²¶¶ÿï°°±ÿï‚ÌéíÿïƒÈùçÇòÿ˜Çôÿ@@@@{1DE LIMITIBVS}1 ƒ@@Limites lege late patere debent secundum constitu-€tionem, qui agros diuidi iusserint. non quia modus ullus €ex mensura limitibus adscribitur: solum lex obseruari €debet. maximus decimanus et cardo plus patere debent €siue ped. XXX, siue ped. XV, siue ped. XII, siue quot €uolet cuius auctoritate fit. ceteri autem limites, qui sub-€runciui appellantur, patere debent ped. VIII. €@@In maximo autem decimano [2et cardine]2 lapidem ponis, €et inscribis DECVMANVS MAXIMVS et CARDO MAXIMVS. €forma autem sic scribi debebit: DEXTRA DECVMANVM €et SINISTRA, CI[2TR]2A CARDINEM et VLTRA. lapides ne €minus duodrantales poni oportet, altos ped. III. inscribi €sic debent, ut dextra decumanum [2k. k. I spectanti ad €occidentem scriptura sursum uersus sit]2 D. D. I: quae €pars [2ad cardinem spectat k. k. I, sic]2 erit inscriptura €sursum uersus, ut ad septentrionem spectanti sit K. K. I. €similiter dextra decumanum ultra cardinem sic inscrib[2is]2, @1 ut D. D. I spectanti a[2d]2 occidente[2m]2 scriptura su[2r]2sum €uersus sit: quae pars ad cardinem spectat u. k. I, sic in-€scribi debet, ut inspectanti meridie[2m]2 scriptura sursum €uersus si[2t VL]2TRA CARDINEM PRIMVM. sinistra autem €[d] d. I k. k. I sic inscribi debe[n]t sursum uersus, ut €[2spectanti]2 orientem [2sit]2 SINISTRA [2D. I]2: quae autem pars €a[2d]2 cardinem [2spectat]2, sic inscribi debet, ut septen-€trionem spectan[2ti]2 sit [totum] sursum uersus inscriptum €C. K. I. ultra autem sic inscribi debet ut, quae pars ad €decimanum spectat, spectanti o[2ri]2entem sursum uersus €si[2t]2 inscrip[2tum]2 S. D. I: quae pars a[2d]2 cardinem spectat, €sic inscribi debet, ut meridie[2m]2 spectanti sit inscriptum €ultra cardinem primum V. K. I. €@@Quintum quemque limitem diligenter agi oportet, et €praec[2i]2dere mensura cardinem, ut quadraturae diligenter €cludi possint. lapidem autem in quintarios poni oportet, €reliquos autem roboreos. €@@Solet de hac re esse disputatio, ut, si inscribatur D. M. €et K. M., ille qui a maximo proximus [2est]2 dicatur in-€scribi oportere siue DEXTRA siue SINISTRA D. [2V. K.]2 siue €PRIMVM siue SECVNDVM. quaestio ergo haec est, utrum €qui proximus maximo est secundus inscribi debeat an €[ultra] primus. ultra primum autem inscribi debet ideo, €quod hic qui maximus dicitur et primus est. ita idem €capit hic. qui ultra primum autem inscribitur, et secun-€du[2s]2 est et no[2u]2um [2us]2que ultra solum obseruare debet. @1 @@Sed quacumque parte inscribis, siue ultra siue citra, €siue dextra siue sinistra, mensura territorii usque fieri €debet secundum legem diui Augusti QVA FALX ET ARA-€TER IERIT. in forma generatim enotari debebit LOCA €CVLTA et INCVLTA, SILVAE. €@@Mensura peracta sorte[2s]2 diuidi debent, et inscribi €nomina per decurias [per homines denos], [s]e[2t]2 in for-€ma[s] sec[t]ari denum hominum accepta[2e]2, ut quo[2t]2 singuli €accipere debent [decem] in unum coniungantur; et in €sortem inscribi SORS PRIMA [I] D. D. I ET SECVND[2VM]2 €ET III ET IIII [2CITRA]2 CARDINEM ILLVM, quo usque men-€sura expleri decem hominum debebit, id est in quo[2t]2 cen-€turiis; similiter [h]om[2ni]2um decuriarum nomina in sorti-€bus inscripta e[2sse]2, qua parte quae aut quota sors modum €habeat, utrum ultra et dextra, utrum sinistra et ultra, €aut citra; deinde ex decuriis, antequam sortes tollant, €singulorum nomina in pittaciis et in sorticulis. et id[2eo]2 €ipsi sortientur, ut sciant quis primo aut quoto cumque €loco exeant. Igitur omnem sortem ponere debent, in €qua totius pe[2rtic]2ae modus adscriptus erit. haec sortitio €ideo necessaria est, nequis queri possit, se ante debuisse €sortem tollere et [in] meliorem fortasse potuisse incidere €agri modum, aut sit disceptatio, quis ante sortem tollere €debeat, cum omnes in aequo sint. €* * * @1 ï°°²ÿï‚ÁçòÿïƒÈùçÇòÿ˜Êôÿ@@@@{1[2DE CONDICIONIBVS AGRORVM]2}1 ƒ* * * €@@Territorii [aeque] iuris controuersia agitatur, quotiens €propter exigenda tributa de possessione litigatur, cum €dicat una pars in sui eam fine territorii constituta[2m]2, €et altera e contrario similiter. quae re[2s]2 [haec autem €controuersia] territorialibus est finienda terminibus, nam €inuenimus saepe in publicis instrumentis significanter €inscripta territoria ita ut EX COLL[2ICVL]2O QVI APPEL-€LATVR ILLE, AD FLVMEN ILLVD, ET PER FLVMEN IL-€LVD AD RIVVM ILLVM aut VIAM ILLAM, ET PER VIAM €ILLAM AD INFIMA MONTIS ILLIVS, QVI LOCVS APPEL-€LATVR ILLE, ET INDE PER IVGVM MONTIS ILLIVS IN €SVMM[2VM]2 ET PER SVMMVM MONTIS PER DIVERGIA AQVAE €AD LOCVM QVI APPELLATVR ILLE, ET INDE DEORSVM €VERSVS AD LOCVM ILLVM, ET INDE AD COMP[2I]2TVM IL-€LIVS, ET INDE PER MONVMENTVM ILLIVS AD locum €unde primum coepit scriptura esse. €* * * ˆ˜@Quotiens qu[2i]2d inter uicin[2os]2 extiteri[n]t qua[2estionis]2, €ab agrimensori[2bu]2s prompt[2i]2us hoc quaerendum. @1 @@P[2rim]2um antiqui[2s]2 mens[2u]2ris quemadmodum tenu-€eri[2n]2t aut teneant, ostendant uicinae possession[2e]2s, €quae sine lite possider[2i]2 uidentur, ut quaera[n]tur quo €genere definitio uicinorum perseuera[n]t. e[2a]2dem quasi €m[2ag]2istra sit eorum, quae [est] in quaestione[m] sunt: €considerent, si cauis, si superciliis, cliuis, marginibus, €ante missis arboribus, ita ut ipsa, uicinitas termina-€tur, ut et his quae in quaestionem ueniunt praestet €exemplum. €@@Sed si caua defecerit aut [2supercilium, cliuus, ma]2rgo, €arbores ante missae, solent termini occurrere. qui la-€pides qua[m] longior[2e]2s sunt quam qu[2a]2 latior[2e]2s, sequendi, €hoc est aut si cursum dirigunt lineare[2m]2 aut si gamma €faciunt [2et]2 tran[2s]2uersi opponuntur, ut quam longitu-€dinem fecerint, hanc ut limitem sequantur. €@@Sed ipsa positio terminorum pro regionibus inmuta-€tur: aut Tiburtini usque ad finem ex ordine[m] de omni €parte dolati (nam si superior pars tantum dolata est et €inferior sub[2tus]2 inpolita derelicta, cippus [n]ominandus €est monumentalis esse, non termina[2lis]2) [2aut]2 silices €pro sua natura ponuntur igniferique [aut] lapides, [a]ut €de Tiburtinis dictum est, per longitudinem. €@@Iudicant[2i si]2 petrae naturales occurrunt, ipsae natu-€rales petrae pro signis habentur: sed de ipsis excepta[2e]2 €aut decus habent aut linea[2s]2. @1 @@Sub terminis signa solent [2esse]2, quae sunt in imo €posita, eaqu[a]e exquiri iube[2n]2t, qu[2i]2 art[2e]2s ed[2i]2derunt. €@@Ante missae uero arbores solent etiam plagatam anti-€quitus % inflexuosam similem corticibus ostendere[m] ci-€catricem: licet hae terebris foratam etiam, torn[2a]2t[2i]2s intro €missis, sicut scriptum a ueteribus, habere dicantur. €@@Sunt etiam et coronae plerumque [2e]2 uepribus qua[2e]2 €limitibus seruiunt; quarum et initium considerari oportet €et finem et, ut diximus, aliorum locorum similitudo uici-€norum si ta[2libus]2 definitur. €@@Solent etiam [2arbor]2es oliuarum, quotiens in utroque €agro sunt uel utriusqu[2e]2 uicinae, ordines non habere ad €unam lineam constitutos: ut cum sibi [2non]2 consentiunt €lineae, utriusque agri dominium sui iuris esse test[2en]2tur. €@@Sunt et [2cae]2surarum et culturae discrimina, quae cum €discripseri[2n]2t, non unius qualitat[2is]2 possessionem osten-€dunt sed diuidi omnia pollicentur. €@@Diuergia aquarum etiam pro limitibus occurrunt. €@@Saepe etiam euenit, ut in aliis possessionibus nec ad €proxima coniunctis in medio alterius agro seu siluae seu €pascuae seu uin[2e]2ae oliueti castaneti aliquid occurrat; €quo[2d]2 cum sui iuris aliquis uindicet, dire[2c]2tum signis @1 [2de]2fossis aut terminis sequitur inspector; haec enim ue-€tustas illi qu[2ae]2 ind[2a]2g[2a]2re[2t]2 iniunxit. €@@N[2am]2 de qualitatibus, anti[2qui]2tati[2bu]2s, pos[2sess]2ionibus, €territori[2i]2s, terminibus, signis et his similibus conside-€rand[2um est]2, ab origine[m] quemadmodum tenuerint [coe-€perint]: deinde aliquid usque ad nostram aetatem d[2e]2scen-€derit aut permaneat, op[2us est]2 exquiri. €@@Qualitas in ha[2s]2 species diuiditur, ut extremitati[2bu]2s €concludentibus aut quadrata sit aut circa flexa aut c[2u]2neata €aut triangularis aut modo cur[2ui]2s anfracta in flexu[2r]2am, €modo in [2rectum]2 dirigentibus line[2is]2 porrecta, modo artio-þ²¶¶ÿï°°²ÿï‚ÁçòÿïƒÈùçÇòÿ˜ÍˆŒre[m] latitudine[m] longior, modo minore[m] [2long]2itu-€dine[m] prolixior. quorum plera[s]que mens[2u]2ris con-€prehenduntur. €@@Ex anti[2qui]2tate[m] recipiunt hoc [est], ut et nominibus €uetustis utantur, ut uectigalis ager uirginum Vestae, [2et]2 €aris templis sepulchris et his similibus. qu[2in]2 etiam €usu[2i]2 [hoc est inc[2e]2p[2t]2o et incrementis] artis ordinem natu-€ralium rerum substituunt et geometricae exercitationi €s[2u]2bd[2u]2c[2u]2nt saepe; cred[2o]2, ut uetustatem reserue[2n]2t spe-€ciebus. €@@Ali[a]qua quoque cum de agri qualitate[m] aut in-€curui aut angularis [2ex]2currunt et a[d] dire[2ctis]2 lineis dis- @1 cerpuntur, subsiciua appellantur, hoc est quae a sub-€secantibus lineis remanent, natura[2m]2 extremitatum €seruanti[2a]2. quae cum uel[2ut]2 communis iuris aut publici €essent, possessionibus uicinis tunc Domitianus imp. pr[2o]2-€fudit, hoc est ut [2laciniis]2 ar[2ci]2finalem uel occupatori[2a]2m €licentia[2m]2 tribueret. €@@Arcifinal[2e]2s agri dicuntur qui arcendo, hoc est pro-€hibendo, uicinum nomen acceper[2un]2t. €@@Occupat[2o]2ri[2i]2 uero ideo hoc [est] uocabulo utuntur, €quod, uicini urbium populi seu possessores, cum adhuc €nihil limitibus terminaretur, praesumptione certaminis €cum de locis aduersum se repugnant[2e]2s agerent, quo usque €pulsi uel cedere[2n]2t uel restitisse[2nt]2, uictoriae terminus €fieret, uictos aut praesidium collis aut riui interstitium €aut fossae munimen resistere pateretur et hoc genere €naturae aut cursus docti secu[2rae]2 perpetuitatem posses-€sionis eff[2i]2cer[2e]2nt. * * * €@@Quaestorii autem dicuntur agri, quos populus Ro-€manus deuictis pulsisque hostibus possedit, mandauitque €quaestoribus ut eos uenderent. quae centuriae nunc €appellantur, id est plinthides, hoc est laterculi. eosdem €in quinquagenis iugeribus quadratos cluserunt limitibus, €atque ita certum cuique modum uendiderunt. quibus €agris sunt condiciones uti p. R. [2praestituit]2; quod etiam @1 praestitutum obseruant. uetustas tamen longi temporis €plerumque paene similem reddidit occupatorum agrorum €condicionem: con[2s]2ta[2t]2 e[2nim]2 n[2on]2 uniuersos paruisse €legibus quas a uenditoribus suis acceperant. €@@Vectigales autem agri sunt obligati, quidam r(ei) €p(ublicae) p(opuli) R(omani), quidam coloniarum aut €municipiorum aut ciuitatium aliquarum. qui et ipsi €plerique ad populum Romanum pertinentes ex hoste €capti partitique ac diuisi sunt per centurias, ut ad-€signarentur militibus, quorum uitute capti erant, amplius €quam destinatio modi quamue[ro] militum exigebat nu-€merus: qui superfuerant agri, uectigalibus subiecti sunt, €alii per annos [2quinos]2, alii uero mancipibus ementibus, €id est conducentibus in annos centenos, plures uero finito €illo tempore iterum uen[2e]2unt locanturque ita ut uecti-€galibus est consuetudo. €@@In quo tamen genere agrorum sunt aliquibus nomi-€natim redditae possessiones, [2qui]2 id habeant inscriptum €[que] in formis, quantum cuique eorum restitutum sit. €hi agri qui redditi sunt, non obligantur uectigalibus, €quoniam scilicet prioribus dominis redditi sunt. €@@Mancipes autem, qui emerunt lege dicta ius uectigalis, €ipsi per centurias locauerunt aut uendiderunt proximis €quibusque possessoribus. in his igitur agris quaedam €loca propter asperitatem aut sterilitatem non inuenerunt @1 emptores. itaque in formis locorum talis adscriptio, id €est IN MODVM CONPASCVAE, aliquando facta est, et €TANTVM CONPASCVAE; quae pertinerent ad proximos €quosque possessores, qui ad ea attingunt finibus suis. €quod[que] genus agrorum, id est conpascuorum, etiam €nunc in adsignationibus quibusdam incidere potest. €@@Virginum quoque Vestalium et sacerdotum quidam €agri uectigalibus redditi sunt locatim. quorum agrorum €formae, ut comperi, plerumque habent quendam modum €adscriptum: sed in his extremis lineis conprehensae sunt €formae, sine ulla quidem norma rectoque angulo. solent €uero et hi agri accipere per singula lustra mancipem: €sed et annua conductione solent locari. €@@Diuisi et adsignati agri sunt qui ueteranis aliisue €personis per centurias certo modo adscripto aut dati sunt €aut redditi qui[2ue]2 ueteribus possessoribus