³´²ÿï°°±ÿï‚ÃïîäÁçòÿïƒÓéãÆìÿ˜âôÿ@@@@{1DE CONDICIONIBVS AGRORVM}1 ˆˆ@@Condiciones agrorum per totam Italiam diuersas esse €plerisque etiam remotis a professione nostra hominibus €notum est; quod etiam in prouinciis frequenter inueni-€mus. accidit autem, ut ex similibus causis similes habe-€rent condiciones. ciuitates enim, quarum condiciones aliae €sunt, coloniae dicuntur, municipia, quaedam praefecturae: €habent uocabulorum differentias: qua[2r]2e uero non liceat €earum diuersas esse condiciones? regiones autem dici-€mus, intra quarum fines singularum coloniarum aut €municipiorum magistratibus iu[2ri]2s dicendi cohercendi-€que est libera potestas. ergo haec uocabula non sine €causa acciderunt. quidam enim populi pertinaciter ad-€uersus Romanos bella gesserunt, quidam experti uirtu-€tem eorum seruauerunt pacem, quidam cognita fide et €iustitia eorum se eis addixerunt et frequenter aduersus @1 hostes eorum arma tulerunt. leges itaque pro suo quis-€que merito acceperunt: neque enim erat iustum, ut his, €qui totiens ammisso periurio rupere pacem ac bellum €intulere Romanis, idem praestari quod fidelibus populis. €@@Primum ergo referendum est, appellationes ut fierent €coloniae aut praefecturae. €@@Municipia quidam putant a munitionibus dicta; alii €a munificentia, eo quod munificae essent ciuitates. €@@Coloniae autem inde dictae sunt, quod [populi] Ro-€mani in ea municipia miserint colonos, uel ad ipsos €priores municipiorum populos cohercendos, uel ad hostium €incursus repellendos. colonias autem omnes maritimas €appellauerunt, uel quod mari in his deduceretur, uel, €quod pluribus placet, maritimas appellari existimant ideo, €quod Italia ab Alpibus in mare porrigatur a[2c]2 tribus €lateribus exteras gentes intueatur. a Sicilia usque ad €Galliam omne litus Africae est contrarium: rursus a €Leucopetra pars, quae ad mare attingit Macedoniae, ad €aliquam Epiri partem spectat: Hadriaticum uero litus €Illyricum contra se habet. in his ergo litoribus Romani €colonos miserunt, ut supra diximus, qui ora[2s]2 Italiae €tuerentur. €@@Aliae deinde causae creuerunt, * * * Graccus colo- @1 nos dare municipiis uel ad supplendum ciuium nume-€rum, uel, ut supra dictum est, ad cohercendos tumultus €qui subinde mouebantur. praeterea legem tulit, nequis €in Italia amplius quam ducenta iugera possideret: in-€tellegebat enim contrarium esse m[in]orem, maiorem €modum possidere quam qui ab ipso possidente coli possit. €@@Ut uero Romani omnium gentium potiti sunt, agros €ex hoste captos in uictorem populum partiti sunt. alios €uero agros uendiderunt, ut Sabinorum ager qui dicitur €quaestorius, eum limitibus actis diuiserunt, et denis €[quibusdam] quibusque actibus laterculis quinquagena €iugera incluserunt, atque ita per quaestores populi Ro-€mani uendiderunt. postquam ergo maiores regiones ex €hoste captae uacare coeperunt, alios agros diuiserunt ad-€signauerunt: alii ita remanserunt, ut tamen p(opuli) R(o-€mani) [2terri]2toria essent; ut est in Piceno, in regione €Reatina, in quibus regionibus montes Romani appellan-€tur. nam sunt p(opuli) R(omani) [2terri]2toria, quorum €uectigal ad aerarium pertinet. €@@De municipiis itaque tractandum est. Prima origo op-€pidorum, quae ciuitates dictae sunt, municipia ex causa €supra dicta nominata sunt. Accidit autem [2ut]2 inses- @1 sarum [earum] gentium populi saepe muta[2re]2nt sedem €in Italia[m] et in prouinciis, ut Fryges in Latio, ut Dio-€medes cum Graiis in Apulia, ut Macedones in Lybie[m], €Tyrreni qui dicuntur Etrurii [2in]2 Galliae, in Asiae fini-€bus socii Gallorum insedere et multas [quas Frigiis Dio-€medis fines. quae etiam socii] constituere ciuitates. atque €in eas partiti sunt hi [ciues dicunt quidem ultro citro-€que aut bello reppulisse aut indig[2e]2nas], praemensum-€que quod uniuersis suffecturum uidebatur solum. territis €fugatisque inde ciuibus, territoria dixerunt. [contra hoc €aliud, de quo suo loco referemus.] singuli[s] deinde ter-€ram, nec tantum occupauerunt quod colere potuissent, €sed quantum in spe[2m]2 colendi reseruauere. [hi ergo €agri occupatorii dicuntur. arcendo enim uicinos hanc €appellationem finxit.] itaque hi agri a quibusdam soluti €appellantur: soluti autem non sunt, quorum fines de-€prehendi possunt et finiuntur. [quos quidam arcifinales €uocant.] hi autem arcifinales dicuntur. Condiciones autem €agrorum uariae sunt ac diuersae, quae aut casibus bel-€lorum aut utilitatibus populi Romani aut ab iniustitia, €ut dicunt, inaequales sunt. @1 @@Occupatorii autem dicuntur agri, quos quidam arci-€finales uocant, [hi autem arcifinales dici debent.] quibus €agris uictor populus occupando nomen dedit. bellis enim €gestis uictores populi terras omnes, ex quibus uictos €eiecerunt, publicauere, atque uniuersaliter territorium €dixerunt, intra quos fines iuris dicendi ius esset. deinde €ut quisque uirtute colendi quid occupauit, arcendo [uero] €uicinum arcifinale[m] dixit. €@@Horum ergo agrorum nullum [2est]2 aes, nulla forma, €quae publicae fidei possessoribus testimonium reddat, €quoniam non ex mensuris actis unus quisque modum ac-€cepit, sed quod aut excoluit aut in spem colendi occu-€pauit. quidam uero possessionum suarum priuatim for-€mas fecerunt, quae nec ipsos uicinis nec sibi uicinos €obligant, quoniam res est uoluntaria. €@@Hi tamen finiuntur terminis et arboribus notatis et €ante missis et superciliis uepribus uiis et riuis et fossis. €in quibusdam uero regionibus palos pro terminis obser-€uant, alii iliceos, alii oleagineos, alii uero iuniperos. alii €congeries lapidum pro terminis obseruant, et scorpiones €[appellant], quidam in specie[2m]2 maceriarum congerunt @1 lapides et attinas appellant, obseruantque pro terminis. €haec tamen omnia genera finitionum non solum in di-€uersis