasiano senatus consulto €haberi solet. @@Potest autem quisque etiam res singulas per €fideicommissum relinquere, uelut fundum, hominem, €uestem, argentum, pecuniam, et uel ipsum heredem €rogare, ut alicui restituat, uel legatarium, quamuis a €legatario legari non possit. @8 Item potest non so-€lum propria testatoris res per fideicommissum relinqui, €sed etiam heredis aut legatarii aut cuiuslibet alterius. €itaque et legatarius non solum de ea re rogari potest, €ut eam alicui restituat, quae ei legata sit, sed etiam €de alia, siue ipsius legatarii siue aliena sit. [sed] hoc €solum obseruandum est, ne plus quisquam rogetur aliis €restituere, quam ipse ex testamento ceperit; nam €quod amplius est, inutiliter relinquitur. @8 Cum @1 €autem aliena res per fideicommissum relinquitur, ne-€cesse est ei, qui rogatus est, aut ipsam redimere et €praestare aut aestimationem [2eius]2 soluere, s[2ic]2u[2t iu]2ri[2s žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’¢›‚†…est, si]2 per damnationem aliena res legata sit. sunt €tamen, qui putant, si rem per fideicommissum relictam €dominus non uendat, extingui fideicommissum; sed €aliam esse causam per damnationem legati. @@Libertas quoque seruo per fideicommissum dari €potest, ut uel heres rogetur manumittere uel legatarius. N[2ec interest, utrum de suo proprio]2 seruo testator €roget an de eo, qui ipsius heredis aut legatarii uel €etiam extranei sit. @8 Itaque et alienus seruus redimi €et manumitti debet. quod si dominus eum non uendat, €sane extinguitur fideicommissa libertas, quia hoc [2casu]2 €pretii computatio nulla interuenit. @8 Qui autem ex €fideicommisso manumittitur, non testatoris fit libertus, €etiamsi testatoris seruus [2fuerit]2, sed eius, qui man[2u-€mit]2tit. @8 At qui directo testamento liber esse iube-€tur, uelut hoc modo: &7stichvs servvs& [2&7mevs&]2 &7liber €&7esto&, uel hoc: &7stichvm servvm mevm libervm €&7esse ivbeo&, i[2s ipsius testa]2toris fit libertus. nec alius €ullus directo ex testamento libertatem habere potest, €quam qui utroque tempore testatoris ex iur[2e Qui- @1 €ritium fuerit, et quo f]2ace[2ret]2 testamentum et qu[2o]2 more-€retur. @@Multum autem diff[2erunt ea]2, quae per fidei-€commissum rel[2incu]2ntur, ab his, qu[2ae]2 directo iure €legantur. @8 Nam ecce per fideicommissum * * * €heredis relinqui potest: cum alioquin legatum * * * €inutile sit. @8 Item intestatus moriturus potest ab €eo, ad quem bona eius pertinent, fidei[2commissum]2 alicui €relinquere; cum alioquin ab eo legari non possit. œ‚Žį[2Item legatum codicillis]2 relictum non aliter ualet, €quam si a testatore confirmati fuerint, id est, nisi in €testamento caue[2rit]2 * * * testator, ut quidquid in €codicillis scripserit, id ratum sit; fideicommissum €uero etiam non confirmatis codicillis relinqui potest. ›‚Item a legatario legari non potest, sed fideicom-€missum relinqui potest. quin etiam ab eo quoque, €cui per fideicommissum relinquimus, rursus alii per €fideicommissum relinquere possumus. @8 Item seruo €alieno directo libertas dari non potest, sed per fidei-€commissum potest. @8 Item codicillis nemo heres €institui potest neque exheredari, quamuis testamento @1 €confirmati sint; at is, qui testamento heres institutus €est, potest codicillis rogari, ut eam hereditatem alii €totam uel ex parte restituat, quamuis testamento codi-€cilli confirmati non sint. @8 Item mulier, quae ab €eo, qui centum milia aeris census est, per legem Vo-€coniam he[2r]2es institui non potest, tamen fideicommisso €relictam sibi hereditatem capere potest. @8 Latini €quoque, qui hereditates legataque directo iure lege €Iunia capere prohibentur, ex fideicommisso capere €possunt. @8 Item cum senatus consulto prohibitum €sit proprium seruum minorem annis &7xxx& liberum et €heredem instituere, plerisque placet posse nos iubere €liberum esse, cum annorum &7xxx& erit, et rogare, ut €tunc illi restituatur hereditas. @8 Item quamuis non €[2possimus]2 post mortem eius, qui nobis heres extiterit, €alium in locum eius heredem instituere, tamen possu-€mus eum rogare, ut, cum morietur, alii eam heredi-€tatem totam uel ex parte restituat; et quia post mor- @1 €tem quoque heredis fideicommissum dari potest, idem €efficere possumus et si ita scripserimus: &7cvm titivs €&7heres mevs mortvvs erit, volo hereditatem €&7meam ad pvblivm maevivm pertinere&. utroque €autem modo, tam hoc quam illo, Titius heredem €suum obligatum relinquit de fideicommisso restituendo. Praeterea legata [2per]2 formulam petimus; fideicom-€missa uero Romae quidem apud consulem uel apud €eum praetorem, qui praecipue de fideicommissis ius €dicit, persequimur, in prouinciis uero apud praesidem €prouinciae. @8 Item de fideicommissis semper in €urbe ius dicitur, de legatis uero, cum res agun[2tur]2. Item fideicommissorum usurae et fructus deben-€tur, si modo moram solutionis fecerit, qui fideicom-€missum debebit; legatorum uero usurae non debentur, €idque rescripto diui Hadriani significatur. scio tamen €Iuliano placuisse in eo legato, quod sinendi modo €relinquitur, idem iuris esse, quod in fideicommissis; €quam sententiam et his temporibus magis optinere €uideo. @8 Item legata Grae[2c]2e scripta non ualent; @1 €fideicommissa uero ualent. @8 Item si legatum per €damnationem relictum heres infi[2ti]2etur, in duplum cum €eo agitur; fideicommissi uero nomine semper in sim-€plum persecutio est. @8 Item [2quod]2 quisque ex fidei-€commisso plus debito per errorem soluerit, repetere €potest; at id, quod ex causa falsa per damnationem €legati plus debito solutum sit, repeti non potest. idem €scilicet iuris est de eo legato, quod non debitum uel €ex hac uel ex illa causa per errorem solutum fuerit. @@Erant etiam aliae differentiae, quae nunc non €sunt. @8 Ut ecce peregrini poterant fideicommissa €capere, et fere haec fuit origo fideicommissorum. €sed postea id prohibitum est, et nunc ex oratione €diui Hadriani senatus consultum factum est, ut ea €fideicommissa fi[2s]2co uindicarentur. @8 Caelibes quo-€que, qui per legem Iuliam hereditates legataque ca-€pere prohibentur, olim fideicommissa uidebantur ca-€pere posse. @8 œ‚žįItem orbi, qui per legem Papiam €ob id, quod liberos non habent, dimidias partes here-€ditatum legatorumque perdunt, olim solida fideicom- @1 €missa uidebantur capere posse. sed postea senatus €consulto Pegasiano proinde fideicommissa quoque ac €legata hereditatesque capere posse prohibiti sunt; €eaque translata sunt ad eos, qui [2in eo]2 testamento libe-€ros habent, aut si nulli liberos habebunt, ad popu-€lum, sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus, quae €eadem aut simili ex cau[2sa caduca fiunt.]2 @8 ›‚Ÿ[2I]2tem €olim incertae personae uel postumo alieno per fidei-€commissum relinqui poterat, quamuis neque heres €institui neque legari ei posset. sed senatus consulto, €quod auctore diuo Hadriano factum est, idem in €fideicommissis, quod in legatis hereditatibusque consti-€tutum est. @8 Item poenae nomine iam non dubi-€tatur nec per fideicommissum quidem relinqui posse. @@Sed quamuis in multis iuris partibus longe €latior causa sit fideicommissorum quam eorum, quae €directo relincuntur, in quibusdam tantundem ualeant, €tamen tutor non aliter testamento dari potest quam €directo, ueluti hoc modo: &7liberis meis& [2&7ti&]2&7tivs tvtor €&7esto&, uel ita: &7liberis meis titivm tvtorem do&; per €fideicommissum uero dari non potest. @1  Ÿō’@@@@{1COMMENTARIVS TERTIVS}1 ‘@@[2Intestatorum hereditates ex lege &7xii& tabularum €primum ad suos heredes pertinent]2. @8 [2Sui autem here-€des existimantur liberi, qui in potestate morientis fue-€runt, ueluti filius filiaue, nepos neptisue ex filio, prone-€pos proneptisue ex nepote filio nato prognatus prognataue. €nec interest, utrum naturales sint liberi an adoptiui. €ita demum tamen nepos neptisue et pronepos proneptisue €suorum heredum numero sunt, si praecedens persona €desierit in potestate parentis esse, siue morte id acci-€derit siue alia ratione, ueluti emancipatione; nam si €per id tempus, quo quis moriatur, filius in potestate @1 €eius sit, nepos ex eo suus heres esse non potest. idem €et in ceteris deinceps liberorum personis dictum intellege-€mus]2. @8 [2Vxor quoque, quae in manu eius, qui mori-€tur, est, ei sua heres est, quia filiae loco est. item €nurus, quae in filii manu est, nam et haec neptis loco €est. sed ita demum erit sua heres, si filius, cuius in €manu fuerit, cum pater moritur, in potestate eius non €sit. idemque dicemus et de ea, quae in nepotis manu €matrimonii causa sit, quia proneptis loco est]2. @8 [2Postumi €quoque, qui si uiuo parente nati essent, in potestate €eius futuri forent, sui heredes sunt]2. @8 [2Idem iuris est €de his, quorum nomine ex lege Aelia Sentia uel ex sena-€tus consulto post]2 mortem patris causa probatur: nam €et hi uiuo patre causa probata in potestate eius futuri €essent. @8 Quod etiam de eo filio, qui ex prima se-€cundaue mancipatione post mortem patris manu-€mittitur, intellegemus. @8 Igitur cum filius filiaue et €ex altero filio nepotes neptesue extant, pariter ad €hereditatem uocantur; nec qui gradu proximior est, žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’£—„ulteriorem excludit. aequum enim uidebatur nepotes €neptesue in patris sui locum portionemque succedere. @1 €pari ratione et si nepos neptisue sit ex filio et ex €nepote pronepos [2pro]2neptisue, simul omnes uocantur ad €hereditatem. @8 Et quia placebat nepotes neptesue, €item pronepotes proneptesue in parentis sui locum €succedere, conueniens esse uisum est non in capita, €sed [2in]2 stirpes hereditatem diuidi, ita ut filius par-€tem dimidiam hereditatis ferat et ex altero filio duo €pluresue nepotes alteram dimidiam, item si ex duobus €filiis nepotes extent et ex altero filio unus forte uel €duo, ex altero tres aut quattuor, ad unum aut ad €duos dimidia pars pertineat et ad tres aut quattuor €altera dimidia. @@Si nullus sit suorum heredum, tunc hereditas €pertinet ex eadem lege &7xii& tabularum ad adgnatos. Vocantur autem adgnati, qui legitima cognatione €iuncti sunt. legitima autem cognatio est ea, quae p[2er]2 €u[2i]2rilis sexus persona[2s coniungitur. itaque eodem p]2atre €nati fratres agna[2ti si]2b[2i sunt, qui etiam consanguinei]2 €uocantur, nec requiritur, an etiam matrem eandem €habuerint. item patruus fratris filio et inuicem is illi €agnatus est. eodem numero sunt fratres patrueles inter €se, id est qui ex duobus fratribus progenerati sunt, €quos plerique et[2iam]2 consobrinos uocant; qua ratione @1 €scilicet etiam ad plures gradus agnationis peruenire €poterimus. @8 Non tamen omnibus simul agnatis dat €lex &7xii& tabularum hereditatem, sed his, qui tum, cum €certum est aliquem intestatum decessisse, proximo €gradu sunt. @8 Nec in eo iure successio est. ideoque €si agnatus proximus hereditatem omiserit uel, ante-€quam adierit, decesserit, sequentibus nihil iuris ex lege €competit. @8 Ideo autem non mortis tempore quis €[2proxi]2mus fuerit, requirimus, sed eo tempore, quo €certum fuerit aliquem intestatum decessisse, quia si €quis [2testamento fa]2cto decesserit, melius esse uisum est €tunc . . . . requiri proximum, cum certum esse coepe-€rit neminem ex eo testamento fore heredem. @8 Quod €ad feminas tamen attinet, in hoc iure aliud in ipsa-€rum hereditatibus capiendis placuit, aliud in cetero-€rum [bonis] ab his capiendis. nam feminarum [2here-€dita]2tes proinde ad nos agnationis iure redeunt atque €masculorum, nostrae uero hereditates ad feminas ultra €consanguineorum gradum non pertinent. itaque soror €fratri sororiue legitima heres est, amita uero et fratris €filia legitima heres esse [2non potest; sororis autem nobis €loco est]2 etiam mater aut nouerca, quae per in manum €conuentionem apud patrem nostrum iura filiae nancta @1 €est. @8 Si ei, qui defunctus erit, si[2t]2 frater et alterius €fratris filius, sicut ex superioribus intellegitur, frater €prior est, quia gradu praecedit. sed alia facta est €iuris interpretatio inter suos heredes. @8 Quod si de-€functi nullus frater extet, [2sed]2 sint liberi fratrum, ad €omnes quidem hereditas pertinet; sed quaesitum est, €si dispari forte numero sint nati, [2uel]2ut ex uno unus €uel duo, ex altero tres uel quattuor, utrum in stirpes €diuidenda sit hereditas, sicut inter suos heredes iuris €est, an potius in capita. iam dudum tamen placuit €in capita diuidendam esse hereditatem. itaque quot-€quot erunt ab utraque parte personae, in tot portiones €hereditas diuidetur, ita ut singuli singulas portiones €ferant. @@Si nullus agnatus sit, eadem le[2x]2 &7xii& tabularum €gentiles ad hereditatem uocat. qui sint autem gen-€tiles, primo commentario rettulimus; et cum illic ad-€monuerimus totum gentilic[2i]2um ius in desuetudinem €abisse, superuacuum est hoc quoque loco de eadem re €[2iterum]2 curiosius tractare. @@Hactenus lege &7xii& tabularum finitae sunt in-€testatorum hereditates. quod ius quemadmodum stric-€tum fuerit, palam est intellegere. @8 Statim enim @1 €emancipati liberi nullum ius in hereditatem parentis €ex ea lege habent, cum desierint sui heredes esse. [2I]2dem iuris est, si ideo liberi non sint in potestate €patris, quia sint cum eo ciuitate Romana donati nec €ab imperatore in potestatem redacti fuerint. @8 Item €agnati kapite deminuti non admittuntur ex ea lege ad €hereditatem, quia nomen agnationis capitis deminutione €perimitur. @8 Item proximo agnato non adeunte here-€ditatem nihilo magis sequens iure legitimo admittitur. Item feminae agnatae, quaecumque consanguineo-€rum gradum excedunt, nihil iuris ex lege habent. Similiter non admittuntur cognati, qui per femi-€nini sexus personas necessitudine iunguntur, adeo qui-€dem, ut nec inter matrem et filium filiamue ultro €citroque hereditatis capiendae ius conpetat, praeter-€quam si per in manum conuentionem consanguinitatis €iura inter eos constiterint. @@Sed hae iuris iniquitates edicto praetoris emen-€datae sunt. @8 Nam eos omnes, qui legitimo iure €deficiuntur, uocat ad hereditatem, proinde ac si in €potestate parentis mortis tempore fuissent, siue soli €sint, siue etiam sui heredes, id est qui in potestate @1 €patris fuerunt, concurrant. @8 Ad[2g]2natos autem capite €deminutos non secundo gradu post suos heredes uocat, €id est, non eo gradu uocat, quo per legem uocaren-€tur, si kapite minuti non essent, sed tertio proximi-€tatis nomine. licet enim capitis deminutione ius legi-€timum perdiderint, certe cognationis iura retinent. €itaque si quis alius sit, qui integrum ius agnationis €habebit, is potior erit, etiamsi longiore gradu fuerit. Idem iuris est, ut quidam putant, in eius agnati €persona, qui proximo agnato omittente hereditatem €nihilo magis iure legitimo admittitur; sed sunt, qui €putant hunc eodem gradu a praetore uocari, quo etiam €per legem agnatis hereditas datur. @8 Feminae certe €agnatae, quae consanguineorum gradum excedunt, tertio €gradu uocantur, id est, si neque suus heres neque €agnatus [2u]2llus erit. @8 Eodem gradu uocantur etiam €eae personae, quae per feminini sexus personas copu-€latae sunt. @8 Liberi quoque, qui in adoptiua familia €sunt, ad naturalium parentum hereditatem hoc eodem €gradu uocantur. @@Quos autem praetor uocat ad hereditatem, hi @1 €heredes ipso quidem iure non fiunt: nam praetor €heredes facere non p[2otest; per legem enim tantum uel €similem iuris co]2n[2stitutionem]2 h[2eredes fi]2unt, uelut per €senatus consultum et constitutionem principalem: sed €[2cum eis praetor dat bonorum possessionem]2, loco here-€dum [2con]2stituuntur. @@A[2dhuc autem etia]2m alios conplures gradus p[2rae-€tor facit in bonorum possessionibus dandis]2, d[2um i]2d €ag[2it]2, n[2e quis sine succ]2es[2sore moriatur]2. de quibus in €his commentariis consul[2to non agimus, quia]2 hoc ius €t[2o]2tum propriis commentariis [2exsecuti sumus]2. @8 ™”į[2Hoc]2 €solum admonuisse sufficit, * * * €* * * €* * * [2per]2 in man[2um conuen]2tio-€nem iura consanguin[2itatis]2 nacta * * * €* * * ˜¢@@[2Aliquando tamen neque emendandi neque im-€pugnandi ueteris iuris, sed]2 mag[2is confirmandi gratia €pollicetur bonorum possessionem. nam illis quoque]2, qui €rec[2te facto testamento heredes instituti sunt]2, dat se[2cun-€dum tabulas bonorum possessionem: item ab in]2testa[2to]2 €heredes suos et agn[2ato]2s ad bonorum possessionem @1 €uocat. quibus casibus beneficium eius in eo solo ui-€detur aliquam utilitatem habere, ut is, qui ita bono-€rum possessionem petit, interdicto, cuius principium €est &7qvorvm bonorvm,& uti possit, cuius interdicti quae €sit utilitas, suo loco proponemus; alioquin remota quo-€que bonorum possessione ad eos hereditas pertinet €iure ciuili. @@Ceterum saepe quibusdam ita datur bonorum €possessio, ut is, cui data sit, [2non]2 optineat hereditatem; €quae bonorum possessio dicitur sine re. @8 Nam si €uerbi gratia iure facto testamento heres inst[2i]2tutus cre-€uerit hereditatem, sed bonorum possessionem secun-€dum tabulas testamenti petere noluerit, contentus eo, €quod iure ciuili heres sit, nihilo minus ii, qui nullo €facto testamento ad intestati bona uocantur, possunt €petere bonorum possessionem; sed sine re ad eos [here-€ditas] pertinet, cum testamento scriptus heres euin-€cere hereditatem possit. @8 Idem iuris est, si inte-€stato aliquo mortuo suus heres nolu[2e]2r[2it]2 petere [2bono-žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒣘„ƒrum]2 possessionem, [2c]2ontentus l[2egitimo iure. nam]2 et €agnato competit quidem bonorum possessio, sed sine €re, quia euinci hereditas a suo herede potest. et €illud conuenien[2ter dice]2tur: si ad agnatum iure ciuili €pertinet hereditas et is adierit hereditatem, sed bono-€rum possessionem petere noluerit, et si quis ex proxi-€mis cognatis petierit, sine re habebit bonorum pos-€sessionem propter eandem rationem. @8 Sunt et alii €quidam similes casus, quorum aliquos superiore com-€mentario tradidimus. @1 @@Nunc de libertorum bonis uideamus. @8 Olim €itaque licebat liberto patronum suum [2im]2pune testa-€mento praeterire. nam ita demum lex &7xii& tabularum €ad hereditatem liberti uocabat patr[2on]2um, si intestatus €mortuus esset libertus nullo suo herede [2re]2licto. itaque €intestato quoque mortuo liberto, si is suum heredem €reliquerat, nihil in bonis eius patrono iuris erat; et si €quidem ex naturalibus liberis aliquem suum heredem €reliquisset, nulla uidebatur esse querella; si uero uel €adoptiuus filius filiaue uel uxor, quae in manu esset, €[2suus uel]2 sua heres esse[2t]2, aperte ini[2qu]2um erat nihil €iuris patrono superesse. @8 Qua de causa postea prae-€toris edicto haec iuris iniquitas emendata est. siue €enim faciat testamentum libertus, iubetur ita testari, €ut patrono suo partem dimidiam bonorum suorum €relinquat, et si aut nihil aut minus quam partem €dimidiam reliquerit, datur patrono contra tabulas testa-€menti partis dimidiae bonorum possessio; si uero in-€testatus moriatur suo herede relicto adoptiuo filio [2uel]2 €uxore, quae in manu ipsius esset, uel nuru, quae in €manu filii eius fuerit, datur aeque patrono aduersus €hos suos heredes partis dimidiae bonorum possessio. €prosunt autem liberto ad excludendum patronum na-€turales liberi, non solum quos in potestate mortis €tempore habet, sed etiam emancipati et in adoptionem €dati, si modo aliqua ex parte heredes scripti [2sint aut €praeteriti con]2tra tabulas testamenti bonorum possessio- @1 €nem ex edicto petierint; nam exheredati nullo modo €repellunt patronum. @8 Postea lege Papia aucta sunt €iura patronorum, quod ad locupletiores libertos per-€tinet. cautum est enim ea lege, ut ex bonis eius, qui €sestertium [2centum]2 mili[2bus amplius]2 patrimonium rel[2i-€que]2rit et pauciores quam tres liberos habebit, siue is €testamento facto siue intestato mortuus erit, uirilis €pars patrono debeatur; itaque cum unum filium unamue €filiam heredem reliquerit libertus, proinde pars dimi-€dia patrono debetur, ac si sine ullo filio filiaue more-€retur; cum uero duos duasue heredes reliquerit, tertia €pars debetur; si tres reli[2n]2quat, repellitur patronus. In bonis libertinarum nullam iniuriam antiquo iure €patiebantur patroni. cum enim hae in pat[2ro]2norum €legitima tutela essent, non aliter scilicet testamentum €facere poterant quam patrono auctore; itaque siue €auctor ad testamentum faciendum factus e[2rat, aut de €se queri debebat, quod he]2r[2es a liberta]2 relictus [2non erat, €aut ipsum ex testamento, si heres ab ea reli]2ctus erat, €[2seque]2batur hereditas. si uero auctor ei fa[2ctu]2s non €erat et intestata liberta moriebat[2ur]2, ad [2eundem, quia €suos heredes femina habere non potest, hereditas per]2ti-€nebat: nec enim ullus olim [2alius iure ciuili heres erat, €qui]2 posset patronum a bonis lib[2ertae intestatae re]2pel-€lere. @8 Sed postea lex Papia cum quattuor libero-€rum iure libertinas tutela patronorum liberaret et eo @1 €modo concederet eis etiam sine tutoris auctoritate [2testa-€mentum facere, prospexit]2, ut pro numero liberor[2um, €quos liberta mortis tempo]2re habuerit, uirilis pars patrono €debeatur; ergo ex bonis eius, quae * * * €* * * €* * * [2heredit]2as ad patronum pertinet. @@Quae diximus de patrono, eadem intellegemus €et de filio patroni, item de ne[2po]2te [2e]2x filio [2et de]2 pro-€nepo[2te ex nepote fil]2io nato pro[2gn]2ato. @8 Filia uero €patroni et [2neptis]2 ex filio et pronep[2tis ex]2 nepote filio €nat[2o]2 progna[2ta]2 ol[2im]2 quide[2m habebant idem ius, quod €l]2ege &7xii& tabularum patrono datum est; praetor [2autem €non nisi uirilis]2 sex[2us]2 patronorum liber[2os uocat; filia €uero ut contra tabulas]2 testamenti liberti [2aut]2 ab in-€testato contra filium adoptiuum uel uxorem nurumue, €quae in manu fuerit, bonorum possessionem petat, €trium liberorum iure lege Papia consequitur; aliter hoc €ius non habet. @8 Sed ut ex bonis libertae testatae €quattuor liberos habentis uirilis pars ei debeatur, ne €liberorum quidem iure consequitur, ut quidam putant; €sed tamen intestata liberta mortua uerba legis Papiae €faciunt, ut ei uirilis pars debeatur; si uero testamento €facto mortua sit liberta, tale ius ei datur, quale datum €est contra tabulas testamenti liberti, id est, quale et €uirili[2s]2 sexus patronorum liberi contra tabulas testa-€menti liberti habent, quamuis parum diligenter ea pars €legis scripta sit. @8 Ex [2h]2is apparet e[2x]2traneos here-€des patronorum longe remotos [2ess]2e ab om[2n]2i eo iure, €quod uel in [2in]2testatorum bonis uel [2cont]2ra tabulas €testamenti patrono competit. @1 @@Patronae olim ante legem Papiam hoc solum €ius habebant in bonis libertorum, quod etiam patronis €[2e]2x lege &7xii& tabularum datum est. nec enim ut contra €tabulas te[2sta]2menti ingrati liberti uel ab intestato con-€tra filium adoptiuum uel uxorem nurumue bonorum €possessionem partis dimidiae peterent, praetor similiter €ut de patrono liberisque eius curabat. @8 Sed lex €Papia duobus liberis honora[2t]2ae ingenuae patronae, €libertinae tribus eadem fere iura dedit, quae ex edicto €praetoris patroni habent; trium uero liberorum iure €honoratae ingenuae patronae ea iura dedit, quae per €eandem legem patrono data sunt; libertinae autem €patronae non idem iuris praestitit. @8 Quod autem €ad libertinarum bona pertinet, si quidem intestatae €decesserint, nihil noui patronae liberis honoratae lex €Papia praestat; itaque si neque ipsa patrona neque €liberta kapite deminuta sit, ex lege &7xii& tabularum ad €eam hereditas pertinet, et excluduntur libertae liberi; €quod iuris est, etiam si liberis honorata non sit pa-€trona; numquam enim, sicut supra diximus, feminae €suum heredem habere possunt. si uero uel huius uel €illius kapitis deminutio interueniat, rursus liberi libertae €excludunt patronam, quia legitimo iure kapitis demi-€nutione [2p]2erempto euenit, ut liberi libertae cognationis €iure potiores habeantur. @8 Cum autem testamento €facto moritur liberta, ea quidem patrona, quae liberis €[2h]2onorata non est, nihil iuris habet contra libertae €testamentum; ei uero, quae liberis honorata sit, hoc €ius tribuitur per legem Papiam, quod habet ex edicto €patronus contra tabulas liberti. @1 @@Eadem lex patronae filio liberis honorato . . . €patroni iura dedit; sed in huius persona etiam unius €filii filiaeue ius sufficit. @@Hactenus omnia iura quasi per indicem teti-€gisse satis est. alioquin diligentior interpretatio pro-€priis commentariis exposita est. @@Sequitur, ut de bonis Latinorum libertinorum €dispiciamus. @8 Quae pars iuris ut manifestior fiat, €admonendi sumus, id quod alio loco diximus, eos, qui €nunc Latini Iuniani dicuntur, olim ex iure Quiritium €seruos fuisse, sed auxilio praetoris in libertatis forma €seruari solitos; unde etiam res eorum peculii iure ad €patronos pertinere solita est. postea uero per legem €Iuniam eos omnes, quos praetor in libertate tuebatur, €liberos esse coepisse et appellatos esse Latinos Iunia-€nos: Latinos ideo, quia lex eos liberos proinde esse €uoluit, atque si essent ciues Romani ingenui, qui ex €urbe Roma in Latinas colonias deducti Latini colo-€niarii esse coeperunt; Iunianos ideo, quia per legem €Iuniam liberi facti sunt, etiamsi non essent ciues Ro-€mani. legis itaque Iuniae lator cum intellegeret futu-€rum, ut ea fictione res Latinorum defunctorum ad pa-€tronos pertinere desinerent, quia scilicet neque ut serui €decederent, ut possent iure peculii res eorum ad pa-€tronos pertinere, neque liberti Latini hominis bona €possent manumissionis iure ad patronos pertinere, @1 €necessarium existimauit, ne beneficium istis datum in žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒣘øˆ•iniuriam patronorum conuerteretur, cauere [uoluit], €ut bona eorum proinde ad manumissores pertinerent, €ac si lex lata non esset. itaque iure quodam modo €peculii bona Latinorum ad manumissores ea lege per-€tinent. @8 Unde accidit, ut longe differant ea iura, €quae in bonis Latinorum ex lege Iunia constituta sunt, €ab his, quae in hereditate ciuium Romanorum liber-€torum obseruantur. @8 Nam ciuis Romani liberti €hereditas ad extraneos heredes patroni nullo modo €pertinet; ad filium autem patroni nepotesque ex filio €et pronepotes ex nepote [2filio nato]2 prognatos omni €modo pertinet, etiamsi [2a]2 parente fuerint exheredati; €Latinorum autem bona tamquam peculia seruorum €etiam ad extraneos heredes pertinent et ad liberos €manu[2missoris]2 exheredatos non pertinent. @8 Item €ciuis Romani liberti hereditas ad duos pluresue pa-€tronos aequaliter pertinet, licet dispar in eo seruo do-€minium habuerint; bona uero Latinorum pro ea parte €pertinent, pro qua parte quisque eorum dominus fueri[2t]2. Item in hereditate ciuis Romani liberti patronus €alterius patroni filium excludit, et filius patroni alte-€rius patroni nepotem repellit; bona autem Latinorum €et ad ipsum patronum et ad [2a]2lterius patroni heredem €simul pertinent, pro qua parte ad ipsum manumisso-€rem pertinerent. @8 Item si unius patroni tres forte €liberi sunt et alterius unus, hereditas ciuis Romani @1 €liberti in capita diuiditur, id est tres fratres tres por-€tiones ferunt et unus quartam; bona uero Latinorum €pro ea parte ad successores pertinent, pro qua parte €ad ipsum manumissorem pertinerent. @8 Item si €alter ex [is] patronis suam partem in hereditate ciuis €Romani liberti spernat uel ante moriatur, quam cernat, €tota hereditas ad alterum pertinet; bona autem Latini €pro parte deficientis patroni caduca fiunt et ad po-€pulum pertinent. @@Postea Lupo et Largo consulibus senatus cen-€suit, ut bona Latinorum primum ad eum pertinerent, €qui eos liberasset; deinde ad liberos eorum non nomi-€natim exheredatos, uti quisque proximus esset; tunc €antiquo iure ad heredes eorum, qui