redditi com-€mutatique pro suis sunt. hi agri leges accipiunt ab his €qui ueteranos deducunt, et ita propriam obseruationem €eorum lex data praestat. €@@In his agris [sed] et subsiciua sunt; et aliquando com-€pascua, sicut in his qui uectigalibus seruiunt, et in hoc €genere sunt; quaedam autem uectigalia, quae intra per-€ticam in eam regionem conprehensa sunt. aut siquid €superfuit quod non adsignaretur, reseruatum aut reddi-€tum re[2l]2ocatum[q]ue est cuiquam coloniae. hi autem qui- @1 bus adsignati sunt, deducebantur intra centuriationem: €et quae superfuerant subsiciua his concessa [2sunt]2, id est €eorum rei publicae, ex quorum territorio sumpserant €agros, ita ut in eos quos donauerant r. p. agros, et in €eos qui redditi erant ueteribus possessoribus, iuris dictio €salua esset eis, ex quorum territorio sumpti erant agri. €@@Ergo omnium coloniarum municipiorumque leges €semper respiciendae erunt, itemque exquirendum nequid €post legem datam aliquid, ut supra dixi, commentariis €aut epistulis aut edictis adiectum est aut ablatum. €@@Sed et haec meminerimus in legibus saepe inueniri, €cum ager est centuriatus ex alieno territorio paratus-€que ut adsignaretur, inscriptum QVOS AGROS, QVAE €LOCA QVAEVE AEDIFICIA, INTRA FINES puta ILLOS ET €INTRA FLVMEN ILLVD, INTRA VIAM ILLAM, DEDERO €ADSIGNAVERO, IN EIS AGRIS IVRIS DICTIO COHERCITIO-€QVE ESTO COLONIAE ILLIVS, cuius ciuibus agri adsigna-€buntur. uolunt quidam sic interpretari, quidquid intra €fines supra memoratos fuerit, id iuris dictioni[s] colo-€niae accedat. quod non debet fieri. neque enim [2ac]2ceptum €aliud defendi potest iuris dictioni[s] coloniae, quam quod €datum adsignatumque erit. alioquin saepe et intra fines €dictos et oppidum est aliqu[2o]2d; quod [2cum]2 in sua condi-€cione remaneat, [2e]2i[2d]2em est in id ipsum ius, quo[2i]2 ante €fuit: ita illa interpretatione [2oppi]2dum ciuesque coloniae @1 pariter adsignaret. sed nec fuisse[2t]2 necesse in legibus €ita complecti QVOS AGROS, QVAE LOCA QVAEVE AEDI-€FICIA, si uniuersa regio, quae cancellata erat, coloniae €iuris dictioni accederet: dixisset enim INTRA FINEM IL-€LVM ET FLVMEN ILLVD ET VIAM ILLAM IVRIS DICTIO €COHERCITIOQVE ESTO COLONIAE ILLIVS. ita excipitur €id quod non adsignatum est uocaturque subsiciuum. €ergo, ut saepius repetam, hoc ait, QVOS AGROS, QVAE €LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO ADSIGNA VERO, IN €EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO [COLONORVM] €COLONIAE ILLIVS, quo[2ius]2 ciuibus adsignati erunt agri. €item quidam putauerunt, quod iam supra quidem dixe-€ram, sed iterum repetendum arbitror, ut eis agris, qui €redditi sunt ueteribus possessoribus, iuris dictio esset €coloniae eius, cuius ciues agros adsignatos accipiebant. €non autem uidetur; quoniam [2ait]2, ut dixi, in lege QVOS €AGROS, QVAE LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO AD-€SIGNAVERO, IN EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO, €quo ueterani deducti sunt, quibus hi agri adsignati sunt. €ali[2o]2qui[2n]2, cum ceter[2o]2s possessor[2e]2s expelleret et pararet €agros quos diuideret, quos domin[2o]2s in possessionibus €suis remanere passus est, eorum condicionem mutasse €non uidetur: nam neque ciues coloniae accedere iussit. €@@Hoc quoque aspiciendum erit, quod aliquibus locis €inueni, u[2t]2 cum ex alieno territorio sumpsisse[2t]2 agros €quos adsignaret, proprietatem [quidem] daret scilicet cui €adsignabat, sed territorio, intra quod adsignabat, ius non €auferret. sunt quoque quaedam diui Augusti edicta, €quibus significa[n]t, quotiens ex alienis territoriis agros @1 sumpsisset et adsignasset ueteranis, nihil aliud ad co-€loniae iuris dictionem [2pertine]2at quam quod ueteranis €datum adsignatumque sit. ita non semper quidquid cen-€turiatum erit ad coloniam accedit, sed id tantum quod €datum adsignatumque fuerit. sunt nihilo minus quaedam €municipia, quibus extra murum nulla sit iuris dictio. €@@Fluminum autem modus in aliquibus regionibus intra €centurias exceptus est, id est adscriptum FLVMINI TAN-þ²¶¶ÿï°°²ÿï‚ÁçòÿïƒÈùçÇòÿ˜Óˆ‰TVM, quod alue[2u]2s occuparet. aliquibus uero regionibus €non solum quod alueus occuparet, sed etiam agrorum €aliquem modum flumini adscripsit, quoniam torrens uio-€lentior excedit frequenter circa alueum centurias. Illud €uero obseruandum, quod semper auctores diuisionum €sanxerunt, uti quaecumque loca sacra, sepulchra, delubra, €aquae publicae a[2c]2 ui[2ci]2nales, fontes fossaeque publicae €uicinalesque essent, item siqua conpascua, quamuis agri €diuiderentur, ex omnibus eiusdem condicionis essent cuius €ante fuissent. Adiectumque ius, ut et limites, id est de-€cumani et cardines, aperti populo essent. et statuerunt €decimanos et cardines maximos patentiores ceteris esse, €quintarios autem et subrunciuos minime patentes, non mi-€nus tamen quam [2qua]2 uehiculo iter agi possit. in qui-€busdam regionibus cum limites late patere iuberent, modus @1 eorum limitum in adsignationem non uenit. saepe enim €et uiarum publicarum per centurias modus exceptus est. €item sanxerunt, sicubi limites in aedificium aliquod in-€ciderint, is cuius aedificium esset daret iter populo ido-€neum per agrum suum, quod semper esset peruium. in €quorundam uero uillis, qua limites transeunt, ianuae €sunt semper patentes praestantesque populo iter. €@@Nuper ecce quidam euocatus Augusti, uir militaris €disciplinae, professionis quoque nostrae capacissimus, cum €in Pannonia[m] agros ueteranis ex uoluntate et liberali-€tate imperatoris Traiani Augusti Germanici adsignaret, €in aere, id est in formis, non tantum modum quem ad-€signabat adscripsit aut notauit, sed et extrema linea €unius cuiusque modum comprehendit: uti acta est men-€sura adsignationis, ita inscripsit longitudinis et latitu-€dinis modum. quo facto nullae inter ueteranos lites con-€tentionesque ex his terris nasci potuerunt. namque antiqui €plurimum uidebantur praestitisse, quod extremis in fini-€bus diuisionis non plenis centuriis modum formis ad-€scripserunt. paret autem quantum hoc plus sit, quod, €ut supra dixi, singularum adsignationum longitudinem €inscripseri[n]t, subsiciuorumque[m] qu[2a]2e in ceteris €regionibus loca ab adsignatione discerni non possunt, €[2posse]2 effec[2er]2it diligentia et labore suo. unde nulla €quaestio est, quia, ut supra dixi, adsignatione[2m]2 ex-€trema quoque linea demonstrauit. €@@Hoc quoque non praetermittam, quod plerisque locis @1 inueni, ut modum agri non iugerum sed aliquo nomine €appella[2re]2nt, ut puta qu[2o]2 in Dalmatia uersus appellant. €idem uersus habet p. DCXL. ita iugero sunt uersus €numero III #1116#1116. ego autem quotiens egeram mensura[2m]2, €ita renuntiabam, IVGERA TOT, VERSVS TOT; ut, si forte €controuersia esset uersum habere pedes DCXL, in €iugeribus tamen fides constaret. in prouincia quoque €Narbonense uaria sunt uocabula: alii appellant libram, €alii paralle[2l]2am; in Spania centurias. ita si[c], ut €dixi, in consuetudine alicuius regionis inuenimus, [sicut] €uidetur ita renuntiandum IVGERA TOT, VERSVS TOT, €siue LIBRAE TOT, siue quod aliud uocabulum aliquo €modo comprehensum fuerit. ita cum iugera adscripta €fuerint, licet peregrinis uocabulis possit [2agi]2 aliquid, €iugerum nobis ratio [2s]2ui fidem seruabit. €@@Neque hoc praetermittam, quod in prouincia[m] Cyre-€nensium conperi. in qua agri sunt regii, id est illi quos €Ptolomeus rex populo Romano reliquit; sunt plinthides, €[2id est]2 laterculi quadrati uti centuriae, per sena milia €pedum limitibus inclusi, habentes singuli laterculi iugera €numero #150 CCL; lapides uero inscripti nomine diui Vespa-€siani sub clausula tali, OCCVPATI A PRIVATIS FINES: @1 P. R. [P]RESTITVIT. praeterea pes eorum, qui Ptolomeicus €appellatur, habet monetalem pedem et semunciam. ita €iug(eribus) #150 CCL, quae eorum mensura inueniuntur, €accedere debet pars [X]XXIIII, et ad effectum iterum €pars XXIIII: et [2erunt]2 uniuerso effectu monetali pede iug. €#150 CCCLVI #1116#1116. hunc igitur modum quattuor limitibus €mensura s. s. inclusum uocamus medimna. quo app[el-€l]aret medimn[2on]2 eorum mensura iuger[2um]2 habere [2I]2, €monetali autem mensura I#1110#1104. €@@Item dicitur in Germania in Tungris pes Drusianus, €qui habet monetalem pedem et sescunciam. €@@Ita ubicumque extra fines legesque Romanorum, id €est, ut sollicitius p[2ro]2feram, ubicumque extra Italiam ali-€quid agitatur, inquirendum et de hac ipsa condicione €diligenter praemoneo, nequid sit quod praeterisse ui-€deamur. €@@Hae[c] sunt condiciones agrorum quas cognoscere €potui. ï°°³ÿï‚ÃïîôòÿïƒÈùçÇòÿ˜Öôÿ@@@@{1[2DE GENERIBVS CONTROVERSIARVM]2}1 ˆ”@@Nunc de generibus controuersiarum perscribam, quae €solent in quaestione[2m]2 deduci. sunt autem haec de @1 alluuione atque [2a]2bl[2u]2uione, de fine, de loco, de modo, €de iure subsiciuorum, de iure territorii. [Item genera €controuersiarum.] €@@De alluuione obseruatio haec [2es]2t: [non] quod de €occupatoriis age[re]tur agris, [sed] quidquid uis aquae €abstulerit, repetitionem nemo habebit. quae res necessi-€tatem ripae muniendae iniungit, ita tamen ne alterius €damno quicquam faciat qui ripam muniet. si uero in €diuisa et adsignata regione tractabitur, nihil amittet €possessor, quoniam formis per centurias certus cuique €modus adscriptus est. €@@Circa Padum autem cum ageretur, quod flumen tor-€rens et aliquando tam uiolentum decurrit, ut alueum €mutet et multorum late agros trans ripam, ut ita dicam, €transferat, saepe etiam insulas effici[2a]2t, [ad] Cassius Longi-€nus, prudentissimus uir, iuris auctor, hoc statuit, ut quid-€quid aqua lambis[2c]2endo abstulerit, id possessor amittat, €quoniam scilicet ripam suam sine alterius damno tueri €debet; si uero maiore ui decurrens alueum mutasset, suum €quisque modum agnosceret, quoniam non possessoris @1 neglegentia sed tempestatis uiolentia abreptum apparet; €si uero insulam fecisset, a cuius agro fecisset, is possi-€deret; aut si ex communi, quisque suum reciperet. €@@Scio enim quibusdam regionibus, cum adsignarentur €agri, adscriptum aliquid per centurias et flumini. quod €ipsum prouidit auctor diuidendorum agrorum, ut quotiens €tempestas concitasset fluuium, quo[d] excedens [alpes] al-€ueum per regionem uagaretur, sine iniuria cuiusquam €deflueret; cum uero ripis suis curreret, proximus quis-€que uteretur modum flumini adscriptum. nec erat ini-€quum, quoniam maiores imbres aliquando excedere €aquam iubent ultra modum flumini adscriptum et proxi-€mos cuiusque uicini agros inundare. di[2c]2tos tamen agros, €id est hunc omnem modum qui flumini per centurias €ascriptus erat, res publica populi quorundam uendidit: €in qua regione si de alluuione age[re]tur, magnae quae-€stiones er[2u]2nt, ut secundum [2a]2es quidquid uenditum €est restituatur emptori. €@@In quaestori[2is]2 uectigalibus agris fere eadem obser-€uatio est quae et in adsignatis, quoniam secundum for-€mas disputa[n]tur. @1 @@De fine si age[re]tur_quae res intra pedum quin-€que aut sex latitudine[2m]2 quaestion[2e]2m hab[er]et quoniam €hanc latitudinem uel iter culturas acc[2e]2dentium occupat €uel circumactus aratri; quod usu capi non potest: iter €enim non, quia ad culturas perueniatur, capitur usu [id €est quod in usu biennio fuit]_[2finis enim multis docu-€mentis seruabitur, in quo intuendum]2, utrum terminibus, €aut arboribus notatis, aut fossis, aut uiis, aut riuis, aut €iugis montium, aut diuergiis [2a]2quarum, aut, ut solet, €uepribus, aut superciliis, aut rigoribus et saepe normali-€bus, aut, ut conperi aliquibus locis, inter arua margini-€bus quibusdam tamquam [puluini sunt ex glar[2e]2a Ti-€b[2e]2ris limites constituti] puluinis, saepe etiam limitibus. €[item petras notat[2a]2s, quae in finibus sunt, pro terminis €habebitis] his enim fere generibus solent fines obser-€uari. [in quo intuendum.] €@@Si terminibus finem ui[2des]2 der[2igi]2, quales sint ter-€mini, considerandum est. solent plerique lapide[2i]2 esse. €[2a]2t uide [2e]2 quo lapide, quoniam qu[2i]2que consuetudines fere @1 per regiones suas habent. alii ponunt silice[2o]2s, alii €Tiburtinos, alii enchor[2i]2os, alii peregrinos, alii autem €politos et scriptos, alii aut robure[2o]2s aut ex certa ma-€teria ligneos, quidam etiam hos quos sacrificales [2uo-þ²¶¶ÿï°°³ÿï‚ÃïîôòÿïƒÈùçÇòÿ˜Ú…cant]2. et obserua[n]t sua[2m]2 quaeque regio, ut dixi, €consuetudinem, uti conueniat fides. item solent