Hieronymus
Commentarii in iv epistulas Paulinas

Ad Galatas

Prologus

pauci admodum dies sunt, ex quo epistolam pauli ad philemonem interpretatus, ad galatas transcenderam, multis retrorsum in medio praetermissis; et ecce subito litterae mihi de urbe allatae sunt, nuntiantes et albinam uenerabilem anum praesentiae domini redditam, et sanctam marcellam matris contubernio destitutam, magis nunc uestrum, o paula et eustochium, flagitare solatium. et quia hoc interim fieri non potest, propter grandia maris in medio spatia atque terrarum, repente uulnus impressum saltem scripturarum uellem curare medicamine. scio equidem ardorem eius, scio fidem, quam flammam semper habeat in pectore, superare sexum, obliuisci hominis, et diuinorum uoluminum tympano concrepante, rubrum huius saeculi pelagus transfretare. certe cum romae essem, nunquam tam festina me uidit, ut non de scripturis aliquid interrogaret. neque uero more pythagorico quidquid responderam, rectum putabat: nec sine ratione praeiudicata apud eam ualebat auctoritas; sed examinabat omnia, et sagaci mente uniuersa pensabat, ut me sentirem non tam discipulam habere, quam iudicem. itaque quod et illi absenti pergratum fore, et uobis quae in praesentiarum estis, utile existimo, aggrediar opus intentatum ante me linguae nostrae scriptoribus, et a graecis quoque ipsis uix paucis, ut rei poscebat dignitas, usurpatum. non quod ignorem caium marium uictorinum, qui romae, me puero, rhetoricam docuit, edidisse commentarios in apostolum; sed quod occupatus ille eruditione saecularium litterarum, scripturas omnino sanctas ignorauerit: et nemo possit, quamuis eloquens, de eo bene disputare, quod nesciat. quid igitur, ego stultus aut temerarius, qui id pollicear quod ille non potuit? minime. quin potius in eo, ut mihi uideor, cautior atque timidior, quod imbecillitatem uirium mearum sentiens, origenis commentarios sum secutus. scripsit enim ille uir in epistolam pauli ad galatas, quinque proprie uolumina, et decimum stromatum suorum librum commatico super explanatione eius sermone compleuit: tractatus quoque uarios, et excerpta, quae uel sola possint sufficere, composuit. praetermitto didymum, uidentem meum, et laodicenum de ecclesia nuper egressum, et alexandrum ueterem haereticum, eusebium quoque emesenum, et theodorum heracleoten, qui et ipsi nonnullos super hac re commentariolos reliquerunt. e quibus si uel pauca decerperem, fieret aliquid quod non penitus contemneretur. itaque ut simpliciter fatear, legi haec omnia, et in mente mea plurima coaceruans, accito notario, uel mea, uel aliena dictaui, nec ordinis, nec uerborum interdum, nec sensuum memoriam retentans. iam domini tantum misericordiae est, ne per imperitiam nostram ab aliis bene dicta dispereant, et non placeant inter extraneos, quae placent inter suos. argumentum itaque epistolae huius breuiter comprehendens, hac praefatione commoneo, ut sciatis eamdem esse materiam et epistolae pauli ad galatas, et quae ad romanos scripta est. sed hoc differre inter utramque, quod in illa altiori sensu et profundioribus usus est argumentis, hic quasi ad eos scribens, de quibus in consequentibus ait: o insensati galatae! et: sic insipientes estis. tali se sermone moderatus est, quod increparet potius quam doceret; et quem possent stulti intelligere, ut communes sententias communi oratione uestiret, et quos ratio suadere non poterat, reuocaret auctoritas. nullus quidem apostoli sermo est, uel per epistolam, uel praesentis, in quo non laboret docere antiquae legis onera deposita, et omnia illa quae in typis et imaginibus praecesserunt, id