liberassent, per-€tinerent. @8 Quo senatus consulto quidam [2id]2 actum €esse putant, ut in bonis Latinorum eodem iure uta-€mur, quo utimur in hereditate ciuium Romanorum €libertinorum. idque maxime Pegaso placuit; quae €sententia aperte falsa est. nam ciuis Romani liberti €hereditas numquam ad extraneos patroni heredes per-€tinet; bona autem Latinorum etiam ex hoc ipso se-€natus consulto non obstantibus liberis manumissoris €etiam ad extraneos heredes pertine[2n]2t. item in here-€ditate ciuis Romani liberti liberis manumissoris nulla €exheredatio nocet, in bonis Latinorum nocere nomi-€natim factam exheredationem ipso senatus consulto @1 €significatur. uerius est ergo hoc solum eo senatus €consulto actum esse, ut manumissoris liberi, qui nomi-€natim exheredati non sint, praeferantur extraneis here-€dibus. @8 Itaque emancipatus filius patroni praeteri-€tus, quamuis contra tabulas testamenti parenti[2s]2 sui €bonorum possessionem non petierit, tam[2en]2 extraneis €heredibus in bonis Latinorum poti[2or]2 habetur. @8 Item €filia ceterique sui heredes licet iure ciuili inter ceteros €exheredati sint et ab omni hereditate patris sui sum-€moueantur, tamen in bonis Latinorum, nisi nominatim €a parente fuerint exheredati, potiores erunt extraneis €heredibus. @8 Item ad liberos, qui ab hereditate pa-€rentis se abstinuerunt, [2nihilo minus tamen b]2ona Lati-€norum pertinent; [2scilicet quia]2 exheredati nullo modo €dici possunt, non magis quam qui testamento silentio €praeteriti sunt. @8 Ex [2h]2is omnibus satis illud appa-€ret, si is, qui Latinum fecerit, * * * €* * * €* * * @8 Item illud quoque constare uidetur, si €solos liberos ex disparibus partibus patron[2us]2 * * * €* * * €* * * tant, ad eos pertinere, quia €nullo interueniente extraneo herede senatus consulto €locus non est. @8 Sed si cum liberis suis etiam ex-€traneum heredem patronus reliquerit, Caelius Sabinus €ait tota bona pro uirilibus partibus ad liberos de-€functi pertinere, quia cum extraneus heres interuenit, €non habet lex Iunia locum, sed senatus consultum; €Iauolenus autem ait tantum eam partem ex senatus €consulto liberos patroni pro uirilibus partibus habitu- @1 €ros esse, quam extranei heredes ante senatus consul-€tum lege Iunia habituri essent, reliquas uero partes €pro hereditariis partibus ad eos pertinere. @8 Item €quaeritur, an hoc senatus consultum ad eos patroni €liberos pertineat, qui ex filia nepteue procreantur, id €est, ut nepos meus ex filia potior sit in bonis Latini €mei quam extraneus heres; item [2an]2 ad maternos La-€tinos hoc senatus consultum pertineat, quaeritur, id €est, ut in bonis Latini materni potior sit patronae €filius quam heres extraneus matris. Cassio placuit €utroque casu locum esse senatus consulto; sed huius €sententiam plerique inprobant, quia senatus de his €liberis patronorum nihil sentiat, qui aliam familiam €sequerentur; idque ex eo adparere, quod nominatim €exheredatos summoueat; nam uidetur de his sentire, €qui exheredari a parente solent, si heredes non insti-€tuantur; neque autem matri filium filiamue neque €auo materno n[2e]2potem neptemue, si eum eamue here-€dem non instituat, exheredare necesse est, siue de iure €ciuili quaeramus siue de edicto praetoris, quo prae-€teritis liberis contra tabulas testamenti bonorum pos-€sessio promittitur. @@Aliquando tamen ciuis Romanus libertus tam-€quam Latinus moritur, uelut si Latinus saluo iure €patroni ab imperatore ius Quiritium consecutus fuerit. €nam, ut diuus Traianus constituit, si Latinus inuito uel €ignorante patrono ius Quiritium ab imperatore con-€secutus sit, [quibus casibus], dum uiuit iste libertus, €ceteris ciuibus Romanis libertis similis est et iustos €liberos procreat, moritur autem Latini iure, nec ei @1 €liberi eius heredes [2es]2se possunt; et in hoc tantum €habet testamenti factionem, ut patronum heredem in-€stituat eique, si heres esse noluerit, alium substituere €possit. @8 Et quia hac constitutione uidebatur effec-€tum, ut ne umquam isti homines tamquam ciues Ro-€mani morerentur, quamuis eo iure postea usi essent, €quo uel ex lege Aelia Sentia uel ex senatus consulto €ciues Romani essent, diuus Hadrianus iniquitate rei €motus auctor fuit senatus consulti faciundi, ut qui €ignorante uel recusante patrono ab imperatore ius €Quiritium consecuti essent, si eo iure postea usi essent, €quo ex lege Aelia Sentia uel ex senatus consulto, si €Latini mansissent, ciuitatem Romanam consequeren-€tur, proinde ipsi haberentur, ac si lege Aelia Sentia €uel senatus consulto ad ciuitatem Romanam per-€uenissent. @@Eorum autem, quos lex Aelia Sentia dediti-€ciorum numero facit, bona modo quasi ciuium Roma-€norum libertorum modo quasi Latinorum ad patro-€nos pertinent. @8 Nam eorum bona, qui si [2i]2n aliquo €uitio non essent, manumissi ciues Romani futuri essent, €quasi ciuium Romanorum patronis eadem lege tribuun-€tur. non tamen hi habent etiam testamenti factio-€nem. nam id plerisque placuit, nec inmerito. nam €incredibile uidebatur pessimae condicionis hominibus €uoluisse legis latorem testamenti faciundi ius conce-€dere. @8 Eorum uero bona, qui si non in aliquo €uitio essent, manumissi futuri Latini essent, proinde @1 €tribuuntur patronis, ac si Latini decessissent. nec me €praeterit non satis in ea re legis latorem uoluntatem €suam uerbis expre[2ssi]2sse. @@Videamus autem et de [2e]2a successione, quae €nobis ex emptione bonorum competit. @8 Bona autem €ueneunt aut uiuorum aut mortuorum: uiuorum, uelut €eorum, qui fraudationis causa latitant nec absentes €defenduntur; item eorum, qui ex lege Iulia bonis ce-€dunt; item iudicatorum post tempus, quod eis partim €lege &7xii& tabularum, partim edicto praetoris ad expe-€diendam pecuniam tribuitur. mortuorum bona ueneunt €uelut eorum, quibus certum est neque heredes neque €bonorum possessores neque ullum alium iustum suc-€cessorem existere. @8 [2Et]2 si quidem uiui bona uene-€ant, iubet ea praetor per dies continuos &7xxx& possideri @1 €et proscribi, si uero mortui, per dies &7xv;& postea €iubet conuenire creditores et ex eo numero magistrum žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒣘Ļ…creari, id est eum, per quem bona ueneant. itaque €si uiui bona ueneant, in diebus [2&7x& legem bonorum]2 u[2en-€dundorum]2 fieri iubet, si mortui, in dimidio. [2die]2bus €tandem uiui bona &7xxx,& mortui uero &7xx& emptori ad-€dici iubet. quare autem tardius uiuentium bonorum €uenditionem compleri iubet, illa ratio est, quia de €uiuis curandum erat, ne facile bonorum uenditiones €paterentur. @8 Neque autem bonorum possessorum €neque bonorum emptorum [2res]2 pleno iure fiunt, sed €in bonis efficiunt[2ur; ex iure Quiritium]2 autem ita €demum adquiruntur, si usuceperunt. interdum qui-€dem bonorum emptoribus n[2e u]2sus quidem capio con-€tingit, uelut si pereos . . . . . . . bonorum emptor €* * * @1 Item quae debi[2ta sunt ei, cuius fuerunt bona]2, aut €ipse debuit, neque bonorum possessor ne[2que]2 bon[2or]2um €emptor ipso iure debet [2aut ipsis debentur, et i]2d[2eo]2 de €omnibus rebus [2utilibus actionibus et agunt et conueniun-€tur, quas]2 in sequenti commentario proponemus. @@Sunt autem etiam alterius generis successiones, €quae neque lege &7xii& tabularum neque praetoris edicto, €sed eo iure, [2quod tacito]2 consensu receptum est, intro-€ductae sunt. @8 Etenim cum pater familias se in adop-€tionem de[2dit]2 mulierue in manum conuenit, omnes eius €res incorporales et corporales, quaeque ei debitae sunt, €patri adoptiuo coemptionatoriue adquiruntur exceptis €his, quae per capitis deminutionem pereunt, quales €sunt ususfructus, operarum obligatio [2libertorum]2, quae €per iusiurandum contracta est, et [2lites contestatae]2 legi-€timo iudici[2o]2. @8 Ex diuerso quod is debu[2it, qui se €in]2 adoptionem dedit quaeue in manum conue[2nit, non]2 €transit ad coemptionatorem aut ad patrem adoptiuum, @1 €nisi si hereditarium aes alienum f[2uerit; de eo]2 enim, €quia ipse pater adoptiuus aut coemptionator heres fit, €directo tenetur iure, i[2s uero, qui]2 se adoptandum dedit, €quaeue in manum conuenit, desinit esse heres; de €eo uero, quod proprio nomine eae personae debuerint, €licet neque pater adoptiuus teneatur neque coemptio-€nator [2et ne]2 ipse quidem, qui se in adoptionem ded[2it, €uel ipsa]2, quae in manum conuenit, maneat obligatus ob-€ligata[2ue]2, quia scilicet per capitis diminutionem libere-€tur, tamen in eum eamue utilis actio datur rescissa €capitis deminutione, et, si aduersus hanc actionem non €defendantur, quae bona eorum futura fuissent, si se €alieno iuri non subiecissent, uniuersa uendere credito-€ribus praetor permittit. @@[2Item si]2 legitimam h[2ereditatem heres, antequam €cer]2nat aut pro herede gerat, alii in iure cedat, plen[2o]2 €iure fit ille heres, cui cessa est hereditas, [2proinde ac €si ipse per]2 legem ad hereditatem uocaretur; quod si €postea quam heres extiterit, cesserit, adhuc heres manet €et ob id creditoribus ipse tenebitur; sed res corpo-€rales transferet, proinde ac si singulas in iure cessisset, €debita uero pereunt, eoque modo debitores hereditarii €lucrum faciunt. @8 Idem iuris est, si testamento €scriptus heres, postea quam heres extiterit, in iure €cesserit hereditatem; ante aditam uero hereditatem ce-€dendo nihil agit. @8 Suus autem et necessarius heres €an aliquid agant in iure cedendo, quaeritur. nostri €praeceptores nihil eos agere existimant; diuersae scho- @1 €lae auctores idem eos agere putant, quod ceteri post €aditam hereditatem; nihil enim interest, utrum ali-€quis cernendo aut pro herede gerendo heres fiat an €iuris necessitate hereditati adstringatur. @@[2Nunc transeamus]2 ad obligationes, quarum summa €diuisio in duas species diducitur: omnis enim obligatio €uel ex contractu nascitur uel ex delicto. @@Et prius uideamus de his, quae ex contractu €nascuntur. harum autem quattuor genera sunt: aut €enim re [2con]2trahitur obligatio aut uerbis aut litteris €aut consensu. @@Re contrahitur obligatio uelut mutui datione; €[2mutui autem datio]2 proprie in his fere rebus contingit, €quae res pondere, numero, mensura consta[2nt]2, qualis €est pecunia numerata, uinum, oleum, frumentum, aes, €argentum, aurum; quas res aut numerando aut me-€tiendo aut pendendo in hoc damus, ut accipientium €fiant et quandoque nobis non eaedem, sed aliae eius-€dem naturae reddantur. unde etiam mutuum appella-€tum est, quia quod ita [2ti]2bi a me datum est, ex meo €tuum fit. @8 Is quoque, qui non debitum accepit ab @1 €eo, qui per errorem soluit, re obligatur; nam proinde €ei condici potest &7si paret evm dare oportere,& ac €si mutuum accepisset. unde quidam putant pupillum €aut mulierem, cui sine tutoris auctoritate non debi-€tum per errorem datum est, non teneri condictione, €non magis quam mutui datione. sed haec species €obligationis non uidetur ex contractu consistere, quia €is, qui soluendi animo dat, magis distrahere uult ne-€gotium quam contrahere. @@Verbis obligatio fit ex interrogatione et re-€sponsione, uelut &7dari spondes? spondeo, dabis? €&7dabo, promittis? promitto, fidepromittis? fide-€&7promitto, fideivbes? fideivbeo, facies? faciam.& Sed haec quidem uerborum obligatio &7dari spon-€&7des? spondeo& propria ciuium Romanorum est; cete-€rae uero iuris gentium sunt, itaque inter omnes ho-€mines, siue ciues Romanos siue peregrinos, ualent. et €quamuis ad Graecam uocem expressae fuerint, uelut €hoc modo $DW/SEIS; DW/SW: O(MOLOGEI=S; O(MOLOGW=: PI/STEI €$KELEU/EIS; PI/STEI KELEU/W: POIH/SEIS; POIH/SW&, etiam hae €tamen inter ciues Romanos ualent, si modo Graeci @1 €sermonis intellectum habeant; et e contrario quamuis €Latine enuntientur, tamen etiam inter peregrinos ualent, €si modo Latini sermonis intellectum habeant. at illa €uerborum obligatio &7dari spondes? spondeo& adeo €propria ciuium Romanorum est, ut ne quidem in Grae-€cum sermonem per interpretationem proprie transferri €possit, quamuis dicatur a Graeca uoce figurata esse. Unde dicitur uno casu hoc uerbo peregrinum quo-€que obligari posse, uelut si imperator noster principem €alicuius peregrini populi de pace ita interroget: &7pacem €&7fvtvram spondes?& uel ipse eodem modo interrogetur. €quod nimium subtiliter dictum est, quia si quid ad-€uersus pactionem fiat, non ex stipulatu agitur, sed iure €belli res uindicatur. @8 Illud dubitari potest, si quis €* * * ™ßį* * * si debitor mulieris iussu eius, dum * * * €doti dicat quod debet. alius autem obliga[2ri eo]2 €modo non potest. et ideo si quis ali[2us pro mu-€liere dotem uiro promittat, com]2muni iure obliga * * *. @1 ˜ąItem uno loquente [2et sine interrogatione alii pro-€mittente contrahitur obligatio, si libertus patrono aut €donum aut munus aut operas se daturum esse iurauit, €et]2si haec sola causa est, ex qua iureiurando contra-€hitur obligatio. sane ex alia nulla causa iureiurando €homines obligantur, utique cum quaeritur de iure €Romanorum. nam apud peregrinos quid iuris sit, sin-€gularum ciuitatium iura requirentes aliud intellegere €poterimus * * *. @@Si id, quod dari stipulamur, tale sit, ut dari €non possit, inutilis est stipulatio, uelut si quis homi-€nem liberum, quem seruum esse credebat, aut mor-€tuum, quem uiuum esse credebat, aut locum sacrum €uel religiosum, quem putabat humani iuris esse, dari €[2stipuletur]2. @8 ™įį[2Item si quis rem, quae in rerum natura €esse non potest, uelut hippocentaurum]2, stipuletur, aeque €inutilis est stipulatio. @8 ˜āItem si quis sub ea con-€dicione stipuletur, quae existere non potest, uelut 'si €digito caelum tetigerit', inutilis est stipulatio. sed €legatum sub inpossibili condicione relictum nostri €praeceptores proinde deberi putant, ac si sine condi- @1 €cione relictum esset; diuersae scholae auctores nihilo €minus legatum inutile existimant quam stipulationem. €et sane uix idonea diuersitatis ratio reddi potest. Praeterea inutilis est stipulatio, si quis ignorans €rem suam esse dari sibi eam stipuletur; quip[2pe]2 quod €alicuius est, id ei dari non potest. @8 Denique in-€utilis est talis stipulatio, si quis ita dari stipuletur: €&7post mortem meam dari spondes?& uel ita: [2&7post €&7mortem tvam dari spondes?& ualet autem, si quis ita dari €stipuletur: &7cvm moriar, dari spondes?& uel ita]2: &7cvm €&7morieris, dari spondes?& id est, ut in nouissimum žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒣘ä‡uitae tempus stipulatoris aut promissoris obligatio con-€feratur: nam inelegans esse uisum est ab heredis per-€sona incipere obligationem. rursum ita stipulari non €possumus: &7pridie qvam moriar,& aut &7pridie qvam €&7morieris, dari spondes?& quia non potest aliter in-€tellegi 'pridie quam aliquis morietur', quam si mors €secuta sit; rursus morte secuta in praeteritum reduci-€tur stipulatio et quodam modo talis est: &7heredi meo €&7dari spondes&? quae sane inutilis est. @8 Quaecum-€que de morte diximus, eadem et de capitis diminu-€tione dicta intellegemus. @8 Adhuc inutilis est stipu- @1 €latio, si quis ad id, quod interrogatus erit, non €responderit, uelut si sestertia &7x& a te dari stipuler, et €tu nummum sesterti[2um]2 &7v& milia promittas, aut si ego €pure stipuler, tu sub condicione promittas. @8 Prae-€terea inutilis est stipulatio, si ei dari stipulemur, cuius €iuri subiecti non sumus. unde illud quaesitum est, si €quis sibi et ei, cuius iuri subiectus non est, dari stipu-€letur, in quantum ualeat stipulatio. nostri praecepto-€res putant in uniuersum ualere et proinde ei soli, qui €stipulatus sit, solidum deberi, atque si extranei nomen €non adiecisset. sed diuersae scholae auctores dimi-€dium ei deberi existimant; pro altera uero parte in-€utilem esse stipulationem. @8 ™ēįAlia causa est, €* * * &7dari spondes& * * * solidum de-€beri et me sol * * * etiam * * * ˜č[2Praeterea]2 inutilis est stipulatio, si ab eo stipuler, €qui iuri meo subiectus est, item si is a me stipuletur. €seruus quidem et qui in mancipio est et [2fi]2l[2ia familia]2s €et quae in manu est, non solum ipsi, cuius iuri sub-€iecti subiectaeue sunt, obligari non possunt, sed ne @1 €alii quidem ulli. @8 Mutum neque stipulari neque €promittere posse palam est. idem etiam in surdo re-€ceptum est; quia et is, qui stipulatur, uerba promit-€tentis, et qui promittit, uerba stipulantis exaudire €debet. @8 Furiosus nullum negotium gere[2re]2 potest, €quia non intellegit, quid agat. @8 Pupillus omne €negotium recte gerit, ut tamen, sicubi tutoris €auctoritas necessaria sit, adhibeatur, uelut si ipse ob-€ligetur; nam alium sibi obligare etiam sine tutoris €auctoritate potest. @8 Idem iuris est in feminis, quae €in tutela sunt. @8 Sed quod diximus de pupillo, €utique de eo uerum est, qui iam aliquem intellectum €habet; nam infans et qui infanti proximus est non €multum a furioso differt, quia huius aetatis pupilli €nullum intellectum habent. sed in his pupillis prop-€ter utilitatem benignior iuris interpretatio facta est. @@Possumus tamen ad id, quod stipulamur, @1 €alium adhibere, qui idem stipuletur, quem uulgo ad-€stipulatorem uocamus. @8 Et huic proinde actio €conpetit proindeque ei recte soluitur ac nobis; sed €quidquid consecutus erit, mandati iudicio nobis resti-€tuere cogetur. @8 Ceterum potest etiam aliis uerbis €uti adstipulator, quam quibus nos usi sumus. itaque €si uerbi gratia ego ita stipulatus sim: &7dari spondes?& €ille sic adstipulari potest: &7idem fide tva promittis?& €uel: &7idem fide ivbes?& uel contra. @8 Item minus €adstipulari potest, plus non potest. itaque si ego se-€stertia &7x& stipulatus sim, ille sestertia &7v& stipulari potest; €contra uero plus non potest. item si ego pure stipu-€latus sim, ille sub condicione stipulari potest; contra €uero non potest. non solum autem in quantitate, sed €etiam in tempore minus et plus intellegitur; plus est €enim statim aliquid dare, minus est post tempus dare. In hoc autem iure quaedam singulari iure obser-€uantur. nam adstipulatoris heres non habet actionem. €item seruus adstipulando nihil agit, qui ex ceteris €omnibus causis stipulatione domino adquirit. idem de €eo, qui in mancipio est, magis placuit; nam et is €serui loco est. is autem, qui in potestate patris est, €agit aliquid, sed parenti non adquirit, quamuis ex €omnibus ceteris causis stipulando ei adquirat; ac ne €ipsi quidem aliter ac[2tio]2 conpetit, quam si sine kapitis €diminutione exierit de potestate parentis, ueluti morte @1 €eius aut quod ipse flamen Dialis inauguratus est. €eadem de filia familias et quae in manu est, dicta €intellegemus. @@Pro eo quoque, qui promittit, solent alii obli-€gari, quorum alios sponsores, alios fidepromissores, €alios fideiussores appellamus. @8 Sponsor ita inter-€rogatur: &7idem dari spondes?& fidepromissor [2ita]2: &7idem €&7fidepromittis?& fideiussor ita: &7idem fide tva esse €&7ivbes?& uidebimus de his autem, quo nomine possint €proprie adpellari, qui ita interrogantur: &7idem dabis? €&7idem promittis? idem facies?& @8 Sponsores qui-€dem et fidepromissores et fideiussores saepe solemus €accipere, dum curamus, ut diligentius nobis cautum €sit; adstipulatorem uero fere tunc solum adhibemus, €cum ita stipulamur, ut aliquid post mortem nostram €detur; [2quia enim ut ita nobis detur]2 stipulando nihil €agimus, adhibetur adstipulator, ut is post mortem €nostram agat; qui si quid fuerit consecutus, de r[2esti-€tue]2ndo eo mandati iudicio heredi meo tenetur. @@Sponsoris u[2ero]2 et fidepromissoris similis con-€dicio [2est]2, fideiussoris ualde dissimilis. @8 Nam illi €quidem nullis obligationibus accedere possunt nisi uer- @1 €borum, quamuis interdum ipse, qui promiserit, non €fuerit obligatus, uelut si [2mulier]2 aut pupillus sine tu-€toris auctoritate aut quilibet post mortem suam dari €promiserit. at illud quaeritur, si seruus aut peregri-€nus spoponderit, an pro eo sponsor aut fidepromissor €obligetur. @8 ™÷įFideiussor uero omnibus obligationi-€bus, id est siue re siue uerbis siue litteris siue con-€sens[2u]2 contractae fuerint obligationes, adici potest. at €ne illud quidem interest, utrum ciuilis an naturalis €obligatio sit, cui adiciatur; adeo quidem, ut pro seruo €quoque obligetur, siue extraneus sit, qui a seruo fide-€iussorem accipi[2at]2, siue ipse dominus in id, quod sibi €debeatur. @8 ˜ųPraeterea sponsoris et fidepromissoris €heres non tenetur, nisi si de peregrino fidepromissore €quaeramus et alio iure ciuitas eius utatur; fideiussoris €autem etiam heres tenetur. @8 Item sponsor et fide- @1 €promissor [2per]2 legem Furiam biennio liberantur, et €quotquot erunt numero eo tempore, quo pecunia peti €potest, in tot partes diducetur inter eos obligatio, et €singuli [2in]2 uiriles partes uocabuntur; fideiussores uero €perpetuo tenentur, et quotquot erunt numero, singuli €in solidum obligantur. itaque liberum est creditori, €a quo ue[2lit, so]2lidum petere. sed nunc ex epistula €diui Hadri[2ani compe]2ll[2itur]2 creditor a singulis, qui modo €soluendo sint, par[2tes]2 pete[2re]2. eo igitur distat haec €epistula a lege Furia, quod si quis ex sponsoribus €aut fidepromissoribus soluendo non sit, hoc onus [2ad €ceteros non pertinet, si uero ex fideiussoribus]2, ad cete-€ros quoque pertinet. @8 ™łįSed cum lex Furia tan-€tum in Italia locum habeat, euenit, ut in cete[2ris]2 pro-€uinciis sponsores quoque et fidepromissores proinde €ac fideiussores in perpetuum teneantur et singuli in €solid[2um]2 obligentur, nisi ex epistula diui Hadriani hi €quoque adiuuen[2tur]2 in parte. @8 ˜śPraeterea inter €sponsores et fidepromissores lex Apuleia quandam €societatem introduxit. nam si quis horum plus sua €portione soluerit, de eo, quod amplius dederit, aduersus €ceteros actiones constituit. quae lex ante legem Fu-€riam lata est, quo tempore in solidum obligabantur. €unde quaeritur, an post legem Furiam adhuc legis €Apuleiae beneficium supersit; et utique extra Italiam €superest. nam lex quidem Furia tantum in Italia €ualet, Apuleia uero etiam in ceteris prouinciis. sed @1 €an etiam in Italia beneficium legis Apuleiae supersit, €ualde quaeritur. ad [2fideiussores autem lex]2 Apuleia non €pertinet. itaque si creditor ab uno totum [2con]2secutus €fuerit, huius sol[2i]2us detrimentum [2e]2r[2it]2, scilicet si is, pro €quo fideiussit, soluendo non sit. sed [2ut ex]2 supra €dictis apparet, is, a quo creditor totum petit, poterit €ex epistula diui Hadriani desiderare, ut pro parte in €se detur actio. @8 Praeterea lege Cicereia cautum €est, ut is, qui sponsores aut fidepromissores accipiat, €praedicat palam et declaret, et de qua re satis acci-žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒣘ū„piat et quot sponsores a[2u]2t fidepromissores in eam €obligationem accepturus sit; et nisi praedixerit, per-€mittitur sponsoribus et fidepromissoribus intra diem €&7xxx.& praeiudicium postulare, quo quaeratur, an ex ea €lege praedictum sit; et si iudicatum fuerit praedictum €non esse, liberantur. qua lege fideiussorum mentio €nulla fit; sed in usu est, etiam si fideiussores accipia-€mus, praedicere. @@Sed beneficium legis Corneliae omnibus com-€mune est. qua lege idem pro eodem apud eundem €eodem anno uetatur in ampliorem summam obligari €creditae pecuniae quam in &7xx& milia; et quamuis spon-€sores uel fidepromissores in amplam pecuniam, uelut €in sestertium &7c& milia [2se obligauerint, tamen dumtaxat @1 €in &7xx& milia tenentur]2. pecuniam autem creditam dici-€mus non solum eam, quam credendi causa damus, sed €omnem, quam tum, cum contrahitur obligatio, cer-€tum est debitum iri, id est, [2quae]2 sine ulla condicione €deducitur in obligationem; itaque et ea pecunia, quam €in diem certum dari stipulamur, eodem numero est, quia €certum est eam debitum iri, licet post tempus peta-€tur. appellatione autem pecuniae omnes res in ea €lege significantur; itaque [2et]2 si uinum uel frumentum €aut si fundum uel hominem stipulemur, haec lex €obseruanda est. @8 Ex quibusdam tamen causis per-€mittit ea lex in infinitum satis accipere, ueluti si €dotis nomine uel eius, quod ex testamento tibi debea-€tur, aut iussu iudicis satis accipiatur. et adhuc lege €uicesima hereditatium cauetur, ut ad eas satisdationes, €quae ex ea lege proponuntur, lex Cornelia non per-€tineat. @8 In eo quoque iure par condicio est €omnium, sponsorum, fidepromissorum, fideiussorum, €quod ita obligari non possunt, ut plus debeant, quam €debet is, pro quo obligantur. at ex diuerso, ut €minus debeant, obligari possunt, sicut in adstipulato-€ris persona diximus; nam ut adstipulatoris, ita et €horum obligatio accessio est principalis obligationis, €nec plus in accessione esse potest quam in principali @1 €reo. @8 In eo quoque par omnium causa est, €quod si qui[2d]2 pro reo solueri[2n]2t, eius reciperandi causa €habe[2n]2t cum eo mandati iudicium; et hoc amplius €sponsores ex lege Publilia propriam habent actionem €in duplum, quae appellatur depensi. @@Litteris obligatio fit ueluti in nominibus €transscripticiis. fit autem nomen transscripticium du-€plici modo, uel a re in personam uel a persona in €personam. @8 [2A re in personam trans]2scriptio fit, €ueluti si id, quod [2tu]2 ex emptionis causa aut con-€ductionis aut societatis mihi debeas, id expensum tibi €tulero. @8 A persona in pers[2o]2nam transscriptio fit, €ueluti si id, quod mihi Titius debet, tibi id expen-€sum tulero, id est si Titius te [2pro]2 se delegauerit mihi. Alia causa est eorum nominum, quae arcaria uo-€cantur. in his enim rei, non litterarum obligatio con-€sistit, quippe non aliter ualent, quam si numerata @1 €sit pecunia; numeratio autem pecuniae rei facit obli-€gationem. qua de causa recte dicemus arcaria nomina €nullam facere obligationem, sed obligationis factae €testimonium praebere. @8 Unde [2non]2 proprie dicitur €arcariis nominibus etiam peregrinos obligari, quia non €ipso nomine, sed numeratione pecuniae obligantur; €quod genus obligationis iuris gentium est. @8 Trans-€scripticiis uero nominibus an obligentur peregrini, €merito quaeritur, quia quodam modo iuris ciuilis est €talis obligatio; quod Neruae placuit. Sabino autem €et Cassio uisum est, si a re in personam fiat nomen €transscripticium, etiam peregrinos obligari; si uero a €persona in personam, non obligari. @8 Praeterea €litterarum obligatio fieri uidetur chirografis et syn-€grafis, id est, si quis debere se aut daturum se scri-€bat, ita scilicet, si eo nomine stipulatio non fiat. €quod genus obligationis proprium peregrinorum est. @@Consensu fiunt obligationes in emptionibus et €uenditionibus, locationibus conductionibus, societatibus, €mandatis. @8 Ideo autem [2i]2stis modis consensu dici-€mus obligationes contrahi, quod neque uerborum @1 €neque scripturae ulla proprietas desideratur, sed suffi-€cit eos, qui negotium gerunt, consensisse. unde inter €absentes quoque talia negotia contrahuntur, ueluti per €epistulam aut per internuntium, cum alioquin uerbo-€rum obligatio inter absentes fieri non possit. @8 Item €in his contractibus alter alteri obligatur de eo, quod €alterum alteri ex bono et aequo praestare oportet, €cum alioquin in uerborum obligationibus alius stipu-€letur alius promittat et in nominibus alius expensum €ferendo obliget alius obligetur. @8 [sed absenti ex-€pensum ferri potest, etsi uerbis obligatio cum absente €contrahi non possit.] ō’@@[De em[2ptione et uenditione]2.] @@[2E]2mptio [2et uenditio contrahitur]2, cum de pretio €conuenerit, quamuis nondum pretium numeratum sit €ac ne arra quidem data fuerit. nam quod arrae no-€mine datur, argumentum est emptionis et uenditionis @1 €contractae. @8 Pretium autem certum esse debet. €nam alioquin si ita inter nos conuenerit, ut quanti €Titius rem aestimauerit, tanti sit empta, Labeo negauit €ullam uim hoc negotium habere; cuius opinionem €Cassius probat. Ofilius et eam