etiam €terminos scribere litteris singularibus. quidam etiam €numeros per ordinem scribunt, quidam et signa defo-€diunt pro terminis. quidquid ergo fuerit [pro] loco ter-€mini et obserue[n]tur, custodiri debetur, ut ab uno ad €unum derigatur; et si notae sunt, a nota ad notam: €saepe enim plures et in uno r[2i]2gore sunt. quidquid fuerit €et quem admodum cumque obseruari solit[2u]2m fuerit, ita €erit derigendum; quoniam, ut dixi, extrem[2u]2s fin[2i]2s intra €quinque aut sex [2pedes]2 quaestionem habet: nam intra €ped[2u]2m VI possessionem usu nemo capit; itinera saepe €ad culturas peruenientibus tam latum locum occupant, €aut in arat[r]is intra tot pedes aratrum circum arat. €@@Si arboribus notatis fines obseruabuntur, uidendum €quae partes arborum notatae sint. notae enim in pro-€priis arboribus a foris ponuntur, ut arbores liberas in €parte s[2u]2a nota relinquat. si communes sunt arbores €mediae, notantur utrimque, [2u]2t [2notae]2 ad utrumque per-€tineant, et ut appareant esse communes. et in hoc genere @1 finitionis similiter dirigendum est. sunt et illae arbores €aliquando loco finitionis, quae ante missae dicuntur. €et omnia genera quae insunt finition[2u]2m (ut puta in uno €agro esse omnia) persequenda erunt. €@@Nam si fossa erit finalis, uidendum utrum unius €aut utrius[que sit] partis, et si in extremo fine facta; €@@itemque [2uia]2 utrum publica aut uicinalis aut duum €communis aut priuata alterius; €@@item riuis si obseruabitur fin[2i]2s, utrum naturalis sit €riuus aut ex fossis arcessita aqua riuum fecerit, et utrum €priuatus obseruari aut communis debeat; €@@[si] iugis autem montium, quae ex eo nomine acci-€piuntur, quod continuatione ipsa iugantur; €@@nam et his quae summis montibus excelsissima sunt €diuergia aquarum, ex quo summo loco aqua in inferio-€r[2e]2m partem diuergit; €@@si uepribus, a[u]t quali[2bu]2s, priu[2a]2t[2i]2s aut com-€munibus; €@@superciliis, quae loca sunt ex plano in breui cliuo d[2e]2-€uex[2a]2 intra pedes [2al]2titudinis XXX: alioquin iam collis €est. quae obseruationem hanc habe[2n]2t, ut [2ex]2 eis @1 superior possessor in planum usque descendat et sibi €defendat omnem locum deuexum; €@@si rigoribus, cuiusque rigores obseruantur, et a[2n]2 nor-€mal[2e]2s. quod saepe in agris adsignatis inueni[un]tur: et €aliquando unus quisque rigor inter multos uicinos finem €facit; €@@si marginibus, quae res oculorum est, nequid ma-€lignitate exar[2e]2tur, similiter nequid a uicinis a[2c]2cersiri €possit, [a]ut marginibus coepti finitique loci inueniri €possint; €@@si [2limit]2ibus, quod fuerit ex communibus, a medio, ex €priuatis, ab extremis rigor obseruandus constituendusque. €@@[2Sed consuetudines usque]2 region[2um no]2b[2i]2s intuen-€dae, nequid noui a nobis fieri uideatur: ita enim fides €professioni[s] constabit, si maxime secundum morem €regionis et nosmet quaestiones tractauerimus. €@@De loco si agitur_quae res hanc habet quaestionem, €ut nec ad formam nec ad ullum scripturae reuertatur €exemplum, sed tantum 'hunc locum [nam] hinc dico €esse', et alter ex contrario similiter. quae res ex simili-€tudine fere culturae comparationem accipit: si incultus €erit, id est si silua, cuius sit aetatis; et si par caesurae €aetas, nequid arbores, ut solent, relicta[2e]2, quas ante mis- @1 sas uocant, et siluarum quoque aetates an sint pares. €et si uineae, similiter in comparatione: an ordines aequi-€distantes, an pari condicione, et an simili s[2int]2 genere €uitium. €@@Constabit tamen rem magis esse iuris quam nostri €operis, quoniam saepe usu capiuntur loca quae in bien-€nio possessa fuerint. respiciendum erit tamen, quem €admodum solemus uidere quibusdam regionibus parti-€culas quasdam in mediis aliorum agris, nequis similis €huic interueniat. quod in agro diuiso accidere non potest, €quoniam continuae possessiones et adsignantur et red-€duntur; et si forte incidit tale aliquid, commutatur locus €pro loco, ut continua sit possessio. ita, ut dixi, in ad-€signatis fieri non potest. argumentum itaque prudentiae €est quam professionis. €@@Praeterea solent quidam complurium fundorum con-€tinuorum domini, ut fere fit, duos aut tres agros uni €uillae contribuere et terminos qui finiebant singulos €agros relinquere: desertisque uillis ceteris praeter ea[2m]2, €cui contributi sunt, uicini non contenti suis finibus tol-€lunt terminos, quibus possessio ipsorum finitur, et eos, @1 quibus inter fundos unius domini fines obserua[2n]2tur, €sibi defendunt. ita et haec respicienda erunt. €@@Item quidam curant in extremis finibus fundorum €suorum ponere per circuitum aliquod genus arborum, €ut quidam pinos aut fraxinos, alii ulmos, alii cypressos, €item alii soliti sunt relinquere qualecumque genus in €extremo fine intacta[2s]2, ex quibus neque frondem neque €lignum neque [2c]2remium caedant. ita et hoc obseruandum. €@@Praeterea consuetudines finitionum inspecta[2e]2 cum €fuer[2in]2t, nouitas habet suspicionem. ut puta si terminus €finem faciet per alium tractum, quare subito ad aliud €genus finitionis transeatur, aut ad fossam aut ad ueprem €aut uiam aut genus quod appellamus supercilium aut €arbores quae ante missae sunt, suspicio [2est]2. si[2c]2 tamen €constabit [2fides]2 * * * €@@De modo quaestiones fere in agris diuisis et ad-€signatis nascuntur, item quaestoriis, [et] uectigalibus €subiectis, quoniam scilicet in aere [2et]2 in scriptura mo-€dus conprehensus est. quod semper erit ad formam. €@@Respiciendum et hoc, si duobus possessoribus con-€ueniat aliquid ex modo illo, qui aere et in scriptura @1 formae continetur, licet dominus aliquid uendidit. nam-€que hoc comperi in Samnio, uti quos agros ueteranis €diuus Vespasianus adsignauerat, eos iam ab ipsis quibus €adsignati erant aliter possideri. quidam enim emerunt €aliqua loca, adieceruntque suis finibus et ipsum, uel uia €finiente uel flumine uel aliquo[d]libet genere: sed nec €uendentes ex acceptis suis aut ementes adicientesque €ad acceptas suas certum modum taxauerunt, sed ut quis-€que modus aliqua, ut dixi, aut uia aut flumine aut ali-€quo genere finiri potuit, ita uendiderunt emeruntque. €ergo ad aes quomodo perueniri potest, s[2i]2 a[2d]2 posses-€siones, sicut dixi, duobus, inter quos controuersia est, €conuenerit? €@@In eis autem qui uectigalibus subiecti sunt, fere €proximus quisque possessioni[s] suae iunxit. ita e[2x]2 €hoc genere agrorum magnae quaestiones * * * emptionis €s[2i]2ue conductionis ad se pertinere probauerint, ut fere €fit: nisi utra pars hoc faciat, pene[2s]2 possessor[2em]2 re-€manebit. solent uero modum quidam in locationibus €agrorum comprehendere, atque ita cauere, FVNDVM €ILLVM, IVGERA TOT, IN SINGVLIS IVGERIBVS TANTVM. @1 ita si in ea regione age[re]tur, ubi haec erit consuetudo, €ad cautiones scilicet respiciendum erit. inter quos dispu-€tabitur acta utriusque mensura: si nihil ad cautionem €conueniat, id est neutrius possessio modum cautione €comprehensum inpleat, magna erit rei confusio, quae-€rendumque n[2e]2quid in uniuersa regione magis opinione €quam mensura modum complecti soliti sint. item qui-€dam uendentes ementesque agros soliti sunt modum cau-€tione[m] complecti; quod ipsum uidendum, [2ne]2quid, ut €supra dixi, opinione, non mensura, modum taxent. €@@De iure subsiciuorum subinde quaestiones mouen-€tur. subsiciua autem ea dicuntur quae adsignari non €potuerunt, id est, cum sit ager centuriatus, aliqu[2a]2 €inculta loca quae in[2tra]2 centurias erant, non sunt ad-€signata. haec ergo subsiciua aliquando auctor diuisionis €aut sibi reseruauit, aut [alicui, id est aut] aliquibus con-€cessit aut r(ebus) p(ublicis) aut priuatis personis; quae €subsiciua quidam uendiderunt, quidam uectigalibus certo €tempore locant. inspectis ergo perscrutatisque omnibus €condicionibus inueniri poterit, quid sequi debeamus. €@@Sed et illud memi[2ne]2r[2i]2mus. cum diuus Vespasianus @1 subsiciua omnia, quae non uendidissent aut aliquibus €personis concessa essent, sibi uindicasse[n]t, itemque €diuus Titus a patre[m] coe[m]ptum hunc r[ed]itum te-€neret, Domitianus [imp.] per totam Italiam subsiciua þ²¶¶ÿï°°³ÿï‚ÃïîôòÿïƒÈùçÇòÿ˜á…possidentibus donauit, edictoque hoc notum uniuersis €fecit. cuius edicti uerba, itemque constitution[2e]2s qua[2s]2-€dam aliorum principum itemque diui Neruae, in uno €libello contulimus. €@@De iure territoriorum paene omnem percunctatio-€nem tractauimus, cum de condicionibus generatim perscri-€ber[2e]2mus. de quibus quid possimus aliud suadere, quam €ut leges, ut supra dixeram, perlegamus, [2et]2 ut interpre-€te[2n]2tur secundum singula momenta? utrum suis con-€dicionibus remaneant fines ab antiquis obserua[2ti]2, an ali-€quid adiectum [2a]2ut ablatum sit; et quomodo obseruata €sint territoria, aliquando summis monti[2um]2 iugis et di-€uergiis aquarum, aliquando limitibus p[2er]2d[2u]2ctis, aliquando €ipsius diuisionis de[2re]2ction[2e]2. ita, ut diximus, leges semper €curiose perlegendae interpretandaeque erunt per singula €uerba. et [si] ita uim legum perscrutanda[ru]m suadeo, €ac si[c], ut ita dixer[2i]2m, per articulamenta membrorum €pertemptari solent corpora. €@@De uia e[2t]2 actu et itinere et ambitu et accessu et €ruius et uallibus fossis fontibus saepe mouentur conten- @1 tiones. quae omnes partes non nostra[2m]2 sed forens[2i]2s €officii, id es[2t]2 iuris ciuilis, operam exigunt: nos uero €tunc e[2is]2 interuenimus, cum aut de[2r]2igendum aliquid est €quaestionibus aut, si forma aliqua aliquid notatum in-€uenitur, repetendum est. ï°°´ÿï‚ÃïîóôÿïƒÈùçÇòÿŸôÿ@@@@{1CONSTITVTIO [2LIMITVM]2}1 ›ƒ@@Inter omnes mensurarum ritus siue actus eminentis-€sima traditur limitum constitutio. est enim illi origo €caelestis et perpetua continuatio, cum quadam latitudi-€ne[m] recturae diuidentibus ratio tractabilis, formarum €pulcher habitus, ipsorum etiam agrorum speciosa de-€signatio. constituti enim limites non sine mundi ratione, €quoniam decumani secundum solis decursum diriguntur, €kardines a poli axe. unde primum haec ratio mensurae €constituta ab Etruscorum haruspicum [uel auctorum €habet, quorum artificium] disciplina; quod illi orbem €terrarum in duas partes secundum solis cursum diuise-€runt, dextram appellauerunt quae septentrioni subiacebat, @1 sinistram quae ad meridianum terrae esset, [2ab oriente €ad]2 occasum, quod eo sol et luna spectaret; alteram li-€neam duxerunt a meridiano in septentrionem, et a media €ultra antica[m] citra postica[m] nominauerunt. ex quo €haec constitutio liminibus templorum adscribitur. €@@Ab hoc exemplo antiqui mensuras agrorum normali-€bus longitudinibus incluserunt. primum duos limites con-€stituerunt: unum, qui ab oriente in occidentem dirigeret. €hunc appellauerunt duo[de]cimanum ideo, quod terram €in duas partes diuidat et ab eo omnis ager nominetur. €alterum a meridiano ad septentrionem; quem kardinem €nominauerunt a mundi kardine[m]. €@@Duo[de]cimanum postea decimanum appellauerunt. €quare a decem potius quam a duobus? sicut dipundium €nunc dicimus duopondium, et quod dicebant antiqui €duouiginti nunc dicimus uiginti, similiter duo[de]cimanus €decimanus est factus. €@@Reliquos limites fecerunt angustiores, et qui specta-€bant in orientem prorsos, qui ad meridianum, trans-€uersos appellauerunt. limites autem appellati €a limo, id est antiquo uerbo transuersi: nam et limum @1 cinctum ideo quod purpuram transuersam habeat, item €limina ostiorum. postea et prorsos et transuersos limites €appellauerunt a liminibus, quod per eos agrorum itinera €seruentur. postea apud quosdam nomina a loci natura €acceperunt, et qui ad mare spectant maritimi appellantur, €qui ad montem, montani. omnis ergo huius €[mensurae et] recturae longitudo rationaliter limes ap-€pellatur: nec interest quicquam, decimanum aut limitem €dicamus. €@@Decimanus autem primus maximus appellatur, item €kardo: nam latitudine ceteros praecedunt. alii limites €sunt actuarii, atque alii linearii. actuarius limes est, qui €primus actus est, et ab eo quintus quisque; quem si nu-€meres cum primo, erit sextus, quoniam quinque centu-€rias sex limites cludunt. reliqui medii limites €linearii appellantur, in Italia subrunciui. actuarii autem, €extra maximos decimanum et kardinem, habent latitu- @1 dinem ped. XII. per hos iter populo sicut per uiam publi-€cam debetur: id enim cautum est lege Sempronia et Cor-€nelia et Iulia. quidam ex his latiores sunt quam ped. XII, €ut hi qui sunt per uiam