pluribusue regionibus, uerum etiam in uno agro €inueniri possunt. nam ubi supercilia naturalia finem €praestant, deficientibus eis necesse est aut terminum aut €arbores aut aliquid ex supra dictis generibus obseruari. €quidquid autem horum fuerit, ex conuenienti ad conue-€nientem [uiderit similiter] rectus finis obseruari debebit. €@@Maxime autem intuendae erunt consuetudines regio-€num, et ex uicinis exempla sumenda. in quibusdam enim €regionibus alii terminos siliceos ponunt, alii diuersarum €materiarum: quidam uero curant inuehere qualescum-€que peregrinos lapides, ut manifestum sit, ex industria €terminos finales positos: quidam etiam politos, alii uero €inscriptos, alii etiam numeris enotatos ponunt, alii tan-€tum modo in coxis uel [2m]2inimis, alii in longioribus €spatiis, conplures alii etiam aequalibus interuallis. in €quibusdam uero regionibus in uersuris omnibus binos €posuerunt ita, ut suos quisque rigores intueretur. ergo, @1 ut supra dixi, consuetudines regionum maxime intuen-€dae sunt. €@@Inspiciendum erit et illud, quoniam sepulchra in ex-€tremis finibus facere soliti sunt et cippos ponere, ne ali-€quando cippi pro terminis errorem faciant: nam in locis €saxuosis et in sterilibus etiam in mediis possessionibus €sepulchra faciunt. omnia ergo, ut supra diximus, diligenti €cura exquirenda erunt, ut et secundum consuetudinem €regionum et fidem terminorum finis constet. €@@Aliquando etiam petras occurrentes in finibus notatas €inuenimus, et quasdam, si perseueret rigor, notas habentes, €in uersuris uero gammas, [sed et] spectantes suos rigores. €aliquas etiam decus[2s]2atas inuenimus. €@@Quibusdam autem placet et uidetur, utique sub omni-€bus terminis signum inueniri oportere[t]. quod ipsud €uoluntarium est. si enim essent certae leges aut consue-€tudines aut obseruationes, semper simile signum sub €omnibus terminis inueniretur: nunc, quoniam uolunta-€rium est, aliquibus terminis nihil subditum est, aliquibus €uero aut cin[2er]2es aut carbones aut testea aut uitrea €fracta aut asses subiectos aut calce[2m]2 aut gypsum in- @1 uenimus. quae res tamen, ut supra diximus, uoluntaria €est. carbo autem aut cinis quare inueniatur, una certa €ratio est, quae apud antiquos est quidem obseruata, €postea uero neglecta; unde aut diuersa aut nulla signa €inueniuntur. cum enim terminos disponerent, ipsos qui-€dem lapides in solidam terram rectos conlocabant proxime þ³´²ÿï°°±ÿï‚ÃïîäÁçòÿïƒÓéãÆìÿ˜é‡ea loca, in quibus fossis factis posituri eos erant, et un-€guento uelaminibusque et coronis eos [c]or[o]nabant. in €fossis autem, in quibus eos posituri erant, sacrificio €facto hostiaque inmolata atque incensa facibus ardenti-€bus, in fossa cooperti sanguinem instillabant, eoque tura €et fruges iactabant. fauos quoque et uinum aliaque, qui-€bus consuetudo est Termini[s] sacrum fieri, in fossis €adiciebant. consumptisque igne omnibus dapibus, super €calentes reliquias lapides conlocabant atque ita dili-€genti cura confirmabant. adiectis etiam quibusdam sa-€xorum fragminibus circum calcabant, quo firmius starent. €tale ergo sacrificium domini, inter quos fines dirimebantur, €faciebant. nam et si in trifinium, id est in eum locum €quem tres possessores adstringebant, si termini pone-€rentur, omnes tres sacrum faciebant: quotque alii in €confinio domini erant, omnes ex conuenientia terminos €ponebant et sacrum faciebant, terminos autem conue-€nientia possessorum confirmabat. nam in quibusdam @1 regionibus iubemur uertices amphorarum defixos in-€uersos obseruare pro terminis. €@@Ergo conuenientia, ut supra diximus, possessorum €terminos consecrat. qui, ut ante dixeramus, omnibus €angulis coxisque positi esse debent. in quibusdam uero €regionibus saepe per longum spatium et inter multos €possessores rigores dumique finem faciunt, ut aliquando €tantum modo per singulorum possessorum spatia, id est €a capite usque ad caput, positi inueniuntur termini, hoc €est a fine incipiente usque ad finem deficientem, unde €alterius possessionis finis incipiat obseruari. quidam uero €in mediis spatiis plures interpositos habent. quorum si €quisquam per longum spatium moueatur, inter longum €tractum et inter plures possessores rigor durare debet: €qui si non est, totae regioni errorem quendam incuti[t] €nec ei tantum, intra cuius fines [2terminus]2 motus est, €calumniam intro duci[t] sed ultro citroque confundi[t] €fines necesse est. €@@Illa omnia, quae supra diximus, quae ad terminos la-€pideos pertinent, siue signa subdita requirantur, siue €notae aut litterae aut numeri, quam maxime secundum €consuetudinem regionum omnia intuenda sunt: tamen €et noui[li]tates hae quae manu fiunt fidem habere de-€bent, quo[nia]m intellegitur ea industria conuenientiaque €possessorum fieri. si uero pali lignei pro terminis dispo-€siti sunt, aut congeries lapidum aceruatim congestae €sint, quos scorpiones appellant, aut in effigie[2m]2 mace-€riarum, quae attinae appellantur, aut uertices amphora-€rum defixi, aut petrae naturales notatae, aliudue quod @1 loco termini obseruari uidebitur, ex consuetudine regionis €et ex uicinis exempla sumenda sunt. €@@Supercilia, de quibus mentionem habui, si finem fa-€cient, intuendum erit, in quantum spatium deuexitas €supercilii extendatur, ne mons supercilium sit: intra €paucos enim pedes supercilia uocabula accipiunt. quae €tamen usque in planitiam ex superiori uergunt, ad €superiores possessores pertinent. quidquid enim inferior €possessor in solo suo agit, damno superioris fit. siue €aret siue fodiat, detrahit pendentes ex superiori terras. €si uero congerat aut adiciat quid, ad superiora non €ascendit. ita haec causa efficit, ut superioribus posses-€soribus usque in planitia[2m]2 supercilia cedantur. €@@Si arbores finales