est, otium sabbati, circumcisionis iniuriam, kalendarum et trium per annum solemnitatum recursus, scrupulositatem ciborum, et per dies singulos lauacra iterum sordidanda, gratia euangelii subrepente cessasse, quam non sanguis uictimarum, sed fides animae credentis impleret. uerum alibi pro parte, et ut se aliud agenti haec quaestio obtulerat, ex latere disputatum est, et pene perstrictum. in his autem duabus, ut dixi, epistolis, specialiter antiquae legis cessatio, et nouae introductio continetur. sed ad galatas hoc proprium habet, quod non scribit ad eos qui ex iudaeis in christum crediderant, et paternas putabant caeremonias obseruandas: sed ad eos qui ex gentibus fidem euangelii receperant, et rursum retro lapsi, quorumdam fuerant auctoritate deterriti, asserentium petrum quoque et iacobum, et totas iudaeae ecclesias, euangelium christi cum lege ueteri miscuisse. ipsum etiam paulum aliud in iudaea facere, aliud nationibus praedicare: et frustra eos in crucifixum credere, si id negligendum putarent quod apostolorum principes obseruarent. quamobrem ita caute inter utrumque et medius incedit, ut nec euangelii prodat gratiam, pressus pondere et auctoritate maiorum, nec praecessoribus faciat iniuriam, dum assertor est gratiae: oblique uero et quasi per cuniculos latenter incedens: ut petrum doceat pro commissa sibi circumcisionis plebe facere, ne ab antiquo repente uiuendi more desciscens, in crucem scandalizata non crederet, et sibi praedicatione gentium credita, aequum esse id pro ueritate defendere, quod alius pro dispensatione simularet. quod nequaquam intelligens bataneotes et sceleratus ille porphyrius, in primo operis sui aduersum nos libro, petrum a paulo obiecit esse reprehensum, quod non recto pede incederet ad euangelizandum: uolens et illi maculam erroris inurere, et huic procacitatis, et in commune ficti dogmatis accusare mendacium, dum inter se ecclesiarum principes discrepent. quae quidem et nunc, orantibus uobis, leuiter quo sensu sint dicta, contingimus, et in suis locis plenius exsequemur. sed iam tempus est, ut ipsius apostoli uerba ponentes, singula quaeque pandamus.

LIBER 1

1. "paulus apostolus, non ab hominibus, neque per hominem; sed per iesum christum, et deum patrem, qui suscitauit eum a mortuis". non superbe, ut quidam putant, sed necessarie, neque ab hominibus, neque per hominem, se apostolum esse proponit; sed per iesum christum, et deum patrem, ut eos qui paulum extra duodecim apostolos uentilabant, et nescio unde subito prorupisse, uel a maioribus ordinatum astruebant, hac auctoritate confunderet. potest autem et oblique in petrum et in caeteros dictum accipi, quod non ab apostolis ei sit traditum euangelium, sed ab ipso iesu christo, qui et illos apostolos elegerat. hoc autem totum ideo praeparatur, ut nemo sibi contra legis onera pro euangelii gratia disputanti, possit opponere: sed petrus hoc dixit, sed apostoli hoc statuerunt, sed praecessores tui aliud decreuerunt. quod quidem in sequentibus, nunc quasi occulto sermone praeludens, manifestius facit; dum ab eis qui uidentur esse aliquid, nihil in se collatum refert, et ipsi petro in faciem restitisse se scribit, nulla se dicens necessitate compulsum, ut hypocrisi cederet iudaeorum. quod si temerarium quibusdam uidetur, eum contra apostolos, quamuis occulte, locutum; qui hierosolymam idcirco perrexerit, ut cum eis conferret euangelium, ne forte in uacuum curreret, aut cucurrisset, illo intelligentiam transferamus. usque hodie a patriarchis iudaeorum apostolos mitti, a quibus etiam tunc reor galatas deprauatos legem obseruare