publicam militarem acti: habent €enim latitudinem uiae publicae. linearii limites a quibus-€dam mensurae tantum disterminandae causa sunt consti-€tuti, et si finitimi interueniunt, latitudinem secundum €legem Mamiliam accipiunt. in Italia etiam itineri publico €seruiunt sub appellatione subrunciuorum: habent latitu-€dinem ped. VIII. hos conditores coloniarum fructus as-€portandi causa publicauerunt. nam et possessiones pro €aestimio ubertatis angustiores sunt adsignatae: ideoque €limites omnes non solum mensurae sed et publici itineris €causa latitudines acceperunt. €@@Secundum antiquam consuetudinem limites diriguntur. €quare non omnis agrorum mensura in orientem potius €quam in occidentem spectat. in orientem sicut aedes €sacrae. nam antiqui architecti in occidentem templa €recte spectare scripserunt: postea placuit omnem reli-€gionem eo conuertere, ex qua parte caeli terra inlumi-€natur. sic et limites in orientem constituuntur. @1 @@Multi ignorantes mundi rationem solem sunt secuti, €hoc est ortum et occasum, quod is semel conprehendi €ferramento non potest. quid ergo? posita auspicaliter €groma, ipso forte conditore praesente, proximum uero €ortum conprehenderunt, et in utramque partem limites €emiserunt, quibus kardo in horam sextam non conuenerit. €et quidam, ne proximarum coloniarum li-€mitibus ordinatos limites mitterent, relicta caeli ratione €mensuram constituerunt, qua tantum modus centuriarum €et limitum longitudo constaret. quidam agri €longitudinem secuti: et qua longior erat, fecerunt deci-€manum. quidam in totum conuerterunt, et €fecerunt decimanum in meridianum et kardinem in orien-€tem, sicut in agro Campano qui est circa Capuam. €@@Modum autem centuriis quidam secundum agri ampli-€tudinem dederunt; in Italia triumuiri iugerum quinqua-€genum, aliubi ducenum; Cremonae iugerum CCX; diuus €Augustus in Veturia Emeritae iugerum CCCC, quibus €diuisionibus decimani habent longitudinis actus XL, kar-€dines actus XX, decimanus est in orientem. @1 @@Quibusdam deinde coloniis perticae fines, hoc est €primae adsignationis, aliis limitibus, aliis praefecturae €continentur. in Emeritensium finibus aliquae sunt prae-€fecturae, quarum decimani aeque in orientem diriguntur, €kardines in meridianum: sed in praefecturis Mullicensis €et Turgaliensis regionis decimani habent actus XX, kar-€dines actus XL. nam et in alia praefectura €aliter conuersi sunt limites, ut habeant in aeris inscrip-€tionibus inter limitem nouum et ueterem iugera forte €CXX: haec sunt alterius partis subsiciua. €@@Hae deinde agrorum diuisiones lapidum inscriptioni-€bus tam uariis continentur quam et limitum actibus. €alii uertices, alii latera, regionibus suis obsecundant[2es]2, €multi tantum decimani maximi et kardinis lapides in-€scripserunt, reliquos sine inscriptione ad parem posue-€runt; quos ideo quod nulla significatione appareat, a €quoto loco numerentur, mutos appellant diuus Augustus €in adsignationibus suis numero limitum inscriptos la-€pides omnibus centuriarum angulis defigi iussit: nam @1 locatione operis huius non solum quod ad publicos li-€mites pertineret iniunxit, uerum etiam inter acceptas €ne roborei deessent termini cauit. inscripserunt quidam €uertices lapidum et limitum tantum numerum significa-€uerunt; alii ipsarum centuriarum, sic quem ad modum €qui in lateribus inscripserunt. uel in uertice lapides sic €inscripserunt, quem ad modum in decimano maximo et €in kardine solet: sic et ulteriores secundum nu-€mer[2or]2um suorum postulationem inscripserunt. uolue-€runt autem limites inscriptionibus claudi ita, ut cuius €centuriae essent lapides intelligere[n]tur. sic quoque €haec inscriptio obscura est. lapis autem in regione s. €et u. hac ratione sic inscribitur [quemadmodum supra]; €quarta enim illi lapidi portio clusaris uacat ab inscrip-€tione; est ergo talis inscriptio s.d.u.k. in re-þ²¶¶ÿï°°´ÿï‚ÃïîóôÿïƒÈùçÇòÿ›‰ˆgione dextra et ultra [2e]2idem numeri sic inscribuntur. €[sic et] in regione sinistra et citra, in regione dextra et €citra eidem numeri sic inscribuntur. com- @1 paremus nunc omnes quattuor lapides in unum, et in-€tueamur eorum quartas partes uacantes, quae in suis €regionibus centurias litteris intra cludunt. sic €et in suo interuallo distantes centurias his inscriptioni-€bus cludunt. inspiciamus a maximo decimano et kar-€dine [singulorum] lapidum inscriptiones. la-€tera autem lapidum recte inscribuntur, quoniam amplio-€res numeros capiunt; nam [in] uerticibus inscribi non €facile [omnia] possunt. inscribitur [enim] lateribus D. €D. LXXXXVIII V.K. LXXV. quae inscriptio si ratione €ponatur, est optima; licet et quomodo cumque inscripta €sit, perito mensori non latebit, quoniam certus est lapis, €quo centuria cluditur. €@@Multos limitum constitutiones in errorem deducunt, €dum aut inscriptionem parum intellegunt aut aliter €limites numerant. uolunt esse quidam decimanum alium €primum, alium maximum: et cum exierunt a decimano €maximo, peractis centuriae actibus primum limitem nu-€merant qui est secundus. deinde ad agrum de quo agitur €cum perueniunt, nouam controuersiam inueniunt et de @1 aliis quam de quibus agitur acceptis litigant, dum uo-€lunt esse primos decimanos duos et duos kardines. hoc €si esset, inter decimanum maximum et quem uolunt pri-€mum et centuria aliter appellaretur: forte diceretur 'inter €decimanum maximum et primum'. sed quoniam is ipse €primus est qui et maximus, continuo a decimano maximo €et kardine centuria inscribitur D.D.I V.K.I, et S.D.I €V.K.I, et D.D.I K.K.I, et S.D.I K.K.I. erit ergo €nobis is primus qui et maximus. Sed et de li-€mitibus quintariis quintum quemque quintarium uolunt. €porro autem inter quintum et quintarium interest ali-€quid: quintus est qui quinto loco numeratur, quintarius €qui quinque centurias cludit. hunc uolunt esse quintum, €qui est sextus. nam et legum lat[2i]2onibus, quem admodum €perlatum est, sic cauerunt, [ut] 'a decimano maximo quin-€tus quisque spatio itineris ampliaretur'. €erat sane interpretatio legis huius ambigua, nisi eorum €temporum formae sextum quemque limitem latiorem @1 haberent significatione qua solent minores. tractemus €nunc diligentius quid dixerint. A DECIMANO MAXIMO €QVINTVM QVEMQVE LATIOREM. a decimano: quoniam €decimanus erat, positi sunt deinde quinque limites, quo-€rum nouissimus factus est latior; his quom decimanus €accessit, sex fiunt. eandem obseruationem et €in reliqua limitum parte esse uoluerunt: quem ad modum €a decimano maximo quinque limites ducebantur, quo-€rum esset summus latior, sic et ab eo quintario, cui iam €spatium definitum erat, quinque adiectis limitibus summo €latitudinem suam seruari placuit. €@@Quem ad modum ab antiquis acti sint limites, tractare €coepimus: itaque persequi omnia non alienum iudico. €foeda est enim culpa neglegentiae, cum de constitutione €disputemus, praeterire tot operum exemplaria. €@@Finitis ergo ampliorum bellorum operibus, augendae €rei publicae causa inlustres Romanorum uiri urbes con-€stituerunt, quas aut uictoribus populi Romani ciuibus €aut emeritis militibus adsignauerunt et ab agrorum noua €dedicatione culturae colonias appellauerunt. uictoribus @1 autem adsignatae coloniae his qui temporis causa arma €acceperant: non enim tantum militum incremento r(ei) €p(ublicae) p(opulus) R(omanus) habuit; erat tunc prae-€mium terra et pro emerito habebatur. multis legionibus €contigit bella feliciter transigere et ad laboriosam agri €culturae requiem primo tirocinii gradu peruenire: nam €cum signis et aquila et primis ordinibus ac tribunis de-€ducebantur, modus agri pro portione officii dabatur. €ferunt quidam postea indictum modum belli, et expleta €centesima hostium congressione ad colendarum deductos €terrarum agros. diuus Iulius, uir acerrimus et multarum €gentium domitor, tam frequentibus bellis militem exer-€cuit, ut dum uictorias numeraret, congressionum multi-€tudinem obliuisceretur. nam milites ultra stipendia eme-€rita detinuit, recusantes deinde ueteranos dimisit, mox @1 eosdem ipsos ueniam commilitii rogantes recepit, et €post aliquot bella parta iam pace deduxit. aeque diuus €Augustus [in] adsignata orbi terrarum pace exercitus, €qui aut sub Antonio aut Lepido militauerant, pariter et €suarum legionum milites colonos fecit, alios in Italia, €alios in prouinciis: quibusdam deletis hostium ciuitati-€bus nouas urbes constituit, quosdam in ueteribus op-€pidis deduxit et colonos nominauit. illas quoque urbes, €quae deductae a regibus aut dictatoribus fuerant, quas €bellorum ciuilium interuentus exhauserat, dato iterum €coloniae nomine numero ciuium ampliauit, quasdam et €finibus. ideoque multis regionibus antiquae mensurae €actus in diuersum nouis limitibus inciditur: nam tetran-€tum ueterum lapides adhuc parent. sicut in Campania €finibus Minturnensium; quorum noua adsignatio trans €fluuium Lirem limitibus continetur: citra Lirem postea €adsignatum per professiones ueterum possessorum, ubi €iam opportunarum finium commutatione relictis primae €adsignationis terminis more arcifinio possidetur. €@@Multis ergo generibus limitum constitutiones inchoatae €sunt. quibusdam coloniis kardo maximus et decimanus @1 non longe a ciuitate oriuntur. nam in proximo esse €debe[2n]2t, immo, si fieri potest, ex ipsa colonia inchoari: €sed quo[nia]m uetusta municipia in ius coloniae trans-€feruntur, stantibus iam muris et ceteris moenibus li-€mites primos nisi a foris accipere non possunt. €@@Multi facilitatem agri secuti: et ubi plurimum erant €adsignaturi, ibi decimanum maximum et kardinem con-€stituerunt. antiqui enim propter subita bellorum peri-€cula non solum erant urbes contenti cingere muris, uerum €etiam loca aspera et excelsa saxis eligebant, ubi illis €maximum propugnaculum esset et ipsa loci natura. haec €uicina urbibus rupium multitudo limites accipere propter €loci difficultatem non potuit, sed relicta est, ut aut sil-€uas rei publicae praestaret, aut, si sterilis esset, uacaret. €his urbibus, ut haberent coloniarum uastitatem, uicina-€rum ciuitatium fines sunt adtributi, et in optimo solo €decimanus maximus et kardo constituti; sicut in Um-€bria finibus Spellatium. @1 @@Quibusdam coloniis decumanum maximum ita consti-€tuerunt, ut uiam consularem transeuntem per coloniam €contineret; sicut in Campania coloniae Axurnati. deci-€manus maximus per uiam Appiam obseruatur: fines qui €culturam accipere potuerunt, et limites acceperunt: reli-€qua pars asperis rupibus continetur, terminata in extremi-€tate more arcifinio per demonstrationes et per locorum €uocabula. €@@Quibusdam coloniis postea constitutis, sicut in Africa €Admederae, decimanus maximus et kardo a ciuitate €ori[2un]2tur et per quattuor portas in more[2m]2 castro-€rum ut uiae amplissimae limitibus diriguntur. haec est €constituendorum limitum ratio pulcherrima. nam colo-€nia omnes quattuor perticae regiones continet et est €colentibus uicina undique, incolis quoque iter ad forum €ex omni parte aequale. sic et in castris groma ponitur €in tetrantem, qua uelut ad forum conueniatur. €@@Hanc constituendorum limitum rationem seruare de-€bebimus, si huic postulationi uel locorum natura suffra-€gabit. saepe enim propter portum colonia ad mare po-€nitur. cuius fines aquam non possunt excedere, hoc est €litore terminantur; et cum sit colonia ipsa in litore, @1 fines a decimano maximo et kardine in omnes quattuor €partes aequaliter accipere non potest. quaedam €propter aquae commodum monti applicantur; quarum €aeque decimanus maximus aut kardo relictis locis inter-€ciditur ita, si trans montem coloniae fines perducuntur. €multas colonias et ipsi montes finiunt; propter €quod quattuor regionibus aequaliter pertica non potest €diuidi, sed in alteram partem tota limitum rectura ser-€uetur. €@@Itaque si loci natura permittit, rationem seruare €debemus: sin autem, proximum rationi; non quo minus €aliquid de finibus fiat aut amissionis periculum habeat: €si aliter egerimus, mensura sua uni cuique constabit, €decimani suo nomine appellabuntur, tantundem kardines, €fines terminis obligabuntur, nihil operi deerit nisi ratio, þ²¶¶ÿï°°´ÿï‚ÃïîóôÿïƒÈùçÇòÿ›‘ˆhabebit tamen inter professores existimationem. nam nec €illis coloniis hoc nomine quicquam iniuriae factum est, €quod kardines loco decimanorum obseruantur, decimani €loco kardinum: omnis limitum co[2n]2nexio rectis angulis €continetur, extremitas mensuraliter obligata