obseruabuntur, uidendum erit quae €sint arborum genera. nam quidam in finibus naturales €qualescumque arbores intactas finales obseruant: quidam €cunctis excisis arborum generibus unum tantum genus €in finibus relinquunt, quo manifestius apparea[2n]2t finales. €alii diuersas hoc animo serunt, ut materiae differentia €argumento sit: quidam ex conuentione in ipsis finibus €commune[2s]2 serunt. aliqui priuatim intra suum solum €in extremis finibus ponunt; et, ut supra diximus, diuersa €arborum genera: alicubi enim pinos inuenimus, alicubi €cypressos, alibi fraxinos aut ulmos aut populos quaeque €alia ipsis possessoribus placuerunt. et si inter culta in €finibus aut prope fines, disponuntur spissi[orib]us et €disconuenientes ordinibus arbustorum, si tamen arbusta @1 sint. quae si communes sunt, semper utrimque intactas €quidam seruant, quidam durantibus stirpibus earum sum-€mas frondes ac uirgulta communiter caedunt. si pro-€pri[2a]2e alterius partis sint, ut domino libuit aut caedit €aut remittit: ex quibus tamen saepe et materia[2m]2 de-€iciunt et alias substituunt. hoc etiam in communibus €arboribus saepe accidit: si enim utrisque possessoribus €conueniat, ut finales arbores deiciant aut ut pretio taxent €aut alterna sibi sorte habeant substituantque in deiecta-€rum locum alias, aut si nihil placuerit substitu[t]i, diffe-€rentiae [ae]qualitatum indicio erunt. €@@Si uero notatae arbores in regionibus finales obser-€uabuntur, intuendae sunt notae. si enim communes sint €mediae, utrimque notatae per totas esse debebunt. si €partium frondes spectant in alios fines, plagis, id est €latis cicatricibus, signatae inueniri debent, ut intellegan-€tur eorum esse dominorum, in quas partes integrae e[run]t €intactae reseruabuntur. signantur autem utrimque, id est €ex utraque possessione, intra pedes quinos, ut legis Ma-€miliae commemorationem habeant. in uersuris quae no-€tatae sunt, aut decus in eis inueniuntur aut gammae, ut €manifestum sit, uersura[2s]2 suis signis obseruari debere. €@@Quidam satis putant omissas intactasque pati crescere, €si magnitudine ceteras superent. de qua argumentum €capere quaestui ducimus: [2si]2 ceterae dissimiles sunt, €uidetur aliquod his testimonium per eas praestari. €@@Praeterea siue in cultis siue in siluosis et in incultis €locis agatur, respiciendum erit, utrum hae quae finales €uidebuntur arbores habeant in alterutra[m] parte[s] si- @1 miles, an utrimque tales habeant. una re uidebuntur, €si notatae sint. si uero altera pars habet, quo loco de-€ficient, ibi fines uidebuntur esse: hae autem ipsae eius €partis uidebuntur esse [finales], in qua similes eis erunt. €si neutra parte illis aliae similes et illae solae uideantur, €finales communesque esse uidebuntur. si autem, ut saepe €fit, unus possessor diuersum utrisque partibus genus ar-€borum per omnem finium suorum ambitum posuerit, ut €inter alios agros quo[s]que confines sibi, non solum €inter eum cum quo controuersia erit, finem faciat, dili-€genti cura uidendum erit, ne proprias alterius arbores €partis communes suspicemur. quidam tamen quotiens €circa extremos fines suos alicuius generis arbores dispo-€nunt, quae significanter differentes ab ceteris possint €extremos fines demonstrare, incidunt per errorem [enim] €intra uicinorum fines. de qua re diligentius aspicien-€dum erit, ut possessores suos fines teneant, ne alienos €lacessiant. €@@Viae autem si finem faciunt, adtendendum erit quales €uiae et quomodo. nam et saepe incidunt in finibus, et €saepe trans uiam aliquas possessores particulas habent. €quaedam ergo uiae aliquando fines transeunt possessio- @1 num. quarum tamen non omnium una eademque est con-€dicio. nam sunt uiae publicae [regales], quae publice €muniuntur et auctorum nomina optinent. nam et cura-€tores accipiunt, et per redemptores muniuntur. nam et €in quarundam tutela[2m]2 a possessoribus per tempora €summa certa exigitur. uicinales autem [uiae], de publi-€cis quae deuertuntur in agris et saepe ipsae ad alteras €publicas perueniunt, aliter muniuntur, per pagos, id est €per magistros pagorum, qui operas a possessoribus ad €eas tuendas exigere soliti sunt. aut, ut comperimus, uni €cuique possessori per singulos agros certa spatia ad-€signantur, quae suis inpensis tueantur. etiam titulos €finitis spatiis positos habent, qui indicent, cuius agri €quis dominus quod spatium tueatur. ad omnes autem €agros semper iter liberum est. nam aliquando deficien-€tibus uicinalibus uiis per agros alienos iter praestatur. €qui[2dam]2 etiam conueniunt specialiter uti seruitutem €praestent his agris, ad quos necesse habent transmittere €per suum. nam et his uerbis conprehenditur ITA VT €OPTIMVS MAXIMVSQVE EST. nam et aquarum ductus €solent per alienos agros iure transmittere. itaque, ut €diximus, uiae saepe necessario per alienos agros trans-þ³´²ÿï°°±ÿï‚ÃïîäÁçòÿïƒÓéãÆìÿ˜îˆ—eunt; quae non uniuerso populo itinera praestari uiden- @1 tur, sed eis ad quorum agros per eas uias peruenire ne-€cesse est. hae[c] ergo de uicinalibus solent nasci. nam €et communes uiae [quae] ex uicinalibus nascuntur; quae €aliquando inter binos possessores in extremis finibus, €pari utri[2m]2que modo sumpto, communique inpensa, €iter praestant. priuatae itaque uiae ad finitiones agrorum €non pertinent, sed ad itinera eis praestanda: quae sub €exceptione nominari in emptionibus agrorum solent. €ergo uiae publicae et uicinales et communes in finibus €incidunt: non enim finium causa diriguntur, sed itinerum. €ita tam fas est finem facere quam et transire uiam. €@@Vepres si finem facient, uidendum quales, et [2an]2 €tantum modo in extremis finibus sint, quoniam per negle-€gentiam colentium et in mediis agris solent esse uepres; €et [ut] an manu satae sint. nam etsi regio quaedam uir-€gulta