coepisse, uel certe alios de iudaeis credentibus in christum perrexisse galatiam, qui asserent petrum quoque apostolorum principem, et iacobum fratrem domini, legis caeremonias custodire. ad distinctionem itaque eorum qui mittuntur ab hominibus, et sui, qui sit missus a christo, tale sumpsit exordium: paulus apostolus, non ab hominibus, neque per hominem. apostolus autem, hoc est, missus, hebraeorum proprie uocabulum est, quod silas quoque sonat, cui a mittendo missi nomen impositum est. aiunt hebraei inter ipsos quoque prophetas, et sanctos uiros esse quosdam, qui et prophetae et apostoli sint, alios uero qui tantum prophetae. denique moysen, cui dicitur: et ego mitto te ad pharaonem; et ipse respondeat: prouide alium quem mittas; et isaiam, cui loquitur deus: quem mittam et quis ibit ad populum istum? esse et apostolos et prophetas. unde et nos possumus intelligere ioannem quoque baptistam et prophetam et apostolum appellandum, siquidem ait scriptura: fuit homo missus a deo, cui nomen erat ioannes. et in epistola ad hebraeos propterea paulum solita consuetudine nec nomen suum, nec apostoli uocabulum praeposuisse, quia de christo erat dicturus: habentes ergo principem sacerdotum, et apostolum confessionis nostrae iesum; nec fuisse congruum, ut ubi christus apostolus dicendus erat, ibi etiam paulus apostolus poneretur. quatuor autem genera apostolorum sunt. unum, quod neque ab hominibus est, neque per hominem, sed per iesum christum, et deum patrem; aliud, quod a deo quidem est, sed per hominem; tertium, quod ab homine, non a deo; quartum, quod neque a deo, neque per hominem, neque ab homine, sed a semetipso. de primo genere potest esse isaias caeteri que prophetae, et ipse apostolus paulus, qui neque ab hominibus, neque hominem, sed a deo patre et christo missus est. de secundo, iesus filius naue, qui a deo quidem est apostolus constitutus, sed per hominem, moysen. tertium genus est, cum hominum fauore et studio aliquis ordinatur. ut nunc uidemus plurimos non dei iudicio, sed redempto fauore uulgi in sacerdotium subrogari. quartum est pseudoprophetarum et pseudoapostolorum, de quibus apostolus: istiusmodi, inquit, pseudoapostoli, operarii iniquitatis, transfigurantes se in apostolos christi, qui dicunt: haec dicit dominus; et dominus non misit eos. uerum non talis apostolus paulus, qui neque ab hominibus, neque per hominem, sed a deo patre per iesum christum missus est. ex quo approbatur, ebionis et photini etiam hinc haeresis retundenda, quod dominus noster iesus christus, deus sit: dum apostolus quia a christo ad praedicationem euangelii missus est, negat se missum esse ab homine. subrepunt hoc loco caeterae haereses, quae putatiuam christi carnem uindicantes, deum aiunt christum esse, non hominem. necnon et noua haeresis, quae dimidiatam christi asserit dispensationem. atque ita ecclesiae fides inter tanta falsorum dogmatum naufragia constituta, si christum fateatur hominem, ebion photinus que subrepunt: si deum esse contenderit, manichaeus, et marcion, nouelli dogmatis auctor, ebulliunt. in commune itaque audiant, christum et deum esse et hominem. non quod alius deus sit, et alius homo: sed qui deus semper erat, homo ob nostram salutem esse dignatus est. sciendum quoque in marcionis apostolo non esse scriptum, et per deum patrem, uolentis exponere christum non a deo patre, sed per semetipsum suscitatum, ut est illud: soluite templum hoc, et ego in triduo suscitabo illud. necnon et alibi: nemo tollit animam meam a me; sed ego pono eam a meipso. potestatem habeo ponendi eam et rursum potestatem habeo sumendi illam.