est, nihil res €publica, nihil possessor de finibus queritur; constat illis @1 ratio mensurae, limitum ratio non constat, et potest dici €mensura orbis alterius aut certe sinistra, hoc est inuersa. €cum ipsa kardinum appellatio a kardine mundi nomine-€tur, quare ab oriente in occidentem dirigatur, nulla est €ratio. quid ergo? licet exitum decimanus maximus non €habeat oppositis montibus aut mari, habeat tamen ra-€tionem, et ab eo in eam partem qua defecerit aeque suo €interuallo centuriae nominentur. €@@Quaerenda est ergo huius rationis origo. multi ita €ut supra diximus solis ortum et occasum conprehende-€runt, qui est omni tempore mobilis nec potest secundum €cursum suum conprehendi, quoniam ortus et occasus €signa a locorum natura uarie ostenduntur. sic et limitum €ordinatio hac ratione conprehensa semper altera alteri €disconuenit. hos qui ad limites constituendos hac €ratione sunt usi, fefellit mundi magnitudo, qui [se] €ortum et occasum peruidere crediderunt: aut forte scie-€runt errorem et neglexerunt, ei contenti tantum regioni €ortum et occasum demetiri. immo contendisse feruntur @1 ortum eum esse singulis regionibus, unde primum sol €appareat, occasum, ubi nouissime desinat: hactenus diri-€gere mensuram laborauerunt. quid quod nec illa ipsa €regione solis conspectus recte potest deprehendi, nisi €aequalibus ab ortu et occasu diastematibus ferramentum €ponatur; quod in qua parte sit scire difficile est, quon-€iam in diuersis orbis terrarum partibus mensurae aguntur. €et illa ipsa regione, [2si]2 sit illi forte ex altera parte €campus per multa milia, mons ex altera et propior ferra-€mento, necesse est ex illa parte apertiore sol longius €conspiciatur, ex hac deinde, qua mons inminet, parere €cito desinat. et si kardo a monte non longe nascatur €siue decimanus, quomodo potest cursus conprehendi €recte, cum ferramento sol occiderit et trans montem sol €adhuc luceat et eisdem ipsis adhuc campis in ulteriore €parte resplendeat? €@@Quaerendum est primum quae sit mundi magnitudo, €quae ratio oriundi aut occidendi, quanta sit mundo terra. €aduocandum est nobis gnomonices summae ac diuinae €artis elementum: explicari enim desiderium nostrum ad €uerum nisi per umbrae momenta non potest. ortum enim @1 aut occasum ne ab extrema quidem parte orbis terrarum €peruidere quisquam potest, cum a sapientibus tradatur €terram punctum esse caeli et infra solem amplo dia-€stemate spiritum sumere. nam et Archimeden, uirum €praeclari ingenii et magnarum rerum inuentorem, ferunt €scripsisse, quantum arenarum capere posset mundus, €si repleretur. credamus ergo illum diuinarum rerum €magnitudinem ante oculos habuisse. qua ratione, dica-€mus, tot saeculis unus mortalium hoc scire potuerit? €unus propter hoc laborauit et per incrementa umbrarum €deprehendit. €@@Caeli autem punctum terram esse [certam] sic de-€scribunt, quod dicant a polo ad Saturni circulum inter-€uallum esse quod Graeci hemitonion appellant; a Saturno €deiude ad Iouem hemitonion; ab hoc deinde ad Martem €tonon; a Marte deinde ad solem ter tantum esse quantum €a polo ad Saturnum, hoc est trihemitonion; a sole deinde €tantum esse ad Venerem, quantum a Saturno ad Io-€uem, hemitonion; a Venere deinde ad Mercurium hemi- @1 tonion; a Mercurio deinde ad lunam tantundem, hemi-€tonion; a luna ad terram tantum quantum a polo ad €Iouem, tonon. sic terram punctum caeli esse ostendunt: €nam et ars musica per haec diastemata constare fertur. €@@Solem autem ampliorem aliquot partibus quam terram €describunt, et quod palam est ab eo inluminari diem, €noctem esse in dimidium ipsius terrae obumbrationem. €polum ipsum quinque circulis diuidunt in sex partes. €sicut ait Vergilius: €@@@@quinque tenent caelum zonae. quarum una corusco €@@@@semper sole rubens et torrida semper ab igni. €@@@@quam circum extremae dextra laeuaque trahuntur €@@@@caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris. €@@@@has inter mediamque duae mortalibus aegris €@@@@munere concessae diuum, et uia secta per ambas, €@@@@obliquus qua se signorum uerteret ordo. €@@Quinque ergo circulis haec nomina adsignant. sum-€mum, frigidissimae partis finem, septentrionalem appel-€lant; secundum ab eo solistitialem; ab hoc deinde qui €medium polum diuidit, aequinoctialem, quod in eum sol @1 diei et noctis horas aequet. ab hoc deinde qui est aequi-€noctiali proximus, brumalem appellant: nam et solisti-€tiali est ordinatus. septentrionali deinde se[2s]2contrarium €austrinalem appellant. circulus autem zodiacus, cuius €fines sol negatur excedere, ex circulo aequinoctiali ad €brumalem per diagonum extenditur ita, ut meridianum €circulum ex utraque parte medium secet. per hunc sol, hoc €est intra, ire fertur et orbem terrarum uiginti et quattuor €horis circumire. harum ferunt XXIIII horarum iunctarum €semper unum esse interuallum: nam increscendi aut de-€crescendi inter ipsas horas alternam esse mutationem. €hoc ipsum per umbrarum motus ostenditur. nam cum sol €orbem medium conscendit, umbras omnium rerum in hoc €nostro tetartemorio meridiano axi facit ordinatas. ab €hoc enim exemplo sescontrariae partis, quae uidetur eis-€dem horis inluminari, umbra describitur. du-€bium fortasse esset de parallelo[n] nostri tetartemorii, @1 si secundum zodiaci circuli cursum oceanus meridianus €interueniret: nam totius terrae quattuor partes mari di-€uiduntur, nec ultra hominibus quartae partis ire per-€mittitur. sed quoniam oceanus meridianus subiacet cir-€culo meridiano, quem zodiacus medium secat, apparet, €inter aequinoctialem et meridianum circulum a media €terra quidquid est in oriente, ultra cursum solis esse, €quam regionem quidam sescontrariae partis appellant; et €quidquid a media terra in occidente inter brumalem et €meridianum circulum subiaceat, nostrae esse partis, si €solis cursum sequamur; quoniam omnibus terris in hac €parte in occidentem spectantibus umbras in dextrum emit-€tit, exceptis illis quae sunt ab Aegypti fine usque ad ocea-€num, qua finit circulus aequinoctialis. has terras ferunt in-€habitare Arabas Indos et alias gentes. apud hos in occiden-€tem spectantibus umbrae in sinistrum emittuntur; ex quo €apparet eos ultra solis cursum positos. sicut ait Lucanus: €@@@@inuisum uobis, Arabes, uenistis in orbem, €@@@@umbras mirati nemorum non ire sinistras. @1 nam et Aegypto medio die umbra consumitur. ex hoc €ibidem mediam terrae partem esse conprehendimus. €@@Optimum est ergo umbram hora sexta deprehendere €et ab ea limites inchoare, ut sint semper meridiano or-€dinati: sequitur deinde ut et orientis occidentisque linea €huic normaliter conueniat. primum scribemus circulum €in loco plano in terra, et in puncto eius sciotherum po-€nemus, cuius umbra et intra circulum aliquando intret: €certius est enim quam orientis et occidentis deprehen-€dere. adtendemus quem ad modum a primo solis ortu €umbra cohibeatur. deinde cum ad circuli lineam per-€uenerit, notabimus eum circumferentiae locum. similiter €exeuntem umbram e circulo adtendemus, et circumferen-€tiam notabimus. notatis ergo duabus circuli €partibus intrantis umbrae et exeuntis loco, rectam li-€neam a signo ad signum circumferentiae ducemus, et €mediam notabimus. per quem locum recta linea exire €debebit a puncto circuli. per quam lineam kardinem €dirigemus, et ab ea normaliter in rectum decimanos emit-€temus: et ex quacumque eius lineae parte normaliter €interuerterimus, decimanum recte constituemus. @1 @@Est et alia ratio, qua tribus umbris conprehensis me-€ridianum describamus. loco plano gnomonem consti-€tuemus A B, et umbras eius qualescumque tres enotabimus €CDE. has umbras normaliter conprehendemus, quanta €latitudine altera ab altera distent. si ante meridiem con-€stituemus, prima umbra erit longissima: si post meri-€diem, erit nouissima. has deinde umbras €pro portione ad multipedam in tabula describemus, et €sic in terra seruabimus. sit ergo gnomon AB, planitia B. þ²¶¶ÿï°°´ÿï‚ÃïîóôÿïƒÈùçÇòÿ›™ˆŠtollamus umbram maximam et in planitia notemus signo €C: secundam similiter in planitia notemus signo D; sic €et tertiam signo E; ut sint in basi pro portione longi-€tudinis suae BE[2B]2D[2B]2C. eiciamus hypotenusas ex C €in A et ex D in A. nunc puncto A et interuallo E cir-€culum scribamus. ordinatas deinde lineas basi, hoc est €planitiae, eiciamus in cathetum ex praecisuris hypotenu-€sarum et circumferentiae, ex F in G et ex €I in K. longissimam deinde lineam GF maximae um- @1 brae inprimemus, et ab signo B notabimus GF; secun-€dam lineam umbrae secundae, notabimus KI. deinde ex €signo F et I rectam lineam eiciemus; itemque ex CD, €finibus umbrarum. hae duae lineae altera alteram con-€praecident signo T. eiciemus deinde rectam lineam ex T €et E; quae erit ortus et occasus. ex hac in rectum rec-€tam lineam eiciemus, hoc est normaliter: haec erit me-€ridiano ordinata. eisdem signis [2t]2e-€t[2rantem]2 ipsum constituemus, et intuebimur quattuor €caeli partes, quibus limitum ordinatio hac ratione con-€stituta omni tempore conuenit. €@@Si locus, in quo colonia constituitur, cultus erit, ex €ipsa ciuitate maximum decimanum et kardinem incipie-€mus, ita si colonia ab solo constituetur. decimanum €m(aximum) autem et kardinem optimi mensores agere de-€bebunt, idem et quintarios ad singula claudere, ne quis €error operi fiat, quod post amplum actum emendare sine €rubore difficile est. quod si aut ferramenti uitium aut €conspiciendi fuerit, uana contemplatio in uno quintario €statim paret et tolerabilem habet emendationem. sub- @1 runciui minus erroris habent periculum. hos tamen aeque €diligenter agere oportet, ne quam et hi recorrigendi mo-€ram praestent. multi perpetuos limites ege-€runt et in illa operis perseueratione peccauerunt, sicut €in ueterum coloniarum finibus inuenimus, frequentius in €prouinciis, ubi ferramento nisi ad interuersuram non €utuntur. lineam autem per metas extende-€mus, et per eam ad perpendiculum cultellabimus. actua-€rios palos suo quemque numero inscriptos inter cen-€tenos uicenos pedes defigemus, ut ad partitionem accep-€tarum mensura acta appareat. limitibus se-€cundum suam legem latitudines dabimus, et aperiri in €perpetuum cogemus. plurimum enim agentibus praestat €acti limitis perpetua rectura: ex hoc deuerti nisi per ne-€glegentiam non potest. cultis locis limitem sulcis optime €seruabimus. prensis tamen in conspectu longinquo signis €limitem agemus. si uero in propinquo €sint duo signa quae ex recta linea normaliter con-€spici possint, ut excussis longitudinibus longiorem li-€neam ad breuioris longitudinem signo posito aequemus, @1 ex quo ad interuersuram breuioris lineae rectam lineam €iniungamus, quae sit duorum signorum conspectorum €lineae ordinata, ferramento explicabimus. €sit ergo forma conspectus ABCD. nunc ex linea pri-€mum constituta, quae est inter B et D, conspiciamus €signum quod est inter B et A. prolato exiguum per ri-€gorem ferramento normaliter paucas dictabimus metas €ex signo E. prolato iterum exiguum ferramento in si-€gnum F, signum conspiciemus ita ut rigorem ex E mis-€sum secet signum G, et quicumque numeri fuerint sic €obseruabimus. quomodo fuerit FE ad EG, si et FB €tractabimus, erit longitudo conspectus inter B A. eadem €ratione et alteram partem conspiciemus. quanto deinde €longior fuerit, signo notabimus H, et ex hoc signo in B €rectam lineam iniungemus, quae erit ordinata AC. €@@Si limites post urbem constitutam inchoabi-€mus, ex proximo decimanum maximum et kardinem in- @1 cipiemus, eisque latitudinem secundum legem suam da-€bimus. €@@Si propter locorum difficultatem prope urbem li-€mites inchoari non poterint, tunc in ea regione, ubi €adsignaturi erimus, decimanum maximum et kardinem €[sic] constituemus sic, ut decimani ordinationem ortus €et occasus teneant, kardines meridiani et septentrionis. €@@Limitibus latitudines secundum legem et constitutio-€nem diui Augusti debemus, decimano maximo pedes XL, €kardini maximo pedes XX, actuariis [autem] limitibus €omnibus decimanis [et] kardinibus pedes XII, subrunciuis €pedes VIII. [limitibus omnibus] in mediis tetrantibus €lapides defigemus ex saxo silice aut molari aut ne de-€teriore, politos, in rotundum crassos pedem, in terram €ne minus habeant pedes II#2, supra terram sesquipedem. €@@Inscribendi nobis una sit ratio. hanc itaque ex omni €opere certissimam eligamus, et hac potissimum utamur. €decimano maximo et kardine maximo omnes lapides