non habeat, quae tutelam uineis aut hortis praestent, €adferuntur ex peregrinis regionibus et seruntur. et ar-€bores in uepribus solent ante missae inueniri. €@@Si fossis fines obseruabuntur, inspiciendum utique €[2i]2n om[i]nibus, regionum quae sit consuetudo, et ui-€dendum quales fossae, ne, siquis agrorum siccandorum @1 causa fossas fecerit, finales esse uideantur. nam et intel-€legi potest aliquando ex ipsarum fossarum positione, €utrum propriae an finales sint, quoniam transuersae €quaedam aut obliquae a finibus recedunt. ita ut supra €dictum est, ex ipsorum locorum necessitate et ex ipsorum €positione colligi debebit, quae sint finales. aliae tamen €quae finales sunt, cum uidentur esse communes, inspi-€ciendum erit an ita sit. nam quidam in extremis finibus €in solo suo faciunt fossas et ex superioribus uicinisque €agris defluentes aquas excipiunt, ne inferiores terrae €laborent. ita quod in solo suo quis fecerit, non statim €communes sed circa fines esse uidebuntur. respiciendum €[2hoc]2 quoque erit. nam et in aliis lateribus similiter €fines obseruabuntur. sed et proprias qui faciunt ad ex-€pediendas aquas, aliquid soli sui extra fossam solent €relinquere. aliquando etiam terminos extra fossam posi-€tos inuenimus, qui et ipsas fossas et soli relicti partes €decernant cuius domini sint. quidam uero etiam arbores €ante missas finales extra fossas habent, et in contro-€uersiam saepe deducuntur, quod credatur fossas finem €facere debere. propter quod, sicut in aliis generibus €finitionum, sic et in hoc quoque consuetudines regio-€num intuendae erunt. %etenim dum terminis aut arbori-€bus fines obseruari consuetudo sit, non oportere fossas, €quae prope fines erunt, finales obseruari; si uero sub-€structionibus et maceriis finientur agri, uidere quales @1 substructiones et maceriae, quoniam quidam congestioni-€bus lapidum, ripis, substructionibus terras, ne dilabantur, €excipiunt. ita si ad tutelam terrarum extruantur, uiden-€dum an et finitiones praestare debeant. nam quidam €transuersas et obliquas macerias ripis substructionibus €factas uolunt uideri finales. quod ex ipsa facie aliquando €intellegitur, si [enim] proprias quis faciat in terris suis €ad sustinendos seruandosque agros suos, non posse eos €esse finales; nam quaedam, quae fines praestant, maiori €opere extructae inueniuntur quam eae, quae priuatae sunt. €nihilo minus et in hoc genere finitionum consuetudines €regionum intuendae erunt. sed et ex ipsorum locorum €[2qualitate]2 aliquando aliquid colligi potest. si enim non ex-€petent terrae, quarum sustinendarum causa uideatur ma-€ceria esse facta, poterit finalis uideri. sed in planis locis €si saxuosus sit ager, repurgatur, et ex congestione ma-€ceriae fiunt. ita et ex ipsius loci qualitate aliquid colligi €potest. si enim non sit ager saxuosus, cuius repurgandi €causa congestio in speciem maceriae facta uideatur, poterit €uideri finalis. ergo, ut saepe diximus, quaedam ex con-€suetudine regionum, quaedam ex natura loci colligi €possunt. €@@Nam et de fossis idem sentimus. si enim non sit ne-€cessitas agri siccandi nec in uicinis fossae inueniantur, €possunt uideri finales, non interuenientibus querellis, €quibus ambigatur, secundum regionum consuetudinem €esse finales. sed si in regione non sit consuetudo fossis €finem obseruari, ea ergo, quae quasi nouum exemplum €afferre uidebuntur, intuendum utrum ex necessitate loci €agros siccent an finem praestent. €@@Maceriae quoque, et quae ex congestione lapidum fiunt €et quae manu instruuntur, non semper aut terrarum @1 excipiendarum causa aut repurgandi agri aut finem €praestandi fiunt. aliquando enim per magnum spatium €aut uiuaria aut pomaria aut uineas aut oliueta aut ar-€busta maceriis supra dictis includunt et ab incursioni-€bus bestiarum defendunt. ita diligenter omnia exquiri €debebunt, ne qua ratione fallamur. €@@Riuis si fines obseruabuntur, qui non semper singu-€lorum agrorum extremitates ambire possunt, sed per ali-€quod spatium lateribus quibusdam possessionum finem €praestare, intuendum erit an sit consuetudo ultro citro-€que riuorum aliquas partes agrorum possideri ab his, qui €trans riuum contrarios agros habebunt. quidam enim riui €ab origine, id est a capite, donec in mari defluant, fines €possessionibus praestant, quidam uero ultro citroque €transmittunt possessores. quod ipsud requirendum erit €an[quod] in consuetudine regionum sit. comperimus enim €quibusdam locis per omnem tractum riui %finem aliquas €particulas agrorum ab eis, qui econtrarios trans riuum €habent agros, emptas iunctasque eis agris, qui riuo fini-€rentur. quod ipsud non debet nocere exemplo, quoniam €emptae particulae aliis agris iungantur. ita transeundi €riui non debet haec condicio confundere possessores. €quod etiam in fossarum condicione euenire potest, item-€que uiarum. €@@Riuus autem quotiens finem facit, appellatur RIVO €RECTO [curuoque]. qui si alicuius terras minutatim ex €alia parte abstrahat et alii contrario relinquat, quod uo-€cant abluuionem et alluuionem, repetitio finium ha[2u]2d €datur: inducit enim necessitatem riparum tuendarum. @1 quod iuste uidetur prospectum, ut terrae possessoribus €saluae sint, etiam publicae utilitatis causa. quod [2si]2 €ui[m] tempestatum riui torrentes subito alueum cur-€su[2m]2que mutent, iustum, ut nostra fert opinio, erit ut €aluei ueteris fines suos quisque obtineat. €@@In aliquibus regionibus ita fines inter possessores or-€dinati sunt, ut rigores durent per longum tractum; in-€cidentesque in uiis aut riuis aut in [2sub]2structionibus €aut rigoribus aliisque finitionum generibus deficient supra €dicti rigores: inde in quo inciderint genere fines obserua-€buntur, donec et illud ipsud genus aliquo[d] incidat, quo €finiantur agri. ergo