"et qui me cum sunt omnes fratres, ecclesiis galatiae". in aliis epistolis, sosthenes, et siluanus, interdum et timotheus in exordio praeponuntur: in hac tantum, quia necessaria erat auctoritas plurimorum, omnium fratrum nomen assumitur. qui et ipsi forsitan ex circumcisione erant, et a galatis non contemptui ducebantur. plurimum quippe facit ad populum corrigendum, multorum in una re sententia atque consensus. quod autem ait, ecclesiis galatiae: et hoc notandum quia hic tantum generaliter non ad unam ecclesiam unius urbis, sed ad totius prouinciae scribat ecclesias, et ecclesias uocet, quas postea errore arguat deprauatas. ex quo noscendum dupliciter ecclesiam posse dici, et eam quae non habeat maculam aut rugam, et uere corpus christi sit, et eam quae in christi nomine absque plenis perfectis que uirtutibus congregetur. quomodo sapientes bifariam nuncupantur, tam hi qui sunt plenae perfectae que uirtutis, quam illi qui incipiunt, et in profectu positi sunt. de perfectis dicitur: mittam in uos sapientes. de insipientibus: argue sapientem, et diliget te. qui enim plenae consummatae que uirtutis est, correptione non indiget. iuxta hunc sensum de caeteris quoque uirtutibus intelligendum: quod scilicet fortis et prudens, pius, castus, iustus, et temperans, interdum plene, interdum abusiue accipiantur.

"gratia uobis, et pax a deo patre, et domino nostro iesu christo". non ut in caeteris epistolis, dei patris et domini nostri iesu christi gratiam ponit, et pacem, per quas absque operum merito, et peccata nobis concessa sunt pristina, et pax indulta post ueniam: sed prudenter iam causam agit aduersum eos qui fuerant a lege praeuenti, et putabant se posse ex operibus iustificari, ut scirent se saluos gratia, in eo perseuerare debere quod coeperant.

"qui dedit semetipsum pro peccatis nostris, ut eriperet nos de praesenti saeculo malo, secundum uoluntatem dei et patris nostri, cui est gloria in saecula saeculorum. amen" neque filius se dedit pro peccatis nostris absque uoluntate patris, neque pater tradidit filium sine filii uoluntate; sed haec est uoluntas filii, uoluntatem patris implere, ut ipse loquitur in psalmo: ut facerem uoluntatem tuam, deus meus, uolui. dedit se autem filius, ut iniustitiam quae erat in nobis, iustitia ipse subuerteret. tradidit se sapientia, ut insipientiam expugnaret. sanctitas et fortitudo se obtulit, ut spurcitiam infirmitatem que deleret. atque ita non solum in futuro saeculo iuxta promissam spem qua credimus, sed etiam hic de praesenti saeculo nos liberauit: dum commortui christo, transfiguramur in nouitatem sensus, et non sumus de hoc mundo, a quo merito nec amamur. quaeritur quomodo praesens saeculum malum dictum sit. solent quippe haeretici hinc capere occasiones, ut alium lucis et futuri saeculi, alium tenebrarum et praesentis asserant conditorem. nos autem dicimus, non tam saeculum ipsum, quod die ac nocte, annis currit et mensibus, appellari malum, quam hom�num�s~g, ea quae in saeculo fiant: quomodo sufficere dicitur diei malitia sua: et dies iacob modici esse scribuntur et pessimi. non quo spatium temporis, in quo uixit iacob, malum fuerit, sed quo ea quae sustinuit, per uaria