in €frontibus inscribamus, reliquos in lateribus clusaribus. @1 omnes enim centuriae singulos angulos habent clusares. €incipiamus ergo ponere lapides a decimano maximo et €kardine, inscriptione qua debet: DECIMANVS MAXIMVS. €KARDO MAXIMVS: DECIMANVS MAXIMVS. KARDO TOTVS. €applicemus nunc singulas centurias maximo €decimano siue kardini. hae omnes quattuor ternos lapi-€des iam positos habent: sequitur ut illis unus tantum €clusaris angulus uacet, hoc est singuli; quibus debebit €inscribi D.D.I V.K.I, et S.D.I V.K.I, et D.D.I €K.K.I, et S.D.I K.K.I. sic et in ceteris obseruare de-€bebimus. his angulis lapides defigamus, qui-€bus centuriarum appellationes [in] lateribus adscribemus €ad terram deorsum uersus. S.D.I V.K.I in ea parte €lapidis inscribemus quae erit s.d.I, aeque ultra [2k.]2 €primum. [quod quoniam in latitudinem exponi in hac €planitia non potest, inscripturam lapidi adplicabimus, €qua[m] in re ipsa lapis habere debebit.] sic et D.D.I @1 V.K.I; sic et S.D.I K.K.I. quoniam ab uno €umbilico in quattuor partes omnis centuriarum ordo €conponitur, ab unius primae centuriae incremento omnes €inscriptiones singulis angulis cluduntur: quidquid enim €ultra primum kardinem nominatur, perseuerat usque ad €extremum finem ultra primum uocari. sic et k(itra); si-€militer d(extra) aut s(inistra). et cum d(ecumano) m(a-€ximo) siue kardine[s] omnes lapides positi fuerint, per €successionem singulis centuriis quartus lapis deerit, €cui posito centuriae appellationem inscribere debemus. €his deinde cum quartum lapidem posuerimus, €sequenti loco centuriae quartus angulus tantum uacabit, €quo numerus inscribatur ipsius. ad summam omnes clu-€sares angulos centuriarum lineis diagonalibus conprehen-€demus. sic et in toto opere exteriores €anguli centurias cludunt ab inscriptione decimani ma-€ximi et kardinis maximi. €@@Cum centurias omnes inscriptis lapidibus terminaue-€rimus, illa quae rei publicae adsignabunt, quamuis limi-€tibus haereant, priuata terminatione circumibimus, et in €forma ita ut erit ostendemus, SILVAS siue PASCVA PV- @1 BLICA siue utrumque. quatenus erit, inscriptione reple-€bimus, ut et in forma loci latitudinem rarior litterarum €dispositio demonstret. harum siluarum extremitatem per €omnes angulos terminabimus. €@@Eadem ratione terminabimus fundos exceptos siue €concessos, et in forma sicut loca publica inscriptionibus €demonstrabimus. €@@Concessos fundos aeque similiter ostendemus, ut FVN-€DVS SEIANVS CONCESSVS LVCIO MANILIO SEI FILIO. €in adsignationibus enim diui Augusti diuersas habent €condiciones fundi excepti et concessi. excepti sunt fundi €bene meritorum, ut in totum priuati iuris essent, nec €ullam coloniae munificentiam deberent, et essent in solo €populi Romani. concessi sunt fundi ei quibus indultum €est, cum possidere uni cuique plus quam edictum con-€tinebat non liceret. quem ad modum ergo eorum uete-€rum possessorum relicta portio ad ius coloniae reuoca-€tur, sic eorum quibus plus possidere permissum est: €omnium enim fundos secundum reditus coemit et militi €adsignauit. inscribemus ergo concessos sic, ut in aere €permaneant. €@@Aeque territorio siquid erit adsignatum, id ad ipsam @1 urbem pertinebit nec uenire aut abalienari a publico li-€cebit. id DATVM IN TVTELAM TERRITORIO adscribe-€mus, sicut siluas et pascua publica. €@@Quod ordini coloniae datum fuerit, adscribemus in €forma SILVA ET PASCVA, ut puta SEMPRONIANA, ITA €VT FVERVNT ADSIGNATA IVLIENSIBVS. ex hoc appa-€rebit haec ad ordinem pertinere. €@@Aeque lucus aut loca sacra aut aedes quibus locis €fuerint, mensura conprehendemus, et locorum uocabula €inscribemus. non exiguum uetustatis solet esse instru-€mentum, si locorum insignium mensurae et uocabula þ²¶¶ÿï°°´ÿï‚ÃïîóôÿïƒÈùçÇòÿ›¡ˆŒaeris inscriptionibus constent. €@@Siqua regio in extremitate limites non acceperit, eum €locum uacantem significabimus hac inscriptione: LOCVS €EXTRA CLVSVS. et extremitatem deinde terminis lapideis €obligabimus, interposito ampliore spatio, et aris inscriptis €conditoris nomine et coloniae finibus. extra €clusa regio ideo, quod ultra limites finitima linea cludi-€tur. linea autem finitima si limitibus conprehensa non €fuerit, optimum erit extremitatem ad ferramentum rectis €angulis obligare et sic terminos ponere. si €fuerit mons asper et confragosus, per singulas petras €finitimas notas inponemus et ubi potuerit inscriptiones: €sic et in forma significabimus. [praeterea in Sicilia, ubi @1 montium altitudo et asperitas est.] nam in €planis quamuis omnium centuriarum subsiciua lapidibus €inscriptis conprehendantur, certis tamen locis aras lapi-€deas ponere debebimus, quarum inscriptio ex uno la-€tere perticae applicato finem coloniae demonstret, ex al-€tero, qua foras erit, adfines. ubi fines angulum facient, €ternum angulorum aras ponemus. sic et in locis mon-€tuosis. et has utraeque ciuitates consti-€tuant: adfines enim eisdem locis nomine imperatoris et €finium earum inscriptione aras consecrare debebunt. €@@Agro limitato accepturorum comparationem faciemus €ad modum acceptarum, quatenus centuria capere possit €aestimabimus, et in sortem mittemus. solent enim culti €agri ad pretium emeritorum aestimari. si in illa pertica €centurias ducenum iugerum fecerimus et accipientibus €dabuntur iugera sexagena sena besses, unam centuriam €tres [homines] accipere debebunt, in qua illis tres partes €aequis frontibus de terminabimus. omnium nomina €sortibus inscripta in urnam mittemus, et prout exierint @1 primam sortem centuriarum tollere debebunt. eodem €exemplo et ceteri. quod si illis conuenerit, ut conternati €sortiri debeant, qui tres primam centuriarum sortem €accipere debeant, conternationum factarum singula sor-€tibus nomina inscribemus. ut si conuenerit Lucio Titio €Luci filio, Seio Titi filio, Agerio Auli filio, ueteranis le-€gionis quintae Alaudae, ex eis unum sorti nomen inscri-€bemus et quoto loco exierit notabimus. si conternatio-€nem urna faciet, singulis sortibus singulorum nomina €inscribemus, et a primo usque ad tertium qui exierit €erit prima conternatio. sic et ceterae. has conternationes €sublata sorte quidam tabulas appellauerunt, quoniam €codicibus excipiebantur, et a prima cera primam tabu-€lam appellauerunt peracta deinde conternationum sor-€titione omnes centurias sortibus per singulas inscribe-€mus et in urnam mittemus: inde quae centuria primum €exierit, ad primam conternationem pertinebit. sit forte €centuria D.D. XXXV V.K. XLVII: hanc ex prima tabula €tres accipere debebunt. quod in aeris libris sic inscribe- @1 mus: TABVLA PRIMA.D.D. XXXV V.K.XLVII L. TE-€RENTIO L. FILIO POL(LIA) IVGERA LXVI#2#1117, G. NVMISIO €G.F. STE(LLATINA) IVGERA XLVI#2#1117, P. TARQVINIO CN. €F. TER(ENTINA) IVGERA LXVI#2#1117. eodem exemplo et ce-€teras sortes. €@@Adsignare agrum secundum legem diui Augusti €eatenus debebimus, qua falx et arater exierit; nisi ex €hoc conditor aliquid immutauerit. primum adsignare €agrum circa extremitatem oportet, ut a possessoribus €uelut terminis fines optineantur; ex eo interiores perti-€cae partes. siqua compascua aut siluae fundis concessae €fuerint, quo iure datae sint formis inscribemus. multis €coloniis inmanitas agri uicit adsignationem, et cum plus €terrae quam datum erat superesset, proximis possessori-€bus datum est in commune nomine compascuorum. haec €in forma similiter conprehensa ostendemus. €haec amplius quam acceptas acceperunt, sed ut in com-€mune haberent. multis locis, quae in adsignatione sunt €concessa, et ex his compascua fundi acceperunt. haec @1 beneficio coloniae habent, in forma COMPASCVA PVBLICA €IVLIENSIVM inscribi debent: nam et uectigal quamuis €exiguum praestant. €@@Subsiciuorum omnium librum facere [scire] debe-€bimus, ut quando uoluerit imperator, sciat quot in eum €locum homines deduci possint: aut si coloniae concessa €fuerint, CONCESSA COLONIAE in aere inscribemus. ita €si rei publicae concessa fuerint, in aere SVBSECIVA CON-€CESSA ut IVLIENSIBVS inscribemus. €@@Omnes aeris significationes et formis et tabulis aeris €inscribemus, data adsignata, concessa, excepta, reddita €commutata pro suo, reddita ueteri possessori, et quae-€cumque alia inscriptio singularum litterarum in usu €fuerit, et in aere permaneat. libros aeris et typum per-€ticae totius lineis descriptum secundum suas determina-€tiones adscriptis adfinibus tabulario Caesaris inferemus. €et siqua beneficio concessa aut adsignata coloniae fuerint, €siue in proximo siue inter alias ciuitates, in libro bene-€ficiorum adscribemus. et quidquid aliud ad instrumen-€tum mensorum pertinebit, non solum colonia sed et ta- @1 bularium Caesaris manu conditoris subscriptum habere €debebit. €@@Agrum rudem prouincialem sic adsignabimus, quem €ad modum supra diximus. si uero municipium in colo-€niae ius transferetur, condicionem regionis excutiemus €et secundum suam postulationem adsignabimus. multis €locis conditores uniuersum locum coemerunt, multis male €meritos fundorum possessione priuauerunt. ubi tamen €aliquid concessum est et gratiae, in eius modi condicioni-€bus interuenit C.V.P. ET REI PVBLICAE. hunc agrum €secundum datam legem aut si placebit secundum diui €Augusti adsignabimus eatenus QVA FALX ET ARATER €IERIT. haec lex habet suam interpretationem. quidam €putant tantum cultum nominari: ut mihi uidetur, uti-€le[2m]2 ait agrum adsignare oportere. hoc erit ne acci-€pienti siluae uniuersus modus adsignetur aut pascui. €qui uero maiorem modum acceperit culti, optime secun-€dum legem accipiet aliquid [et] siluae ad inplendum [ac-€ceptae] modum. ita fiet ut alii sibi iunctas siluas acci- @1 piant, alii in montibus ultra quartum forte uicinum. €primum [ergo] agrum limitibus includemus, hoc est cen-€turiabimus. deinde acceptas terminabimus: quicumque €modus limitem excedit, commalliolari debet et sic in €aere incidi. sortes [autem] sic inscribes, ut si una ac-€cepta duas tres pluresue centurias continebit, has cen-€turias et quantum ex accepta habeant in una sorte in-€scribemus. ut si dabitur LXVI#2[2#1117]2 et per tres centu-€rias separabitur, d.d.I k.k.I iugera VI#2#1117, d.d.I k.k.II €iugera XV, et d.d.II k.k.II iugera XLV, has una sors €continere debebit. sub hoc exemplo et cetera fient. €sortitos in agrum deducemus et fines assignabimus. fini-€bus assignatis et ceteris mensuris partitis formas et €quaecumque ad mensuras pertinebunt ita ut supra dixi €[2a]2 conditore ordinata r(ei) p(ublicae) [2in]2feremus. €@@Agrum arcifinium uectigalem ad mensuram sic €redigere debemus, ut et recturis et quadam terminatione @1 in perpetuum seruetur. multi huius modi agrum more €colonico decimanis et kardinibus diuiserunt, hoc est per €centurias, sicut in Pannonia: mihi [autem] uidetur huius €soli mensura alia ratione agenda. debet [enim aliquid] €interesse inter [agrum] inmunem et uectigalem. nam €quem ad modum illis condicio diuersa est, mensurarum €actus dissimilis esse debet. nec tam anguste professio €nostra concluditur, ut non etiam per singulas prouincias €priuatas limitum obseruationes dirigere possit. agri €[autem] uectigales multas habent constitutiones. in qui-€busdam [prouinciis] fructus partem praestant certam, €alii quintas alii septimas, alii pecuniam, et hoc per soli €aestimationem. certa [enim] pretia agris constituta sunt, €ut in Pannonia arui primi, arui secundi, prati, siluae €glandiferae, siluae uulgaris, pascuae. his omnibus agris €uectigal est ad modum ubertatis per singula iugera con- @1 stitutum. horum aestim[at]io nequa usurpatio per falsas €professiones fiat, adhibenda est mensuris diligentia. nam €et in Phrygia et tota Asia ex huius modi causis tam €frequenter disconuenit quam in Pannonia. propter quod €huius agri uectigalis mensuram a certis rigoribus con-€prehendere oportet ac singula terminis fundari. quibus-€dam interuersuris lapides politos quadratos inscriptos €lineatos defigere in eam partem qua res exiget oportebit. þ²¶¶ÿï°°´ÿï‚ÃïîóôÿïƒÈùçÇòÿ›©ˆ‰omnium rigorum latitudines uelut limitum obseruabimus: €interstitione limitari mensuras per strigas et scamna €agemus. sicut antiqui latitudines dabimus, decimano €maximo et k. pedes XX, eis limitibus transuersis, inter €quos bina scamna et singulae strigae interueniunt, pedes €duodenos, itemque prorsis limitibus, inter quos scamna €%quattuor et quattuor strigae cluduntur, pedes duodenos, €reliquis rigoribus lineariis ped. octonos. omnem €mensurae