et rigores et uiae et riui et substruc-€tiones alii aliis incidentibus inter se inuicem succedunt. €nam et in ipsis generibus sicubi coxae sunt, terminos €inuenimus frequenter. sed et petras naturales, quae in €finibus incidunt, saepe notatas inuenimus. €@@Omnia autem finitionum genera, quae in occupatoriis €agris uidentur inueniri posse, in quaestoriis et diuisis et €assignatis agris frequenter inueniuntur, quoniam emendo €uendendoque aut cambiando mut[2u]2andoque similia fini-€tionum genera inueniri possunt. sed et unius agri extre-€mitas potest multis finiri generibus, cum ex uno latere €finiatur terminis, ex alio arboribus, [2ex]2 alio supercilio, €ex alio riuo, quaeque alia obseruabilia in finibus sunt. €ita non uno genere, quasi lege data, fines obseruabuntur. €quae etiam in omnibus agrorum condicionibus euenire €possunt. €@@Illud uero inuenimus aliquibus locis, ut inter arua ui-€cini arguantur confundere fines eoque usque aratrum per-€ducere, ut in finibus solidum marginem non relinquant, €quo discerni possint fines. @1 @@Sed et in uineis aliisque culturarum generibus simile €quid inueniatur. si enim duo possessores extremis fini-€bus ui[2ne]2as habent, cum fodiunt, finem solidum re-€linquunt. nam et signa defodiunt [propter quaestorios €agros]. €@@Praeterea et in multis regionibus comperimus quos-€dam possessores non continuas habere terras, sed parti-€culas quasdam in diuersis locis, interuenientibus com-€pluri[m]um possessionibus; propter quod etiam complures þ³´²ÿï°°±ÿï‚ÃïîäÁçòÿïƒÓéãÆìÿ˜ôˆŠuicinales uiae sint, ut unus quisque possit ad particulas €suas iure peruenire. sed et de uiarum condicionibus lo-€cuti sumus. quorundam agri seruitutem possessoribus €ad particulas suas eundi redeundique praestant. quorun-€dam etiam uicinorum aliquas siluas quasi publicas, immo €proprias quasi uicinorum, esse comperimus, nec quem-€quam in eis caedendi pascendique ius habere nisi uicinos €quorum sint; ad quas itinera saepe, ut supra diximus, €per alienos agros dantur. ôÿ@@@@{1DE QVAESTORIIS AGRIS}1 ˆ”@@Quaestorii dicuntur agri, quos ex hoste captos p. R. €per quaestores uendidit. hi autem limitibus institutis la-€terculis quinquagenum iugerum effectis uenierunt. quem €modum decem actus in quadratum per limites demensi €efficiunt; unde etiam limites decumani sunt dicti. €@@Horum uero agrorum paene iam oblit[2t]2erata sunt €signa: nam aliquibus locis etiam lapides, qui in limiti-€bus denis actibus emensi[2s]2 positi erant, interciderunt, @1 et limites ipsi, id est rigores, non parentibus lapidibus €difficile inueniuntur. paene iam itaque fit, ut [2ad]2 occu-€patoria[2m]2 condicione[2m]2 recidant. in quibus alia si-€milia in finibus obseruabuntur. €@@Limites autem ab liminibus uocabula acceperunt, €quoniam limina introitus exitusque locis praestant, li-€mites agris similiter introitus exitusque. qui in agris €diuisis et assignatis semper peruii esse debebunt tam €itineribus quam et mensuris agendis. cum ergo omnes €limites a mensura denum actuum decimani dicti sint, €hi qui orientem occidentemque intuentur, qui[2que]2 meri-€dianum et septentrionem tenent, unum uocabulum illis €erat: decumani nuncupabant[2ur]2 matutini et uespertini €et meridiani et septentrion[2al]2es [cardinem]. alii uero €ob regionum positionem et naturam appellauerunt mari-€timos et montanos. postea uero cum agri diuiderentur €et assignarentur, decimani quidem uocabulum permansit, €ut hi qui orientem occidentemque intuentur decimani €dicerentur: hi uero qui meridianum et septentrionem, €quoniam cardinem mundi tenerent, cardines sunt ap-€pellati. €@@Et omnes limites dirimunt agros centuriasque de-€signant. qui, ut supra diximus, in agris diuisis et as-€signatis semper peruii esse debebunt et itineribus et €mensuris agendis. €@@Centuriis, quarum mentionem nunc facimus, uocabu-€lum datum est ex eo, [2quod]2 cum antiqui [Romanorum] @1 agrum ex hoste captum uictori populo per bina iugera €partiti sunt, centenis hominibus ducentena iugera de-€derunt: et ex hoc facto centuria iuste appellata est. €@@Ergo in quaestoriis agris adhuc in regionibus quibus-€dam manentibus lapidibus, quibus limites inueniri pos-€sunt, aliqua uestigia reseruant[2ur]2. sed, ut supra diximus, €emendo uendendoque aliquas particulas ita confuderunt €possessores, ut ad occupatoriorum condicionem recide-€rint. tamen, ut supra diximus, in aliquibus et lapides et €rigores aliqui inueniuntur et fines praestant. ôÿ@@@@{1DE DIVISIS ET ASSIGNATIS}1 ˆŒ@@Diuisi et assignati agri [2non]2 unius sunt condicionis. €nam et diuiduntur sine assignatione et redduntur sine €diuisione. diuiduntur ergo agri limitibus institutis per €centurias, assignantur uiritim nominibus. €@@Ergo agrorum diuisorum, qui institutis limitibus di-€uisi sunt, formae uarias appellationes accipiunt. quidam €[2in]2 arbore[2i]2s tabulis, alii in aenis, alii in membr[2a-€n]2is scripserunt. et quamuis una res sit forma, alii di-€cunt perticam, alii centuriationem, alii metationem, alii €limitationem, alii cancellationem, alii typon, quod, ut €supra diximus, una res est, forma. quidam formas, quo-€rum mentio habita est, in aere scalpserunt, id est in €aereis tabulis scripserunt. hi tamen quidquid instituerunt €curandum erit ut fide aestimetur, nequis uoluntario finem €proferat [2aut]2 illa tantum fides uideatur, quae aereis €tabulis manifestata est. quod si quis contra dicat, sanc- @1 tuarium Caesaris respici solet. omnium enim agrorum €et diuisorum et assignatorum formas, sed et diuisionum €et [2assignationum]2 commentarios, et principatus in sanc-€tuario habet. qualescumque enim formae fuerint, si am-€bigatur de earum fide, ad sanctuarium principis reuer-€tendum erit. €@@Causam autem diuidendorum agrorum bella fecerunt. €captus enim ager