emptionem et uen-€ditionem [2esse putauit]2; cuius opinionem Proculus secu-€tus est. @8 Item pretium in numerata pecunia con-€sistere debet. [2nam]2 in ceteris rebus an pretium esse €possit, ueluti homo aut toga aut fundus alterius rei €[2pretium esse possit]2, ualde quaeritur. nostri praecepto-€res putant etiam in alia re posse consistere pretium; €unde illud est, quod uulgo putant per permutationem €rerum emptionem et uenditionem contrahi, eamque €speciem emptionis uenditionisque uetustissimam esse; €argumentoque utuntur Graeco poeta Homero, qui ali-€qua parte sic ait: €@@@@$E)/NQEN A)/R' OI)NI/ZONTO KARHKOMO/WNTES *)AXAIOI/, €@@@@$A)/LLOI ME\N XALKW=|, A)/LLOI D' AI)/QWNI SIDH/RW|, €@@@@$A)/LLOI DE\ R(INOI=S, A)/LLOI D' AU)TH=|SI BO/ESSIN, €@@@@$A)/LLOI D' A)NDRAPO/DESSI&, €et reliqua. diuersae scholae auctores dissentiunt aliud-€que esse existimant permutationem rerum, aliud emp-€tionem et uenditionem; alioqu[2in non posse]2 rem ex-€pediri permutatis rebus, quae uideatur res uenisse et €quae pretii nomine data esse, sed rursus utramque @1 €rem uideri et uenisse et utramque pretii nomine datam €esse absurdum uideri. sed ait Caelius Sabinus, si rem €tibi uenalem habenti, ueluti fundum, [acceperim et] €pretii nomine hominem forte dederim, fundum quidem €uideri uenisse, hominem autem pretii nomine datum €esse, ut fundus acciperetur. @@Locatio autem et conductio similibus regulis €constituitur; nisi enim merces certa statuta sit, non €uidetur locatio et conductio contrahi. @8 Unde si €alieno arbitrio merces permissa sit, uelut quanti Titius €aestimauerit, quaeritur, an locatio et conductio con-€trahatur. qua de causa si fulloni polienda curandaue, €sarcinatori sarcienda uestimenta dederim nulla statim €mercede constituta, postea tantum daturus, quanti inter €nos conuenerit, quaeritur, an locatio et conductio con-€trahatur. @8 Item si rem tibi utendam dederim et €inuicem aliam rem utendam acceperim, quaeritur, an €locatio et conductio contrahatur. @8 Adeo autem €emptio et uenditio et locatio et conductio familiarita-€tem aliquam inter se habere uidentur, ut in quibus-€dam causis quaeri soleat, utrum emptio et uenditio €contrahatur an locatio et conductio, ueluti si qua res @1 €in perpetu[2u]2m locata sit. quod euenit in praediis muni-€cipum, quae ea lege locantur, ut, quamdiu [id] uecti-€gal praestetur, neque ipsi conductori neque heredi €eius praedium auferatur; sed magis placuit locationem €conductionemque esse. @8 Item si gladiatores ea €lege tibi tradiderim, ut in singulos, qui integri exie-€rint, pro sudore denarii &7xx& mihi darentur, in eos uero €singulos, qui occisi aut debilitati fuerint, denarii mille, €quaeritur, utrum emptio et uenditio an locatio et con-€ductio contrahatur. et magis placuit eorum, qui in-€tegri exierint, locationem et conductionem contractam €uideri, at eorum, qui occisi aut debilitati sunt, emp-€tionem et uenditionem esse; idque ex accidentibus €apparet, tamquam sub condicione facta cuiusque žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’£›’ˆ‹uenditione aut locatione. iam enim non dubitatur, €quin sub condicione res uenire aut locari possint. Item quaeritur, si cum aurifice mihi conuenerit, €ut is ex auro suo certi ponderis certaeque formae €anulos mihi faceret et acciperet uerbi gratia dena-€rios &7cc,& utrum emptio et uenditio an locatio et con-€ductio contrahatur. Cassius ait materiae quidem [2em]2p-€tionem uenditionemque contrahi, operarum autem €locationem et conductionem; sed plerisque placuit €emptionem et uenditionem contrahi. atqui si meum €aurum ei dedero mercede pro opera constituta, con-€uenit locationem conductionem contrahi. @1 @@Societatem coire solemus aut totorum bono-€rum aut unius alicuius negotii, ueluti mancipiorum €emendorum aut uendendorum. @8 Magna autem €quaestio fuit, an ita coiri possit societas, ut quis €maiorem partem lucretur, minorem damni praestet. €quod Quintus Mucius [2contra naturam societatis esse €censuit. sed Seruius Sulpicius, cuius]2 etiam praeualuit €sententia, adeo ita coiri posse societatem existimauit, €ut dixerit illo quoque modo coiri posse, ut quis nihil €omnino damni praestet, sed lucri partem capiat, si €modo opera eius tam pretiosa uideatur, ut aequum sit €eum cum hac pactione in societatem admitti. nam et €ita posse coiri societatem constat, ut unus pecuniam €conferat, alter non conferat et tamen lucrum inter €eos commune sit; saepe enim opera alicuius pro pe-€cunia ualet. @8 Et illud certum est, si de partibus €lucri et damni nihil inter eos conuenerit, tamen aequis €ex partibus commodum ut incommodum inter eos €commune esse; sed si in altero partes expressae fue-€rint, uelut in lucro, in altero uero omissae, in eo quo-€que, quod omissum est, similes partes erunt. @8 Manet €autem societas eo usque, donec in eodem sensu per- @1 €seuerant; at cum aliquis renuntiauerit societati, socie-€tas soluitur. sed plane si quis in hoc renuntiauerit €societati, ut obueniens aliquod lucrum solus habeat, €ueluti si mihi totorum bonorum socius, cum ab aliquo €heres esset relictus, in hoc renuntiauerit societati, ut €hereditatem solus lucri faciat, cogetur hoc lucrum €communicare; si quid uero aliud lucri fecerit, quod €non captauerit, ad ipsum solum pertinet. mihi uero, €quidquid omnino post renuntiatam societatem adquiri-€tur, soli conceditur. @8 Soluitur adhuc societas etiam €morte socii, quia qui societatem contrahit, certam per-€sonam sibi eligit. @8 Dicitur etiam kapitis deminu-€tione solui societatem, quia ciuili ratione kapitis demi-€nutio morti coaequatur; sed utique si adhuc consen-€tiant in societatem, noua uidetur incipere societas. Item si cuius ex sociis bona publice aut pri-€uatim uenierint, soluitur societas. sed ea quidem €societas, de qua loquimur, id est, quae nudo consensu €contrahitur, iuris gentium est; itaque inter omnes €homines naturali ratione consistit. @8 œšįEst autem @1 €aliud genus societatis proprium ciuium Romanor[2um]2. €olim enim mortuo patre familias inter suos heredes €quaedam erat legitima simul et naturalis societas quae €appell[2abatur ercto non cito, id est dominio non di-€uiso: erct]2um enim do[2minium est, un]2de eru[2s]2 do-€minus dicitur: ciere a[2utem]2 diuidere est: unde c[2a]2edere €et secare [et diuidere] dicimus. @8 Alii quoque €qui uolebant eandem habere societatem, poterant id €consequi apud praetorem certa legis actione. in hac €autem societate fratrum ceterorumue, qui ad exemplum €fratrum suorum societatem coierint, illud proprium €[2era]2t, [unus] quod uel unus ex sociis communem seruum €manumittendo liberum faciebat et omnibus libertum €adquirebat: item unus [2rem co]2mmunem manc[2ipando eius €faciebat, qui mancipio accipiebat]2. ››@@Mandatum consistit, siue nostra gratia man-€demus siue aliena; itaque siue ut mea negotia geras €siue ut alterius, mandauerim, contrahitur mandati ob- @1 €ligatio, et inuicem alter alteri tenebimur in id, quod €uel me tibi uel te mihi bona fide praestare oportet. Nam si tua gratia tibi mandem, superuacuum est €mandatum; quod enim tu tua gratia facturus sis, id €de tua sententia, non ex meo mandatu facere debes; €itaque si otiosam pecuniam domi tuae [2te]2 habentem €hortatus fuerim, ut eam faenerares, quamuis iam ei €mutuam dederis, a quo seruare non potueris, non tamen €habebis mecum man[2dati]2 actionem. item si hortatus €sim, ut rem aliquam emer[2es]2, quam[2uis]2 non expedierit €tibi eam emisse, non tamen tibi mandati tenebor. et €adeo haec ita sunt, ut quaeratur, an mandati teneatur, €qui mandauit tibi, ut Titio pecuniam faenerares. Ser-€uius negauit: non magis hoc casu obligationem con-€sistere putauit, quam si generaliter alicui mandetur, €uti pecuniam suam faeneraret. [2sed]2 sequimur Sabini €opinionem contra sentientis, q[2uia]2 non aliter Titio €credidisses, quam si tibi mandatum esset. @8 Illud €constat, si quis de ea re mandet, quae contra bonos €mores est, non contrahi obligationem, ueluti si tibi €mandem, ut Titio furtum aut iniuriam facias. Item si quis [2quid]2 post mortem meam faciendum @1 €[2mihi]2 mandet, inutile mandatum est, quia generaliter €placuit ab heredis persona obligationem incipere non €posse. @8 Sed recte quoque [2contractum]2 mandatum, si €dum adhuc integra res sit, reuocatum fuerit, euanescit. Item si adhuc integro mandato mors alterutrius ali-€cuius interueniat, id est uel eius, qui mandarit, uel eius, €qui mandatum susceperit, soluitur mandatum; sed uti-€litatis causa receptum est, ut si mortuo eo, qui mihi €mandauerit, ignorans eum decessisse exsecutus fuero €mandatum, posse me agere mandati actione; alioquin €iusta et probabilis ignorantia damnum mihi [non] ad-€feret. et huic simile est, quod plerisque placuit, si €debitor meus manumisso dispensatori meo per igno-€rantiam soluerit, liberari eum, cum alioquin stricta €iuris ratione non posset liberari eo, quod alii sol-€uisset, quam cui soluere deberet. @8 Cum autem is, €cui recte mandauerim, egressus fuerit mandatum, ego €quidem eatenus cum eo habeo mandati actionem, €quatenus mea interest inplesse eum mandatum, si modo @1 €implere potuerit; at ille mecum agere non potest. ita-€que si mandauerim tibi, ut uerbi gratia fundum mihi €sestertiis &7c& emeres, tu sestertiis &7cl& emeris, non habe-€bis mecum mandati actionem, etiamsi tanti uelis €mihi dare fundum, quanti emendum tibi mandassem; €idque maxime Sabino et Cassio placuit. quod si mino-€ris emeris, habebis mecum scilicet actionem, quia qui €mandat, ut &7c& milibus emeretur, is utique mandare €intellegitur, uti minoris, si posset, emeretur. @8 In €summa sciendum [2est, quotiens faciendum]2 aliquid gratis €dederim, quo nomine si mercedem statuissem, locatio €et conductio contraheretur, mandati esse actionem, €ueluti si fulloni polienda curandaue uestimenta [2dede-€rim]2 aut sarcinatori sarcienda. @@Expositis generibus obligationum, quae ex €contractu nascuntur, admonendi sumus adquiri nobis €non solum per nosmet ipsos, sed etiam per eas per-€sonas, quae in nostra potestate, manu mancipioue sunt. Per liberos quoque homines et alienos seruos, €quos bona fide possidemus, adquiritur nobis; sed tan-€tum ex duabus causis, id est, si quid ex operis suis €uel ex re nostra adquirant. @8 Per eum quoque ser-€uum, in quo usumfructum habemus, similiter ex dua-€bus istis causis nobis adquiritur. @8 Sed qui nudum €ius Quiritium in seruo habet, licet dominus sit, minus @1 €tamen iuris in ea re habere intellegitur quam usu-€fructuarius et bonae fidei possessor. nam placet ex €nulla causa ei adquiri posse, adeo ut, etsi nominatim €ei dari stipulatus fuerit seruus mancipioue nomine €eius acceperit, quidam existiment nihil ei adquiri. Communem seruum pro dominica parte dominis €adquirere certum est, excepto eo, quod uni nominatim €stipulando aut mancipio accipiendo illi soli adquirit, €uelut cum ita stipuletur: &7titio domino meo dari €&7spondes?& aut cum ita mancipio accipiat: &7hanc rem €&7ex ivre qviritivm lvcii titii domini mei esse aio, €&7eaqve ei empta esto hoc aere aeneaqve libra.& œ§įIllud quaeritur, an quod nomen domini adiectum €efficit, idem faciat unius ex dominis iussum inter-€cedens. nostri praeceptores proinde ei, qui iusserit, žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒣜§į„soli adquiri existimant, atque si nominatim ei soli €stipulatus esset seruus mancipioue quid accepisset; €diuersae scholae auctores proinde utrisque adquiri €putant, ac si nullius iussum interuenisset. ›Ø@@Tollitur autem obligatio praecipue solutione €eius, quod debeatur. unde quaeritur, si quis consen-€tiente creditore aliud pro alio soluerit, utrum ipso @1 €iure liberetur, quod nostris praeceptoribus placuit, an €ipso iure maneat obligatus, sed aduersus petentem per €exceptionem doli mali defendi debeat, quod diuersae €scholae auctoribus uisum est. @@Item per acceptilationem tollitur obligatio. €acceptilatio autem est ueluti imaginaria solutio. nam €quod ex uerborum obligatione tibi debeam, id si uelis mihi €remittere, poterit sic fieri, ut patiaris haec uerba me €dicere: &7qvod tibi ego promisi, habesne acceptvm?& et €tu respondeas: &7habeo.& @8 Quo genere, ut diximus, €tolluntur illae obligationes, quae in [2uerbis consistunt]2, €non etiam ceterae; consentaneum enim est uisum uerbis €factam obligationem posse aliis uerbis dissolui. sed id, €quod ex alia causa debeatur, potest in stipulationem €deduci et per acceptilationem dissolui. @8 Quamuis autem €acceptilatio ueluti imaginaria solutio sit, tamen mulier €sine tutore auctore acceptilationem facere non potest, €cum alioquin solui ei sine tutore auctore possit. @8 Item €quod debetur, pro parte recte soluitur; an autem €in partem acceptilatio fieri possit, quaesitum [2est]2. @1 @@Est et alia species imaginariae solutionis, €per aes et libram; quod et ipsum genus certis ex €causis receptum est, ueluti si quid eo nomine debea-€tur, quod per aes et libram gestum sit, siue quid €ex iudicati causa debeatur. @8 Adhibentur non €minus quam quinque testes et libripens; deinde is, €qui liberatur, ita oportet loquatur: &7qvod ego tibi €&7tot milibvs sestertiorvm ivdic&[2&7atvs vel&]2 &7damnatvs €&7svm eo nomine me a te solvo liberoqve hoc €&7aere aeneaqve libra. hanc tibi libram primam €&7postremamqve expendo& [2&7secvndvm&]2 &7legem pvblicam.& €deinde asse percutit libram eumque dat ei, a quo €liberatur, ueluti soluendi causa. @8 Similiter lega-€tarius heredem eodem modo liberat de legato, quod €per damnationem relictum est, ut tamen scilicet, sicut €iudicatus condemnatum se esse significat, ita heres €[2testamento]2 se dare damnatum esse dicat. de eo tamen €tantum potest heres eo modo lib[2e]2rari, quod pondere €numero constet, et ita, si certum sit. quidam et de €eo, quod mensura constat, idem existimant. @1 @@Praeterea nouatione tollitur obligatio ueluti si €quod tu mihi debeas, a Titio dari stipulatus sim; nam €interuentu nouae personae noua nascitur obligatio et €prima tollitur translata in posteriorem, adeo ut in[2ter-]2€dum, licet posterior stipulatio inutilis sit, tamen prima €nouationis iure tollatur, ueluti si quod mihi debes, a €Titio post mortem eius uel a muliere pupilloue sine €tutoris auctoritate stipulatus fuero; quo casu rem €amitto; nam et prior debitor liberatur, et posterior €obligatio nulla e[2s]2t. non idem iuris est, si a seruo €stipulatus fuero; nam tunc [2prior]2 proinde adhuc obli-€gatus tenetur, ac si postea a nullo stipulatus fuissem. Sed si eadem persona sit, a qua postea stipuler, €ita demum nouatio fit, si quid in posteriore stipula-€tione noui sit, forte si condicio uel dies aut sponsor €adiciatur aut detrahatur. @8 Sed quod de sponsore €dixi[2mus]2, non constat. nam diuersae scholae auctori-€bus placuit nihil ad nouationem proficere sponsoris €adiectionem aut detractionem. @8 Quod autem dixi-€mus, si condicio adiciatur, nouationem fieri, sic intel-€legi oportet, ut ita dicamus factam nouationem, si €condicio extiterit; alioquin si defecerit, durat prior ob-€ligatio. sed uideamus, num is, qui eo nomine agat, €doli mali aut pacti conuenti exceptione possit summo-€ueri, quia uidetur inter eos id actum, ut ita ea res €peteretur, si posterioris stipulationis exstiterit con-€dicio. Seruius tamen Sulpicius existimauit statim et @1 €pendente condicione nouationem fieri, et si defecerit €condicio, ex neutra causa agi posse [2et]2 eo modo rem €perire; qui consequenter et illud respondit, si quis id, €quod sibi L. Titius deberet, a seruo fuerit stipulatus, €nouationem fieri et rem perire, quia cum seruo agi €non posset. [2sed]2 in utroque casu alio iure utimur. nec €magis his casibus nouatio fit, quam si id, quod tu €mihi debeas, a peregrino, cum quo sponsus communio €non est, &7spondes& uerbo stipulatus sim. @@Tollitur adhuc obligatio litis contestatione, si €modo legitimo iudicio fuerit actum. nam tunc obli-€gatio quidem principalis dissoluitur, incipit autem €teneri reus litis contestatione. sed si condemnatus €sit, sublata litis contestatione incipit ex causa iudicati €teneri. et hoc [2est]2, quod apud ueteres scriptum est €ante litem contestatam dare debitorem oportere, post €litem contestatam condemnari oportere, post condem-€nationem iudicatum facere oportere. @8 Unde fit, ut €si legitimo iudicio debitum petiero, postea de eo ipso €iure agere non possim, quia inutiliter intendo &7dari €&7mihi oportere,& quia litis contestatione dari oportere €desiit, aliter atque si imperio continenti iudicio ege-€rim; tunc enim nihilo minus obligatio durat, et ideo €ipso iure postea agere possum, sed debeo per ex-€ceptionem rei iudicatae uel in iudicium deductae sum-€moueri. quae autem legitima [2sint]2 iudicia et quae €imperio continentia, sequenti commentario referemus. @1 @@Transeamus nunc ad obligationes, quae ex €delicto nascuntur, ueluti si quis furtum fecerit, bona €rapuerit, damnum dederit, iniuriam commiserit. quarum €omnium rerum uno genere consistit obligatio, cum €ex contractu obligationes in &7iiii& genera d[2i]2ducantur, €sicut supra exposuimus. @@Furtorum autem genera Ser. Sulpicius et Ma-€surius Sabinus &7iiii& esse dixerunt, manifestum et nec €manifestum, conceptum et oblatum; Labeo duo, mani-€festum [2et]2 nec manifestum; nam conceptum et oblatum €species potius actionis esse furto cohaerentes quam €genera furtorum; quod sane uerius uidetur, sicut in-€ferius apparebit. @8 Manifestum furtum quidam id €esse dixerunt, quod dum fit, deprehenditur. alii uero €ulterius, quod eo loco deprehenditur, ubi fit, uelut €si in oliueto oliuarum, in uineto uuarum furtum fac-€tum est, quamdiu in eo oliueto aut uineto fur sit; €aut si in domo furtum factum sit, quamdiu in ea €domo fur sit. alii adhuc ulterius eo usque . . . . mani-€festum furtum esse dixerunt, donec perferret eo, quo €perferre fur destinasset. alii adhuc ulterius, quando-€que eam rem fur tenens uisus fuerit; quae sententia €non optinuit. sed et illorum sententia, qui existima-€uerunt, donec perferret eo, quo fur destinasset, de-€prehensum furtum manifestum esse, ideo non uidetur €probari, quia magnam recipit dubitationem, utrum €unius diei an etiam plurium dierum spatio id termi-€nandum sit; quod eo pertinet, quia saepe in aliis @1 €ciuitatibus surreptas res in alias ciuitates uel in alias €prouincias destinant fures perferre. ex duabus itaque €superioribus opinionibus alterutra adprobatur; magis €tamen plerique posteriorem probant. @8 Nec mani-€festum furtum quid sit, ex iis, quae diximus, intelle-€gitur. nam quod manifestum non est, id nec mani-€festum est. @8 Conceptum furtum dicitur, cum apud €aliquem testibus praesentibus furtiua res quaesita et €inuenta est. nam in eum propria actio constituta €est, quamuis fur non sit, quae appellatur concepti. Oblatum furtum dicitur, cum res furtiua tibi ab €aliquo oblata sit eaque apud te concepta sit, utique €si ea mente data tibi fuerit, ut apud te potius quam €apud eum, qui dederit, conciperetur. nam tibi, apud €quem concepta est, propria aduersus eum, qui optulit, €quamuis fur non sit, constituta est actio, [2quae]2 appella-€tur obl[2a]2ti. @8 Est et[2iam]2 prohibiti furti [2actio]2 ad-€uersus eum, qui furtum quaerere uolentem prohibuerit. @@Poena manifesti furti ex lege &7xii& tabularum €capitalis erat. nam liber uerberatus addicebatur ei, €cui furtum fecerat; utrum autem seruus efficeretur ex €addictione an adiudicati loco constitueretur, ueteres @1 €quaerebant. in seruum aeque uerberatum animaduer-žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’£›½†tebatur. sed postea inprobata est asperitas poenae, €et tam ex serui persona quam ex liberi quadrupli €actio praetoris edicto constituta est. @8 Nec mani-€festi furti poena per legem [2&7xii&]2 tabularum dupli inro-€gatur, eamque etiam praetor conseruat. @8 Concepti €et oblati poena ex lege &7xii& tabularum tripli est, ea-€que similiter a praetore seruatur. @8 Prohibiti actio €quadrupli est ex edicto praetoris introducta. lex autem €eo nomine nullam poenam constituit; hoc solum prae-€cipit, ut qui quaerere uelit, nudus quaerat, licio €cinctus, lancem habens; qui si quid inuenerit, iubet €id lex furtum manifestum esse. @8 Quid sit autem €licium, quaesitum est; sed uerius est consuti genus €esse, quo necessariae partes tegerentur. @8 œĮįQuae €[res] lex tota ridicula est; nam qui uestitum quae-€rere prohibet, is et nudum quaerere prohibiturus €est, eo magis quod ita quaesita re et inuenta maiori €poenae subiciatur. deinde quod lancem siue ideo @1 €haberi iubeat, ut manibus occupatis nihil subiciat, €siue ideo, ut quod inueneri[2t]2, ibi imponat, neutrum €eorum procedit, si id, quod [2quae]2ratur, eius magnitu-€dinis aut naturae sit, ut neque subici neque ibi [2i]2nponi €possit. certe non dubitatur, cuiuscumque materiae sit €ea lanx, satis legi fieri. @8 ›ĀPropter hoc tamen, quod €lex ex ea causa manifestum furtum esse iubet, sunt, €qui scribunt furtum manifestum aut lege [2intellegi]2 aut €natura: lege id ipsum, de quo loquimur, natura illud, €de quo superius exposuimus. sed uerius est natura €tantum manifestum furtum intellegi; neque enim lex €facere potest, ut qui manifestus fur non si[2t]2, mani-€festus sit, non magis quam qui omnino fur non sit, €fur sit, et qui adulter aut homicida non sit, adulter €uel homicida sit; at illud sane lex facere potest, €ut proinde aliquis poena teneatur, atque si furtum €uel adulterium uel homicidium admisisset, quamuis €nihil eorum admiserit. @@Furtum autem fit non solum, cum quis inter-€cipiendi causa rem alienam amouet, sed generaliter, €cum quis rem alienam inuito domino contrectat. Itaque si quis re, quae apud eum deposita sit, €utatur, furtum committit; et si quis utendam rem €acceperit eamque in alium usum transtulerit, furti ob-€ligatur, ueluti si quis argentum utendum acceperit, €quasi amicos ad cenam inuitaturus, et id peregre @1 €secum tulerit, aut si quis equum gestandi gratia com-€modatum longius aliquo duxerit, quod ueteres scripse-€runt de eo, qui in aciem perduxisset. @8 Placuit €tamen eos, qui [2re]2bus commodatis aliter uterentur €quam utendas accepissent, ita furtum committere, si €intellegant id se inuito domino facere eumque, si €intellexisset, non permissurum; at si permissurum €credant, extra furti crimen uideri, optima sane di-€stinctione, quod furtum sine dolo malo non commit-€titur. @8 Sed et si credat aliquis inuito domino se €rem [2con]2trectare, domino autem uolente id fiat, dicitur €furtum non fieri. unde illud quaesitum [et probatum] €est: cum Titius seruum meum sollicitauerit, ut quas-€dam res mihi subriperet et ad eum perferret, [2et ser-€uus]2 id ad me pertulerit, ego, dum uolo Titium in €ipso delicto deprehendere, permiserim seruo quasdam €res ad eum perferre, utrum furti an serui corrupti €iudicio teneatur Titius mihi, an neutro? responsum €neutro eum teneri, furti ideo, quod non inuito me res €contrectarit, serui corrupti ideo, quod deterior seruus €factus non sit. @8 Interdum autem etiam libe-€rorum hominum furtum fit, uelut si quis liberorum @1 €nostrorum, qui in potestate nostra sint, siue etiam €uxor, quae in manu nostra sit, siue etiam iudicatus €uel auctoratus meus subreptus fuerit. @8 Aliquando €etiam s[2u]2ae rei quisque furtum committit, ueluti si €debitor rem, quam creditori pignori dedit, subtraxerit, €uel si bonae fidei possessori rem meam possidenti €subripuerim. unde placuit eum, qui seruum suum, €quem alius bona fide possidebat, ad se reuersum cela-€uerit, furtum committere. @8 Rursus ex diuerso €interdum alienas res occupare et usucapere concessum €est nec creditur furtum fieri, uelut res hereditarias, €quarum heres non est nactus possessionem, nisi ne-€cessarius heres extet; nam necessario herede extante €placuit nihil pro herede usucapi posse. item debitor €rem, quam fiduciae causa creditori mancipauerit aut €in iure cesserit, [2secun]2dum ea, quae in superiore com-€mentario rettulimus, sine furto possidere et usucapere @1 €potest. @8 Interdum furti tenetur, qui ipse furtum €non fecerit, qualis est, cuius ope consilio furtum €factum est. in quo numero est, qui nummos tibi ex-€cussit, ut eos alius surriperet, uel opstitit tibi, ut €alius surriperet, aut oues aut boues tuas fugauit, ut €alius eas exciperet. et hoc ueteres scripserunt de eo, €qui panno rubro fugauit armentum; sed si quid per €lasciuiam et non data opera, ut furtum committeretur, €factum sit, uidebimus, an utilis actio dari debeat, €cum per legem Aquiliam, quae de damno lata [2est]2, €etiam culpa puniatur. @@Furti autem actio ei conpetit, cuius interest €rem saluam esse, licet dominus non sit. itaque nec €domino aliter conpetit, quam si eius intersit rem non €perire. @8 Unde constat creditorem de pignore sub- @1 €repto furti agere posse; adeo quidem, ut quamuis €ipse dominus [id est ipse debitor] eam rem subri-€puerit, nihilo minus creditori conpetat actio furti. Item si fullo polienda curandaue aut sarcinator €sarcienda uestimenta mercede certa acceperit eaque €furto amiserit, ipse furti habet actionem, non domi-€nus, quia domini nihil interest ea non periisse, cum €iudicio locati a fullone aut sarcinatore suum [2con]2sequi €possit, si modo is fullo aut sarcinator rei prae-€standae sufficiat; nam si soluendo non est, tunc quia €ab eo dominus suum consequi non potest, ipsi furti €actio conpetit, quia hoc casu ipsius interest rem sal-€uam esse. @8 Quae de fullone aut sarcinatore €diximus, eadem transferemus et ad eum, cui rem com-€modauimus. nam ut illi mercedem capiendo custodiam €praestant, ita hic quoque utendi commodum per-€cipiendo similiter necesse habet custodiam praestare. Sed is, apud quem res deposita est, custodiam €non praestat tantumque in eo obnoxius est, si quid €ipse dolo [2malo]2 fecerit; qua de [2causa si]2 res ei sub-€repta fuerit, quia restituendae eius nomine depositi @1 €non tenetur nec ob id eius interest rem saluam esse, €furti [itaque] agere non potest, sed ea actio domino €conpetit. @@In summa sciendum est quaesitum esse, an €impubes rem alienam amouendo furtum faciat. pleris-€que placet, quia furtum ex adfectu consistit, ita de-€mum obligari eo crimine impuberem, si proximus €pubertati sit et ob id intellegat se delinquere. @@Qui res alienas rapit, tenetur etiam furti. €quis enim magis alienam rem inuito domino con-€trectat quam qui [2ui]2 rapit? itaque rect[2e dict]2um est €eum improbum furem esse; sed propriam actionem €eius delicti nomine praetor introduxit, quae appella-€tur ui bonorum raptorum, et est intra annum qua-€drupli [actio], post annum simpli. quae actio utilis €est, etsi quis unam rem licet minimam rapuerit. @@Damni iniuriae actio constituitur per legem €Aquiliam, cuius primo capite cautum est, [2ut]2 si quis €hominem alienum alienamue quadrupedem, quae @1 €pecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res €in eo anno plurimi fuerit, tantum domino dare €damnetur. @8 Iniuria autem occidere intellegitur, €cuius dolo aut culpa id acciderit, nec ulla alia lege €damnum, quod sine iniuria datur, reprehenditur; ita-€que inpunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu €quodam damnum committit. @8 Nec solum corpus €in actione huius legis aestimatur; sed sane si seruo €occiso plus dominus capiat damni, quam pretium serui €sit, id quoque aestimatur, uelut si seruus meus ab €aliquo heres institutus, antequam iussu meo heredi-€tatem cerneret, occisus fuerit; non enim tantum ipsius €pretium aestimatur, sed et hereditatis amissae quan-€titas. item si ex gemellis uel ex comoedis uel ex €symphoniacis unus occisus fuerit, non solum occisi €fit aestimatio, sed eo amplius id quoque conputatur, €quod ceteri, qui supersunt, depretiati sunt. idem iuris €est etiam, si ex pari mularum unam uel etiam ex žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõó’£›Ōˆquadrigis equorum unum occiderit. @8 Cuius autem €seruus occisus est, is liberum arbitrium habet uel €capitali crimine reum facere eum, qui occiderit, uel €hac lege damnum persequi. @8 Quod autem adiec-€tum est in hac lege 'quanti in eo anno plurimi ea @1 €res fuerit', illud efficit, si clodum puta aut luscum €seruum occiderit, qui in eo anno integer fuerit, [2ut €non quanti clodus aut luscus, sed quanti integer fuerit]2, €aestimatio fiat; quo fit, ut quis plus in[2ter]2dum [2con]2se-€quatur, quam ei damnum datum est. @@Capite secundo [2aduersus]2 adstipulatorem, qui €pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit, €quanti ea res est, tanti actio constituitur. @8 Qua €et ipsa parte legis damni nomine actionem introduci €manifestum est; sed id caueri non fuit necessarium, €cum actio mandati ad eam rem sufficeret; nisi quod €ea lege aduersus infitiantem in duplum agitur. @@Capite tertio de omni cetero damno cauetur. €itaque si quis seruum uel eam quadrupedem, quae €[2pecudum numero est, uulnerauerit siue eam quadru-€pedem, quae]2 pecudum numero non est, uelut canem, €aut feram bestiam, uelut ursum, leonem, uulnerauerit €uel occiderit, hoc capite actio constituitur. in ce-€teris quoque animalibus, item in omnibus rebus, quae €anima carent, damnum iniuria datum hac parte uindi-€catur. si quid enim ustum aut ruptum aut fractum €[2fuerit]2, actio hoc capite constituitur, quamquam €potuerit sola rupti appellatio in omnes istas causas €sufficere; ruptum [2enim intellegitur, quod quoquo modo €corruptum]2 est; unde non solum usta aut rupta aut @1 €fracta, sed etiam scissa et collisa et effusa et quoquo €modo uitiata aut perempta atque deteriora facta hoc €uerbo continentur. @8 Hoc tamen capite non quanti €in eo anno, sed quanti in diebus &7xxx& proxumis ea €res fuerit, damnatur is, qui damnum dederit. ac ne €'plurimi' quidem uerbum adicitur; et ideo quidam €putauerunt liberum esse iudici ad id tempus ex die-€bus &7xxx& aestimationem redigere, quo plurimi res €fuit, uel ad id, quo minoris fuit. sed Sabino placuit €proinde habendum ac si etiam hac parte 'plurimi' €uerbum adiectum esset; nam legis latorem conten-€tum fuisse, [2quod prima parte eo uerbo usus esset]2. [2Ceterum]2 etiam placuit ita demum ex ista lege €actionem esse, si quis corpore suo damnum dederit, €[2ideoque]2 alio modo damno dato utiles actiones dantur, €uelut si quis alienum hominem aut pecudem inclu-€serit et fame necauerit, aut iumentum tam uehementer €egerit, ut rumperetur; item si quis alieno seruo per-€suaserit, ut in arborem ascenderet uel in puteum €descenderet, et is ascendendo aut descendendo ceci-€derit et aut mortuus fuerit aut aliqua parte corpo-€ris laesus sit. item contra si quis alienum seruum €de ponte aut ripa in flumen proiecerit et is suffo-€catus fuerit, hic quoque corpore suo damnum @1 €dedisse eo, quod proiecerit, non difficiliter intellegi €potest. @@Iniuria autem committitur non solum, cum €quis pugno puta aut fuste percussus uel etiam uer-€beratus erit, sed etiam si cui conuicium factum fuerit, €siue quis bona alicuius quasi debitoris sciens eum €nihil sibi debere proscripserit siue quis ad infamiam €alicuius libellum aut carmen scripserit siue quis ma-€trem familias aut praetextatum adsectatus fuerit et €denique aliis pluribus modis. @8 Pati autem in-€iuriam uidemur non solum per nosmet ipsos, sed €etiam per liberos nostros, quos in potestate habe-€mus, item per uxores nostras, quamuis in manu €nostra [2non]2 sint; itaque si ueluti filiae meae, quae €Titio nupta est, iniuriam feceris, non solum filiae no-€mine tecum agi iniuriarum potest, uerum etiam meo €quoque et Titii nomine. @8 Seruo autem ipsi @1 €quidem nulla iniuria intellegitur fieri, sed domino €per eum fieri uidetur; non tamen iisdem modis, qui-€bus etiam per liberos nostros uel uxores iniuriam pati €uidemur, sed ita, cum quid atrocius commissum fuerit, €quod aperte in [2con]2tumeliam domini fieri uidetur, €ueluti si quis alienum seruum uerberauerit, et in hunc €casum formula proponitur; at si qui[2s]2 seruo conuicium €fecerit uel pugno eum percusserit, non proponitur €ulla formula nec temere petenti datur. @@Poena autem iniuriarum ex lege &7xii& tabu-€larum propter membrum quidem ruptum talio erat; €propter os uero fractum aut conlisum trecentorum €assium poena erat, si libero os fractum erat; at si €seruo, &7cl;& propter ceteras uero iniurias &7xxv& assium €poena erat constituta. et uidebantur illis temporibus €in magna paupertate satis idoneae istae pecuniae €poenae esse. @8 Sed nunc alio iure utimur. per-€mittitur enim nobis a praetore ipsis iniuriam aesti-€mare, et iudex uel tanti condemnat, quanti nos aesti- @1 €mauerimus, uel minoris, pro[2ut]2 illi uisum fuerit; sed €cum atrocem iniuriam praetor aestimare soleat, si €simul constituerit, quantae pecuniae eo nomine fieri €debeat uadimonium, hac ipsa quantitate taxamus for-€mulam, et iudex, qui possit uel minoris damnare, ple-€rumque tamen propter ipsius praetoris auctoritatem €non audet minuere condemnationem. @8 Atrox autem €iniuria aestimatur uel ex facto, uelut si quis ab aliquo €uulneratus aut uerberatus fustibusue caesus fuerit; uel €ex loco, uelut si cui in theatro aut in foro iniuria €facta sit; uel ex persona, uelut si magistratus iniuriam €passus fuerit, uel senatori ab humili persona facta €sit iniuria. @1  Ÿō’@@@@{1COMMENTARIVS QVARTVS}1 ‘@@[2Superest, ut de actionibus loquamur. et si quae-€ramus]2, quot genera actionum sint, uerius uidetur €duo esse, in rem et in personam. nam qui &7iiii& esse €dixerunt ex sponsionum generibus, non animaduerte-€runt quasdam species actionum inter genera se rettu-€lisse. @8 In personam actio est, qua agimus, quotiens €[2litigamus]2 cum aliquo, qui nobis uel ex contractu uel €ex delicto obligatus est, id est, cum intendimus &7dare €&7facere praestare oportere.& @8 In rem actio est, €cum aut corporalem rem intendimus nostram esse aut €ius aliquod nobis conpetere, uelut utendi aut utendi €fruendi, eundi, agendi aquamue ducendi uel altius tol-€lendi prospiciendiue, [2aut cum]2 actio ex diuerso aduer-€sario est negatiua. @8 Sic itaque discretis actionibus €certum est non posse nos rem nostram ab alio ita €petere: &7si paret evm dare oportere;& nec enim @1 €quod nostrum est, nobis dari potest, cum scilicet id €dari nobis intellegatur, quod [2ita datur, ut]2 nostrum €fiat; nec res, quae [2nostra iam est]2, nostra amplius fieri €potest. plane odio furum, quo magis pluribus actioni-€bus teneantur, receptum est, ut extra poenam dupli €aut quadrupli rei recipiendae nomine fures etiam hac €actione teneantur: &7si paret eos dare oportere&, €quamuis sit etiam aduersus eos haec actio, qua rem €nostram esse petimus. @8 Appellantur autem in rem €quidem actiones uindicationes, in personam uero actio-€nes, quibus dari fieriue oportere intendimus, con-€dictiones. @@Agimus autem interdum, ut rem tantum con-€sequamur, interdum ut poenam tantum, alias ut rem €et poenam. @8 Rem tantum persequimur uelut actio-€nibus, [2quibus]2 ex contractu agimus. @8 Poenam tan-€tum persequimur uelut actione furti et iniuriarum et €secundum quorundam opinionem actione ui bonorum €raptorum; nam ipsius rei et uindicatio et condictio €nobis conpetit. @8 Rem uero et poenam persequimur €uelut ex his causis, ex quibus aduersus infitiantem in @1 €duplum agimus; quod accidit per actionem iudicati, €depensi, damni in[2iuri]2ae [2legis]2 Aqu[2il]2ia[2e]2, aut legatorum €nomine, quae per damnationem certa relicta sunt. @@Quaedam praeterea sunt actiones, quae ad legis €actionem exprimuntur, quaedam sua ui ac potestate €constant. quod ut manifestum fiat, opus est, ut prius €de legis actionibus loquamur. @@Actiones, quas in usu ueteres habuerunt, legis €actiones appellabantur uel ideo, quod legibus proditae €erant, quippe tunc edicta praetoris, quibus conplures €actiones introductae sunt, nondum in usu habebantur, €uel ideo, quia ipsarum legum uerbis accommodatae €erant et ideo immutabiles proinde atque leges obser-€ua[2ba]2ntur. unde eum, qui de uitibus succisis ita egisset, €ut in actione uites nominaret, responsum est rem €perdidisse, quia debuisset arbores nominare, eo quod žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤘‹ˆŠlex &7xii& tabularum, ex qua de uitibus succisis actio €conpeteret, generaliter de arboribus succisis loquere-€tur. @8 Lege autem agebatur modis quinque: sacra-€mento, per iudicis postulationem, per condictionem, €per manus iniectionem, per pignoris capionem. @@Sacramenti actio generalis erat. de quibus €enim rebus ut aliter ageretur, lege cautum non erat, @1 €de his sacramento agebatur: eaque actio proinde peri-€culosa erat falsi . . . . . . . . atque hoc tempore peri-€culosa est actio certae creditae pecuniae propter spon-€sionem, qua periclitatur reus, si temere neget, [2et]2 €restipulationem, qua periclitatur actor, si non debitum €petat. nam qui uictus erat, summam sacramenti prae-€stabat poenae nomine; eaque in publicum cedebat €praedesque eo nomine praetor[2i]2 dabantur, non ut nunc €sponsionis et restipulationis poena lucro cedit aduer-€sarii, qui uicerit. @8 Poena autem sacramenti aut €quingenaria erat aut quinquagenaria. nam de rebus €mille aeris plurisue quingentis assibus, de minoris uero €quinquaginta assibus sacramento contendebatur; nam €ita lege &7xii& tabularum cautum erat. [2at]2 si de libertate €hominis controuersia erat, etiamsi pretiosissimus homo €esset, tamen ut &7l& assibus sacramento contenderetur, €eadem lege cautum est fauore scilicet libertatis, ne €o[2ne]2rarentur adsertor[2es]2. * * * €* * * @1 * * * [2i]2stae omnes actiones * * * €* * * €* * * captus * * * €* * * €* * * ad iudicem accipiundum ueni-€rent. postea uero reuersis dabatur. ut autem [2die]2 €&7xxx.& iudex detur, per legem Pinariam factum est; €ante eam autem legem [2stati]2m dabatur iudex. illud €ex superioribus intellegimus, si de re minoris quam €[2&7m&]2 aeris agebatur, quinquagenario sacramento, non quin-€genario eos contendere solitos fuisse. postea tamen €quam iudex datus esset, comperendinum diem, ut ad €iudicem uenirent, denuntiabant; deinde cum ad iudicem €uenerant, antequam apud eum causam perorarent, sole-€bant breuiter ei et quasi per indicem rem exponere; €quae dicebatur causae coniectio quasi causae suae in €breue coactio. @@Si in rem agebatur, mobilia quidem et mouen- @1 €tia, quae modo in ius adferri adduciue possent, in iure €uindicabantur ad hunc modum: qui uindicabat, festu-€cam tenebat; deinde ipsam rem adprehendebat, uelut €hominem, et ita dicebat: &7hvnc ego hominem ex ivre €&7qviritivm mevm esse aio secvndvm svam cavsam; €&7sicvt dixi, ecce tibi, vindictam inposvi,& et simul €homini festucam inponebat. aduersarius eadem simi-€liter dicebat et faciebat. cum uterque uindicasset, €praetor dicebat: &7mit&[2&7ti&]2&7te ambo hominem,& illi mitte-€bant. qui prior uindica[2uerat, ita alterum interroga]2bat: €&7postvlo, anne dicas, qva ex cavsa vindicaveris?& €ille respondebat: &7ivs feci, sicvt vindictam in-€&7posvi.& deinde qui prior uindicauerat, dicebat: &7qvando €&7tv inivria vindicavisti, qvingentis assibvs sacra-€&7mento te provoco;& aduersarius quoque dicebat simi-€liter: &7et ego te&; aut si res infra mille asses erat, quin-€quagenarium scilicet sacramentum nominabant. deinde €eadem sequebantur, quae cum in persona[2m]2 ageretur. €postea praetor secundum alterum eorum uindicias dice- @1 €bat, id est interim aliquem possessorem constituebat, €eumque iubebat praedes aduersario dare litis et uin-€diciarum, id est rei et fructuum; alios autem praedes ipse €praetor ab utroque accipiebat sacramenti causa, quia €id in publicum cedebat. festuca autem utebantur quasi €hastae loco, signo quodam iusti dominii, quando iusto €dominio ea maxime sua esse credebant, quae ex €hostibus cepissent; unde in centumuiralibus iudiciis €hasta proponitur. @8 Si qua res talis erat, ut sine €incommodo non posset in ius adferri uel adduci, uerbi-€gratia si columna aut nauis aut grex alicuius peco-€ris esset, pars aliqua inde sumebatur eaque in ius ad-€ferebatur, deinde in eam partem quasi in totam rem €praesentem fiebat uindicatio; itaque ex grege uel una €ouis siue capra in ius adducebatur, uel et[2iam]2 pilus €inde sumebatur et in ius adferebatur; ex naue uero €et columna aliqua pars defringebatur; similiter si de €fundo uel de aedibus siue de hereditate controuersia €erat, pars aliqua inde sumebatur et in ius adferebatur, €et in eam partem proinde atque in totam rem €praesentem fiebat uindicatio, uelut ex fundo gleba €sumebatur et ex aedibus tegula, et si de hereditate €controuersia erat, aeque [2res uel rei pars aliqua inde €sumebatur]2. €* * * @1 €@@Qua leg[2is]2 act[2ione re]2stitu[2tu]2m est. ™‘į@@Per iudici[2s p]2ostulat[2i]2onem ageba[2tur, si]2 q[2u]2a de re €ut ita ager[2et]2ur lex ius[2si]2sset sicu[2ti]2 lex &7xii& [2t]2abularum de [2eo]2 €quod ex stipu[2l]2at[2i]2one petitur. eaque res talis fere erat. €qui agebat sic dicebat: &7ex sponsione te mi&[2&7h&]2&7i x milia €&7sestertiorvm dare oportere aio: id postvlo aias €&7an neges.& aduersarius dicebat non oportere. actor €dicebat: &7qvando tv negas, te praetor ivdicem sive €&7arbitrvm postvlo vti des.& itaque in eo genere €actionis sine poena quisque negabat. item de heredi-€tate diuidenda inter coheredes eadem lex per iudicis €postulationem agi ius[2sit]2. idem fecit lex Licinn[2i]2a, si €de a[2li]2qua re comm[2u]2ni diuid[2e]2nda ageretur. itaque no-€[2min]2ata causa ex qua agebat[2ur]2 statim arb[2i]2ter pete-€batu[2r]2. @@Per condi[2c]2ti[2o]2nem ita a[2g]2ebatur: &7aio te mihi €&7sestertiorvm x milia dare oportere: id postvlo, €&7aias avt neges.& aduersarius dicebat non oportere. €actor dicebat: &7qvando tv negas, in diem trigensi-€&7mvm tibi ivdicis capiendi causa condico.& deinde €die tricensimo ad iudicem capiendum praesto esse €debebant. condicere autem denuntiare est prisca lingua. @1 ˜’Itaque haec quidem actio proprie condictio uoca-€batur. nam actor aduersario denuntiabat, ut ad €iudicem capiendum die &7xxx.& adesset; nunc uero non €proprie condictionem dicimus actionem in personam €[2esse, qua]2 intendimus dari nobis oportere. nulla enim €hoc tempore eo nomine denuntiatio fit. @8 Haec €autem legis actio constituta est per legem Siliam et €Calpurniam, lege quidem Silia certae pecuniae, lege €uero Calpurnia de omni certa re. @8 Quare autem €haec actio desiderata sit, cum de eo, quod nobis dari €oportet, potuerit aut sacramento aut per iudicis postu-€lationem agi, ualde quaeritur. @@Per manus iniectionem aeque [2de]2 his rebus €agebatur, de quibus ut ita ageretur, lege aliqua cau-€tum est, uelut iudicati lege &7xii& tabularum. quae actio €talis erat: qui agebat, sic dicebat: &7qvod tv mihi ivdi-& @1 €&7catvs& siue &7damnatvs es sestertivm x milia, qvan-€&7doc non solvisti, ob eam rem ego tibi sester-€&7tivm x milivm ivdicati manvm inicio,& et simul €aliquam partem corporis eius prendebat; nec licebat €iudicato manum sibi depellere et pro se lege agere, €sed uindicem dabat, qui pro se causam agere solebat. €qui uindicem non dabat, domum ducebatur ab ac-€tore et uinciebatur. @8 Postea quaedam leges ex €aliis quibusdam causis pro iudicato manus iniectio-€nem in quosdam dederunt, sicut lex Publilia in eum, €pro quo sponsor dependisset, si in sex mensibus €proximis, quam pro eo depensum esset, non soluisset €sponsori pecuniam; item lex Furia de sponsu aduersus €eum, qui a sponsore plus quam uirilem partem exe-€gisset, et denique conplures aliae leges in multis causis €talem actionem dederunt. @8 Sed aliae leges ex qui-€busdam causis constituerunt quasdam actiones per €manus iniectionem, sed puram, id est non pro iudi-€cato, uelut le[2x Furia]2 testamentaria aduers[2us e]2um, qui €legatorum nomine mortisue causa plus &7m& assibus ce-€pisset, cum ea lege non esset exceptus, ut ei plus €capere liceret; item lex Marcia aduersus faeneratores, €ut si usuras exegissent, de his reddendis per manus €iniectionem cum eis ageretur. @8 Ex quibus legibus @1 €et si quae aliae similes essent cum agebatur, manum €sibi depellere et pro se lege agere [2reo licebat]2. nam €et actor in ipsa legis actione non adiciebat hoc uer-€bum &7pro ivdicato,& sed nominata causa, ex qua age-€bat, ita dicebat: &7ob eam rem ego tibi manvm inicio;& €cum hi, quibus pro iudicato actio data erat, nominata €causa, ex qua agebant, ita inferebant: &7ob eam rem žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤘˜ˆ‰&7ego tibi pro ivdicato manvm inicio.& nec me prae-€terit in forma legis Furiae testamentariae &7pro ivdi-€&7cato& uerbum inseri, cum in ipsa lege non sit; quod €uidetur nulla ratione factum. @8 Sed postea lege €Vallia, excepto iudicato et eo, pro quo depensum est, €ceteris omnibus, cum quibus per manus iniectionem €agebatur, permissum est sibi manum depellere et pro €se agere. itaque iudicatus et is, pro quo depensum est, €etiam post hanc legem uindicem dare debebant et, €nisi darent, domum ducebantur. istaque, quamdiu legis €actiones in usu erant, semper ita obseruabantur; unde €nostris temporibus is, cum quo iudicati depensiue agi-€tur, iudicatum solui satisdare cogitur. @@Per pignoris capionem lege agebatur de qui-€busdam rebus moribus, [2de quibusdam rebus]2 lege. Introducta est moribus rei militaris. nam [et] @1 €propter stipendium licebat militi ab eo, qui aes tribue-€bat, nisi daret, pignus capere; dicebatur autem ea €pecunia, quae stipendii nomine dabatur, aes militare. €item propter eam pecuniam licebat pignus capere, ex €qua equus emendus erat; quae pecunia dicebatur aes €equestre. item propter eam pecuniam, ex qua hor-€deum equis erat conparandum; quae pecunia dicebatur €aes hordiarium. @8 Lege autem introducta est pigno-€ris capio uelut lege &7xii& tabularum aduersus eum, qui €hostiam emisset nec pretium redderet; item aduersus €eum, qui mercedem non redderet pro eo iumento, quod €quis ideo locasset, ut inde pecuniam acceptam in €dapem, id est in sacrificium, inpenderet; item lege €censoria data est pignoris capio publicanis uectigalium €publicorum populi Romani aduersus eos, qui aliqua €lege uectigalia deberent. @8 Ex omnibus autem istis €causis certis uerbis pignus capiebatur, et ob id pleris-€que placebat hanc quoque actionem legis actionem €esse; quibusdam autem placebat [2legis actionem non €esse]2, primum quod pignoris capio extra ius perage-€batur, id est non apud praetorem, plerumque etiam €absente aduersario, cum alioquin ceteris actionibus @1 €non aliter uti [2quis]2 posset quam apud praetorem prae-€sente aduersario; praeterea quod nefasto quoque die, €id est, quo non licebat lege agere, pignus capi poterat. @@Sed istae omnes legis actiones paulatim in €odium uenerunt. namque ex nimia subtilitate uete-€rum, qui tunc iura condiderunt, eo res perducta est, €ut uel qui minimum errasset, litem perderet; itaque €per legem Aebutiam et duas Iulias sublatae sunt istae €legis actiones, effectumque est, ut per concepta uerba, €id est per formulas, litigaremus. @8 Tantum ex dua-€bus causis permissum est [id legis actionem facere] €lege agere, damni infecti et si centumuirale iudicium €futurum [2est]2; sane cum ad centumuiros itur, ante €lege agitur sacramento apud praetorem urbanum uel €peregrinum; damni uero infecti nemo uult lege agere, €sed potius stipulatione, quae in edicto proposita est, €obligat aduersarium suum, idque et commodius ius €et plenius est. per pignoris [2capionem]2 * * * €* * * €apparet. @8 Contra in ea forma, quae publicano €proponitur, talis fictio est, ut quanta pecunia olim, €si pignus captum esset, id pignus is, a quo captum €erat, luere deberet, tantam pecuniam condemnetur. @1 Nulla autem formula ad condictionis fictionem ex-€primitur. siue enim pecuniam siue rem aliquam cer-€tam debitam nobis petamus, eam ipsam dari nobis €oportere intendimus nec ullam adiungimus condictio-€nis fictionem; itaque simul intellegimus eas formulas, €quibus pecuniam aut rem aliquam nobis dari oportere €intendimus, sua ui ac potestate ualere. eiusdem naturae €sunt actiones commodati, fiduciae, negotiorum gesto-€rum et aliae innumerabiles. @@Habemus adhuc alterius generis fictiones [2i]2n €quibusdam formulis, uelut cum is, qui ex edicto bono-€rum possessionem petiit, ficto se herede agit. cum €enim praetorio iure is, non legitimo, succedat in €locum defuncti, non habet directas actiones et neque €id, quod defuncti fuit, potest intendere suum [2esse €neque id, quod e]2i debebatur, potest intendere [2dari]2 €sibi oportere; itaque ficto se herede intendit, uelut hoc €modo: &7ivdex esto. si avlvs agerivs,& id es[2t]2 si ipse €actor, [2&7lvcio titio&]2 &7heres& [2&7esset, tvm si&]2 &7fvnd&[2&7vm&]2&7, de €&7qvo agitvr, ex ivre qviritivm& [2&7eivs e&]2&7sse& [2&7oportere&]2&7t;& €et si * * * praeposita simili [2f]2ic[2t]2ion[2e]2 heredis ita sub-€icitur: &7tvm si nvmerivm negidivm avlo& [2&7agerio&]2 €&7sestertivm x milia dare oporteret.& @8 Simi-€liter et bonorum emptor ficto se herede agit. sed €interdum et alio modo agere solet. nam ex persona @1 €eius, cuius bona emerit, sumpta intentione conuertit €condemnationem in suam personam, id est, ut quod €illius esset uel illi dari oporteret, eo nomine aduer-€sarius huic condemnetur. quae spe[2c]2ies actionis appella-€tur Rutiliana, quia a praetore Publio Rutilio, qui et €bonorum uenditionem introduxisse dicitur, conparata €est. superior autem species actionis, qua ficto se herede €bonorum emptor agit, Seruiana uocatur. @8 [2Item €usucapio fingitur in ea actione, quae Publiciana uoca-€tur]2. datur autem haec actio ei, qui ex iusta causa €traditam sibi rem nondum usu cepit eamque amissa €possessione petit; nam quia non potest eam ex iure €Quiritium suam esse intendere, fingitur rem usu cepisse, €et ita, quas[2i]2 ex iure Quiritium dominus factus esset, €intendit [2uel]2ut hoc modo: &7ivdex esto. si qvem ho-€&7minem avlvs agerivs emit& [2&7et&]2 &7is ei traditvs est, €&7anno possedisset, tvm si evm hominem, de qvo €&7agitvr, eivs ex ivre qviritivm esse oporteret& €et reliqua. @8 Item ciuitas Romana peregrino fingi-€tur, si eo nomine agat aut cum eo agatur, quo nomine €nostris legibus actio constituta est, si modo iustum sit €eam actionem etiam ad peregrinum extendi. uelut si furti €agat peregrinus aut cum eo agatur, formula ita concipi-€tur: &7ivdex esto. si paret& [2&7lvcio titio a dione hermaei €&7filio opeve&]2 &7consilio dionis herm&[2&7a&]2&7ei filii fvrtvm €&7factvm esse paterae avreae, qvam ob rem evm, si €&7civis romanvs esset, pro fvre damnvm decidere €&7oporteret& et reliqua; item si peregrinus furti agat, @1 €ciuitas ei Romana fingitur. similiter si ex lege Aquilia €peregrinus damni iniuriae agat aut cum eo agatur, €ficta ciuitate Romana iudicium datur. @8 Praeterea €aliquando fingimus aduersarium nostrum kapite demi-€nutum non esse. nam si ex contractu nobis obligatus €obligataue sit et kapite deminutus deminutaue fuerit, €uelut mulier per coemptionem, masculus per adro-€gationem, desinit iure ciuili debere nobis, nec directo €intendi potest sibi dare eum eamue oportere; sed ne €in potestate eius sit ius nostrum corrumpere, intro-€ducta est contra eum eamue actio utilis rescissa ka-€pitis deminutione, id est, in qua fingitur kapite demi-€nutus deminutaue non esse. @@Partes autem formularum hae sunt: demon-€stratio, intentio, adiudicatio, condemnatio. @8 Demon-€stratio est ea pars formulae, quae principio id[2eo i]2n-€seritur, ut demonstretur res, de qua agitur, uelut €haec pars formulae: &7qvod avlvs agerivs nvmerio €&7negidio hominem vendidit,& item haec: &7qvod avlvs €&7agerivs& [2&7apvd&]2 &7nvmerivm negidivm hominem depo-€&7svit.& @8 Intentio est ea pars formulae, qua actor €desiderium suum concludit, uelut haec pars formulae: €&7si paret nvmerivm negidivm avlo agerio sester-€&7tivm x milia dare oportere;& item haec: &7qvidqvid €&7paret nvmerivm negidivm avlo agerio dare fa-& @1 €&7cere& [2&7oportere&]2; item haec: &7si paret hominem ex €&7ivre qviritivm avli agerii esse.& @8 Adiudicatio €est ea pars formulae, qua permittitur iudici rem ali-€cui ex litigatoribus adiudicare, uelut si inter coheredes €familiae erciscundae agatur aut inter socios communi €diuidundo aut inter uicinos finium regundorum. nam €illic ita est: &7qvantvm adivdicari oportet, ivdex,& €Titio &7adivdicato.& @8 Condemnatio est ea pars for-€mulae, qua iudici condemnandi absoluendiue potestas €permittitur, uelut haec pars formulae: &7ivdex, nvme-€&7rivm negidivm avlo agerio sestertivm x milia €&7condemna. si non paret, absolve;& item haec: €&7ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio dvmtaxat& €[2&7x milia&]2 &7condemna, si non paret, absolvito;& žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤘«ˆˆitem haec: &7ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio €&7condemnato& et reliqua, ut non adiciatur &7dvmtaxat& €[2&7x milia&]2. @8 Non tamen istae omnes partes simul €inueniuntur; sed quaedam inueniuntur, quaedam non €inueniuntur. certe intentio aliquando sola inuenitur, €sicut in praeiudicialibus formulis, qualis est, qua quae-€ritur, aliquis libertus sit, uel quanta dos sit, et aliae €complures; demonstratio autem et adiudicatio et con-€demnatio numquam solae inueniuntur; nihil enim €omnino [2demonstratio]2 sine intentione uel condemna- @1 €tione ualet; item condemnatio sine intentione uel ad-€iudicatio sine demonstratione nullas uires habet [2et]2 €ob id numquam solae inueniuntur. @@Sed eas quidem formulas, in quibus de iure €quaeritur, in ius conceptas uocamus, quales sunt, qui-€bus intendimus nostrum esse aliquid ex iure Quiritium €au[2t]2 nobis dari oportere aut pro fure damnum [2decidi €oportere; sunt et]2 aliae, in quibus iuris ciuilis intentio €est. @8 Ceteras uero in factum conceptas uocamus, €id est, in quibus nulla talis intentio concepta est, [2sed]2 €initio formulae nominato eo, quod factum est, adiciun-€tur ea uerba, per quae iudici damnandi absoluendiue €potestas datur; qualis est formula, qua utitur patronus €contra libertum, qui eum contra edictum praetoris in €ius uocauit. nam in ea ita est: &7recvperatore&[2&7s&]2 €&7svnt&[2&7o&]2&7. si paret illvm patronvm ab illo& [&7patrono&] €&7liberto contra edictvm illivs praetoris in ivs €&7vocatvm esse, recvperatores, illvm libertvm illi& @1 €&7patrono sestertivm x milia condemnate. si non €&7paret, absolvite.& ceterae quoque formulae, quae sub €titulo &7de in ivs vocando& propositae sunt, in factum €conceptae sunt, uelut aduersus eum, qui in ius uoca-€tus neque uenerit neque uindicem dederit; item contra €eum, qui ui exemerit eum, qui in ius uocaretur; et €denique innumerabiles eius modi aliae formulae in €albo proponuntur. @8 Sed ex quibusdam causis prae-€tor et in ius et in factum conceptas formulas pro-€ponit, ueluti depositi et commodati. illa enim formula, €quae ita concepta est: &7ivdex esto. qvod avlvs €&7agerivs apvd nvmerivm negidivm mensam argen-€&7team deposvit, qva de re agitvr, qvidqvid ob €&7eam rem nvmerivm negidivm avlo agerio dare €&7facere oportet ex fide bona, eivs, ivdex, €&7nvmerivm negidivm avlo agerio condemnato. €&7si non paret, absolvito,& in ius concepta est. €at illa formula, quae ita concepta est: &7ivdex esto. €&7si paret avlvm agerivm apvd nvmerivm negidivm €&7mensam argenteam deposvisse eamqve dolo malo €&7nvmerii negidii avlo agerio redditam non esse, €&7qvanti ea res erit, tantam pecvniam, ivdex, €&7nvmerivm negidivm avlo agerio condemnato. €&7si non paret, absolvito,& in factum concepta est. €similes etiam commodati formulae sunt. @@Omnium autem formularum, quae condem- @1 €nationem habent, ad pecuniariam aestimationem con-€demnatio concepta est. itaque et si corpus aliquod €petamus, uelut fundum, hominem, uestem, [2aurum]2, €argentum, iudex non ipsam rem condemnat [2e]2um, cum €quo actum est, sicut olim fieri solebat, [2sed]2 aestimata €re pecuniam eum condemnat. @8 Condemnatio autem €uel certae pecuniae in formula proponitur uel incertae. Certae pecuniae uelut in ea formula, qua certam €pecuniam petimus; nam illic ima parte formulae ita €est: &7ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio sester-€&7tivm x milia condemna. si non paret, absolve.