eum exercuerint tentamenta. denique eo tempore quo ille pro coniugibus seruiebat, et multis conflictabatur angustiis, esau in requie erat, atque ita idem temporis spatium, alii bonum, alii malum fuit; nec scriptum esset in ecclesiaste: ne dixeris quia dies mei priores erant boni super istos, nisi ad discrimen malorum. unde ioannes ait: mundus omnis in maligno positus est. non quod mundus ipse sit malus, sed quod mala in mundo fiant ab hominibus, manducemus et bibamus, dicentibus, cras enim moriemur. et ipse apostolus: redimentes, inquit, tempus, quia dies mali sunt. infamantur et saltus, cum latrociniis pleni sunt, non quo terra peccet et siluae, sed quo infamiam homicidii loca quoque traxerint. detestamur et gladium, quo humanus effusus est cruor, et calicem in quo uenenum temperatum est, non gladii calicis que peccato, sed quod odium mereantur illi qui his male usi sunt. ita et saeculum, quod est spatium temporum, non per semetipsum, aut bonum, aut malum est, sed per eos qui in illo sunt, aut bonum appellatur aut malum. quapropter ualentini deliramenta et fabulae contemnendae sunt, qui triginta ai�nas~g suos, ex eo quod in scripturis saecula legantur, affinxit, dicens eos esse animalia, et per quadradas et ogdoadas, decadas quoque et duodecadas, tot edidisse numeros saeculorum, quot aeneia fetus scropha generauit. quaerendum quoque quid sit inter saeculum, et saeculum saeculi, siue saecula saeculorum, et ubi pro breui temporis spatio, ubi pro aeternitate ponatur: quia in hebraeo saeculum, id est, olam, ubi uau litteram positam habuerit, aeternitatem significat, ubi uero sine uau scribitur annum quinquagesimum, quem illi iubilaeum uocant. ob hanc causam et ille hebraeus qui propter uxorem et liberos amans dominum suum aure pertunsa seruitio subiugatur, seruire iubetur in saeculum, hoc est, usque ad annum quinquagesimum. et moabitae et ammonitae, non ingrediuntur ecclesiam domini, usque ad quintam et decimam generationem, et usque in saeculum: quia omnis dura conditio iubilaei soluebatur aduentu. quidam dicunt eumdem esse sensum in saeculis saeculorum, quem in sanctis sanctorum, in coelis coelorum, in operibus operum, in canticis canticorum: et quam habent differentiam coeli ad eos, quorum coeli sunt, et sancta, quae sanctorum comparatione sunt sanctiora, et opera, quae operum praelatione meliora sunt, et cantica, quae inter cantica uniuersa praecellunt: eamdem habere et saeculum, quae saeculorum collatione sunt saecula. praesens itaque saeculum ita edisserunt, ut dicant ex eo tempore illud esse numerandum, ex quo coelum et terra sunt condita, et currere usque ad consummationem mundi, quo christus iudicaturus est omnia. reuocant quoque ultra, et in priora promouent gradum, de praeteritis et futuris saeculis disputantes, bona an mala fuerint, seu futura sint: et in tam profundas incidunt quaestiones, ut libros quoque et infinita uolumina super hac dissertione condiderint. quod autem prologus pauli, amen, hebraeo sermone concluditur: amen, septuaginta transtulerunt, genoito~g, id est fiat: aquila pepist�menos~g, uere, siue fideliter. quod etiam in euangelio a saluatore semper assumitur, sua per amen uerba firmante.