huius quadraturam dimidio longiorem siue @1 latiorem facere debebimus: et quod in latitudinem lon-€gius fuerit, scamnum est, quod in longitudinem, striga. €primum constituemus decimanum maximum €et kardinem maximum, et ab his strigas et scamna clu-€demus. actuarios [autem] limites diligenter €agemus, et in eis lapides inscriptos defigemus adiecto €scamnorum numero. primum a d. m. et k. incipiemus €inscriptiones uelut in quintariis ponere. primo lapidi €inscribemus D M.K.M. ab hoc deinde sin-€gulis actuariis limitibus similiter per ipsos inscribemus €D.M. LIMES II, K.M. LIMES SECVNDVS. hac significa-€tione omnium quattuor regionum limites conprehende-€mus. his deinde quartis quadrarum angulis €lapides eius generis ponemus sub hac inscriptione €litteris singularibus D.D. V STRIGA PRIMA SCAMNO II. €et hoc in lateribus lapidum. in fronte autem regionis €indicium D.D.V.K. nunc quadrarum angulis @1 lapides inscriptos inspiciamus. intra has €strigas et scamna omnem agrum separabimus, cuius €totam positionem ad uerum formatam inspiciemus, secun-€dum quod rei praesentis formam describamus. @1 ï°°µÿï‚ÍõîéôÿïƒÈùçÇòÿŸôÿ@@@@{1DE MVNITIONIBVS CASTRORVM}1 ‘@@Nunc papilionum tensionem cohortium supra €scriptarum ostendimus. Papilio unus occupat pedes €X, accipit incrementum tensurae pedes II, tegit €homines VIII. Plena centuria habet milites LXXX: €erunt papiliones X, qui decurrunt in longitudine €pedum CXX. Nam quod ad latitudinem [est] he-€mistrigii pedum XXX attinet, papilioni dantur €pedes X, armis pedes V, iumentis pedes VIIII: €fiunt pedes XXIIII; hoc bis XLVIII: quoniam, €cum contrariae tendent, efficitur striga pedum LX, €reliqui pedes XII qui conuersantibus spatio suffi-€cient. Haec pedatura ad plenam centuriam est com-€putata. Ex quibus in uigiliis singulis [2quaterni]2 €erunt et non plus quam octonos papiliones sin-€gulae tendunt. Ita fiet ut centurio eorum in eadem €pedatura eorum papilionum tensionem accipiat; €alioquin plus dari oportuisset. @@Legiones, quoniam sunt militiae prouinciales €fidelissimae, ad uallum tendere debent, ut opus @1 €ualli tueantur et exercitum gentibus imperatum €suo numero corporali in muro teneant. Quando au-€tem supplementa plura fuerint, ubi necesse est €cohortis pedaturam extendere, seruata latitudine €hemistrigii, et id pede manenti, eam mutabimus, €ut quibus fuit CXX per CLXXX, sic sit XC per €CCXL, in modum formae subiectae, uel LX per €CCCLX, similiter ut forma ostenditur. XXX enim €pedes per DCCXX cohors [2in]2 unum occupat: €nunc, quotiens latitudo duplicatur, longitudo pari-€ter minuetur. Quodsi legiones plures acceperimus €et supplementa pauciora, ut necessarium sit cohor-€tis circa uallum crebrius ponere, conuertimus peda-€turam: quod fuerit signis, tabulino [2erit]2 nec hemis-€trigia mutabimus ratione tensurae suae. Cuiusque €generis [2formam]2 subiecimus. Aliquando cohorti CL €per CL solet adsignari, sed, in quantum fieri potest, €deuitari debet de eo, quod centuriae suo ordine €tendere non poterint et pedatura cohortis una €parte nudabitur, sicut forma subiecta est. @@Cohors prima causa signorum et aquilae in-€tra uiam sagulariam et, quoniam duplum numerum €habet, duplam pedaturam accipiet, utputa signis @1 €pedes CXX, tabulino pedes CCCLX, uel signis €[2pedes]2 CLXXX, tabulino pedes CCXL; formae €ratio ut reliquis. Igitur si legiones impares, hoc est €tres, acceptae fuerint, duae primae lateribus prae-€torii per rigorem uiae sagularis tendere debebunt, €alia in praetentura similiter per rigorem uiae sagu-€laris intrantibus portam praetoriam parte laeua; €dextra cohors contraria tendat ut possit exercitus €combinatus educi. @@Quotiens autem quinque uel sex legiones €acceptae fuerint, binae cohortes primae lateribus €praetorii tendere debebunt, duae in praetentura €supra quibus ualetudinaria, deinde uexillarii uel €cohors secunda; et si res exiget, cohors peditata €quingenaria loco uexillariorum solet superponi, et €si strictior fuerit pedatura, cohorti legionariae dari €debet, sed numero suo, ut CXX pedes ualetudina-€rium et reliqua quae supra tendent accipiant, hoc €est ueterinarium et fabrica, quae ideo longius posita €est ut ualetudinarium quietum esse conualescenti-€bus posset. Quorum pedatura in singulas species ad €homines CC solet computari. @@Vexillarii legionum eandem pedaturam acci-€pere debent quam cohors legionaria, quae ad sescen- @1 €tenos homines computatur, causa impedimentorum. €Tendere debent in praetentura uel latere praetorii, €ut dixeram, super cohortes [ut] primas. Ad uallum, €si fieri potest, ideo tendere non debent, quod le-€gatus eorum pariter non sit et si casu ab hoste €uallum interruptum fuerit, legio et legatus eorum €per uexillarios factum esse contendet. @@Cohortes praetoriae lateribus praetorii tendere €debent et duplam pedaturam recipere quod tento-€riis maioribus utantur. Primipilares etiam et euocati €in eadem pedatura locum accipiunt. @@Equites praetoriani latere dextro praetorii, €singulares imperatoris latere sinistro. Quorum si €maior numerus fuerit, utputa singulares DC, prae-€toriani CCC, poterint CL singulares in striga prae-€torianorum tendere. Ita fiet ut et pari numero €dispositi [2sint et]2 decuriones et reliqui principales €eorum binos equos possidentes propensius tendant. €Et si minor numerus utrorumque fuerit, ut centenis €equitibus hemistrigiis suis laxius tendant, non erit €haesitandum, quoniam officialibus lateri dextro proxi-€mis ibi pedatura adsignaretur. @@Quodsi cohortes praetoriae impares acceptae @1 €fuerint, quoniam numerus et dispositio dextra €laeuaque praetorii cohortium a paribus esse debent, €loco cohortis equites praetoriani ponentur. Singu-€lares autem [C] si DCCC aut DCCCC fuerint, pari €numero integris strigis lateribus tendere debebunt; €si ad D fuerint, [ut] striga eis sufficiat. @@Illud maxime obseruare debebimus ut latus €praetorii non plus quam DCCXX pedes longitu-€dinis accipiat. Ita fiet ut cohortes praetoriae et re-€liquus numerus qui latere praetorii tendit integris €strigis sua pedatura optime tendant. Nam, quan-€tum ad latitudinem praetorii totius attinet, a CLX €ad CCXX potest obseruari in longitudinem, ut su-€pra dixi, pedum DCCXX. Stationi dari oportet €secundum praetorium pedes XX et, si res exigit, €pedes X sufficient. @@Item comitibus imperatoris nostri a pedibus L €[ut] ad LXX potest obseruari, in qua pedatura €praefecto praetorio primo loco a uia principali adsi-€gnari debet. Interposita deinde uia cohortes prae-€toriae et reliquus numerus prout disponi debent €[de] libello ostendimus. @1 @@Aris institutis in formam partis imae, au-€guratorium parte dextra praetorii ad uiam princi-€palem adsignabimus, ut dux in eo augurium recte €capere possit; parte laeua tribunal statuitur, ut €augurio accepto insuper ascendat et exercitum €felici auspicio adloquatur. @@In introitu praetorii partis mediae ad uiam €principalem gromae locus appellatur quod turba €ibi congruat siue in dictatione metationis posito €in eodem loco ferramento groma superponatur, €ut portae castrorum in conspectu rigoris stellam €efficiant. Et professores eius artis causa supra €scripta gromatici sunt cognominati. @@Viae uicinariae ideo dantur percurrentes €proxime sagularem, ut ad eruptionem exercitus ex-€pediti progredi possint. @@Nunc praetenturae rationem exponam. Via €principalis quae est inter portas dexteriorem et €sinistriorem, quae a principiis nomen obtinet, esse €debet latitudine eadem qua opus pedum LX quod €est inter uallum et legiones et ideo a quibusdam @1 €interuallum est cognominatum. Item uia quae ducit €ad portam praetoriam,_a praetorio sine dubio €uia praetoria dicitur_, latitudine, ut supra, pe-þ²¶¶ÿï°°µÿï‚ÍõîéôÿïƒÈùçÇòÿ˜Žˆ‰dum LX, propter quam rigore tensurae suae supe-€riores strigae in praetentura non percurrunt, quo-€niam ad uiam praetoriam signa spectare debebunt. @@Dabimus itaque infra uiam principalem le-€gatis pedaturam quod scamnum est appellatum €nec communis strigarum dictationem metationis €habet propter legionum numerum incertum, quod €[non] semper latitudine a pedibus L ad LXXX ob-€seruari debebit, prout numerus legionum effecerit. €In quo tribuni cohortium praetoriarum tendere €solent. Similiter tribunis legionum inferius adsi-€gnari debet, quod aeque scamnum dicitur; a quo €uia interposita alae miliariae uel quingenariae, et €deinceps; prout quis tendere debebit in forma su-€biecimus. @@Nunc, ut suo referam loco, ad alam milia-€riam. Turmas habet XXIIII, in eis decuriones, €duplicarii, sesquiplicarii: idem qui et numerus €turmarum est. Alunt equos singuli decuriones ter- @1 €nos, duplicarii et sesquiplicarii binos. Sic super €numerum equorum mille,_deductis singulis €qui in numerum computantur_, XCVI. Ala quin-€genaria turmas habet XVI, decuriones et reliqua €prout numerum turmarum, amplius equos, ut su-€pra, LXIIII. Et ideo in singulis equitibus terni €pedes computantur; mille efficitur [2ut]2 in eo pede €praefectus alae pedaturam accipiat et principales €eorum aliquo laxius tendant; alioquin singuli binos €pedes et semisses acciperent. @@Quantum autem ad retenturam pertinet, uia €quae est super praetorio, per cuius rigorem utraque €parte, cum maior exercitus est, hoc est quinque €legiones et supra, portae quintanae dari solent, €accipere debet latitudinem pedum XL; si portae €ibi datae fuerint, L pedes accipiet, et cognomina-€tur etiam quintana causa copiarum. @@Quaestorium dicitur quod aliquando quaes-€tores ibi pedaturam acceperint; quod est supra €praetorium in rigore portae quae [2a]2 cohortibus €decimis ibi tendentibus decimana est appellata. €Quaestorium minore esse debet latitudine quam €praetorium, ut strigae statorum posticum praetorii €proximae sint. In quo maxime legati hostium et @1 €obsides; et si qua praeda facta fuerit, in quaes-€torio ponitur. @@Lateribus eiusdem tendere debent ad uiam €quintanam centuriae statorum ut posticum prae-€torii tueantur et proximi sint praetorium; quibus €duplam pedaturam adsignabimus quod eisdem ten-€toriis utantur quibus cohortes praetoriae. Super €quos cohors peditata quingenaria uel equitata, €prout strigae magnitudo fuerit, poni debebit. Et €per reliquas strigas cohortes peditatae uel equitatae €ad uiam quintanam spectare debebunt; et super €symmacharii et reliquae nationes tendere debebunt; €et ita fiet ut omni parte nationes, ut supra scrip-€tum, contineantur. @@Viae sagulariae XXX pedes sufficient; [2si]2 €quinque legiones fuerint, XL pedes latitudinis €accipere debebit. Scholae cohortibus primis, ubi €munera legionum dicuntur, in scamno legatorum €contra aquilam dari debent. @@Castra, in quantum fieri potuerit, tertiata €esse debebunt, ut flatus aurae aestus exercitus €leniat. Hoc dixi tertiata, utputa longum pedes @1 €CCCC, latum pedes MDC. Si longiora fuerint, €classica dicentur nec bucinum in tumultu ad por-€tam decimanam facile potuerit exaudiri; si latiora €fuerint, proxime quadraturam sequens est dictatio. @@Quantum attinet ad ea quae sunt necessa-€ria, satis, puto, diligenter rettulimus, et si quae €rationes adhuc fuerint necessariae, suo referam €loco. Praeterea munitionem castrorum et soli elec-€tionem [2in]2 statuenda metatione [2et]2 artem iniqui-€tates locorum uitandi ne praeterisse uidear, breuiter €in parte ima exponam. @@Interim ostendam inceptationem metationis €et numeros compositae formae recognoscamus. Ad-€monebimus itaque quis ubi tendere debeat. Late-€ribus praetorii cohortes praetoriae et equites prae-€toriani, equites singulares imperatoris, alae milia-€riae uel quingenariae; si pedatura permiserit, uexil-€larii et cohortes secundae uel [quinquaginta] pedi-€tatae quingenariae super cohortes primas. @@Praetendunt alae miliariae uel quingenariae, €Mauri equites, Pannonii ueredarii; classici omnes @1 €ideo praetendunt quod ad uias muniendas primi €exeunt et quo sint tutiores, a Mauris equitibus et €Pannoniis ueredariis operantes proteguntur; qui €a cohortibus primis proximi tendere debent, uexillarii €legionum; item exploratores in striga cohortis primae. @@Retendunt cohortes equitatae miliariae uel €quingenariae, quarum rationes subieci. Omnis miles €prouincialis accipit pedaturam pedem adiecta quinta €per totam latitudinem hemistrigii, eques autem €duo semis adiecta quinta. Nunc quotiens numeros €acceperimus, ut retenturam computemus, cohortes €equitatas ad numerum peditum redigimus ut