ex hoste uictori militi ueteranoque €[est] assignatus hostibus pulsis aequalis in modo mani-€puli datus est. nec tamen omnibus personis uictis ablati €sunt agri; nam quorundam dignitas aut gratia aut ami-€citia uictorem ducem mouit, ut ei[2s]2 concederet agros €suos. itaque limitibus actis cum centuriae eximerentur, €eorum, quorum nomina continent, agri notabantur, quan-€tum in quaque centuria haberent. inscriptiones itaque €in centuriis sunt tales: DEXTRA aut SINISTRA DECI-€MANVM TOTVM, VLTRA CITRA[q]ue CARDINEM TOTVM €ASSIGNATVM ILLI TANTVM; inde suscriptum est nomen, €cui concessum est, inscriptione tali, REDDITVM ILLI TAN-€TVM. praeterea scriptum est et REDDITVM ET COMMV-€TATVM PRO SVO. quod ideo fit, quoniam particulas €quasdam agrorum in diuersis locis habentes duo, quibus €agri reddebantur, ut continuam possessionem haberent, €modum pro modo secundum bonitatem taxabant; et in €locum eius, quod in diuerso erat, maiorem partem accepit €itaque, sicut supra diximus, qui hanc inscriptionem accepit, €id est REDDITVM COMMVTATVM PRO SVO. €@@Inscriptiones ergo diligenti cura intuendae erunt, ut €sciamus quantum dati assignati si[n]t, quantum redditi, @1 et quantum commutati, qua computatione facta quanto €minus fuerit, quam centuriae modus esse debet, sub-€seciuum uocatur. subseciuorum uero genera sunt duo. €unum est quod a subsecante linea mensura[2e]2 quadra-€tum excedet. alterum est autem quod subsecante assigna-€tiones linea[e] etiam in mediis centuriis relinquetur. €euenit hoc autem ideo, quoniam militi ueteranoque cul-€tura assignatur: si quid e[2ni]2m amari et incerti soli est, €id assignatione non datur. €@@Inscriptiones in centuriis frequenter inuenimus tales, €DATVM ASSIGNATVM singulis personis certum modum, €aliquando uero compluribus unum modum. de qua re €diligenter inquirendum erit, utrum aequaliter modus ille €pluribus ascriptus diui[2di]2 deb[2e]2at, an aliquibus per-€sonis et alicui plus debeatur. non enim omnibus aequa-€liter datus, sed et secundum [2gradum]2 militiae et modus €est datus. manipulus ergo singulas acceptas accipient, €aliqui gradus singulas et dimidias, aliqui binas. pluribus €ergo, ut supra diximus, personis [2in]2aequaliter assigna-€tur modus. sed nec singulis acceptis modi[s] per omnes €regiones aequalitas est; nam secundum bonitatem agro-€rum computatione facta acceptas partiti sunt: melioris €itaque agri minorem modum acceperunt. €@@Ergo acceptiones in centuriis, ut coeperamus, expli-€candae sunt. diximus enim DATVM ASSIGNATVM com-€pluribus aliquando unum modum adscribi; sed et RED-€DITVM SVVM aliquando pluribus personis unus mo-€dus adscribitur. quae an aliquando aliter partiri de- @1 beant, inde colligere poterimus, ut respiciamus profes-€siones: si enim quibus agri sui reddantur, iussi pro-€fessi sunt, quantum modum quoque loco possiderent. €praeterea inuenimus suscriptiones tales, [2ut]2 DATVM €ASSIGNATVM adscriptum sit, subiectum REDDITVM SVVM €uni aut duobus pluribus[q]ue personis, e[s]t modus nullus €adscriptus; quod, [2ut]2 nostra fert opinio, quod datum €assignatum, computatum sit: reliquum quidquid erit ex €centuria, eius eorumue erit, quorum nomina sine modo €inueniuntur. aliquando integras plenasque centurias binas €pluresue continuas uni nomini redditas inuenimus; ex €quo intellegitur REDDITVM SVVM, LATI FVNDI: [2hi]2 per €continuationem seruantur centuriis. €@@Inscribuntur quaedam EXCEPTA, quae aut sibi reser-€uauit auctor diuisionis et assignationis, aut alii concessit. €inscribuntur et COMPASCVA; quod est genus quasi sub-€seciuorum siue loca, quae proximi quique uicini, id est €qui ea contingunt, pascua * * * illud uero * * * auctores €diuisionis assignationisque leges quasdam colonis de-€scribunt, ut qui agri delubris sepulchrisue publicisque €solis, itinera uiae actus ambitus ductusque aquarum, quae €publicis utilitatibus seruierint ad id usque tempus, quo €agri diuisiones fierent, in eadem condicione essent, qua þ³´²ÿï°°±ÿï‚ÃïîäÁçòÿïƒÓéãÆìÿ˜ùˆ˜ante fuerant, nec quicquam utilitatibus publicis deroga-€uerunt. €@@In quibusdam regionibus fluminum modus assignationi @1 cessit, in quibusdam uero tamquam subseciuus relictus €est, aliis autem exceptus inscriptumque FLVMINI ILLI €TANTVM. ut in Pisaurensi comperimus DATVM ASSIGNA-€TVMQVE ut VETERANO, deinde REDDITVM SVVM VETERI €POSSESSORI, FLVMINI PISAVRO TANTVM, IN QVO AL-€VEVS; deinceps et ultra ripas utrimque aliquando ad-€scriptum modum per omnes centurias, per quas id flu-€men decurret. quod factum auctor diuisionis assignatio-€nisque iustissime prospexit: subitis enim uiolentisque €imbribus excedens ripas defluet, quo[2a]2d etiam ultra €modum sibi adscriptum egrediatur uicinorumque uexet €terras. cum ergo possessores hoc incommodum patiantur €adsiduitate tempestatum, contentoque flumine alueo ri-€pisque suis aequum uideatur iniuriam passos subsequi €terras usque ad alueum fluminis, has tamen terras Pi-€saurenses publice uendiderunt, quas credendum est proxi-€mos quosque contingentes eas emisse uicinos. €@@Limitum quoque modus in quibusdam regionibus per €amplum spatium exceptus est, in quibusdam uero modo €assignationis cessit. ergo centuriae limitibus clausae, qui €a limit[2ation]2ibus excipiuntur: a[d] praescripta lege lati-€tudine [2enim]2 actae incipiant mensurae oportet [et] cen-€turiarum; in his quibus non excipiuntur [ad praescripta €lege latitudinis], ab linea mensurali per limitem omnis €modus in mensuram centuriae cadit. qui tamen, ut supra €diximus, semper [in] itineribus [2et]2 mensuris agendis per-€uii oportet ut sint. spatium autem, intra quod sors solum €uersari debeat, quasi dignationes dat: decimano uero et @1 cardini maximis maximus latitudinis modus praescribi €debet, deinde quintam quamque centuriam