"miror, quod tam cito transferimini ab eo qui uos uocauit in gratiam christi iesu, in aliud euangelium quod non est aliud, nisi si sunt aliqui qui uos conturbant, et uolunt conuertere euangelium christi". uerbum translationis in genesi primum legimus, ubi enoch transtulit deus, et non inueniebatur. et in regnorum postea libris, quando achab a cultu dei ad idolorum uenerationem transtulit uxor sua iezabel, ut faceret iuxta omnia quae fecit amorrhaeus, quem disperdidit dominus a facie filiorum israel. sed cum sit utraque translatio, illa dei est, haec diaboli. qui transfertur a deo, non inuenitur ab inimicis suis: nec ei potest insidiator obrepere. hoc quippe significare aestimo, et non inueniebatur. qui uero transfertur a diabolo, in hoc transfertur quod uidetur esse, sed non est. sapientes quoque saeculi eos qui de dogmate transferuntur ad dogma, translatos uocant, ut dionysius ille (cuius fuit ante sententia, dolorem non esse malum: postquam oppressus calamitatibus et dolore cruciatus, coepit affirmare quod dolor esset summum omnium malorum) ab his appellatus est transpositus, siue translatus, quod scilicet a priori decreto recedens, in contrarium recidisset. miratur itaque paulus: primum quod translati sunt ab euangelii libertate, in legalium operum seruitutem. deinde quod tam cito translati: quia non eiusdem reatus est transferri ab aliquo difficulter, et cito transferri; ut in martyrio non eadem poena plectitur, qui absque colluctatione et tormentis statim prosiluit ad negandum, et ille qui inter equuleos, fidiculas, ignes que distortus, compulsus est quod credebat, negare. recens adhuc erat euangelii praedicatio, non grande tempus in medio, quo galatas apostolus ab idolis ad christum traduxerat. miratur itaque quomodo tam cito recesserint ab eo, ad cuius nomen facti fuerant christiani. habet autem et locus ipse huperbaton~g, quod ita suo ordine legi potest. miror quod tam cito transferimini a christo iesu, qui uos uocauit in gratiam, dicens: non ueni uocare iustos, sed peccatores ad poenitentiam. gratia quippe salui facti sumus, et non per legem. translati autem, inquit, estis in aliud euangelium, quod non est aliud: quia omne quod falsum est, non subsistit, et quod ueritati contrarium est, non est, ut illud: ne tradas, domine, sceptrum tuum his qui non sunt. et ea quae non erant, uocauit deus, ut faceret esse quod non erat. si autem hoc de his qui in eumdem credebant deum, et easdem scripturas habebant, dicitur, quod translati sint in aliud euangelium, quod non est euangelium, quid de marcione et caeteris haereticis, qui conditorem respuunt, et alterius dei christum simulant, aestimare debemus? qui non interpretatione legis et litterae, uel pugna carnis et spiritus labuntur et corruunt, sed de toto ecclesiae iure discordant. pulchre autem ait: nisi sunt aliqui qui uos conturbent, et uolunt conuertere euangelium christi. uolunt, inquit, euangelium christi mutare, conuertere, turbare, sed non ualent. quia huius naturae est, ut non possit aliud esse, quam uerum est. omnis qui euangelium alio interpretatur spiritu et mente quam scriptum est, credentes turbat, et conuertit euangelium christi, ut id quod in facie est, post tergum faciat, et ea quae post tergum sunt, uertat in faciem. si quis tantum litteram sequitur, posteriora ponit in faciem. si quis iudaeorum interpretationibus acquiescit, post tergum mittit ea quae ex natura sua in faciem constituta sunt. necnon et illud congrue, quod translationis uerbum galatis coaptatum est: galatia enim translationem in nostra lingua sonat.