& Incertae uero condemnatio pecuniae duplicem signi-€ficationem habet. est enim una cum aliqua praefini-€tione, quae uulgo dicitur cum taxatione, uelut si in-€certum aliquid petamus; nam illic ima parte formulae €ita est: [2&7eivs&]2&7, ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio €&7dvmtaxat sestertivm x milia condemna. si non €&7paret, absolve.& uel incerta est et infinita, [2uel]2ut €si rem aliquam a possidente nostram esse petamus, id €est, si in rem agamus uel ad exhibendum. nam illic €ita est: &7qvanti& [2&7ea&]2 &7r&[2&7es e&]2&7rit, tantam pecvniam, €&7ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio condemna. €&7si non paret, absolvito.& quid er[2go]2 est? iudex, €si condemnet, certam pecuniam condemnare debet, €etsi certa pecunia in condemnatione posita non sit. @1 Debet autem iudex attendere, [2ut]2 cum certae pecu-€niae condemnatio posita sit, neque maioris neque mi-€noris summa posita condemnet, alioquin litem suam €facit; item si taxatio posita sit, ne pluris condemnet €quam taxatum sit; ali[2a]2s enim similiter litem suam facit. €minoris autem damnare ei permissum est. at si etiam €* * * €* * * qui formulam acci-€[2pit,]2 intendere debet, nec am[2plius]2 * * * €certa condemnatione constringi * * * €* * * €* * * usque uelit. @@Si quis intentione plus conplexus fuerit, [2causa €cadit]2, id est rem perdit, nec a praetore in integrum €restituitur, excep[2tis]2 quibusdam casibus, in qui[2bus €p]2raetor non patitur * * * €* * * ™µį[2Plus autem quattuor]2 modis petitur: re, tempore, €loco, causa. re, uel[2ut si quis pro &7x&]2 milibus, quae ei €debentur, &7xx& milia petierit, [2aut]2 si [2is, cuius]2 ex parte €res esset, totam eam aut maiore ex part[2e suam]2 esse €intender[2it]2. @8 [2Tempore, ueluti si quis ante diem uel]2 ante €[2condicionem petierit]2. @8 [2Loco, ueluti si, quod certo loco]2 €dari promissum est, id [2alio loco sine commemoratio]2ne €eius loci petatur, uelut si [2is, qui ita stipulatus fuerit: €&7ephesi&]2 &7dare spondes?& [2deinde]2 Romae p[2ure intendat @1 €dari sibi oportere]2. * * * €* * * €&7dare mihi opor&[2&7t&]2&7ere& * * * €* * * €petere, id est non adiecto loco. @8 Causa plus peti-€tur, uelut si quis in intentione tollat electionem debi-€toris, quam is habet obligationis iure, uelut si quis €ita stipulatus sit: &7sestertivm x milia avt hominem €&7stichvm dare spondes?& deinde alterutrum eorum [ex €his] petat; nam quamuis petat, quod minus est, plus €tamen petere uidetur, quia potest aduersarius interdum €facilius id praestare, quod non petitur. similiter si €quis genus stipulatus sit, deinde speciem petat, uelut €si quis purpuram stipulatus sit generaliter, deinde €Tyriam specialiter petat; quin etiam licet uilissimam €petat, idem iuris est propter eam rationem, quam €proxime diximus. idem iuris est, si quis generaliter €hominem stipulatus sit, deinde nominatim aliquem €petat, uelut Stichum, quamuis uilissimum. itaque sicut €ipsa stipulatio concepta est, ita et intentio formulae €concipi debet. @8 ˜¶Illud satis apparet in incertis for-€mulis plus peti non posse, quia cum certa quanti-€tas non petatur, sed &7qvidqvid& [2&7paret&]2 aduersarium €&7dare facere oportere& intendatur, nemo potest €plus intendere. idem iuris est, et si in rem incertae €partis actio data sit, uelut talis: &7qvantam partem €&7paret in eo fvndo, qvo de agitvr,& actoris &7esse.& €quod genus actionis in paucissimis causis dari solet. Item palam est, si quis aliud pro alio intenderit, @1 €nihil eum periclitari eumque ex integro agere posse, €quia nihil ante uidetur egisse, uelut si is, qui hominem €Stichum petere deberet, Erotem petierit, aut si quis €ex testamento dari sibi oportere intenderit, cui ex €stipulatu debebatur, aut si cognitor aut procurator €intenderit sibi dari oportere. @8 Sed plus quidem €intendere, sicut supra diximus, periculosum est; minus €autem intendere licet. sed de reliquo intra eiusdem €praeturam agere non permittitur; nam qui ita agit, €per exceptionem excluditur, quae exceptio appellatur €litis diuiduae. @8 At si in condemnatione plus posi-€tum sit, quam oportet, actoris quidem periculum €nullum est; sed [2reus, cum]2 iniquam formulam acceperit, €in integrum restituitur, ut minuatur condemnatio. si €uero minus positum fuerit, quam oportet, hoc solum €consequitur [2actor]2, quod posuit; nam tota quidem res €in iudicium deducitur, constringitur autem condemna-€tionis fine, quam iudex egredi non potest. nec ex ea €parte praetor in integrum restituit; facilius enim reis €praetor succurrit quam actoribus. loquimur autem €exceptis minoribus &7xxv& annorum; nam huius aetatis €hominibus in omnibus rebus lapsis praetor succurrit. Si in demonstratione plus aut minus positum sit, €nihil in iudicium deducitur, et ideo res in integro žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤘ŗƒmanet; et hoc est, quod dicitur falsa demonstratione €rem non perimi. @8 Sed sunt, qui putant minus recte €conprehendi, ut qui forte Stichum et Erotem [2em]2erit, @1 €recte uideatur ita demonstrare: quod ego de te homi-€nem Erotem emi, et si uelit, de Sticho alia formula €iterum agat, quia uerum est eum, qui duos emerit, €singulos quoque emisse; idque ita maxime Labeoni €uisum est. sed si is, qui unum emerit, de duobus €egerit, falsum demonstrat. idem et in aliis actionibus €est, uelut commodati et depositi. @8 Sed nos apud €quosdam scriptum inuenimus in actione depositi et €denique in ceteris omnibus, ex quibus damnatus unus-€quisque ignominia notatur, eum, qui plus quam opor-€teret demonstrauerit, litem perdere, uelut si quis una €re deposita duas pluresue [2se de]2posuisse demonstra-€uerit, aut si is, cui pugno mala percussa est, in actione €iniuriarum etiam aliam partem corporis percussam €sibi demonstrauerit; quod an debeamus credere uerius €esse, diligentius requiremus. certe cum duae sint de-€positi formulae, alia in ius concepta, alia in factum, €sicut supra quoque notauimus, et in ea quidem for-€mula, quae in ius concepta est, initio res, de qua agi-€tur, demonstratorio modo designetur, deinde inferatur €iuris inte[2n]2tio his uerbis: &7qvidqvid ob eam rem €&7illvm illi dare facere oportet,& in ea uero, quae €in factum concep[2ta est, stat]2im initio i[2nt]2entionis alio €modo res, de qua agitur, designetur his uerbis: &7si pa-€&7ret illvm apvd& [2&7illvm rem&]2 &7illam deposvisse,& dubi-€tare non debemus, quin si quis in formula, quae in €factum composita est, plures res designauerit, quam €deposuerit, litem perdat, quia in intentione plus po[2su- @1 €isse uidetur]2. * * * €* * * @@* * * €continetur, ut habita ratione eius, quod inuicem acto- @1 €rem ex eadem causa praestare oporteret, in reliquum €eum, cum quo actum est, condemnare. @8 Sunt autem €bonae fidei iudicia haec: ex empto uendito, locato con-€ducto, negotiorum gestorum, mandati, depositi, fiduciae, €pro socio, tutelae, rei uxoriae. @8 Liberum est €tamen iudici nullam omnino inuicem conpensationis €rationem habere; nec enim aperte formulae ue[2r]2bis €praecipitur, sed quia id bonae fidei iudicio conueniens €uidetur, id[2eo]2 officio eius contineri creditur. @8 Alia €causa est illius actionis, qua argentarius experitur. €nam is cogitur cum conpensatione agere, et ea con-€pensatio uerbis formulae exprimitur, adeo quidem, ut €statim ab initio conpensatione facta minus intendat €sibi dari oportere. ecce enim si sestertium &7x& milia €debeat Titio, atque ei &7xx& debeantur, sic intendit: &7si €&7paret titivm sibi x milia dare oportere amplivs& @1 €&7qvam ipse titio debet.& @8 Item bonorum emptor €cum deductione agere iube[2tur, id est ut]2 in hoc solum €aduersarius eius condemnetur, quod superest deducto €eo, quod inuicem ei bonorum emptor defraudatoris €nomine debet. @8 Inter conpensationem autem, quae €argentario opponitur, et deductionem, quae obicitur €bonorum emptori, illa differentia est, quod in con-€pensationem hoc solum uocatur, quod eiusdem gene-€ris et naturae est; ueluti pecunia cum pecunia con-€pensatur, triticum cum tritico, uinum cum uino, adeo €ut quibusdam placeat non omni modo uinum cum €uino aut triticum cum tritico conpensandum, sed ita €si eiusdem naturae qualitatisque sit. in deductionem €autem uocatur et quod non est eiusdem generis; ita-€que si pecuniam petat bonorum emptor et inuicem €frumentum aut uinum is debeat, deducto quanti id €erit, in reliquum experitur. @8 Item uocatur in de-€ductionem et id, quod in diem debetur; conpensatur €autem hoc solum, quod praesenti die debetur. Praeterea conpensationis quidem ratio in inten-€tione ponitur; quo fit, ut si facta conpensatione plus €nummo uno intendat argentarius, causa cadat et ob €id rem perdat. deductum uero ad condemnationem po-€nitur, quo loco plus petenti periculum non interuenit, €utique bonorum emptore agente, qui licet de certa €pecunia agat, incerti tamen condemnationem concipit. @1 @@Quia tamen superius mentionem habuimus de €actione, qua in peculium filiorum familias seruorum-€que ageretur, opus est, ut de hac actione et de ceteris, €quae eorundem nomine in parentes dominosue dari €solent, diligentius admoneamus. @8 In primis itaque €si iussu patris dominiue negotium gestum erit, in so-€lidum praetor actionem in patrem dominumue com-€parauit, et recte, quia qui ita negotium gerit, magis €patris dominiue quam filii seruiue fidem sequitur. Eadem ratione comparauit duas alias actiones, €exercitoriam et institoriam. tunc autem exercitoria €locum habet, cum pater dominusue filium seruumue €magistrum naui praeposuerit et quid cum eo eius rei €gratia, cui praepositu[2s]2 fuerit, [negotium] gestum erit. €cum enim ea quoque res ex uoluntate patris dominiue €contrahi uideatur, aequissimum esse uisum est in soli-€dum actio[2nem]2 dari; quin etiam licet extraneum quis-€que magistrum naui praeposuerit, siue seruum siue €liberum, exercitoria actio in eum redditur. ideo autem €exercitoria actio appellatur, quia exercitor uocatur €is, ad quem cotidianus nauis quaestus peruenit. in-€stitoria uero f[2o]2rmula tum locum habet, cum quis €tabernae aut cuilibet negotiationi filium seruumue suum €uel quemlibet extraneum, siue seruum siue liberum, €praeposuerit et quid cum eo eius rei gratia, cui prae-€positus est, contractum fuerit. ideo autem institoria €uocatur, quia qui tabernae praeponitur, institor appel- @1 €latur. quae [2e]2t ipsa formula in solidum est. @8 Prae-€terea tributoria quoque actio in patrem dominumue €constituta est, cum filius seruusue in peculiari merce €sciente patre dominoue negotietur; nam si quid eius €rei gratia cum eo contra[2ctum]2 fuerit, ita praetor ius €dicit, ut quidquid in [2his]2 mercibus erit, quod inde €receptum erit, id p[2ater d]2ominusue inter s[2e]2, si quid debe-€bitur, et ceteros c[2re]2ditores pro rata portione distri-€buant et si cre[2dito]2res querantur minus sibi distri-€butum, quam opor[2te]2ret, in id quod deest hanc eis €actionem pollicetur, [2quae u]2t diximus, tributoria uoca-€tur. @8 ™ČįEst etiam de p[2eculio e]2t de in rem uerso €actio a praetore constitu[2ta. lice]2t enim negotium ita €gestum sit cu[2m]2 filio ser[2uoue, ut]2 neque uoluntas neque €consens[2us]2 patri[2s dominiue inte]2ruenerit, si quid tam[2en €ex e]2a re, q[2uae cum illis gest]2a est, in rem patris dom[2i-€niue u]2ersu[2m sit, quatenus in rem eius]2 uers[2u]2m fuerit, €eate[2nus datur actio.]2 [[2uersum autem quid sit, eget pl]2ena €interpr[2e]2t[2a]2t[2i]2o[2ne]2]. [2at si nihil sit uersum, praeto]2r dat €action[2em &7dvmtaxat de pecvlio,& et edictum ut]2itur his €uer[2bis]2. quod ed[2ictum loquitur et de eo, qui dolo malo €peculium a]2demerit. si igitur uerbi gratia ex &7hs& %146 &7x,& €quae seruus tuus a me [2mutua accepit, creditori tuo @1 €&7hs& %146 &7v& soluerit]2 aut rem [2necessariam, puta familiae cibaria, €&7hs& %146 &7v& emerit]2 et re[2l]2i[2qua &7v& quolibet modo consumpserit, €pro &7v& quidem in solidum damnari debes, pro ceteris &7v& €eatenus, quatenus in peculio sit. ex quo scilicet apparet, si €tota &7hs& %146 &7x& in rem tuam uersa fuerint, tota te &7hs& %146 &7x& consequi €posse; licet enim una est formula, qua de peculio de-€que eo, quod in rem (patris) domini(ue) uersum sit, €agitur, tamen duas habet condemnationes. itaque iudex, €apud quem ea formula agitur, ante dispicere solet, an €in rem (patris) domini(ue) uersum sit, nec aliter ad €peculii aestimationem transit, quam si aut nihil in rem €(patris) domini(ue) uersum intellegatur aut non totum]2. ˜É[2Cum autem quaeri]2t[2ur, quantum in peculio sit, ante €de]2ducitur, quod patri dominoue quique in eius pote-€state sit, a filio seruoue debetur, et quod superest, €hoc solum peculium esse intellegitur. aliquando tamen €id, quod ei debet filius seruusue, qui in potestate pa-€tris dominiue sit, non deducitur ex peculio, uelut si €is, cui debet, in huius ipsius peculio sit. @8 Ceterum €dubium non est, quin et is, qui iussu patris dominiue €contraxit cuique exercitoria uel institoria formula €competit, de peculio aut de in rem uerso agere possit; žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤘Ź…sed nemo tam stultus erit, ut qui aliqua illarum actio-€num sine dubio solidum consequi possit, uel in diffi-€cultatem se deducat probandi habere peculium eum, €cum quo contraxerit, exque eo peculio posse sibi satis €fieri uel id, quod persequitur, in rem patris dominiue €uersum esse. @8 ™ŹįIs quoque, cui tributoria actio con- @1 €petit, de peculio uel de in rem uerso agere potest. €sed huic sane plerumque expedit hac potius actione €uti quam tributoria. nam in tributoria eius solius €peculii ratio habetur, quod in his mercibus est, in qui-€bus negotiatur filius seruusue quodque inde receptum €erit, at in actione peculii, totius. et potest quisque €tertia forte aut quarta uel etiam minore parte peculii €negotiari, maximam uero partem peculii in aliis re-€bus habere; longe magis, si potest adprobari id, quod €[2dederit qui]2 contraxit, in rem patris dominiue uersum €esse, ad hanc actionem transire debet; nam, ut supra €diximus, eadem formula et de peculio et de in rem €uerso agitur. ˜Ė@@Ex maleficio filiorum familias seruorumque, €ueluti si furtum fecerint aut iniuriam commiserint, €noxales actiones proditae sunt, uti liceret patri domi-€noue aut litis aestimationem suffer[2r]2e aut noxae dedere. €erat enim iniquum nequitiam eorum ultra ipsorum €corpora parentibus dominisue damnosam esse. @8 Con-€stitutae sunt autem noxales actiones aut legibus aut €edicto praetoris: legibus, uelut furti lege &7xii& tabula-€rum, damni iniuriae lege Aquilia; edicto praetoris, @1 €uelut iniuriarum et ui bonorum raptorum. @8 Omnes €autem noxales actiones caput sequuntur. nam si filius €tuus seruusue noxam commiserit, quamdiu in tua po-€testate est, tecum est actio; si in alterius potestatem €peruenerit, cum illo incipit actio esse; si sui iuris coe-€perit esse, directa actio cum ipso est, et noxae deditio €extinguitur. ex diuerso quoque directa actio noxalis €esse incipit. nam si pater familias noxam commiserit €et is se in adrogationem tibi dederit aut seruus tuus €esse coeperit, [2quod]2 quibusdam casibus accidere primo €commentario tradidimus, incipit tecum noxalis actio €esse, quae ante directa fuit. @8 Sed si filius patri €aut seruus domino noxam commiserit, nulla actio €nascitur. nulla enim omnino inter me et eum, qui in €potestate mea est, obligatio nasci potest; ideoque et €si in alienam potestatem peruenerit aut sui iuris esse €coeperit, neque cum ipso neque cum eo, cuius nunc €in potestate est, agi potest. unde quaeritur, si alienus €seruus filiusue noxam commiserit mihi et is postea €in mea esse coeperit potestate, utrum intercidat actio €an quiescat. nostri praeceptores intercidere putant, €quia in eum casum deducta sit, in quo ab initio con-€sistere non potuerit, ideoque licet exierit de mea po- @1 €testate, agere me non posse. diuersae scholae auctores, €quamdiu in mea potestate sit, quiescere actionem €putant, quia ipse mecum agere non possum, cum €uero exierit de mea potestate, tunc eam resuscitari. Cum autem filius familias ex noxali causa man-€cipio datur, diuersae scholae auctores putant ter eum €mancipio dari debere, quia lege &7xii& tabularum cautum €sit, [2ne aliter filius de potestate patris]2 exeat, quam si €ter fuerit mancipatus; Sabinus et Cassius ceterique €nostrae scholae auctores sufficere unam mancipatio-€nem crediderunt et illas tres legis &7xii& tabularum ad €uoluntarias mancipationes pertinere. @@Haec ita de his personis, quae in potestate €[2sunt]2, siue ex contractu siue ex [2ma]2leficio earum [2contro-€uer]2sia [2si]2t. quod uero ad [2e]2a[2s]2 personas, quae in manu €mancipioue sunt, ita ius dicitur, ut cum ex [2contr]2actu €earum ag[2a]2tur, nisi ab eo, cuius iuri subiectae sint, in €solidum defendantur, bona, quae earum f[2u]2tura forent, €si e[2ius]2 iuri subiectae non essent, ueneant. sed cum €resciss[2a capitis deminutione cum iis]2 imperio continenti €iud[2i]2c[2io]2 agit[2ur]2, * * * €* * * @1 €* * * @8 [2Quid]2 ergo [2est?]2 etiamsi . . , de €qua re modo diximus, quoque non permissum fuerit €ei mortuos homines dedere, tamen et si quis eum de-€derit, qui fato suo uita excesserit, aeque liberatur. @@Nunc admonendi sumus age[2re]2 nos aut nostro €nomine aut alieno, ueluti cognitorio, procuratorio, tu-€torio, curatorio, cum olim, quo tempore legis actiones €in usu fuissent, alieno nomine agere non liceret, prae-€terquam ex ce[2r]2tis causis. @8 Cognitor autem certis @1 €uerbis in litem coram aduersario substituitur. nam €actor ita cognitorem dat: &7qvod ego a te& uerbi €gratia &7fvndvm peto, in eam rem lvcivm titivm €&7tibi cognitorem do;& aduersarius ita: &7qvia tv a me €&7fvndvm petis, in eam& [2&7rem&]2 &7tibi pvblivm mevivm €&7cognitorem do.& potest, ut actor ita dicat: &7qvod €&7ego tecvm agere volo, in eam rem cognitorem €&7do;& aduersarius ita: &7qvia tv mecvm agere vis, in €&7eam rem cognitorem do;& nec interest, praesens an €absens cognitor detur. sed si absens datus fu[2er]2it, €cognitor ita erit, si cognouerit et susceperit officium €cognitoris. @8 Procurator uero nullis certis uerbis €in litem substituitur, sed ex solo mandato et absente €et ignorante aduersario constituitur; quin etiam sunt, €qui putant eum quoque procuratorem uideri, cui non €sit mandatum, si modo bona fide accedat ad negotium €et caueat ratam rem dominum habiturum; quamquam €et ille, cui mandatum [2est]2, plerumque satisdare debet, €quia saepe mandatum initio litis in obscuro est et €postea apud iudicem ostenditur. @8 Tutores autem €et curatores quemadmodum constituantur, primo com-€mentario rettulimus. @8 Qui autem alieno nomine @1 €agit, intentionem quidem ex persona domini sumit, €condemnationem autem in suam personam conuertit. €nam si uerbi gratia L. Titius pro P. Meuio agat, ita €formula concipitur: &7si paret nvmerivm negidivm €&7pvblio mevio sestertivm x milia dare oportere, €&7ivdex, nvmerivm negidivm lvcio titio sestertivm €&7x milia condemna. si non paret, absolve;& in rem €quoque si agat, intendit: &7pvblii mevii rem esse ex €&7ivre qviritivm,& et condemnationem in suam personam €conuertit. @8 Ab aduersarii quoque parte si interueniat €aliquis, cum quo actio constituitur, intenditur domi-€num &7dare oportere,& condemnatio autem in eius €personam conuertitur, qui iudicium acceperit; sed €cum in rem agitur, nihil in [2in]2tentione facit eius per-€sona, cum quo agitur, siue suo nomine siue alieno €aliquis iudicio interueniat; tantum enim intenditur €rem actoris esse. @@Videamus nunc, quibus ex causis is, cum quo €agitur, uel hic, qui a[2git, co]2gat[2ur]2 satisdare. @8 Igitur €si uerbi gratia in rem tecum agam, satis mihi dare €debes; aequum enim uisum est [2te i]2deo, quod interea €tibi rem, quae an ad te pertineat dubium est, possi-€dere conceditur, cum satisdatione mihi cauere, ut si €uictus sis nec rem ipsam restituas nec litis aesti-€mationem sufferas, sit mihi potestas aut tecum agendi €aut cum sponsoribus tuis. @8 Multoque magis debes €satisdare mihi, si alieno nomine iudicium accipias. @1 Ceterum cum in rem actio duplex sit, aut enim €per formulam petitoriam agitur aut per sponsionem, €si quidem per formulam petitoriam agitur, illa stipu-€latio locum habet, quae appellatur &7ivdicatvm solvi,& €si uero per sponsionem, illa, quae appellatur &7pro €&7praede litis et vindiciarvm.& @8 Petitoria autem €formula haec est, qua actor intendit rem suam esse. Per sponsionem uero hoc modo agimus: prouoca-€mus aduersarium tali sponsione: &7si homo, qvo de €&7agitvr, ex ivre qviritivm mevs est, sestertios €&7xxv nvmmos dare spondes?& deinde formulam edi-€mus, qua intendimus sponsionis summam nobis dari €oportere; qua formula ita demum uincimus, si proba-€uerimus rem nostram esse. @8 Non tamen haec €summa sponsionis exigitur. non enim poenalis est, €sed praeiudicialis, et propter hoc solum fit, ut per €eam de re iudicetur; unde etiam is, cum quo agitur, €non restipulatur. ideo autem appellata est &7pro €&7praede litis vindiciarvm& stipulatio, quia in locum €praedium successit, quia olim, cum lege agebatur, €pro lite et u[2in]2diciis, id est pro re et fructibus, a €possessore petitori dabantur praedes. @8 Ceterum si @1 €apud centumuiros agitur, summam sponsionis non per žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤘߃formulam petimus, sed per legis actionem sacramento €. . . reo prouocato; eaque sponsio sestertiorum &7cxxv& €nummum fieri solet propter legem Crepereiam. Ipse autem, qui in rem agit, si suo nomine agat, €satis non dat. @8 Ac nec si per cognitorem quidem €agat, ulla satisdatio uel ab ipso uel a domino €desideratur. cum enim certis et quasi sollemnibus €uerbis in locum domini substituatur cognitor, merito €domini loco habetur. @8 Procurator uero si agat, €satisdare iubetur ratam rem dominum habiturum. €periculum enim est, ne iterum dominus de eadem re €experiatur; quod periculum [2non]2 interuenit, si per €cognitorem actum fu[2er]2it, quia de qua re quisque per €cognitorem egerit, de ea non magis amplius actionem €habet, quam si ipse egerit. @8 Tutores et curatores €eo modo, quo et procuratores, satisdare debere uerba €edicti faciunt; sed aliquando illis satisdatio remittitur. Haec ita, si in rem agatur; si uero in personam, €ab actoris quidem parte, quando satisdari debeat, €quaerentes eadem repetemus, quae diximus in actione, €qua in rem agitur. @8 Ab eius uero parte, cum quo @1 €agitur, si quidem alieno nomine aliquis interueniat, €omni modo satisdari debet, quia nemo alienae rei sine €satisdatione defensor idoneus intellegitur; sed si quidem €cum cognitore agatur, dominus satisdare iubetur, si €uero cum procuratore, ipse procurator. idem et de €tutore et de curatore iuris est. @8 Quod si proprio €nomine aliquis iudicium aliquid accipiat in per-€sonam, certis ex causis satisdare solet, quas ipse €praetor significat. quarum satisdationum duplex causa €est; nam aut propter genus actionis satisdatur aut €propter personam, quia suspecta sit: propter genus €actionis, uelut iudicati depensiue aut cum de moribus €mulieris agitur; propter personam, uelut si cum eo €agitur, qui decoxerit cuiusue bona [2a]2 creditoribus €possessa proscriptaue sunt, siue cum eo herede aga-€tur, quem praetor suspectum aestimauerit. @@Omnia autem iudicia aut legitimo iure con-€sistunt aut imperio continentur. @8 Legitima sunt @1 €iudicia, quae in urbe Roma uel intra primum urbis €Romae miliarium inter omnes ciues Romanos sub uno €iudice accipiuntur; eaque [2e]2 lege Iulia iudicia[2ria]2, nisi €in anno et sex mensibus iudicata fuerint, expirant. et €hoc est, quod uulgo dicitur e lege Iulia litem anno €et sex mensibus mori. @8 Imperio uero continentur €recuperatoria et quae sub uno iudice accipiuntur inter-€ueniente peregrini persona iudicis aut litigatoris; in €eadem causa sunt, quaecumque extra primum urbis €Romae miliarium tam inter ciues Romanos quam €inter peregrinos accipiuntur. ideo autem imperio con-€tineri iudicia dicuntur, quia tamdiu ualent, quamdiu is, €qui ea praecepit, imperium habebit. @8 Et si quidem €imperio continenti iudicio actum fuerit, siue in rem €siue in personam, siue ea formula, quae in factum €concepta est, siue ea, quae in ius habet intentionem, €postea nihilo minus ipso iure de eadem re agi potest; €et ideo necessaria est exceptio rei iudicatae uel in @1 €iudicium deductae. @8 Si uero legitimo iudicio in €personam actum sit ea formula, quae iuris ciuilis €habet intentionem, postea ipso iure de eadem re agi €non potest, et ob id exceptio superuacua est; si uero €uel in rem uel in factum actum fuerit, ipso iure nihilo €minus postea agi potest, et ob id exceptio necessaria €est rei iudicatae uel in iudicium deductae. @8 Alia €causa fuit olim legis actionum. nam qua de re actum €semel erat, de ea postea ipso iure agi non poterat; €nec omnino ita, ut nunc, usus erat illis temporibus €exceptionum. @8 Ceterum potest ex lege quidem esse €iudicium, sed legitimum non esse; et contra ex lege €non esse, sed legitimum esse. nam si uerbi gratia €ex lege Aquilia uel Ollinia uel Furia in prouinciis €agatur, imperio continebitur iudicium; idemque iuris €est, et si Romae apud recuperatores agamus uel apud €unum iudicem interueniente peregrini persona; et ex €diuerso si ex ea causa, ex qua nobis edicto praetoris €datur actio, Romae sub uno iudice inter omnes ciues €Romanos accipiatur iudicium, legitimum est. @@Quo loco admonendi sumus eas quidem actio-€nes, quae ex lege senatusue consultis proficiscuntur, €perpetuo solere praetorem accommodare, eas uero, €quae ex propria ipsius iurisdictione pendent, plerum-€que intra annum dare. @8 Aliquando tamen [2et]2 per- @1 €[2petuo eas dat, uelut quibus]2 imitatur ius legitimum, €quales sunt eae, quas [2bonorum posse]2ssoribus ceterisque, €qui heredis loco sunt, [2accommodat. fur]2ti quoque mani-€festi actio, quamuis ex ipsius praetoris iurisdictione €proficiscatur, perpetuo datur; et merito, cum pro capi-€tali poena pecuniaria constituta sit. @@Non omnes [2autem]2 actiones, quae in aliquem €aut ipso iure [2conpe]2tunt aut a praetore dantur, etiam €in heredem aeque conpetunt aut dari solent. est enim €certissima iuris regula ex malefici[2is]2 poenales actiones €in heredem nec conpetere nec dari sol[2ere]2, uelut furti, €ui bonorum raptorum, iniuriarum, damni iniuriae. sed €heredi . . . . dem [uidelicet actoris] huiusmodi actio-€nes competunt nec denegantur, excepta iniuriarum €actione et si qua alia similis inueniatur actio. @8 Ali-€quando tamen [2etiam]2 ex contractu actio neque heredi €neque in heredem conpetit. nam adstipulatoris heres @1 €non habet actionem, sed [2et]2 sponsoris et fidepromisso-€ris heres non tenetur. @@Superest, ut dispiciamus, si ante rem iudicatam €is, cum quo agitur, post acceptum iudicium satisfaciat €actori, quid officio iudicis conueniat, utrum absoluere €an ideo potius damnare, quia iudicii accipiendi tempore €in ea causa fuerit, ut damnari debeat. nostri prae-€ceptores absoluere eum debere existimant; nec inter-€esse, cuius generis sit iudicium. et hoc est, quod €uolgo dicitur Sabino et Cassio placere omnia iudicia €absolutoria esse. * * * de bonae €fidei autem iudiciis idem sentiunt, quia in eiusmodi €iudiciis liberum est officium iudicis. tantumdem e[2t]2 de €[2in]2 rem actionibus putant, quia [2formulae uerb]2is id ip[2su]2m €exp[2rimatur]2 * * * €* * * €sunt etia[2m]2 in personam tales actiones in quibus [2ex-]2€pr[2i]2mit[2ur]2 * * * €* * * €actum fuit. @@Sequitur, ut de exceptionibus dispiciamus. Conparatae sunt autem exceptiones defendendo-€rum eorum gratia, cum quibus agitur. saepe enim €accidit, ut quis iure ciuili teneatur, sed iniquum sit €eum iudicio condemnari. uelut [2si]2 stipulatus sim a €te pecuniam tamquam credendi causa numeraturus nec @1 €numerauerim. nam eam pecuniam a te peti posse €certum est. dare enim te oportet, cum ex stipulatu €tenearis; sed quia iniquum est te eo nomine condem-€nari, placet per exceptionem doli mali te defendi de-€bere. item si pactus fuero tecum, ne id, quod mihi €debeas, a te petam, nihilo minus id ipsum a te petere €possum dari mihi oportere, quia obligatio pacto con-€uento non tollitur; sed placet debere me petentem per €exceptionem pacti conuenti repelli. @8 In his quo-€que actionibus, quae [2non]2 in personam sunt, exceptio-€nes locum habent. uelut si metu me co[2e]2geris aut dolo €induxeris, ut tibi rem aliquam mancipio dem, tua €est; sin eam rem a me petas, datur mihi exceptio, €per quam, si metus causa te fecisse uel dolo malo €arguero, repelleris. item si fundum litigiosum sciens €a non possidente emeris eumque a possidente petas, €opponitur tibi exceptio, per quam omni modo summo-€ueris. @8 Exceptiones autem alias in edicto praetor €habet propositas, alias causa cognita accommodat. €quae omnes uel ex legibus uel ex his, quae legis €uicem optinent, substantiam cap[2i]2unt uel ex iurisdictione €praetoris proditae sunt. @8 Omnes autem exceptiones €in contrarium concipiuntur, quam adfirmat is, cum €quo agitur. nam si uerbi gratia reus dolo malo ali-€quid actorem facere dicat, qui forte pecuniam petit, €quam non numerauit, sic exceptio concipitur: &7si in ea €&7re nihil dolo malo avli agerii factvm sit neqve& @1 €&7fiat;& item si dicat contra pactionem pecuniam peti, €ita concipitur exceptio: &7si inter avlvm agerivm et €&7nvmerivm negidivm non convenit, ne ea pecvnia €&7peteretvr;& et denique in ceteris causis similiter con-žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤘÷ˆ‹cipi solet, ideo scilicet, quia omnis exceptio obicitur €quidem a reo, sed ita formulae inseritur, ut condicio-€nalem faciat condemnationem, id est, ne aliter iudex €eum, cum quo agitur, condemnet, quam si nihil in ea €re, qua de agitur, dolo actoris factum sit; item ne €aliter iudex eum condemnet, quam si nullum pactum €conuentum de non petenda pecunia factum fuerit. @@Dicuntur autem exceptiones aut peremptoriae €aut dilatoriae. @8 Peremptoriae sunt, quae perpetuo €ualent nec euitari possunt, uelut quod metus causa €aut dolo malo aut quod contra legem senatusue con-€sultum factum est aut quod res iudicata est uel in €iudicium deducta est, item pacti conuenti, quod fac-€tum est, ne omnino pecunia peteretur. @8 Dilatoriae €sunt exceptiones, quae ad tempus ualent, ueluti illius €pacti conuenti, quod factum est uerbi gratia, ne intra €quinquennium peteretur; finito enim eo tempore €non habet locum exceptio. cui similis exceptio est €litis diuiduae et rei residuae. nam si quis partem rei €petierit et intra eiusdem praeturam reliquam partem @1 €petat, hac exceptione summouetur, quae appellatur €litis diuiduae; item si is, qui cum eodem plures lites €habebat, de quibusdam egerit, de quibusdam distulerit, €ut ad alios iudices eant, si intra eiusdem praeturam €de his, quas distulerit, agat, per hanc exceptionem, €quae appellatur rei residuae, summouetur. @8 Ob-€seruandum est autem ei, cui dilatoria obicitur ex-€ceptio, ut differat actionem; alioquin si obiecta ex-€ceptione egerit, rem perdit; non enim post illud tempus, €quo integra re [2eam]2 euitare poterat, adhuc ei potestas €agendi superest re in iudicium deducta et per ex-€ceptionem perempta. @8 Non solum autem ex €tempore, sed etiam ex persona dilatoriae exceptiones €intelleguntur, quales sunt cognitoriae, uelut si is, qui €per edictum cognitorem dare non potest, per cogni-€torem agat, uel dandi quidem cognitoris ius habeat, €sed eum det, cui non licet cognituram suscipere. nam €si obiciatur exceptio cognitoria, si ipse talis erit, ut €ei non liceat cognitorem dare, ipse agere potest; si €uero cognitori non liceat cognituram suscipere, per €alium cognitorem aut per semet ipsum liberam habet €agendi potestatem, et tam hoc quam illo modo euitare €[2potest]2 exceptionem. quod si dissimulauerit eam €et per cognitorem egerit, rem perdit. @8 Sed per- @1 €emptoria quidem exceptione si reus per errorem non €fuerit usus, in integrum restituitur adiciendae ex-€ceptionis gratia. dilatoria uero si non fuerit usus, €an in integrum restituatur, quaeritur. @@Interdum euenit, ut exceptio, quae prima facie €iusta uideatur, inique noceat actori. quod cum accidit, €alia adiectione opus est adiuuandi actoris gratia. quae €adiectio replicatio uocatur, quia per eam replicatur €atque resoluitur uis exceptionis. nam si uerbi gratia €pactus sum tecum, ne pecuniam, quam mihi debes, a te €peterem, deinde postea in contrarium pacti sumus, id €est ut petere mihi liceat, et, si agam tecum, excipias €tu, ut ita demum mihi condemneris, si non conuenerit, €ne eam pecuniam peterem, nocet mihi exceptio pacti €conuenti; namque nihilo minus hoc uerum manet, €etiam si postea in contrarium pacti sumus; sed quia €iniquum est me excludi exceptione, replicatio mihi €datur ex posteriore pacto hoc modo: [2&7avt si&]2 &7postea €&7convenit, vt mihi eam pecvniam petere liceret.& ™žįItem si argentarius pretium rei, quae in auctio-€nem uenerit, persequatur, obicitur ei exceptio, ut ita €demum emptor damnetur, si ei res, quam emerit, tra-€dita est, et est iusta exceptio. sed si in auctione prae- @1 €dictum est, ne ante emptori [2res]2 traderetur, quam si €pretium soluerit, replicatione tali argentarius adiuua-€tur: &7avt si praedictvm est, ne aliter emptori €&7res traderetvr, qvam si pretivm emptor sol-€&7verit.& @8 ˜’Interdum autem euenit, ut rursus repli-€catio, quae prima facie iusta sit, inique reo noceat; €quod cum accidit, adiectione opus est adiuuandi rei €gratia, quae duplicatio uocatur. @8 Et si rursus ea €prima facie iusta uideatur, sed propter aliquam causam €inique actori noceat, rursus adiectione opus est, qua €actor adiuuetur, quae dicitur triplicatio. @8 Quarum €omnium adiectionum usum interdum etiam ulterius, €quam diximus, uarietas negotiorum introduxit. @@Videamus etiam de praescriptionibus, quae €receptae sunt pro actore. @8 Saepe enim ex una €eademque obligatione aliquid iam praestari oportet, €aliquid in futura praestatione est, uelut cum in singulos €annos uel menses certam pecuniam stipulati fuerimus. €nam finitis quibusdam annis aut mensibus huius qui-€dem temporis pecuniam praestari oportet, futurorum €autem annorum sane quidem obligatio contracta in-€tellegitur, praestatio uero adhuc nulla est; si ergo €uelimus id quidem, quod praestari oportet, petere et in @1 €iudicium deducere, futuram uero obligationis praesta-€tionem in integro relinquere, necesse est, ut cum hac €praescriptione agamus: &7ea res agatvr, cvivs rei €&7dies fvit.& alioquin si sine hac praescriptione egeri-€mus, ea scilicet formula, qua incertum petimus, cuius €intentio his uerbis concepta est: &7qvidqvid paret €&7nvmerivm negidivm avlo agerio dare facere €&7oportere,& totam obligationem, id est etiam futuram, in €hoc iudicium deducimus, et quae ante tempus obligat[2i]2 €* * * œƒįItem si uerbi gratia ex empto agamus, [2ut]2 nobis €fundu[2s]2 mancipio detur, debemus [2hoc modo]2 praescri-€bere: &7ea res agatvr de fvndo mancipando,& ut €postea, si uelimus uacuam possessionem nobis tradi, €* * * €re sumus, totius illius iuris obligatio illa inc[2er]2ta actione: €&7qvidqvid ob eam rem nvmerivm negidivm avlo €&7agerio dare facere oportet,& [2per inten]2tione[2m]2 con-€sumitur, ut postea nobis agere uolentibus de ua[2c]2ua €possessione tradenda nulla supersit actio. @8 ›„Prae-€scriptiones s[2cilicet]2 appellatas esse ab eo, quod [2a]2nte €formulas praescribuntur, plus quam manifestum est. Sed his quidem temporibus, sicut supra quoque @1 €notauimus, omnes praescriptiones ab actore proficiscun-€tur. olim autem quaedam et pro reo opponebantur, €qualis illa erat praescriptio: &7ea res agatvr, s&[2&7i in ea €&7re praeiv&]2&7dicivm hereditati non fiat,& quae nunc €in speciem exceptionis deducta est et locum habet, €cum petitor hereditatis alio genere iudicii praeiudicium €hereditati faciat, uelut cum singulas res pet[2at]2; est €enim iniquum per unius * * * €* * * * * * [2in inten]2tione formulae de i[2ure quaeritur]2, id €est, cui dari oporteat; et sane domino dari oportet, €quod seruus stipulatur; at in praescriptione de facto €quaeritur, quod secundum naturalem significationem €uerum esse debet. @8 Quaecumque autem diximus €de seruis, eadem de ceteris quoque personis, quae €nostro iuri subiectae sunt, dicta intellegemus. @8 Item €admonendi sumus, si cum ipso agamus, qui incertum €promiserit, ita nobis formulam esse propositam, ut €praescriptio inserta sit formulae loco demonstrationis €hoc modo: &7ivdex esto. qvod avlvs agerivs de& @1 €&7nvmerio negidio incertvm stipvlatvs est, cvivs €&7rei dies fvit, qvidqvid ob eam rem nvmerivm €&7negidivm avlo& [2&7agerio&]2 &7dare facere oportet& et €reliqua. @8 At si cum sponsore aut fideiussore €agatur, praescribi solet in persona quidem sponsoris €hoc modo: &7ea res agatvr, qvod avlvs agerivs €&7de lvcio titio incertvm stipvlatvs est, qvo no-€&7mine nvmerivs negidivs sponsor est, cvivs rei €&7dies fvit;& in persona uero fideiussoris: &7ea res aga-€&7tvr, qvod nvmerivs negidivs pro lvcio ti&[2&7ti&]2&7o in-€&7certvm fide sva esse ivssit, cvivs rei dies fvit;& €deinde formula subicitur. @@Superest, ut de interdictis dispiciamus. @@Certis igitur ex causis praetor aut proconsul €principaliter auctoritatem suam finiendis controuersiis €interponit. quod tum maxime facit, cum de posses-€sione aut quasi possessione inter aliquos contenditur; €et in summa aut iubet aliquid fieri aut fieri prohibet. €formulae autem et uerborum conceptiones, quibus in €ea re utitur, interdicta dec[2retaue uocantur]2. @8 Vo-€cantur autem decreta, cum fieri aliquid iubet, uelut €cum praecipit, ut aliquid exhibeatur aut restituatur, €interdicta uero, cum prohibet fieri, uelut cum prae-žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤛Œ…cipit, ne sine uitio possidenti uis fiat, neue in loco €sacro aliquid fiat. unde omnia interdicta aut restituto- @1 €ria aut exhibitoria aut prohibitoria uocantur. @8 Nec €tamen cum quid iusserit fieri aut fieri prohibuerit, €statim peractum est negotium, sed ad iudicem re-€cuperatoresue itur et ibi editis formulis quaeritur, an €aliquid aduersus praetoris edictum factum sit uel an €factum non sit, quod is fieri iusserit. et modo cum €poena agitur modo sine poena: cum poena, uelut cum €per sponsionem agitur, sine poena, uelut cu[2m]2 arbiter €petitur; et quidem ex prohibitoriis interdictis semper €per sponsionem agi solet, ex restitutoriis uero uel ex-€hibitoriis modo per sponsionem, modo per formulam €agitur, quae arbitraria uocatur. @@Principalis igitur diuisio in eo est, quod aut €prohibitoria sunt interdicta aut restitutoria aut exhibi-€toria. @8 Sequens in eo est diuisio, quod uel ad-€ipiscendae possessionis causa conparata sunt uel reti-€nendae uel reciperandae. @8 Adipiscendae posses-€sionis causa interdictum accommodatur bonorum posses-€sori, cuius principium est &7qvorvm bonorvm;& eiusque €uis et potestas haec est, ut quod quisque ex his bonis, €quorum possessio alicui data est, pro herede aut pro €possessore [2possidet doloue fecit, quo minus]2 possideret, @1 €id ei, cui bonorum possessio data est, restituatur. pro €herede autem possidere uidetur tam is, qui heres est, €quam is, qui putat se heredem esse; pro possessore €is possidet, qui sine causa aliquam rem hereditariam €uel etiam totam hereditatem sciens ad se non per-€tinere possidet. ideo autem adipiscendae possessionis €uocatur, quia ei tantum utile est, qui nunc primum €conatur adipisci rei possessionem; itaque si quis €adeptus possessionem amiserit, desinit ei id interdictum €utile esse. @8 Bonorum quoque emptori similiter €proponitur interdictum, quod quidam possessorium €uocant. @8 Item ei, qui publica bona emerit, eius-€dem condicionis interdictum proponitur, quod appella-€tur sectorium, quod sectores uocantur, qui publice bona €mercantur. @8 Interdictum quoque, quod appellatur €Saluianum, apiscendae possessionis [2causa]2 comparatum €est, eoque utitur dominus fundi de rebus coloni, quas €is pro mercedibus fundi pignori futuras pepigisset. Retinendae possessionis causa solet interdictum €reddi, cum ab utraque parte de proprietate alicuius €rei controuersia est et ante quaeritur, uter ex litiga-€toribus possidere et uter petere debeat. cuius rei gratia @1 €comparata sunt &7vti possidetis& et &7vtrvbi.& @8 Et €quidem &7vti possidetis& interdictum de fundi uel €aedium possessione redditur, &7vtrvbi& uero de rerum €mobilium possessione. @8 Et si quidem de fundo uel €aedibus interdicitur, eum potiorem esse praetor iubet, €qui eo tempore, quo interdictum redditur, nec ui nec €clam nec precario ab aduersario possideat; si uero de €re mobili, eum potiorem esse iubet, qui maiore parte €eius anni nec ui nec clam nec precario ab aduersario €possederit; idque satis ipsis uerbis interdictorum €significatur. @8 Sed in &7vtrvbi& interdicto non solum €sua cuique possessio prodest, sed etiam alteri[2u]2s, quam €iustum est ei accedere, uelut eius, cui heres extiterit, €eiusque, a quo emerit uel ex donatione aut dotis €nomine acceperit. itaque si nostrae possessioni iuncta €alterius iusta possessio exsuperat aduersarii possessio-€nem, nos eo interdicto uincimus. nullam autem pro-€priam possessionem habenti accessio temporis nec €datur nec dari potest. nam ei, quod nullum est, nihil €accedere potest. sed et si uitiosam habeat possessio-€nem, id est aut ui aut clam aut precario ab aduersario €adquisitam, non datur accessio; nam ei [2possessio]2 €sua nihil prodest. @8 Annus autem retrorsus nume-€ratur. itaque si tu uerbi gratia &7viii& mensibus posse- @1 €deris prioribus et ego &7vii& posterioribus, ego potior €ero, quod trium priorum mensium possessio nihil tibi €in hoc interdicto prodest, quod alterius anni possessio €est. @8 Possidere autem uidemur non solum, si ipsi €possideamus, sed etiam si nostro nomine aliquis in €possessione sit, licet is nostro iuri subiectus non €sit, qualis est colonus et inquilinus. per eos quoque, €apud quos deposuerimus aut quibu[2s]2 commodauerimus €aut quibus gratuitam habitationem praestiterimus, €ipsi possidere uidemur. et hoc est, quod uolgo dicitur €retineri possessionem posse per quemlibet, qui nostro €nomine sit in possessione. quin etiam plerique putant €animo quoque [2retine]2ri possessio[2nem, id est ut, quamuis €neque ipsi simus in possessione]2 neque nostro nomine €alius, tamen si non relinquendae possessionis animo, €sed postea reuersuri inde discesserimus, retinere pos-€sessionem uideamur. apisci uero possessionem per €quos possimus, secundo commentario rettulimus; nec €ulla dubitatio est, quin animo possessionem apisci non €possimus. @8 Reciperandae possessionis causa solet @1 €interdictum dari, si quis ex possessione ui deiectus €sit. nam ei proponitur interdictum, cuius principium €est &7vnde tv illvm vi deiecisti,& per quod is, qui €deiecit, cogitur ei restituere rei possessionem, si modo €is, qui deiectus est, nec ui nec clam nec precario [2ab €eo]2 possideret. [2nam]2que eum, qui a me ui aut clam €aut precario possidet, inpune deici[2o]2. @8 Interdum €tamen etsi eum ui deiecerim, qui a me ui aut clam €aut precario possideret, cogor ei restituere possessio-€nem, uelut si armis eum ui deiecerim. nam propter €atrocitatem delicti in tantum patior actionem, ut omni €modo debeam ei restituere possessionem. armorum €autem appellatione non solum scuta et gladios et €galeas significari intellegemus, sed et fustes et la-€pides. @@Tertia diuisio interdictorum in hoc est, quod €aut simplicia sunt aut duplicia. @8 Simplicia [2sunt]2, €[uelut] in quibus alter actor, alter reus est, qualia €sunt omnia restitutoria aut exhibitoria. namque actor €est, qui desiderat aut exhiberi aut restitui, reus is est, €a quo desideratur, ut exhibeat aut restituat. @8 Pro-€hibitoriorum autem interdictorum [interdum] alia du-€plicia, alia simplicia sunt. @8 Simplicia sunt, uelut €quibus prohibet praetor in loco sacro aut in flumine @1 €publico ripaue eius aliquid facere reum. nam actor €est, qui desiderat, ne quid fiat, reus is, qui aliquid €facere conatur. @8 Duplicia sunt uelut &7vti possi-€&7detis& interdictum et &7vtrvbi.& ideo autem duplicia €uocantur, quod par utriusque litigatoris in his condi-€cio est, nec quisquam praecipue reus uel actor intel-€legitur, sed unusquisque tam rei quam actoris partes €sustinet; quippe praetor pari sermone cum utroque €loquitur. nam summa conceptio eorum interdictorum €haec est: &7vti nvnc possidetis, qvo minvs ita pos-€&7sideatis, vim fieri veto;& item alterius: &7vtrvbi hic €&7homo, de qvo agitvr,& [&7apvd qvem&] &7maiore parte €&7hvivs anni fvit, qvo minvs is evm dvcat, vim €&7fieri veto.& @@Expositis generibus interdictorum sequitur, ut €de ordine et de exitu eorum dispiciamus; et incipia-€mus a simplicibus. @8 [2Si]2 igitur restitutorium uel €exhibitorium interdictum redditur, uelut ut restituatur €ei possessio, qui ui deiectus est, aut exhibeatur liber-€tus, cui patronus operas indicere uellet, modo sine €periculo res ad exitum perducitur, modo cum periculo. Namque si arbitrum postulauerit is, cum quo @1 €agitur, accipit formulam, quae appellatur arbitraria, €et iudicis arbitrio si quid restitui uel exhiberi debeat, €id sine periculo exhibet aut restituit et ita absolui-€tur; quod si nec restituat neque exhibeat, quanti ea €res est, condemnatur. sed et actor sine poena ex-€peritur cum eo, q[2uem]2 neque exhibere neque restituere €quicquam oportet, praeterquam si calumniae iudicium €ei oppositum fuerit decimae partis. quamquam Pro-€culo placu[2it non esse permitten]2dum calumniae iudicio €uti ei, qui arbitrum postulaue[2rit]2, quasi hoc ipso con-€fessus uideatur restituere se uel exhibere debere. sed €alio iure utimur et recte; potius enim ut modestiore €uia litiget, arbitrum quisque petit, quam quia con-€fitetur. @8 [2Ceterum]2 obseruare debet is, qui uult €arbitrum petere, ut statim petat, antequam ex iure €exeat, [id est antequam a praetore [2dis]2cedat]; sero žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤛¤„enim petentibus non indulgetur. @8 I[2ta]2que si arbi-€trum non petierit, sed tacitus de iure exierit, cum €periculo res ad exitum perducitur. nam actor prouocat €aduersarium sponsione, [2quod]2 contra edictum prae-€toris non exhibuerit aut non restituerit; ille autem ad- @1 €uersus sponsionem aduersarii restipulatur; deinde actor €quidem sponsionis formulam edit aduersario, ille huic €inuicem restipulationis. sed actor sponsionis f[2ormulae]2 €s[2ubicit]2 et aliud iudicium de re restituenda uel ex-€hibenda, ut si sponsione uicerit, nisi ei res exhibeatur €aut restituatur, * * * €* * * * * * fructus licitando, is tantisper in pos-€sessione constituitur, si modo aduersario suo fructuaria €stipu[2latione cau]2erit, cuius uis et potestas haec est, ut €si contra eum [2de poss]2ess[2ione]2 pronun[2tiatum f]2uer[2it, e]2am €summam aduersario soluat. haec autem licendi con-€tentio fructus licitatio uocatur, scilicet quia * * * €* * * €postea alter alterum sponsione prouocat, quod aduersus €edictum praetoris possidenti sibi uis facta sit, et €inuicem ambo restipulantur aduersus sponsionem: €* * * una inter eos spon-€sio item[2que re]2stipulatio u[2na]2 * * * ad eam fit. €* * * €* * * @8 œ¦į* * * €iudex, apud quem de ea re agitur, illud scilicet requirit, @1 €[2quod]2 praetor interdicto conplexus est, id est, uter eorum €eum fundum easue aedes per id tempus, quo interdictum €redditur, nec ui nec clam nec precario possideret. €cum iudex id explorauerit et forte secundum me iudi-€catum sit, aduersarium mihi et sponsionis et restipu-€lationis summas, quas cum eo feci, condemnat et €conuenienter me sponsionis et restipulationis, quae €mecum factae sunt, absoluit; et hoc amplius si apud €aduersarium meum possessio [2e]2st, quia is fructus lici-€tatione uicit, nisi restituat mihi possessionem, Cascel-€liano siue secutorio iudicio condemnatur. @8 ›§Ergo €is, qui fructus licitatione uicit, si non probat ad se €pertinere possessionem, sponsionis et restipulationis €et fructus licitationis summam poenae nomine soluere €et praeterea possessionem restituere iubetur et hoc €amplius fructus, quos interea percepit, reddit; summa €enim fructus licitationis non pretium est fructuum, €sed poenae nomine soluitur, quod quis alienam pos-€sessionem per hoc tempus retinere et facultatem fruendi €nancisci conatus est. @8 Ille autem, qui fructus lici-€tatione uictus est, si non probauerit ad se pertinere €possessionem, tantum sponsionis et restipulationis sum-€mam poenae nomine debet. @8 Admonendi tamen €sumus liberum esse ei, qui fructus licitatione uictus €erit, omissa fructuaria stipulatione, sicut Cascelliano €siue secutorio iudicio de p[2ossess]2ione reciperanda ex-€peritur, ita s[2imiliter]2 de fructus licitatione agere. in €quam rem proprium iudicium conparatum est, quod €appellatur fructuarium, quo nomine actor iudicatum @1 €solui satis accipit. dicitur autem et hoc iudicium €secutorium, quod sequitur sponsionis uictoriam; sed €non aeque Cascellianum uocatur. @8 Sed quia non-€nulli interdicto reddito cetera ex interdicto facere no-€lebant atque ob id non poterat res expediri, praetor €in eam rem prospexit et comparauit interdicta, quae €secundaria appellamus, quod secundo loco redduntur. €quorum u[2is et potest]2as haec est, ut qui cetera ex €interdicto non faciat, uelut qui uim non faciat aut €fructus non liceatur aut qui fructus licitationis satis €non det aut si sponsiones non faciat sponsionumue €iudicia non accipiat, siue possideat, restituat aduer-€sario possessionem, s[2iue non]2 possideat, uim illi possi-€denti non faciat. itaque etsi alias potue[2rit]2 interdicto €&7vti possidetis& uincere, si cetera ex interdicto €[2fecisset]2 * * * , tamen per interdictum se-€cundarium u[2incitur. * * * €* * * €* * * Sabi]2nus et Cassius secuti fuerint * * * €* * * €* * * @8 * * * €pecuniaria poena modo iurisiurandi religione [2coer]2cen €* * *. eaque praetor * * * ideo * * * ad-€uersus in[2fitiantes ex quibusdam]2 causis dupli actio €constituitur, uelut si iudicati aut depensi aut damni @1 €iniuriae aut legatorum per damnationem relictorum €nomine agitur. ex quibusdam causis sponsionem facere €permittitur, uelut de pecunia certa credita et pecunia €constituta, sed certae quidem creditae pecuniae tertiae €partis, constitutae uero pecuniae partis dimidiae. Quod si neque sponsionis neque dupli actionis peri-€culum ei, cum quo agitur, iniungatur ac ne statim €quidem ab initio pluris quam simpli sit actio, per-€mittit praetor iusiurandum exigere &7non calvmniae €&7cavsa infitias ire.& unde quamuis heredes uel qui €heredum loco habentur * * * obligati sint, item €feminae pupillique ex[2iman]2t[2ur]2 periculo sponsionis, €iubet tamen eos i[2u]2rare. @8 Statim autem ab initio €pluris quam simpli actio est uelut furti manifesti qua-€drupli, nec manifesti dupli, concepti et oblati tripli: €nam ex his causis et aliis quibusdam, siue quis neget €siue fateatur, pluris quam simpli est actio. @@Actoris quoque calumnia coercetur modo €calumniae iudicio, modo contrario, modo iureiurando, €modo restipulatione. @8 Et quidem calumniae iudi-€cium aduersus omnes actiones locum habet et est de- @1 €cimae partis, [2praeterquam quod]2 aduersus adsertorem €tertiae partis est. @8 Liberum est autem ei, cum €quo agitur, aut calumniae iudicium opponere aut €iusiurandum exigere &7non calvmniae cavsa agere.& Contrarium autem iudicium ex certis causis con-€stitui[2tur]2, uelut si iniuriarum agatur et si cum muliere €eo nomine agatur, quod dic[2a]2tur uentris nomine in €possessionem missa dolo malo ad alium possessionem €transtulisse, et si quis eo nomine agat, quod dicat se €a praetore in possessionem missum ab alio quo ad-€missum non esse. sed aduersus iniuriarum quidem €actionem decimae partis datur, aduersus uero duas €istas quintae. @8 Seuerior autem coercitio est per €contrarium iudicium. nam calumniae iudicio &7x.& partis €nemo damnatur nisi qui intellegit non recte se agere, €sed uexandi aduersarii gratia actionem instituit potius-€que ex iudicis errore uel iniquitate uictoriam sperat €quam ex causa ueritatis. calumnia enim in adfectu €est, sicut furti crimen. contrario uero iudicio omni €modo damnatur actor, si causam non tenuerit, licet €aliqua opinione inductus crediderit se recte agere. Vtique autem ex quibus causis contrario iudicio €agi potest, etiam calumniae iudicium locum habet; @1 €sed alterutro tantum iudicio agere permittitur. qua €ratione si iusiurandum de calumnia exactum fuerit, €quemadmodum calumniae iudicium non datur, ita et €contrarium non dari debet. @8 Restipulationis quo-€que poena ex certis causis fieri solet; et quemadmo-€dum contrario iudicio omni modo condemnatur actor, €si causam non tenuerit, nec requiritur, an scierit non €recte se agere, ita etiam restipulationis poena omni €modo damnatur actor, si uincere non potuerit. @8 Qui €autem restipulationis poenam patitur, ei neque calum-€niae iudicium opponitur neque iurisiurandi religio in-€iungitur; nam contrarium iudicium ex his causis €locum non habere palam est. @@Quibusdam iudiciis damnati ignominiosi fiunt, €uelut furti, ui bonorum raptorum, iniuriarum, item €pro socio, fiduciae, tutelae, mandati, depositi. sed furti €aut ui [2bonorum]2 raptorum aut iniuriarum non solum €damnati notantur ignominia, sed etiam pacti, ut in €edicto praetoris scriptum est; et recte. plurimum enim €interest, utrum ex delicto aliquis an ex contractu debi-€tor sit. nec tamen ulla parte edicti id ipsum nomi-€natim exprimitur, ut aliquis ignominiosus sit, sed €qui prohibetur et pro alio postulare [2et co]2gn[2i]2torem @1 €dare procuratoremue habere, item [2pro]2curatorio aut €cogni[2to]2rio nomine iudicio interuenire, ignominiosus €esse [2dicitur]2. @@In summa sciendum est eum, qui cum aliquo €consistere uelit, [2in ius uocare]2 oportere et eum, qui €uocatus est, si non uenerit, poenam ex edicto prae-€toris committere. quasdam tamen personas sine per-€missu praetoris in ius uocare non licet, uelut parentes €patronos patronas, item liberos et parentes patroni €patronaeue; et in eum, qui aduersus ea egerit, poena €constituitur. @8 Cum autem in ius uocatus fuerit žļ€±²µ±’ļ°°±’ļ‚Éīóō’ļƒĒįéõ󒤛ø‚aduersarius neque eo die finiri potuerit negotium, €uadimonium ei faciendum est, id est ut promittat se €certo die sisti. @8 Fiunt autem uadimonia quibus-€dam ex causis pura, id est sine satisdatione, quibus-€dam cum satisdatione, quibusdam iureiurando, quibus-€dam recuperatoribus suppositis, id est, ut qui non €steterit, is protinus a recuperatoribus in summam €uadimonii condemnetur; eaque singula diligenter prae-€toris edicto significantur. @8 Et si quidem iudicati €depensiue agetur, tanti fit uadimonium, quanti ea res @1 €erit; si uero ex ceteris causis, quanti actor iurauerit €non calumniae causa postulare sibi uadimonium pro-€mitti: nec tamen [2pluris quam partis dimidiae nec]2 €pluribus quam sestertium &7c& milibus fit uadimonium. €itaque si centum milium res erit nec iudicati depen-€siue agetur, non plus quam sestertium quinquaginta €milium fit uadimonium. @8 Quas autem personas €sine permissu praetoris inpune in ius uocare non pos-€sumus, easdem nec uadimonio inuitas obligare nobis €possumus, praeterquam si praetor aditus permittat. @1 ļ°°²’ļ‚Éīóōęņē’ļƒĒįéõó’£›™ō’@@@@{1FRAGMENTA AEGYPTIA}1 @@[Dicitur etiam kapitis deminutione solui so-€cietatem, quia ciuili ratione kapitis deminu]tio morti €c[oaequat(ur): sed uti]q(ue) si adhuc [(con)sentiant €in] s[o]cietatem, noua uidetur incipere societas. @@Item si cuius ex sociis bona publice aut €priuati(m) uenierint, soluitur societas. Sed ea quidem €societas, de qua loquimur, id e(st) q(uae) nudo €(con)sensu (con)trahitur, iuris gentium e(st), itaque €i(nter) omne[s] homines naturali ratione consistit. E(st) €a(u)t(em) aliud genus societatis proprium ciuium Roma-€nor[um]. Olim enim mortuo patre familias i(nter) suos €h(ere)des quaedam erat legitima simul et naturalis so-€ci[e]t[a]s, quae appell[abatur] [ercto non cito, i(d) e(st) €dominio] [non diuiso: erct]um enim do[minium e(st), €un]de eru[s] dominus dicitur: ciere a(u)[t(em)] diuidere €e(st): unde c(a)edere et secare et diuidere dicimus. Alii €q(uo)q(ue), qui uolebant eandem habere societatem, po-€terant id (con)sequi ap(ud) praetorem certa legis €actione. In hac a(u)t(em) societate fratrum cetero-€rumue qui ad exemplum fratrum suorum societa-€tem coierint, illud proprium [era]t, [unus] quod u(el) €unus ex sociis communem seruum m(anu)mittendo €liberu(m) faciebat et omnibus libertum adquirebat: €item unus [rem co]mmunem m(an)c[ipa](n)[do eius €faciebat, qui m(an)cipio accipiebat . . . ] €* @1 ›§@@[Communem seruum pro dominica parte €dominis adquirere certum est, ex]cepto eo, q(uod) uni €nomin[a]tim stipuland[o] aut [m(an)ci]pi[o] accipien[do €illi soli] adquirit, u(el)u(ti) cum ita stipuletur: &7titio €&7domino meo dari spondes?