includenti per €decimanos cardinesque; [2qui]2 cum uiginti et quinque cen-€turias includant, saltus appellatur. quibusdam regionibus, €cum in ipsis incidant uillis, portas domini uillarum fa-€ciunt ianuasque inponunt et seruos huic negotio ad trans-€mittendum populum applicant, quoniam utilissimum iter €populo seruari debeat. datur autem uia a possessoribus, €ut limites occurrent; hac tamen condicione, ut si [2u]2il-€lae in limitibus positae sint, id est limites in quibus in-€cidunt, [2red]2dant per agros suos iter populo, dum non €deterius quam per [2u]2illas transeant. sed quaedam ita €positae sunt, ut quantumcumque de limite deflectere ue-€lint, incommodum iter patiantur: ita necessario per ipsas €transeunt uillas. limitem autem non puto quemquam €occupare debere colendo, ut per agrum iter reddere mal-€let: alioquin deflexus illi, qui de limite detorquentur, €multo maiorem occupant modum. €@@Centuriae autem non per omnes regiones ducenta iu-€gera obtinent: in quibusdam ducentena dena inuenimus, €in quibusdam ducentena quadragena. ita diligenti cura €et haec erunt respicienda, quoniam et limitum non aequale €spatium inter lapides sit oportet, si amplius quam du-€centena iugera centuriae habent. ut puta si habet cen-€turia iugera CCXL, si[2n]2t oportet per decimanum aut €cardinem ab lapide ad lapidem actus XXIIII, et per al-€terum limitem actus XX: [aut] tot enim actus, quorum €numeros per decimanum ac per cardinem datos inter €se multiplica[2n]2t[os], facient CCCCLXXX. itaque dili- @1 genter id scrutandum, quanta per decimanum et quanta €per cardinem spatia inter lapides obseruari debeant. €comperimus in quibusdam perticis cum centuria[2e]2 du-€centa iugera haberent, non uiginti actus aequaliter per €limites inter lapides datos: in Beneuentano actus uiginti €quinque per decimanos, et actus sedecim per cardines; €qua mensura iugera ducenta quidem includuntur, cen-€turiae quadratae non exprimuntur. €@@Illud praeterea comperimus, deficiente numero mili-€tum ueteranorum agro qui territorio eius loci continetur, €in quo ueterani milites deducebantur, sumptos agros ex €uicinis territoriis diuisisse et assignasse; horum etiam €agrorum, qui ex uicinis populis sumpti sunt, proprias €factas esse formas. id est suis limitibus quaeque regio €diuisa est, et non ab uno puncto omnes limites [f]acti €sunt, sed, ut supra dictum est, sua[2m]2 quaeque regio €formam habet. quae singulae praefecturae appellantur €ideo, quoniam singularum regionum diuisioni alios prae-€fe[2ce]2runt, uel ex eo quod in diuersis regionibus ma-€gistratus coloniarum iuris dictionem mittere soliti sunt. €ac tamen omnes quarum coloniarum ciues acceperunt, €eius perticae appellabuntur: ergo praefectura illa dici-€tur, cuius territorio ager sumptus fuerit, pertica illa €tamquam colonia, ubi ciuis deductus fuerit. nec tamen €semper uniuersa territoria, quotiens ager coloniae de-€fecit, uicinis auferuntur, sed solum quod assignare necesse @1 fuit; quod ipsum legis praescriptio declarat. aliquando €uero in limitat[2ionib]2us [2si]2 ager etiam ex uicinis terri-€toriis sumptus non suffecisset, et auctor diuisionis as-€signationisque quosdam ciues coloni[2i]2s dare uelit [2et]2 €agros eis assignare, uoluntate[2m]2 sua[2m]2 edicit com-€mentariis aut in formis extra limitationem, MONTE ILLO, €PAGO ILLO, ILLI IVGERA TOT, aut ILLI AGRVM ILLVM, €QVI FVIT ILLIVS. hoc ergo genus fuit assignationis sine €diuisione; quoniam, ut supra dictum est, agri diuiduntur €limitibus structis per centurias, assignantur uiritim no-€minibus. sunt uero diuisi nec assignati, ut etiam in ali-€quibus regionibus comperimus, quibus, ut supra diximus, €redditi sunt agri: iussi professi sunt quantum quoque €loco possiderent. aliquibus uero ita contigit, ut iussi €aestimatione facta profiterentur; quibus secundum aesti-€mationem pecunia data est, pulsique agris suis sunt, €ueteranusque uictor eo deductus est. €@@Illud uero quod saepe respicimus, quod similitudines €culturarum comparemus, potest quidem fieri ut similis €conuenientisque culturae etsi [2sit]2 una facies, plures €tamen domini. nam cum pulsi essent populi %potestati-€que locupletiorum fuissent lati fundi, qui unius ager €fuisse[n]t, pluribus personis hic diuisus et assignatus est. €ita quamuis ille habuerit culturae faciem, quem plures €domini acceperunt, erit quidem inter plures similis fa-€cies; tamen quisque suum secundum acceptas habere €debebit. item contrario euenit, ut quod pluribus assigna- @1 tum est ad unum perueniat dominum, et quam[2uis]2 dis-€similes sint culturae, ut etiam finitiones appareant quae €erant inter eos, id est quibus assignati erant agri, tamen €[quoniam], ut saepe inuenimus, uni foco territoria com-€pluri[m]um acceptarum adtribuantur. nihil ergo nocere €debebunt uarietates et dissimilitudines culturarum; ex €quibus, ut nostra fert opinio, nascuntur saepe contro-€uersiae: et aes respicitur, id est quas quique acceptas €defendant, quibusque personis redditum aut commutatum €sit pro suo. €@@Saepe etiam unius eiusdemque nominis duo domini €acceptam sibi defendunt. quae res quamuis sit confusa, €tamen modus minor in possessione maiorem modum se-€quitur. aliquando autem monumenta eorum, quibus as-€signati sunt agri, aut uocabula uillarum agrorumque €quamuis iusta uidentur, tamen, ut supra et saepe com-€memorauimus, potuerunt aliquando aliqui aliquem nume-€rum, id est aliquantas particulas, remisisse aut uendidisse. €@@Euenit aliquando, ut in Nolano comperimus, idem, €quom diuisio non ab uno puncto concessit, sed ex di-€uersis limitibus, qui oblique inter se concurrunt. ergo €uidendum est qua significantia linearum regio dinosci €possit, ut intellegi possit DEXTRA aut SINISTRA DECI-€MANVM DEXTERIOREM aut DEXTRA aut SINISTRA