equi-€tibus cum cohortibus suis pedaturam facilius adsi-€gnemus. @@Habet itaque cohors equitata miliaria equites €CCXL, quod redigo ad peditem, ut pedem, quod €accipit miles, redigo ad duo semis, quod accipit €eques: fit, dimidia sumpta, ductum quinquies. €Sic tractabimus numerum equitum; fit CXX, du-€cemus quinquies: fit DC. Accedit ex ea cohorte €miliaria, detractis equitibus, reliquid peditum €DCCLX; fit cum superiore mille CCCLX. Memine-€rimus itaque ad computationem cohortis equitatae €miliariae pedaturam ad MCCCLX dari debeat. @1 @@Cohors equitata quingenaria in dimidio ean-€dem rationem continet quam cohors [2miliaria]2. €Habet itaque cohors equitata miliaria centurias X €peditum, equites CCXL, turmas, decuriones [2VI]2; €tendunt papilionibus CXXXVI, ex eo centuriones €et decuriones singulis papilionibus utuntur. Cohors €equitata quingenaria habet centurias VI, reliqua €pro parte dimidia. @@Cohors peditata miliaria habet centurias X, €tendit papilionibus C, ex eis centuriones singulis. €Item peditata quingenaria habet centurias VI, re-€liqua ut supra. @@Nationes,_Cantabri, Getuli, Palmyreni, €Daci, Brittones_, centurias statorum et si quid €aliud datum fuerit in exercitu symmachariorum, €[2in]2 retentura ponimus. Camelis cum suis epibatis €singulis pedes V adsignabimus. Tendere debebunt, €si in hostem exituri erunt, in praetentura iuxta €classicos, si ad praedam portandam praesto erunt, €intra quaestorium tendere debebunt. @1 @@Datos itaque numeros, qui infra scripti sunt, €sic computabimus: legiones III; uexillarii MDC; €cohortes praetoriae IIII; equites praetoriani CCCC; €equites singulares imperatoris CCCCL; alae milia-€riae IIII, quingenariae V; Mauri equites DC; €Pannonii ueredarii DCCC; classici Misenates D, €Rauennates DCCC; exploratores CC; cohortes equi-€tatae miliariae II, quingenariae IIII; cohortes €peditatae miliariae III, [miliariae] quingenariae III; €Palmyreni D, Getuli DCCCC, Daci DCC, Brittones D, €Cantabri DCC; centuriae statorum II. @@Semper numeris acceptis retenturam compu-€tare debemus, ut sciamus quot hemistrigia [inde-€mestria] in retentura nascantur. Nunc fit numerus €qui retendit DCXL. Sumo partem dimidiam, €ideo quod a paribus tendant [nascantur]; fit €DCCCXX. Nunc latus praetorii componamus et €praetenturam similiter computemus, sicut retentu-€ram fecimus ut sciamus cohortibus legionnariis quid €tabulino uel signis dare debeamus. @@Obseruare itaque debebimus ut, quotiens @1 €tres legiones cum supplementis acceptae fuerint, €dimidia pars castrorum DCCXX pedes latitudinis €habeat et lateribus castrorum cohortibus tabu-€lino XC, signis CCXL pedes adsignemus ut deducto €tabulino cohortium et latitudine uiae sagularis, €reliqui DC [centum] pedes supersint, ut alae milia-€riae in praetentura ad pedem tendant. Vt nunc €statuamus reliquos pedes [statuamus] DC, exple-€mus latus unum praetorii ut sciamus quot alae in €praetentura tensurae sint. @@Occupantur numero militum latere praetorii €pedes CCCCXX, praetorio pedes LX, stationi €pedes XX, comitibus pedes LX, in uias pedes XL; €quod fere in hac latitudine ita fuerit dispositio: €fiunt DC pedes. @@Nunc praetenturam ut componamus, nume-€rum equitum alarium qui sunt reliqui computemus. €Fiunt , partis dimidiae . Accipere debet ala €miliaria signis pedes CL, tabulino pedes DC. Hac €ratione pedes CL efficiunt hemistrigia [2V]2. Accipit €eques III pedes in longitudine pedum DC; sumo €partem tertiam ut habeam equitum numerum qui þ²¶¶ÿï°°µÿï‚ÍõîéôÿïƒÈùçÇòÿ˜¢ˆˆin ea longitudine tendet: fit CC; erit hemistrigii @1 €unius; et nunc hemistrigia ducimus V: quinquies CC €fit M: alae miliariae pedatura. @@Reliquum autem numerum, sicut retenturam, €computemus ut sciamus similiter quot hemistrigia €nascantur. Fit numerus, cum pedatura ualetudinarii, €ueterinarii et fabricae quae in unum ad DC ho-€mines computantur, . Sumimus dimidiam: €fit : hoc erit partis dimidiae; est DC pedum €per longitudinem, quod [2D]2 homines capiet; ut €diximus peditem adiectam quintam ad pedem acci-€pere, nihil itaque intersit an ad numerum compu-€tatum quintam partem adiciamus, an uero ex €longitudine, ut nunc DC pedum, deducamus par-€tem VI. Reliqui quingenti, tot homines capiet €hemistrigium. @@Sed habemus numerum ; uidemus quo-€tiens [2D]2 habeo: quod est VIII; totidem hemis-€trigia nascuntur. Fit CCXL, et superiores compu-€tati alarium pedes CCC; fit in unum DXL. Pote-€runt esse tensurae cohortium III; faciunt pedes €DCCXX, ex quibus decedit quod numerus occupat, €pedes DXL: reliqui pedes CLXXX quo VI hemis-€trigia nascuntur. Vt nunc uicinaria uia super cohor- @1 €tem primam, item numero quattuor pedum denum: €fit in uias pedes LX; reliqui pedes CXX, quod €scamnis tribunorum et legatorum, singulis LX €pedes, adsignabimus. @@Nunc si metator mille homines super nu-€merum compositum [2acceperit, ut]2 in eadem peda-€tura locus adsignetur, sic faciemus. Quoniam par-€tis dimidiae D esse constat, quos capiet hemistri-€gium, deducamus scamnis pedes X et uiam de €inter alas tollamus, quae tunc datur si pedatura €permittet; fiunt pedes XXX: erit hemistrigium, €quod D homines postea acceptos recipiet. @@Nunc e contrario similiter numeris composi-€tis deducamus homines M, quorum est pedatura €striga pedum LX. Dabimus scamno legatorum €pedes LXXX, tribunorum pedes LXX et uiam €inter alas reponimus. @@Item lateri praetorii et retenturae similiter, €si quo plus uel minus fuerit, idem obseruabimus ut €praetorium et comitum pedaturam, item quaesto-€rium minuamus uel ampliemus, seruatis portioni-€bus latitudinis. Viae autem abesse poterint, si €pedatura strictior fuerit, inter cohortes praetorias @1 €et alas equitum, ideo quod, disciplinam militarem €si obseruent ita [2ut]2 dico, ad suum quisque nu-€merum coniuncti conuenient. @@Et in retentura qui solent et quinquagenis €hominibus per strigas strictius seu laxius tendere, €quoniam saepe numeros euenit commutari, ten-€suram amplius efficiant quam strigae in eandem €pedaturam incurrent. Nec plus ex eis deduci debet €quam peditatae quingenariae super cohortes pri-€mas, et si amplius supersunt ut nec strigam ex-€pleant, necesse erit per reliquas strigas, ut dixi, €artius tendant. Similiter ut laxius tendant effici-€tur, quotiens reliquus numerus conuenit, ne totius €metationis ordo turbetur. Vt retenturae per stri-€gas aequali numero [laxius] tendant, retenturae €numerum computatum, ut in praetentura, conuenit. @@Quodsi adhuc amplius seu minus quam os-€tendimus supplementa data fuissent, omnia immu-€tabuntur et cohortes circa uallum aliter tendent. @@Nunc retenturae diximus partis dimidiae €numerum DCCCXX. Quoniam est latitudo DC €[2pedum]2, uideo quot hemistrigia esse possint; ut €nunc, erunt decem [2et]2 septem, et quaestorio peda- @1 €tura sufficiens dari possit. Sumo itaque numeri €partem XVII, quot hemistrigia esse diximus; fit €CCCC: erit numerus militum. Tendere debebunt €per hemistrigium unum, adiecta quinta pedum €LXXX: fiunt pedes CCCCLXXX, unde efficitur €[2ut]2 duae cohortes latere retenturae tendant. @@Symmacharios et reliquas nationes quotiens €per strigas distribuimus, non plus quam tripertiti €esse debebunt nec longe abalterutrum ut uiua €tessera suo uocabulo citationes audiant. Obseruabi-€mus primae strigae signis idem adsignari quod €cohorti primae, ut uiae uicinariae percurrant. @@Erunt itaque lateribus cohortes XVI; prae-€tendent sex, retendent quattuor cohortes et singulae €sexaginta per CCCLX; reliquae quattuor cohortes €intra uiam sagularem. @@In quantum potui, domine frater, pro tiro-€cinio meo in breui omnes auctores sum persecutus €et quidquid circa compositionem castrorum aestiua-€lium instituerunt, in hoc libello, priusquam nume-€ros instituerem, sub rationem omnia declaraui. @1 €Praecepta in omni inceptatione metationis scri-€bendo nullus auctor [2in]2 hunc diem ostendit, prop-€ter quod spero sollicitudinem nostram digne tibi €placituram. @@Exposuimus itaque suas species et uniuer-€sum exercitum suis locis constituimus; ostendimus €etiam, si necessum fuerit, quis numerus commutari €debeat. Quodsi alae in retentura positae fuerint €et pedites [2in]2 praetentura siue cohortes equitatae €nulla necessitate cogente, sine dubio metatoris €imperitiae signum est. Illud plane poterit obseruari €ut, si cohortes equitatae in eo exercitu omnino €[2non]2 fuerint, ponamus alas quingenarias lateribus €quaestorii ut retentura equitatum habeat. @@Nam quod ad legiones dispositas et diuiduos €numeros pertinet, quod et peritis compositione €difficultates ostendet, methodum metationis a me €exquisitam, ad numerum legionum pertinentem in-€tento ingenio elaboraui, ut, si dignatus fueris iniun-€gere, nouitatem metationis ad magnitudinem tuam €primus adferam, quae tibi, spero, placebit si pri-€mum cottidianam metationem tractabis. @1 @@Nunc munitionem castrorum et reliqua quae €plures auctores scripserunt, breuiter perferamus. €Munitio aestiualium obseruatur generibus quinque: €fossa, uallo, [2ceruolis]2, aggere, armis. @@Fossa loco securiori causa disciplinae, cuius €species est fastigata uel punica. Fastigata dicitur €quae a summa latitudine lateribus deuexis in angus-€tiam ad solum coniuncta peruenit. Punica dicitur €quae latere exteriori ad perpendiculum dirigitur; €contrarium deuexum fit, quomodo in fastigata. €Quibus latitudo dari debeat ad minimum pedum €quinque, altum pedes tres. Regressis pedibus exte-€rius sexaginta per latitudinem portarum similiter €fossa fiet, quod propter breuitatem titulum cogno-€minatum est. @@Vallum loco suspectiori extrui debet cespite €aut lapide, saxo siue caemento. Sufficit latum pedes €VIII, altum pedes VI et lorica parua fit. Similiter €ante portas ad titulum, ut ad fossas, uallum; causa €instructionis sanctum est cognominatum. @1 @@Ceruoli trunci ramosi. Ad hos decurritur si €soli natura nimia teneritate cespes frangitur neque €lapide mobili satis copiosum uallum extrui potest €nec fossa fieri ut non ripae decidant. @@Quotiens ceruoli desunt et est locus suspec-€tior, armorum ordinibus [castrorum] IIII castra €muniunt et per singulos ordines uigiliae crebrius €ponuntur; et equites alterna uice castra circuire €debent. Si in pacato solummodo tuendae disciplinae €causa, unus ordo armorum sufficit et uigiliae rarius €constituuntur. @@Aggeribus autem ita fit ut uallo, si locus €petrosus aut arenosus fuerit, quod sine dubio aggere €facto munitionem castris praebet. @@Angulos castrorum circinari oportet quia €coxas efficiunt instabiliuntque opus propugnatio-€nem tutans. Circinari debebunt ex angulo cohor-€tium quae efficiunt latitudines operis pedum LX €usque quo linea exteriores comprehenderit, quae €efficiunt partem quartam. @@Similiter clauicula circinatur ex linea inte- @1 €riore ualli, puncto mediae portae, adaperto circino €ad cardinem portae; [2ex]2 eo medio praeter uiam €circinabis in eandem lineam quae centro seruiet. €Item puncto manenti adicies latitudinem [ad] ualli €et iterum circinabis in eandem lineam, ut intrantes €semper detecti sint et aduenientes in recto cursu €excludantur; nomenque ab effectu clauicula trahet. @@Nam quod attinet ad soli electionem in sta-€tuenda metatione, primum locum habent quae ex €campo in eminentiam leniter attolluntur, in qua €positione porta decimana eminentissimo loco cons-€tituitur, ut regiones castris subiaceant; porta prae-€toria semper hostem spectare debet. Secundum €locum habent quae in plano constituuntur, tertium €quae in colle, quartum quae in monte, quintum quae €in loco necessario, unde et necessaria castra dicun-€tur. @@Praecipue obseruari debebit uia quae lateri-€bus castrorum supersit. Ceterum quocumque latere þ²¶¶ÿï°°µÿï‚ÍõîéôÿïƒÈùçÇòÿ˜¹ƒflumen siue fontem habere debebunt in qualicumque €positione castrorum. Iniqua loca, quae a prioribus €nouercae appellantur, omni modo uitari debent: €ne mons castris immineat, per quem superuenire €hostes aut prospicere possint quid in castris aga- @1 €tur; ne silua celatura hostes adiaceat neue fossa €[2uel]2 ualles per quas obrepi castris occulte possit; €ne uicini fluminis torrentis subita tempestate castra €inundata intereant. @@Meminisse oportet in hostico ascensus ualli €duplices et frequentis facere et tormentis tribuna-€lia extruere circum portas, in coxis, in loco tur-€rium. Maxime instruendum erit uallum tormentis €ab eo latere quo nouercae, si uitari non potuerunt. @1 ðþ