&, aut cum ita m(an)cipio €accipiat: &7hanc re&(&7m&) &7ex i&(&7ure&) &7q&(&7uiritium&) &7luc&(&7ii&) €&7tit&(&7ii&) &7domini mei e&(&7ss&)&7e aio, eaque ei empta est&(&7o €&7h&)&7oc aere&. œ§į@@Illud q(uae)ritur, an q(uod) nomen domini €adiectum efficit, ide(m) faciat unius ex dominis iussum €i(nter)cedens. Nostri praeceptores proinde ei qui iusse-€rit soli adquiri existiman[t, atque si] nominatim ei €stip[ulatus] e(ss)et seruus m(an)cipioue quid accepis-€set: d(iuersae) s(cholae) a(uctores) proinde [utri]sque €adquiri putant, [ac si nullius iussum i(nter)uenisset.] €@@[&7quib&(&7us&) &7mo&]&7dis soluuntur& [&7obli&]&7gationes. r&(u-€brica). ›Ø@@Tollitur a(u)t(em) obligatio praecipue solu-€tione eius q(uod) debeatur. Vnde q(uae)ritur, si quis €consentiente creditore aliud pro alio soluerit, utrum €ipso iure liberetur, q(uod) nostris praeceptoribus pla-€cuit, an ipso iure maneat obligatus, sed adu(er)sus €petente(m) p(er) exceptionem doli mali defendi debeat, €quod diuersae scholae aucto[rib(us) uis]um est. @@I[te(m) p(er) a]cceptilationem tollitur obli-€gatio. Acceptilatio a(u)t(em) e(st) u(el)u(t) imaginaria €solutio: nam q(uod) ex u[erborum obligatione tibi €de]beam, id s[i ue]lis mihi r[e]mi]ttere, p[ot]erit sic €f[ieri, ut] patia[ris] haec [uerba] me dic[ere: &7q&(&7uod&)] €&7tibi eg&[&7o promis&]&7i, habens&[&7ne&] &7accep&[&7tum?& et tu] €respo[n]deas: &7h&[&7abeo&]. @1 @@[Qu]o gen[ere, ut] dixim[us, toll]untu[r illae €obli]gat[iones], q(uae) in [uerbis . . . eu . . . , non €etia]m cete[rae]; [(con)sentaneum enim] est ui[s(um)] €uerbis factam obligationem posse aliis uerbis dis-€solui. Sed id, q(uod) ex alia causa debeatur], [po-€test in stip]ula[tionem deduci et p(er) ac]cep[tilatio-€nem dissol]ui. @@Q(uam)u(is) [a(u)t(em) acceptilatio i]magi-€[naria solutio sit, t]am(en) mu[lier s(ine) t(utore) €a(uctore) acce]ptilati[onem facere non po]test, cu[m €al]ioquin s[ol]ui ei sin[e tu]tore aucto[r]e possi[t. @@Ite]m q(uod) deb[etu]r pro p[arte] [re]cte €sol[uitu]r: an a(u)t(em) [in p]artem [ac]ceptila[tio €fi]eri pos[sit], quaesi[tum e(st)]. @@[E(st)] et alia [species] ima[ginariae s]olu-€[tionis], p(er) ae[s et libra]m: qu[od et i]psum [ge-€nus] cer[tis e]x c(ausis) [recept]um e(st), u(el)[u(ti) €si quid eo nomine] debea[tur, quod per aes et libram €gestum sit, sive quid ex iudicati c(ausa) debeatur. @@[Adhibentur n(on) minus qu(am)] quin[que €testes et libripe]ns: d(ein)[d(e) is, qui liberatur, ita €dicit: &7quo&]&7d e&[&7go tibi tot milib&]&7us s&(&7e&)&7s&(&7tertiorum&) €&7iudic&[&7io& (&7con&)&7demnatus&] &7sum, eo& [&7nomine me a te €&7solvo&] &7libero&[&7que hoc aere aenea&]&7que lib&[&7ra. hanc €&7tibi&] . . . €*  ˜@@[Deinde qui prior uindicauerat dicebat: €&7quando tu iniuria uindicauisti, quingen&]&7tis as-€&7sib&[&7us&] &7sacramento te p&(&7ro&)&7uoco&: aut si res i(n)-€fra mille asses erat, q(u)i(n)quagenarium scil(icet) @1 €[sa]cramentum nomi[na]b[at]. D(ein)d(e) eadem seque-€bant(ur) quae si in p(er)sonam ageretur. Postea pr(ae-€tor) secu(n)dum alterum eorum uindicias dicebat, id €e(st) interim aliquem possessorem (con)stituebat eu(m)-€que iubebat praedes adu(er)sario dare litis et uin-€diciarum, id est rei et fructuum: alios a(u)t(em) €p(rae)des ipse pr(aetor) ab utroq(ue) accipiebat sacra-€menti, c(ausa) q(ui)a id in publicum cedeba[t]. Fest[uc]a €a(u)t(em) uteba(n)tur quasi hastae loco, signo quodam €iusti dominii, qua[n]do iusto dominio ea maxime sua €e(ss)e credebant, quae [e]x hostibus cepissent: [u]nde €in centumuiralib(us) iudiciis hasta p[r]oponitur. @@Si qua res talis erat, ut sine incommodo n(on) €p(os)sit in ius ad[f]erri u(el) adduci, uerbigratia si €columna aut nauis a(ut) congrex alicuius pecoris e(ss)et, €pars aliqua inde sumebatur eaq(ue) in iu(s) adfere-€batur, d(ein)d(e) in ea(m) partem quasi in tota(m) €rem praesentem fiebat uindicatio. It[a]que ex grege €u(el) [un]a ou[is] siue capra in [i]us adducebat(ur) u(el) €et(iam) pilus sumebatur et . . . €* €@@Q(ue) leg( ) act . . . [re]stitu[tu]m e(st) P(er) €iudici[s p]ostulat[i]one(m) ageba[tur si] q[u]a de re €ut ita ager[et]ur lex ius[si]sse[t], sicu[ti] lex &7xii& €[t]abularum de [eo] q(uod) ex stipu[l]at[i]one petitur. €Eaq(ue) res talis fere erat. Qui agebat sic dicebat: €&7ex sponsione te mi&[&7h&]&7i x m&(&7ilia&) &7s&(&7e&)&7s&(&7tertiorum&) €&7d&(&7are&) &7o&(&7portere&) &7aio: id postulo aies an negas&. €Adu(er)sarius dicebat n(on) o(por)tere. Actor dicebat: €&7quando tu ne&(&7gas&)&7, te pr&(&7aetor&) &7iudicem& (&7siue €&7arbitrum&) &7postulo uti des&. Itaque in eo genere €a(cti)onis sine poena quisque negabat. Item de h(ere-€di)tate diuidenda i(nter) coh(ere)des eadem lex p(er) €iudicis postulationem agi ius[sit]. Idem fecit lex Li-€cinn[i]a si de a[li]qua re comm[u]ni diuid[e]nda agere-€tur. Itaq(ue) no[min]ata c(ausa) ex qua agebat[ur] €statim arb[it]er petebatu[r]. @1 €@@P(er) (con)di[c]ti[o]nem ita a[g]ebatur: &7aio te €&7mihi s&(&7e&)&7s&(&7tertiorum&) &7x mil&(&7ia&) &7d&(&7are&) &7o&(&7portere&)&7: €&7id postulo aies aut neges&. Adu(er)sarius dicebat €n(on) o(portere). Actor dicebat: &7qua&(&7n&)&7do tu negas, €&7in diem tricensimum tibi iudicis capiendi c&(&7ausa&) €(&7con&)&7dico&. ™‘į@@Deinde die tricensimo ad iudicem capiendum €praesto e(ss)e debebant. ˜’@@(Con)dicere a(u)t(em) denuntiare e(st) pristina €lingua. Itaq(ue) haec q(ui)d(em) a(cti)o proprie (con)-€dictio uocatur: nam actor adu(er)sario denuntiabat ut €ad accipiendum iu[dicem rell.] @1 žļ€±²µ±’ļ°°²’ļ‚Éīóōęņē’ļƒĒįéõ󒤘¹ō’@@@@{1FRAGMENTA OXYRHYNCHITICA}1 @@. . . in integr]um resti[tuit; facilius enim €reis praetor succurrit] quam acto[ribus. Loquimur autem €exceptis mi]noribus XXV . . . €* ˜Ä@@. . . de]ductum ue[ro €ad condemnationem ponitur,] quo loco plus [petenti €periculum non interueni]t, utique b(onorum) e(mptore) €[agente, qui licet de certa pecun]ia agat, incer[ti ta-€men condemnationem conci]pit. @8 Quia ta[men €superius mentionem habuimu]s de actione, [qua in €peculium filiorum seruo]rumque ageretur, [opus est, €ut de hac actione et de ce]teris, quae in eorum[dem €nomine in parentes domino]sue dari licet, deli[gentius €admoneamus. @8 In primis itaqu]e si iussu patris €[dominiue negotium gestum erit, in sol]idum prae[tor €actionem in patrem dominumue com]parauit, [et recte, €quia qui ita negotium gerit] magis patros [dominiue €quam filii seruiue fidem se]quitur. @8 Eadem [ra-€tione comparauit duas alias actiones exercit]oriam €et in[stitoriam Tunc autem exercitoria lo]cum ha-€bet, cum pa[ter dominusue filium seruumu]e magistrum €[naui praeposuerit, et quid cum eo eiu]s rei gratia, €cui praepo[situs fuerit, negotium gestum e]rit. Cum €enim ea qu[oque res ex uoluntate patris domin]iue @1 €contrahi uid[eatur, aequissimum esse uisum est in €soli]dum actionem da[ri. Quin etiam licet extraneum €quis]que magistrum na[ui praeposuerit siue seruum €sive libe]rum, exercitor[ia actio in eum redditur. €Ideo exerci]toria autem appel[latur, quia exercitor €uocatur] is, ad quem cotidianus [nauis quaestus per-€uenit. Insti]toria uero formula [tum locum habet, cum €quis tabern]ae aut cuilibet nego[tiationi filium seruum €suum] ue[l] quemlibet extra[neum siue seruum siue €liberum p]raeposuerit et quis [cum eo eius rei gratia €cui praeposit]us est contractum [fuerit. Id]eo autem €institut[oria uocatur, quia [qui tabernae pra]e[ponitur] €institor [appellatur. Qu]ae et i[psa for]mula in soli-€dum est. @8 Praeterea t[ri]butoria [quoque] actio €in patrem dominumue constitu[t]a est, [cum] f[i]l[ius €s]eruosue ex peculiari merce sciente pa[t]re domino-€q[u]e [n]egotietur. Nam si quis eius rei gr[a]tia c[um €eo co]ntractum fuerit praetor ita ius dicit, ut quid-€q[uid in his] mercibus erit quod inde receptum erit, €ita p[ater d]ominusue inter s[e], si quid debebitur, €et ceteros c[re]ditores pro rata portione distribuunt. €Et si cre[dito]res querantur minus sibi distributum, €quam opor[te]ret, in id quod deest hanc eis actionem €pollicetur, [quae, u]t diximus, tributoria uocatur. ™ČįEst etiam de p[eculio e]t de in rem uerso actio €a praetore constitu[ta. Lice]t enim negotium ita ge-€stum sit cu[m] filio se[ruoue, ut] neque uoluntas neque €consens[us] patri[s dominiue inte]ruenerit, si quid tam[en €ex e]a re, q[uae cum illis gest]a est, in rem patris €dom[iniue u]ers[um sit, quatenus in rem eius] uers[u]m €fuerit, eate[nus datur actio. Versum autem quid sit, €eget pl]ena interpr[e]t[a]t[i]o[ne. At si nihil sit uersum, €praeto]r dat action[em &7dumtaxat de peculio&, et €edictum ut]itur his uer[bis. Quod ed]ictum loquitur €et de eo, qui dolo malo peculium a[demerit. Si igitur €uerbi gratia ex XS. X, quae seruus tu]us a me [mu-€tua accepit, creditori tuo HS. V soluerit] aut rem €[necessariam, puta familiae cibaria HS. V emerit] et @1 €re[l]i[qua V quolibet modo comsumpserit, pro V qui-€dem] i[n solidum damnari debes, pro ceteris uero €V eatenus,] q[uatenus in peculio sit. Ex quo scilicet €apparet] s[i tota XS. X in rem tuam uersa fuerint, tota €me HS.] X [consequi posse.] @8 ˜É* * * @1 ļ°°“’ļ‚Åšéō’ļƒĒįéõó’æō’@@@@{1INSTITVTIONVM EPITOME}1 ±Æō’@@@@{1LIBER PRIMVS}1 ”Ÿō’@@@@{1TITVLVS I €@@@@DE STATV HOMINVM}1 Ÿšņ’@@Gaii Institutionum liber primus dicit omnes homi-€nes aut liberos esse, aut seruos. Sed ex his ipsis, qui €liberi sunt, alios esse ingenuos, alios libertinos. Inge-€nuos, qui ingenui nati sunt: libertinos, qui pro iusta €seruitute manumissi liberi fiunt. Ingenuorum omnium €unus status est: libertorum uero ideo non unus est, €quia tria sunt genera libertatum: quia liberti aut ciues €Romani sunt, aut Latini, aut dediticii. Tamen, qui €ciues Romani sint, qui Latini, qui dediticii, breuiter €explanandum est. @8 ‘Ciues Romani sunt, qui his tri-€bus modis, id est testamento aut in ecclesia aut ante €consulem fuerint manumissi. @8 Latini sunt, qui aut €per epistulam aut inter amicos aut conuiuii adhibitione €manumittuntur. @8 Dediticii uero sunt, qui post ad-€missa crimina suppliciis subditi et publice pro crimini-€bus caesi sunt, aut in quorum facie uel corpore quae-€cumque indicia aut igne aut ferro impressa sunt, et €ita impressa sunt, ut deleri non possint. Hi si manu-€missi fuerint, dediticii appellantur. @8 Sed inter haec €tria genera libertatum ideo ciues Romani meliorem €statum habent, quia et testamenta facere et ex testa-€mento quibuscumque personis succedere possunt: nam €Latini et dediticii nec testamenta condere, nec sibi ex €testamento aliorum aliquid dimissum possunt ullate-€nus uindicare. Tamen Latini certis rebus priuilegium €ciuium Romanorum libertatem consequi possunt. De-€diticii uero nulla ratione possunt ad ciuium Romano- @1 €rum libertatem ordinis beneficio peruenire. Nam La-€tini patronorum beneficio, id est, si iterum ab ipsis €aut testamento aut in ecclesia aut ante consulem €manumittantur, ciuium Romanorum priuilegium con-€sequuntur. @8 Non tamen omnes domini seruos suos €manumittere possunt. Nam si aliquis multa debita €habeat, cuius substantia creditoribus teneatur obnoxia, €si in fraudem creditoris sui seruos suos manumittere €uoluerit, collata manumissio non ualet. @8 Aut si liber-€tus ciuis Romanus liberos non habuerit et in fraudem €patroni sui seruos suos manumittat, similiter data ma-€numissio non ualebit. @8 Praeterea minor quicumque €uiginti annorum dominus libertatem seruo dare non €potest; nisi forte tantum minor manumissor, cui pater €suus et mater a patrono donati sunt, eosdem manu-€mittat, aut certe paedagogum aut collactaneum ma-€numittat. Nam quamlibet dominus, id est quatuor-€decim annos egressus, testamentum facere possit et €heredem instituere et legata relinquere, libertatem ta-€men seruis non potest in hac aetate conferre.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS II €@@@@DE NVMERO SERVORVM TESTAMENTO €@@@@MANVMITTENDORVM}1 Ÿšņ’@@Constitutum est, quantum seruorum numerum te-€stamento de quanta familia liceat manumitti, hoc €ordine: ut, si quis duos seruos habet, ambos manumit-€tere possit; qui uero tres, duos testamento manumit-€tat; qui quatuor, similiter duos; qui sex, tres; qui €octo, quatuor: qui decem, quinque; qui undecim, duo-€decim, tredecim, quatuordecim, quindecim, sedecim, €decem et septem, similiter quinque: qui decem et octo, €sex: et ab hoc numero usque ad triginta tertiam par- @1 €tem manumittere liceat; qui amplius quam triginta €habuerit usque ad centum, quartam partem de numero €seruorum manumittere potest: qui uero plures quam €centum habuerit, quintam partem manumittere potest. €Sed hoc statutum est, ut de quamlibet grandi familia €nulli amplius quam centum, testamento manumittere €liceat. @8 ‘Nam qui uoluerit aut in ecclesia, aut ante €consulem, aut inter amicos, aut per epistolam manu-€mittere, potest his manumissionibus omnem familiam €iugo seruitutis absoluere. @8 Nam si aliquis testamento €plures manumittere uoluerit, quam quot continet nu-€merus supra scriptus, ordo seruandus est, ut illis tan-€tum libertas ualeat, qui prius manumissi sunt, usque €ad illum numerum, quem explanatio continet supe-€rius comprehensa: qui uero postea supra constitutum €numerum manumissi leguntur, in seruitute eos certum €est permanere. Quod si non nominatim serui uel ancil-€lae in testamento manumittantur, sed confuse omnes €seruos suos uel ancillas is, qui testamentum facit, libe-€ros facere uoluerit, nulli penitus firma esse iubetur hoc €ordine data libertas; sed omnes in seruili conditione, €qui hoc ordine manumissi sunt, permanebunt. Nam et €si ita in testamento seruorum manumissio adscripta €fuerit, id est in circulo, ut qui prior, qui posterior €nominatus sit, non possit agnosci, nulli ex his liber-€tatem ualere manifestum est, si agnosci non potest, žļ€±²µ±’ļ°°“’ļ‚Åšéō’ļƒĒįéõó’±¢’ˆ’qui prior, qui posterior fuerit manumissus. @8 Nam si €aliquis in aegritudine constitutus in fraudem huius €legis facere uoluerit testamentum, sed epistolis aut €quibuscumque aliis rebus seruis suis pluribus, quam €per testamentum licet, conferre uoluerit libertates, et €sub tempore mortis hoc fecerit, hi, qui prius manu-€missi fuerint, usque ad numerum superius constitutum €liberi erunt: qui uero post statutum numerum manu-€missi fuerint, serui sine dubio permanebunt. @8 Nam si €incolumis quoescunque diurso tempore manumisit, inter @1 €eos, qui per testamentum manumissi sunt, nullatenus €computentur.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS III €@@@@DE IVRE PERSONARVM}1 Ÿšņ’@@Aliquae personae sui iuris sunt, aliquae alieno iuri €subiectae sunt. Itaque cum ostenditur, quae personae €alieno iuri subiectae sint, tunc euidenter agnoscitur €quae sui iuris sint. @8 ‘In potestate itaque dominorum €sunt serui; quam potestatem omnes gentes habere €certum est. Sed distringendi in seruos dominis pro €sua potestate permittitur; occidendi tamen seruos suos €domini licentiam non habebunt, nisi forte seruus, dum €pro culpae modo caeditur, casu forsitan moriatur. Nam €si seruus dignum morte crimen admiserit, iis iudici-€bus, quibus publici officii potestas commissa est, tra-€dendus est, ut pro suo crimine puniatur. @8 In pote-€state etiam patrum sunt filii ex legitimo matrimonio €procreati.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS IV €@@@@DE MATRIMONIIS}1 Ÿšņ’@@Legitimae sunt nuptiae, si Romanus Romanam €nuptiis interuenientibus uel consensu ducat uxorem. ‘Sed non omnes personas uxores ducere licet: quia €nec patri filiam, nec filio matrem, nec auo neptem, €nec nepoti auiam. Quod non solum de personis, quae €nobis propinquitate coniunctae sunt, sed etiam de €adoptiuis, hoc est affiliatis, iustum est obseruari: nam €etsi per emancipationem adoptio dissoluatur, nuptias @1 €tamen inter has personas semper constat illicitas. @8 In-€ter fratrem quoque et sororem, siue eodem patre ac €matre nati fuerint, siue diuersis matribus aut patribus, €matrimonia esse non possunt. Inter adoptiuos etiam €fratres illicita sunt coniugia, nisi forte adoptio emanci-€patione fuerit dissoluta: nam si emancipatio interue-€nerit, nuptiae inter huiusmodi fratres licito contra-€huntur. @8 Fratris quoque et sororis filiam uxorem €ducere non licet. @8 Sororem quoque patris ac matris €uxorem accipere non licet @8 Genero quoque socrum €suam, nec socero nurum uxorem accipere licet, nec €uitrico priuignam, nec priuigno nouercam. @8 Fratres €enim amitinos uel consobrinos in matrimonium iungi €nulla ratione permittitur. @8 Sed nec uni uiro duas €sorores habere, nec uni mulieri duobus fratribus iungi €permittitur. @8 Quod si quis incestas uel nefarias, id €est, quae sunt superius comprehensae, nuptias inierit, €nec uxorem habere uidetur nec filios: nam hi, qui ex €huiusmodi conceptione nati fuerint, quamlibet matrem €habere uideantur, patrem uero nullatenus habere cen-€sentur, et tamquam si de adulterio concepti fuerint, €computantur; qui spurii appellantur, hoc est sine patre €filii. @8 Regula iuris hoc continet, ut, qui legitime con-€cipiuntur, tempore conceptionis statum sumant: qui €uero non de legitimo matrimonio concipiuntur, statum €sumant eo tempore, quo nascuntur. Ac proinde de €legitima coniunctione conceptus, etiamsi mater eius €statum mutet, id est, si ancilla fiat, ille, qui legitime €conceptus est, ingenuus nascitur: nam qui non de €legitimo matrimonio concipitur, si mater eius ex ancilla, €dum praegnans est, libera facta fuerit, liber nascetur; €si uero ex ingenua ancilla praegnans facta fuerit, seruus €nascitur, quia non legitime, sed uulgo conceptus est. @1  Ÿō’@@@@{1TITVLVS V €@@@@DE ADOPTIONIBVS}1 Ÿšņ’@@Adoptio naturae similitudo est, ut aliquis filium €habere possit, quem non generauerit. @8 ‘Et ipsa adop-€tio duobus modis fit: una, quae arrogatio dicitur, €alia quae adoptio. Arrogatio est, quando aliquis pa-€trem non habens adoptatur, et ipse se in potestatem €adoptiui patris dat. Et ideo arrogatio dicitur, quia €et ille qui adoptat interrogatur, utrum illum, quem €adoptat, filium habere uelit: et ille qui adoptatur, €interrogatur utrum id fieri uelit. Illa uero alia adoptio €est, ubi quis patrem habens, ab alio patre adoptatur: €et ita ille, qui adoptatur, de certi patris potestate €discedit, et in adoptiui patris incipit esse potestate. Nam et feminae adoptari possunt, ut loco filiarum €adoptiuis patribus habeantur: feminae uero adoptare €non possunt, quia nec filios a se natos in potestate €habent. @8 Spadones autem, qui generare non possunt, €adoptare possunt: et licet filios generare non possint, €quos adoptauerint, filios habere possunt. @8 Si quis €uero filios habens se dederit adoptandum, non solum €ipse in patris adoptiui potestatem redigitur, sed et €filii eius; si tamen auum paternum non habuerint, in €adoptiui patris transeunt potestatem, tamquam nepotes.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS VI €@@@@QVIBVS MODIS FILII EXEVNT DE POTESTATE PATRIS}1 Ÿšņ’@@Filii qui in potestate patris sunt mortuo patre sui €iuris fiunt. Sed si hic filius, qui morte patris sui iuris €effectus est, filios habeat, in eius post patris sui obitum @1 €erunt filii potestate. Nam si pater moriatur, et auus €maternus uiuat, nepos ex filio sui iuris esse non potest: €quia in aui remanet potestate, qui auo mortuo sui €iuris efficitur. Item si moriatur pater, et relinquat €filium emancipatum, et ex eodem filio emancipato €nepotes, tunc nepotes liberi et sui iuris erunt, et in €patris emancipati potestatem non ueniunt. @8 ‘Item €de potestate patris exeunt filii, si pater eorum in exi-€lium missus fuerit: quia non potest filium ciuem Ro-€manum in potestate habere homo peregrinae conditio-€nis effectus. Item filius, si uiuo patre in exilium missus €fuerit, in potestate patris ciuis Romani esse non potest, €quia similiter peregrinae conditionis factus agnoscitur. Item si ab hostibus pater captus sit, in potestate, €quamdiu apud hostes fuerit, filios non habebit. Sed €si de captiuitate euaserit, iure postliminii omnem, sicut €in aliis rebus, ita et in filiis recipit potestatem. Si uero €pater, qui ab hostibus captus est, in captiuitate moria-€tur, ab eo tempore, quo ab hostibus captus est, filii €sui iuris effecti intelleguntur. @8 Item per emancipa-€tionem filii sui iuris efficiuntur. Sed filius masculus €tribus emancipationibus de potestate patris exit et €sui iuris efficitur. Emancipatio autem, hoc est manus €traditio, quaedam similitudo uenditionis est: quia in €emancipationibus praeter illum, hoc est certum patrem, €alius pater adhibetur, qui fiduciarius nominatur. Ergo €ipse naturalis pater filium suum fiduciario patri man-€cipat, hoc est manu tradit: a quo fiduciario patre €naturalis pater unum aut duos nummos, quasi in si-€militudinem pretii accipit, et iterum eum acceptis num-€mis fiduciario patri tradit. Hoc secundo et tertio fit, €et tertio eum fiduciario patri mancipat et tradit, et €sic de patris potestate exit. @8 Quae tamen emanci-€patio solebat ante praesidem fieri; modo ante curiam €facienda est, ubi quinque testes ciues Romani in prae- @1 €senti erunt, et pro illo, qui libripens appellatur, id est €stateram tenens, et qui antestatus appellatur, alii duo, €ut septem testium numerus impleatur. Tamen quum €tertio mancipatus fuerit filius a patri naturali fidu-€ciario patri, hoc agere debet naturalis pater, ut ei a €fiduciario patre remancipetur et a naturali patre ma-€numittatur, ut, si filius ille mortuus fuerit, ei in here-€ditate naturalis pater, non fiduciarius succedat. @8 Fe-€minae uel nepotes masculi ex filio una emancipatione €de patris uel aui exeunt potestatem et sui iuris effi-€ciuntur. Et hi ipsi quamlibet una emancipatione de €patris uel aui potestate exeant, nisi a patre fiduciario €remancipati fuerint et a naturali patre manumissi, €succedere eis naturalis pater non potest, nisi fiducia-€rius, a quo manumissi sunt. Nam si remancipatum €sibi naturalis pater uel auus manumiserit, ipse eis in €hereditate succedit. @8 Quod si habeat quis filium et €ex eo nepotes, et uoluerit filium emancipare et nepotes €in sua potestate retinere, in arbitrio eius est: aut si žļ€±²µ±’ļ°°“’ļ‚Åšéō’ļƒĒįéõ󒱦–„uoluerit nepotes emancipare et filium in sua potestate €retinere, et hoc ei pro iuris ordine licere manifestum €est. Quod non solum de nepotibus, sed et de pronepo-€tibus similiter facere potest.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS VII €@@@@DE TVTELIS}1 Ÿšņ’@@Tutores aut legitimi sunt aut testamentarii. @8 ‘Le-€gitimi sunt, qui pupillo per uirilem sexum propinqui-€tate coniunguntur, et qui proximior fuerit de agnatis, €ad ipsum legitima tutela pertinet: quia is, qui proxi-€mus fuerit ad tutelam, ipse proximus est et ad heredi-€tatem. @8 Testamentarii sunt, quos patres aut aui pa-€terni in testamento suo tutores filiis aut nepotibus @1 €delegauerint. Quod si nec testamentarius tutor fuerit, €nec legitimus, tunc ex inquisitione iudicis pupillis tuto-€res dantur.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS VIII €@@@@DE CVRATIONE}1 Ÿšņ’@@Peractis pupillaribus annis, quibus tutores absol-€uuntur, ad curatores ratio minorum incipti pertinere. ‘Sub curatore sunt minores aetate, maiores euer-€sores, insani. @8 Hi, qui minores sunt, usque ad uiginti €et quinque annos impletos sub curatore sunt. Qui uero €euersores aut insani sunt, omni tempore uitae suae €sub curatore esse iubentur, quia substantiam suam €rationabiliter gubernare non possunt. @1 °Æō’@@@@{1LIBER SECVNDVS}1 ”Ÿō’@@@@{1TITVLVS I €@@@@DE REBVS}1 Ÿšņ’@@Gaius superiore commentario de iure personarum €aliqua disputauit, nunc in hoc commentario de rebus €iterum tractat. @8 ‘Omnes itaque res aut nostri iuris €sunt, aut diuini, aut publici. Nostri iuris sunt, quae €in proprietate nostra esse noscuntur. Diuini iuris sunt €ecclesiae, id est, templa Dei, uel ea patrimonia ac €substantiae, quae ad ecclesiastica iura pertinent. Pu-€blici iuris sunt muri, fora, portae, theatra, circus, €arena, quae antiqui sancta appellauerunt, pro eo, quod €exinde tolli aliquid aut contingi non liceret. Sed haec €omnia in nullius bonis sunt, ideo publici iuris esse €dicuntur. Sed et res hereditariae, antequam aliquis €heres existat, id est, quando dubitatur, utrum scriptus €an legitimus heres succedere debeat, in nullius bonis €esse uidentur. @8 Praeterea quaedam res corporales €sunt, quaedam incorporales. Corporales sunt, quae €manu tangi possunt: uelut ager, mancipium, uestis, €aurum, argentum, et his similia. Incorporales sunt €quae tangi non possunt, qualia sunt ea, quae non in €corpore, sed in iure consistunt, sicut est hereditas €et obligationes de diuersis contractibus scriptae. Et €licet hereditas uel emptio aut diuersi contractus res €corporales in se habeant, ius tamen ipsius hereditatis €uel emptionis aliorumque contractuum incorporale est. Incorporalia etiam sunt iura praediorum urbanorum €uel rusticorum. Praediorum urbanorum iura sunt stil- @1 €licidia, fenestrae, cloacae, altius erigendae domus aut €non erigendae, et luminum, ut ita quis fabricet, ut €uicinae domui lumen non tollat. Praediorum uero ru-€sticorum iura sunt uia, uel iter, per quod pecus aut €animalia debeant ambulare uel ad aquam duci, et €aquaeductus; quae similiter incorporalia sunt. Haec €iura, tam rusticorum quam urbanorum praediorum, €seruitutes appellantur. @8 Item regulariter constitu-€tum est, ut superposita inferioribus cedant: id est ut, €si quis in solo nostro, sine nostro permissu, domum €aedificauerit, ad eum cuius terra est, domus aedifi-€cata pertineat: uel si aliquis in agro nostro arbores €aut uineas uel plantas quascumque posuerit, similiter €superficies solo cedat; uel si messem in campo semi-€nauerit, omnia haec, quae in terram alienam iactantur €domino terrae adquirantur. Quod et de chartis uel €pergamenis, si in alienis scribat, licet aureis aut argen-€teis litteris, similiter eius est scriptura, cuius chartae €aut pergamena fuerint. Quod et de tabula, hoc est €si aliquis in tabula mea picturam fecerit, obseruatur, €quia statutum est, ut tabulae pictura cedat. @8 Quod €si quis ex uuis meis uinum aut ex spicis frumentum €aut ex oliuis oleum fecerit, eius uinum, triticum uel €oleum est, cuius spicae aut uuae aut oliuae fuerint. €Si quis etiam ex tabulis alienis nauem aut armarium €aut quodcumque ad usum pertinens fecerit, simili ra-€tione eius erunt, quae facta fuerint, de cuius ligno €facta probantur. Similiter etiam si ex lana uel lino €alieno uestimenta fecerit, eius erunt uestimenta, cuius €lana uel lineum fuisse probabitur. @8 Sed in his omni-€bus superius comprehensis quicumque in terra aliena €aliquid posuerit aut aedificauerit aut horum, quae €dicta sunt, aliquid fecerit, illis, qui aliena praesumse-€rint, hoc competit, ut expensas uel impendia, quae in €his fecerint, a dominis, qui rem factam uindicant, re-€cipere possint. @8 Adquiritur autem nobis non solum @1 €per nosmet ipsos, sed et per eos, qui in potestate nostra €sunt, sicut filii uel serui; quia quidquid his a qualibet €persona donatum uel uenditum fuerit, aut heredes €fuerint instituti, id patribus et dominis sine aliqua du-€bitatione conquiritur: praeter eos filios, quibus per €leges ut castrense peculium habere permissum est. Hi €uero serui, qui in usufructu nostro et in proprietate €alterius sunt, hoc tantum usufructuario adquirere pos-€sunt, quod opere aut manibus suis fecerint aut de mer-€cedibus operis sui acceperint. Nam si eis aut hereditas €aut legatum dimittatur aut donationis aliquid conferatur, €hoc proprietario domino, non usufructuario adquiritur.