DECI-€MANVM SINISTERIOREM. €@@Praeterea dicitur et 'aes miscellum'. ita eueni[un]t €ut qui a diuo Iulio deducti erant, temporibus Augusti €militiam repetissent; consumptisque bellis uictores terras €suas repetierunt; in locum tamen defunctorum alii agros €acceperunt. ex quo fit ut his centuriis inueniantur et €eorum nomina, qui deducti erant, et eorum, qui postea @1 in locum successerunt. quod tamen hac suspicione nos €inuenimus sic [2esse]2. cum data assignata nos compu-€taremus et excederent centuriae modum, reuersi ad ori-€ginem primam assignationis inuenimus postea adiecta €esse nomina in hac condicione, qua supra opinati sumus. þ³´²ÿï°°±ÿï‚ÃïîäÁçòÿïƒÓéãÆìÿ˜ÿ†@@Subseciuorum mentio repetenda est. auctores enim €diuisionis assignationisque aliquando subseciua re[2bu]2s €publicis coloniarum concesserunt: aliquando in condi-€cione illorum remanserunt. quae quidam, id est coloni, €sibi donata uendiderunt, aliqui uectigalibus proximis €quibusque adscripserunt, alii per singula lustra locare €soliti per mancipes reditus percipiunt, alii in plures an-€nos. quae ex monumentis publicis cognosci possunt. €@@Collegia sacerdotum itemque uirgines habent agros €et territoria quaedam etiam determinata et quaedam ali-€quibus sacris dedicata, in eis etiam lucos, in quibusdam €etiam aedes templaque. quos agros quasue territoriorum €formas aliquotiens comperimus extremis finibus con-€prehensas sine ulla mensurali linea, modum tamen in-€esse scriptum. €@@Praeterea cum ex aliis territoriis ager sumptus est, €et subseciua et uacuae centuriae, quae in assignationem €non ceciderant, redditae sunt eis, ex quorum territorio €agri sumpti erant. quae et ipsi aut uendiderunt aut uecti-€galibus subiecta habuerunt; sicut et aliarum rerum publi-€carum comperimus, ut supra commemorauimus. non €enim omnis ager centuriatus in assignationem cecidit, €sed et multa uacua relicta sunt. quorum ea condicio est @1 quae subseciuorum. de quibus Domitianus finem statuit, €id est possessoribus ea concessit. €@@Subseciuorum diximus hanc condicionem esse factam, €quod siluae et loca aspera in assignationem non uene-€runt. comperimus uero in aliquibus regionibus et pascua €et siluas assignatas esse, adscriptumque in formis ita, €ILLE [ET ILLE TOT] SILVAS ET PASCVA, IVGERA TOT. €@@Territoria inter ciuitates, id est inter municipia et €colonias et praefecturas, alia fluminibus finiuntur, alia €summis montium iugis ac diuergiis aquarum, alia etiam €lapidibus positis praesignibus, qui a priuatorum termi-€norum forma differunt; alia[e] etiam inter binas colonias €limitibus perpetuis diriguntur. de quibus, id est terri-€toriis, si quando quaestio mouetur, respiciuntur leges €ciui[2tati]2bus datae, id est coloniis municipiisque et prae-€fecturis. nam inuenimus saepe in publicis instrumentis €significanter descripta territoria: uocabulis enim aliquo-€rum locorum comprehensis incipiunt ambire territoria. €@@Illud uero quod compertum est, pluribus municipiis €ita fines datos, ut cum pulsi essent populi, et deduce-€rentur coloni[ae] in unam aliquam electam ciuitatem, €multis, ut supra et saepe commemorauimus, erepta sunt €territoria, et diuisi sunt complurium municipiorum agri, €et una limitatione comprehensa sunt: facta est pertica €omnis, id est omnium territoriorum, coloniae eius in €quae coloni[a] deducti sunt. ergo fit ut plura territoria €confusa unam faciem limitationis accipiant. aliquibus €uero auctores diuisionis reliquerunt aliquid agri, id est €quibus abstulerunt, quatenus haberent iuris dictionem: €aliquos intra muros cohibuerunt. itaque, ut frequenter €iam nimis diximus, leges datae coloniis municipiisque @1 intuendae erunt, nam et compluribus locis certos dede-€runt fines, intra quos iuris dictionem habere deberent. €cum non potuerit uniuersus ager in assignationem ca-€dere propter aut asperitatem locorum aut praerupta €montium, quamuis excederent fines lege datos, tamen, €quoniam uacabant, concessi sunt his quorum finibus €sumpti erant, nec tamen iuris dictio concessa est. saepe €etiam r. p. ager donatus est. si quando tamen, ut supra €diximus, quaestio de his moueatur, leges coloniarum ac €municipiorum respiciendae erunt. €@@Sed et pagi saepe significanter finiuntur: de quibus €non puto quaestionem futuram, quorum territoriorum €ipsi pagi sint, sed quatenus territoria. quod tamen in-€tellegi potest uel ex hoc, magistri pagorum quod pagos €lustrare soliti sunt, uti trahamus quatenus lustrarent. €si uero de ipsis pagis quaestionem quis moueat, amplae €rei negotium mouebitur. respiciendum tamen, ut saepe €diximus, [2a]2 quibus ex utrimque locantur. nam et quo-€tiens militi praetereunti aliiue cui comitatui annona €publica praestanda est, si ligna aut stramenta depor-€tanda, quaerendum quae ciuitates quibus pagis huius €modi munera praebere solitae sint. praeterea et regiones €solent etiam diuersa sacra facere: ita uidendum erit, €qualiter pagi[s] sacra faciant. €@@Gracchanorum et Syllanorum limitationum mentio €habenda est. in quibusdam etiam regionibus, ut opi-€namur, isdem lapidibus limitibusque manentibus post €assignationes posteriores, duces facti sunt. quibusdam €autem, limitibus institutis, alii lapides sunt positi, etiam @1 eis manentibus, quos Gracchani aut Syllani posuerunt. €de qua re diligenter intuendum erit, ut eos lapides eos-€que limites comprehendamus, qui postremo per auctores €diuisionis positi sunt. €@@Praeterea cum auctores assignationis diuisionisque, €non sufficientibus agris coloniarum, quos ex uicinis €territoriis sumpsissent, et assignauerunt quidem futuris €ciuibus coloniarum, sed iuris dictio eis agris, qui as-€signati sunt, penes eos remansit, ex quorum territorio €sumpti erant. quod ipsud diligenter intuendum erit et €leges respiciendae. @1 ðþ