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS II €@@@@DE TESTAMENTIS}1 Ÿšņ’@@Per uniuersitatem, hoc est, omnia simul bona, adqui-€rimus hereditate, emptione, adoptione: quia is, quem €adoptauerimus, si sine patre est, cum omnibus bonis €suis ad nos transit. @8 ‘Id quoque statutum est, quod €non omnibus liceat facere testamentum: sicut sunt hi, €qui sui iuris non sunt, sed alieno iuri subiecti sunt, €hoc est, filii, tam ex nobis nati, quam adoptiui. @8 Item €testamenta facere non possunt impuberes, id est, mi-€nores quatuordecim annorum, aut puellae duodecim. Item et hi, qui furiosi, id est mente insani, fuerint, non €possunt facere testamenta. Sed hi, qui insani sunt, per €interualla, quibus sani sunt, possunt facere testamenta.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS III €@@@@DE EXHEREDATIONE LIBERORVM}1 Ÿšņ’@@Is, qui filium in potestate habet, curam gerere de-€bet, ut testamentum faciens masculum filium aut no- @1 €minatim heredem instituat aut nominatim exheredet. €Nam si masculum filium testamento praeterierit, non €ualebit testamentum. @8 ‘Si uero filiam praeterierit €non rumpit testamentum filia praetermissa: sed inter €fratres suos, legitimo stante testamento, suam, sicut €alii fratres, consequitur portionem; si uero testamento €extranei heredes scripti fuerint, stante testamento, filia €medietatem hereditatis adquirit. Nam si facto testa-€mento, in quo filius masculus praetermissus est, eue-€nerit, ut, uiuente adhuc patre, filius, qui praetermissus €est, moriatur, sic quoque, quamlibet filius ille mortuus €fuerit, testamentum, quod factum est, non ualebit. Posthumorum duo genera sunt: quia posthumi appel-€lantur hi, qui post patris mortem de uxore nati fuerint, €et illi, qui post testamentum factum nascuntur. Et €ideo, nisi is, qui testamentum facit, in ipso testamento €comprehenderit &7qvicvmqve filivs avt filia mihi na-€&7tvs natave fverit, heres mihi sit&, aut certe dicat, €&7exheres sit,& ualere non potest eius testamentum: €quia, sicut superius iam dictum est, legitime concepti €pro natis habentur, nisi quod melior est condicio po-€sthumae quam natae, quia nata, si praetermissa fuerit, €non rumpit testamentum, posthuma uero, sicut mascu-€les, testamentum rumpit. @8 Si quis post factum te-€stamentum adoptauerit apud populum illum, qui sui €iuris est, hoc est qui patrem non habet, aut apud €praetorem illum adoptauerit, qui in potestate patris €est, quasi ei filius natus sit, ita eius rumpitur testa-€mentum. @8 Posteriore quoque testamento, quod iure €factum est, id, quod ante iure factum fuerat, rumpitur. €Quod si facto posteriore testamento heres scriptus aut €ante aditionem hereditatis moriatur, aut uiuo testa-€tore defecerit, aut condicio possibilis, sub qua heres €institutus est, impleta non fuerit, is, qui testamentum €fecit, intestatus mori uidetur, quia testamentum, quod @1 žļ€±²µ±’ļ°°“’ļ‚Åšéō’ļƒĒįéõó’²£”ˆˆprius fecerat, testamento posteriore rescissum est et, €quod posterius factum est, his rebus, quas diximus, €infirmatur. @8 Alio quoque modo testamenta iure facta €infirmantur, si aliquis post factum testamentum ca-€pite minuatur, id est aut ab hostibus capiatur, aut €pro crimine in exilium deputetur. Similiter et si is €qui adoptatus fuerit, testamentum, quod antequam €adoptaretur fecerat, non ualebit. @8 Heredes aut sui €sunt, aut necessarii aut extranei. Sui heredes appel-€lantur filii aut nepotes ex filiis masculis, quos in po-€testate auus uel pater habet. Necessarii sunt heredes €serui, qui cum libertate heredes instituuntur. Neces-€sarii ideo, quia, aut uelint aut nolint, necesse est eis €heredes esse. Nam qui creditoribus tenetur obnoxii, €et putant, se non tantum in substantia, quantum in €debitis relinquere, ipsi seruos manumittunt et heredes €necessarios faciunt, ut quo magis heres quam dominus €infamiam incurrat, cum res eius, id est hereditas do-€mini, pro debitis uenditur et creditoribus datur. Extra-€nei sunt, qui nullo propinquitatis gradu testatori iun-€guntur, sed eos quicunque pro arbitrio suo scribet €heredes.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS IV €@@@@DE SVBSTITVTIONIBVS ET FACIENDIS SECVNDIS TABVLIS}1 Ÿšņ’@@Substitutio est, quae post institutionem a testatore €fieri solet, id est secundi heredis appellatio. Et duae €sunt, quarum una uulgaris dicitur, alia pupillaris. ‘Vulgaris dicitur: &7ille heres mihi esto&, siue hoc €filio siue extraneo. &7qvod si hereditatem meam adire €&7nolveris, illvm svbstitvo, ad qvem hereditas mea €&7debeat pervenire&. @8 Pupillaris substitutio filiis tan-€tum modo impuberibus dari potest, quia ita fit: &7ille& @1 €&7filivs mevs si intra pvbertatem decesserit, illvm €&7ei svbstitvo&. Sed pupillaris substitutio ita secreta esse €debet, ut ad notitiam substituti peruenire non possit, €ne uitae pupilli aliquas substitutus insidias moliatur: €nam in extrema pagina testamenti fieri debet, ut pars €illa, in qua substitutio pupillaris scripta est, quamdiu €pupillus annos pubertatis egrediatur, obsignata per-€maneat et prior pars testamenti, in qua heres scriptus €est, reseretur. Hoc etiam de posthumis fieri potest. Nam si extraneus heres scriptus sit, etsi aliquam sub-€stituere non possumus, ut, si heres existerit, et intra €aliquod tempus mortuus fuerit, alius ei heres sit, po-€test tamen per fideicommissum obligari, ut alii rogatus €a testatore hereditatem aut integram aut pro parte €restituat.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS V €@@@@DE LEGATIS}1 Ÿšņ’@@Legatorum genera sunt quattuor, uindicationis, €damnationis, sinendi modo, et praeceptionis. @8 ‘Vin-€dicationis legatum est, si testator sic locutus fuerit: €&7illvm servvm tibi do, avt lego&, uel: &7illam rem €&7tibi praesume, habe, vindica&. Quod post mortem €testatoris statim legatarius, non expectato herede, sibi €praesumit. Quam si praesumpserit, nec pro praesumpto €legato ab herede potest calumniam sustinere, nec si €aliena res fuerit, quae legata est, legatarius hoc poterit €ab herede petere. Si per uindicationem una res multis €legata sit, et singuli hanc ipsam rem praesumere uelint, €aequales singuli de re legata capiunt portiones. @8 Per €damnationem isto ordine legatum dimittitur, ut te-€stator in testamento scribat: &7tv heres mevs illi hoc €&7da&, aut: &7illvd illi ab herede meo dari ivbeo&. In @1 €quo genere legati etiam alienae res per legatum dimitti €possunt, et necesse est heredi, aut redimere eam rem, €quae iuris alieni est, et legatario tradere, aut si is, €cuius est res, uendere noluerit, quantum res illa uale-€bit, legatario in pretio comprensare. Sed si testator €rem alienam quasi suam credens, per hoc genus lega-€tum reliquerit, legatarius hoc ab herede petere non €potest, et inutile est legatum. Nam si sciens alienam €esse per legatum dederit, necesse est ab herede aut €ipsam rem aut aestimationem rei in pretio legatario €dari. @8 Ceterum inter damnationis legatum et uindi-€cationis hoc interest, quod per uindicationem res aliena €relinqui non potest, per damnationem eo pacto, quo €superius comprehensum est, potest. Illa etiam res, €quae in rerum natura non sunt, per damnationem €legato dimitti possunt, uelut si ita testator in testa-€mento scribat: &7frvctvs, qvi ex illo agro nati fve-€&7rint&, aut: &7id qvod ex illa ancilla natvm fverit&; €quod in legato uindicationis fieri non potest, quia non €potest haec legatarius testatore mortuo continuo uin-€dicare. @8 Est et inter legatum uindicationis et dam-€nationis ista similitudo, quod per legatum uindicatio-€nis siue damnationis, si coniunctim, id est, duobus €aut pluribus una res in legato dimissa fuerit omnibus, €in utroque legato simul ab omnibus praesumatur. Inter legatum uindicationis et damnationis illa di-€stantia est, ut si disiunctim, id est, singulis quaecunque €res per legatum damnationis relicta fuerit, singulis €integra debeatur; id est, ut unus rem ipsam accipiat, €alii aestimationem rei ipsius in pretio ab herede per-€cipiat. @8 Sinendi modo haec legati uerba sunt: &7ille €&7heres mevs rem illam illvm permitte praesvmere €&7et sibi habere&. Nam et propriam rem testator, et €heredis sui et alienam per sinendi legatum relinquere €potest. In quo legato quoquo modo non quidem heres @1 €legatario rem, quae relicta est, iubetur tradere, sed €uindicanti legatario non permittitur prohibere. @8 Prae-€ceptionis uero legatum non nisi uni ex heredibus dari €potest, ut aliquid ei ex hereditate praecipuum relin-€quatur; et si aut coniunctim, id est, multis, aut €disiunctim, singulis relinquatur, omnibus una res tan-€tum, quae nominata est debetur; non uni res et alii €aestimatio, sicut in legato damnationis est constitutum.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS VI €@@@@DE LEGE FALCIDIA}1 ‘@@Lege Falcidia constitutum est, ut quicumque heres €fuerit institutus, quartam partem totius hereditatis €habeat. Quod si testator hereditatem suam legatis €exinaniuerit, hoc statutum est, ut Falcidiam sibi de €imminutione legatorum heres retineat, constante nihi-€lominus testamento.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS VII €@@@@DE FIDEICOMMISSIS}1 Ÿšņ’@@Potest aliquis recto iure heredem instituere et ro-€gare eum, ut hereditatem suam aut omnem aut ex €parte alii per fideicommissum reddat. Nam si heredem €directo iure non instituerit, fideicommissarius non po-€test ad alium acceptam hereditatem transmittere. Sed €in hac quoque re hoc obseruandum est, quod de Fal-€cidia supra iam dictum est, ut heres institutus, etiam €si omnem hereditatem alii restituere iussus est, ita €hereditatem alii restituat, ut quartam sibi ex ipsa here-€ditate retineat. @8 ‘Et singulae quaecumque res per €fideicommissum dimitti possunt, hoc est, aut fundus €aut domus aut mancipium aut argentum. @8 Ab ipso @1 €fideicommissario alteri fideicommissum dimitti potest. Et a legatario, licet legatum dimitti non possit, €fideicommissum potest. @8 Et non solum propriae res €a testatore per fideicommissum dimitti possunt, sed €etiam ipsius heredis aut legatarii aut cuiuslibet extra-€nei. @8 [2Sed hoc obseruandum est]2 ne legatarius, cui €per testamentum parum dimissum est, plus alii per €fideicommissum, quam id, quod consequitur, reddere €iubeatur. @8 Quum autem aliena res per fideicommis-€sum relinquitur, necesse est heredi uel legatario rem €illam, quae per fideicommissum est relicta, aut redi-€mere et fideicommissario dare, aut pretium eius rei, €quantum aestimata fuerit, fideicommissario numerare, €sicut in damnationis legato fieri diximus. @8 Libertates €etiam seruis per fideicommissum dari possunt, ut heres €uel legatarius ea mancipia manumittant, quae testa-€tor ab iis ut manumitterent sperauit. Nec interest, €utrum hoc testator de suis seruis an de ipsius heredis €uel de legatarii aut de alienis fieri iubeat. Quod si de €alienis fecerit similiter cogitur heres emere ipsum ser-€uum et manumittere. Quod si illum dominus suus nolit €uendere, perit per fideicommissum data libertas, quia €in hac re heres aestimationem in pretio dare non cogi-€tur. Sed quum per fideicommissum libertas datur, is, €qui manumissus fuerit, non testatoris, sed heredis liber-€tus est. @8 Praeterea inter fideicommissa et legata sunt žļ€±²µ±’ļ°°“’ļ‚Åšéō’ļƒĒįéõ󒲧˜ˆ‚quaedam distantiae. Fideicommissum ad eum, cui ali-€quid dimissum est, herede mortuo poterit peruenire, €si talis fuerit condicio testamenti: nam legatum ita €relinqui non potest. Item legatum per codicillum re-€lictum non ualet, nisi codicilli testamento fuerint con-€firmati: fideicommissum uero, etiamsi codicilli testa-€mento non fuerint confirmati, nihilominus debetur. €Item per legatarium legatum alteri relinqui non potest, €sed fideicommissum potest. Item per legatum seruo @1 €alieno directa libertas dari non potest, per fideicom-€missum dari potest. Item per codicillum nemo heres €institui potest, quamuis testamento confirmati sint: €sed is, qui testamento heres fuerit institutus, potest €per codicillum rogari, ut hereditatem, quae ei data €est, alii eam totam uel pro parte restituat; quod uali-€dum est, etiamsi codicilli testamento non fuerint con-€firmati. Item, quamuis non possimus post mortem €eius, quem heredem instituimus, alium ei substituere, €tamen per fideicommissum rogare eum possumus, ut €quum moriatur, alii eam hereditatem uel totam uel €pro parte restituat. Et quia, sicut superius dictum €est, etiam post mortem heredis fideicommissum ei, €cum relictum est, dari potest, idem efficere possumus, €quod hoc ordine fit, ut testator scribat: &7illvm here-€&7dem institvo et volo, vt qvvm mortvvs fverit, ad €&7illvm hereditas mea pertineat&. Praeterea et in €hoc alia fideicommissorum et legatorum condicio est, €quia fideicommissa, si tardius, quam scriptum sit, so-€luta fuerint, usurae et fructus debentur: legatorum €uero usurae non debentur, sed ex mora solutionis, si €per damnationem relicta fuerint, duplicantur.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS VIII €@@@@DE INTESTATORVM HEREDITATIBVS}1 Ÿšņ’@@Intestatorum hereditates primum ad suos heredes €pertinent. Sui autem heredes appellantur filius filia, €nepos uel neptis, pronepos proneptis ex nepote, quia €omnes per uirilem sexum descendentes sui uocantur. €Nec interest utrum naturales sint hae personae, ac €adoptiuae. Adoptiuorum comparatione legitimi natu-€rales appellantur. Sed ita nepos uel neptis ex filio €auo sui heredes sunt, si pater eorum de potestate pa-€tris aut morte aut emancipatione discesserit: nam si @1 €eo tempore quo aliquis moritur, filium in potestate €habeat, et ex eo nepotes, illi uiuo patre suo et in pote-€state aui constituto, sui heredes auo esse non possunt. ‘Similiter posthumi, qui, si uiuo patre nati fuissent, €in potestate eius futuri erant, sui heredes sunt. @8 Si €quando aliquis moriatur, et reliquerit filium aut fi-€liam et ex alio filio mortuo nepotes neptesue, filii uel €nepotes ex filio, defuncto patre uel auo, hac ratione €succedunt, ut filius ac filia suas partes accipiant, et €nepotes ex filio portionem, quam pater eorum erat €habiturus, accipiant: quia regulariter constitutum est, €ut inter suos proximior longiore gradu positum non €excludat: et non in capita, sed in stirpem diuidatur €hereditas. Item si quis moriens filium non relinquat, €sed ex duobus masculis filiis dimittat nepotes, hoc est, €ex uno filio unum uel duos nepotes, ex altero tres aut €quattuor, similiter, sicut superius dictum est, in stir-€pem, non in capita hereditas diuiditur, hoc modo, ut €illi duo nepotes ex uno filio medietatem percipiant, et €illi quattuor ex alio filio aliam medietatem, hoc est, €ut tales accipiant portiones, quales patres eorum, si €uixissent, habituri erant. @8 Si defuerint sui heredes, €tunc hereditas defuncti pertinet ad agnatos. Agnati €enim sunt per uirilem sexum defuncto propinquitate €coniuncti, id est consanguinei fratres, hoc est de uno €patre nati. Nec disputari potest, si de diuersis matri-€bus nascantur, qui uno patre geniti sunt. Item patruus, €id est frater patris, fratris sui filio agnatus est. Ipso €modo sunt fratres patrueles, hoc est qui de singulis €germanis nati sunt. Hoc ordine agnoscitur, qui sint €agnati, sicut supra diximus, per uirilem sexum pro-€pinquitate coniuncti. @8 Non tamen omnibus simul €agnatis lex hereditatem propinqui intestati dat; sed €is, qui defuncto mortis suae tempore proximiores inue-€niuntur. @8 In feminis uero alia conditio est: quia @1 €inter feminas sola tantum soror consanguinea habetur €agnata, ut germano suo defuncto ab intestato ei agna-€tionis iure succedat. Reliquae feminae, hoc est amita, €id est, patris soror, uel fratris filia, nec in capiendis €hereditatibus, propinquorum legitimae sunt, nec ma-€sculis propinquis agnationis iure succedunt. Ipsarum €uero hereditates ad masculos propinquos agnationis €condicione perueniunt. @8 Regulariter constitutum est, €ut inter agnatos proximior posteriorem excludat, et €inter eos non in stirpem, sed in capita ab intestato €diuidatur hereditas. Nam inter suos, sicut superius €diximus, alia ratio est, ut proximior posteriorem non €excludat, et semper hereditas in stirpem, non in capita €diuidatur. Nam si quis moriens, dimittat germanum, €et ex altero germano filios, germanus frater, quia gradu €proximior est, solus succedit, fratris filii non succe-€dunt. Item si moriatur quis, et de duobus germanis €fratribus dimittat filios duntaxat masculos, et ex uno €fratre dimiserit duos, ex alio quattuor similiter mascu-€los, omnes quidem fratrum filii patruo suo ab intestato €succedunt: sed non in stirpem, sed in capita, ita, ut €illi duo ex uno patre duas accipiant portiones, et illi €quattuor ex alio accipiant quattuor portiones. Nam si €sorores habuerint, in patrui hereditatem non ueniunt, €sicut nec sororis filii in auunculi hereditate succedunt. Nam et regulare est, ut cognati tunc intestatorum €propinquorum hereditates capiant, quando aut sui aut €agnati defuerint.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS IX €@@@@DE OBLIGATIONIBVS}1 Ÿšņ’@@Obligatio in duas species diuiditur; nam omnes €obligationes aut ex contractu nascuntur aut ex culpa. @1 €Quae ex contractu nascuntur, quattuor genera sunt, €quae singula hoc ordine distinguuntur: aut enim re €contrahitur obligatio, aut uerbis, aut litteris, aut con-€sensu. @8 ‘Re contrahitur quoties aliqua cuicumque €mutuo dantur, quae in his rebus contingunt, quae pon-€dere, numero, mensura continentur; hoc est, si pecu-€nia numeretur, uel frumentum detur, uinum aut oleum, €aut aes, aut ferrum, argentum uel aurum. Quae omnia €numerando aut pensando aut metiendo ad hoc damus, €ut eorum fiant, qui ea accipiunt, et ad nos statuto €tempore non ipsae res, sed aliae eius naturae, quales €datae sunt, atquae ipsius ponderis, numeri uel men-€surae reddantur. Propter quod mutuum appellatum €est, quasi a me tibi ita datum sit, ut ex meo tuum €fieret. @8 Verbis contrahitur obligatio ex interrogatione €dantis et responsione accipientis, ita ut, si ille, qui €dat interroget &7hoc mihi dabis?& qui accipit, respondeat €&7dabo&: aut in obligatione debitoris, si aliquis fideiussor €accedat, ille, qui cum persona fideiussoris contrahit, €interroget ipsum: &7fide tva esse ivbes?& et ille respon-€deat: &7fide mea esse ivbeo&, hac condicione non solum €ille, qui debitor est, sed et is, qui fideiussor exstitit, €obligantur. Et non solum fideiussor ipse, dum uiuit, €sed et heredes ipsius, si ille defecerit, tenentur obnoxii. €Creditor autem, qui pecuniam dedit, in potestate habet €ad reddendam pecuniam, quem uelit tenere, utrum €ipsum debitorem an fideiussorem. Sed si debitorem €tenere elegerit, fideiussorem absoluet: si uero fideius-€sorem tenuerit, debitorem absoluet; quia uno electo, €quem idoneum creditor iudicauit, alterum liberat. Sunt et aliae obligationes, quae nulla praecedenti €interrogatione contrahi possunt, id est, ut si mulier €siue sponso uxor futura, siue iam marito, dotem dicat. €Quod tam de mobilibus rebus, quam de fundis fieri €potest. Et non solum in hac obligatione ipsa mulier €obligatur, sed et pater eius, et debitor ipsius mulieris, @1 €si pecuniam, quam illi debebat, sponso creditricis ipse €debitor in dotem dixerit. Hae tantum tres personae €nulla interrogatione praecedente possunt dictione dotis €legitime obligari. Aliae uero personae, si pro muliere €dotem uiro promiserint, communi iure obligari debent, €id est, ut et interrogata respondeant, et stipulata pro-€mittant. @8 Item et alio casu, uno loquente et sine žļ€±²µ±’ļ°°“’ļ‚Åšéō’ļƒĒįéõó’²Ø‰”‚interrogatione alii promittente, contrahitur obligatio, €id est, si libertus patrono aut donum aut munus aut €operas se daturum esse iurauit. In qua re supradicti €liberti non tam uerborum solemnitate, quam iniurandi €religione tenentur. Sed nulla altera persona hoc ordine €obligari potest. @8 Praeterea inutilis est promissio, €etiamsi stipulatione interueniente facta sit, si aliquis €id se daturum promiserit, quod sui iuris non est; €hoc est, si aut ingenuum hominem quasi seruum se €daturum promittat: aut si mortuum aliquis, quem €uiuum credebat, promiserit; aut locum sacrum aut €sanctum aut religiosum daturum se cuicunque promi-€serit. @8 Praeterea inutilis est promissio, si aliquis rem €sub tali condicione promittat, quae impleri pro rei dif-€ficultate non possit. @8 Praeterea inutilis est interro-€gatio et promissio, si ita aliquis interroget debitorem: €&7post mortem meam& uel &7tvam illvd dari spondes?& €Quod propterea inutile uisum est, quia a persona here-€dis obligatio incipere non potest. Et ideo nec heredi €creditoris sub hac sponsione obligatur debitor, nec €debitoris heres creditori tenetur obnoxius. @8 Item €inutilis est obligatio, si dicat creditor: &7pridie qvam €&7moriar dare spondes?& uel interroget debitorem: &7pri-€&7die qvam moriaris?& similiter et haec stipulatio inutilis €iudicatur, quia non potest sciri, quando sit pridie, €quam aliquis moriatur, nisi post quam mortuus fuerit. Item si pure interroget creditor, et debitor sub €conditione promittat. @8 Vel si creditor decem solidos @1 €debitorem interroget, et debitor quinque promittat, €hoc ordine integrum debitum uacillare cognoscitur. Si aliquis nobis pecuniam debeat, possumus debi-€torem nostrum compellere, ut pecuniam, quam nobis €redditurus erat, alteri se caueat reddituram; neque €potest ei, cui pro nostro debito cauit, de cauto et non €numerato, sicut fieri solet, aliquid disputationis adferre, €cum id, quod a nobis accepit, alteri cauerit redditurum. Litteris obligatio sit, aut a re in personam, aut a €persona in personam. A re in personam, uelut si id, €quod ex emptione aut ex conductione, aut societate €debes, alii reddas. A persona in personam, uelut si id, €quod mihi alter debet, alteri personae delegem, ut red-€dere debeat. @8 Consensu fiunt obligationes ex emptio-€nibus et uenditionibus, locationibus conductionibus, so-€cietatibus et mandatis; quia in huiusmodi rebus con-€sensus magis quam scriptura aliqua aut solemnitas €quaeritur. In quibus rebus etiam inter absentes obli-€gatio contrahi potest, quod in aliis rebus fieri non po-€test. @8 Emptio igitur et uenditio contrahitur, cum de €pretio inter emptorem et uenditorem fuerit definitum, €etiamsi pretium non fuerit numeratum, nec pars pretii €aut arra data fuerit. @8 Locatio et conductio simili €ratione consistunt, ut consensu, etiam uerbo, definitio €inter consentientes firma permaneat. @8 Societatem €inire possumus aut omnium bonorum aut unius ali-€cuius negotiationis. Et potest ita iniri societas, si ta-€men hoc inter socios conuenit, ut unus pecunia det, €alter operam suam pro pecunia ponat. Et huius rei €definitio etiam uerbo inita ualet ita, ut quidquid socie-€tatis tempore quolibet modo fuerit adquisitum, sociis €commune sit. @8 Permanet autem inita societas, do-€nec in ipso consensu socii perseuerant; quia, sicut €consensu contrahitur, etiam dissensu dissoluitur. Dis-€soluitur ergo societas aut morte unius socii, aut contra- @1 €ria uoluntate, aut capitis diminutione, id est, si unus €ex sociis, sicut frequenter supra diximus, capite fuerit €diminutus. @8 Similiter et mandari uerbo potest, et €cum uerbis mandatum fuerit, obligatio contrahitur. €Possumus enim aut nostra negotia aut aliena cuicum-€que agenda mandare, dummodo honestum aliquid agi €mandemus. Nam si contra bonos mores aliquid man-€dare uoluerimus, hoc est, si cuidam mandemus, ut ali-€cui furtum faciat, aut homicidium, aut adulterium €admittat in his rebus mandati obligatio non contra-€hitur. @8 Soluitur mandatum aut morte [2eius qui €mandauit, aut eius]2 cui mandatum est, aut contraria €illius uoluntate, qui mandauit. @8 Sed is, cui man-€datur, mandati formam egredi non potest: aut si €egressus fuerit, et mandatori teneatur obnoxius, et €quod extra mandatum egit, non praeiudicet mandatori.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS X €@@@@QVIBUS MODIS OBLIGATIO TOLLITVR}1 ‘@@Tollitur obligatio solutione debiti. Praeterea aliquo-€ties tollitur obligatio, etiam si aliud, quam cautum €fuerit a debitore, creditori reddatur. Nam si quicunque €pro pecunia, quam creditori cauit, acquiescente credi-€tore, aurum aut argentum aut mancipia uel alias quas-€libet species, habita aestimatione, consentiente credi-€tore, dederit, obligatio euidenter tollitur.  Ÿō’@@@@{1TITVLVS XI €@@@@DE OBLIGATIONIBVS QVAE EX DELICTO NASCVNTVR}1 ‘@@Quia de obligationibus, quae ex contractu na-€scuntur diximus, superest, ut de iis obligationibus, @1 €quae ex delicto nascuntur, simpliciter disputemus. Ex €delicto nascuntur obligationes, si aliquis furtum fecerit, €uel bona aliena rapuerit, uel damnum alteri dederit, €aut iniuriam fecerit. Quorum omnium rerum uno ge-€nere ex delicto nascitur obligatio. @8 Furtorum autem €genera sunt quattuor: manifesti, nec manifesti, con-€cepti et oblati. Manifestum furtum dicitur, si quando €fur, quum cuiuscunque rem tollit, in ipso furto de-€prehenditur. Nec manifestum furtum appellatur, quod €quamlibet dum fieret, inuentum non est, tamen furtum €factum fuisse probatur. Conceptum furtum dicitur, €cum apud aliquem alterum res furata inuenitur. Obla-€tum furtum dicitur, quum res furtiua alicui ita a €fure datur, ut apud ipsum furem inueniri non possit. Praeterea si rem alienam, inuito aut nesciente do-€mino contingit uel tollit, aut de loco mouere praesu-€mit, furtum facit. @8 Et si quis rem utendam acceperit €aut commendatam apud se habuerit, et ea aliter usus €fuerit, quam accepit, furti actione tenetur. @8 Prae-€terea si quis iumentum alterius ad hoc accepit, ut €eum quinque milibus duceret, et id decem milibus, €aut longius, quam ab illo, qui dedit, fuerit constitutum, €abegerit, furti reus est. @8 Et multa praeterea horum €quoque similia sunt secundum legem. Nam furti te-€netur [2etiam, qui ipse furtum non fecerit]2, sed ut €fieret, opem aut consilium aut studium commodarit, €uelut si quis pecuniam, quam in manu aliquis tenebat, €excusserit, ut alii eam rapere possint. @1 šž