"sed licet nos, aut angelus de coelo euangelizet uobis, praeter quam quod euangelizauimus uobis, anathema sit. sicut praediximus, et nunc iterum dico: si quis uobis euangelizauerit praeter id quod accepistis, anathema sit". potest et hyperbolice dictum accipi, non quo aut apostolus, aut angelus aliter potuerint praedicare quam semel dixerant: sed etiamsi hoc posset fieri, ut et apostoli et angeli mutarentur: tamen non esse ab eo quod semel acceptum fuerat, recedendum: maxime cum ipse apostolus in alio loco firmitatem fidei suae ostendat, dicens: scio quia neque mors, neque uita, neque angeli, neque principatus, neque praesentia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque alia creatura, poterit nos separare a dilectione dei quae est in christo iesu domino nostro. ueritatem dico, non mentior, testimonium mihi perhibente conscientia mea. haec quippe dicta non sunt eius qui possit a christi fide et dilectione aliquando discedere. qui autem nolunt kath~g' hupothesin~g hoc dictum esse, sed uere: quod scilicet possint et apostoli et angeli ad peiora conuerti, illud opponunt, quod et ipse paulus scierit posse se labi, si segnius ageret, dicens: subiicio autem corpus meum, et in seruitutem redigo, ne aliis praedicans, ipse reprobus inueniar. angelos quoque esse mutabiles, qui non seruauerint principatum suum; sed relinquentes proprium domicilium, in iudicio magni diei uinculis aeternis sub caligine reseruantur. dei solius naturam esse immutabilem, de quo scribitur: tu uero ipse es. et ipse de se: ego deus uester, et non mutor. cecidisse luciferum, qui mane oriebatur; et eum qui mittebat quondam ad omnes gentes, in terra esse contritum. eleganter in hoc loco uir doctissimus tertullianus, aduersus apellem, et eius uirginem philumenem, quam angelus quidam diabolici spiritus et peruersus impleuerat, hunc esse scribit angelum, cui multo antequam apelles nasceretur, spiritus sancti uaticinio sit anathema per apostolum prophetatum. porro anathema~g, uerbum proprie iudaeorum est, et positum tam in iesu naue, quam in numeris, quando omnia quae erant in iericho et madianitarum detestationi et anathemati habenda dominus imperauit. interrogemus eos qui christum et apostolum paulum, boni dei et usque ad illud tempus ignorati, uel filium asserunt esse, uel seruum, qui maledicere nesciat, nec nouerit aliquem condemnare: quomodo nunc apostolus eius, uerbo iudaeorum, id est, creatoris utatur, et perire uel angelum uel apostolum uelit, cum ipse non soleat ulcisci. quod autem addidit, sicut praediximus, et nunc iterum dico, ostendit se et in principio hoc ipsum cauentem, denuntiasse anathema eis qui aliter praedicaturi erant, et nunc postquam praedicatum est, id anathema decernere quod ante praedixerat. propterea autem et sibi, quem aliud in iudaea facere, aliud docere in gentibus criminabantur, et angelo quem maiorem etiam praecessoribus suis apostolis esse constabat, anathema denuntiauit: ut non magna petri et ioannis putaretur auctoritas, cum nec sibi liceret qui eos ante docuerat, nec angelo aliter praedicare, quam semel didicerant. se itaque et angelum nominatim posuit: alios uero absque nomine. si quis, inquit, uobis euangelizauerit, ut in generali uocabulo, nec praecessoribus faceret iniuriam; et tamen nomina eorum latenter ostenderet. "modo enim hominibus suadeo an deo? aut quaero hominibus placere? si adhuc hominibus placerem, christi seruus non essem". non putemus ab apostolo nos doceri, ut exemplo suo hominum iudicia contemnamus, qui in alio loco dixerit: scientes ergo timorem domini, hominibus suademus: deo autem manifesti sumus; et illud: sine offensione estote, iudaeis, et gentibus, et ecclesiae dei: sicut et ego omnibus per omnia placeo, non quaerens quod mihi utile est, sed quod multis, ut saluentur. sed si fieri potest, ut pariter deo et hominibus placeamus, placendum est et hominibus. sin autem aliter non placemus hominibus, nisi deo displiceamus, deo magis quam hominibus placere debemus. alioquin et ipse infert, cur omnibus per omnia placeat: non quaerens, inquiens, quod mihi utile est, sed quod multis, ut saluentur. qui autem ex ea charitate, quae non quaerit quae sua sunt, sed quae aliena sunt, placet omnibus ut saluentur: utique deo primum placet, cui salus hominum curae est. habet autem et uerbum, quod hic specialiter additum est, modo, uel placendum esse pro tempore hominibus, uel displicendum: ut qui modo non placet propter euangelii ueritatem, placuerit quondam ob salutem plurimorum. placuerat paulus aliquando iudaeis, cum aemulator existens paternarum traditionum, sine querela ante in lege uersatus est, et tantum habuit in maiorum caeremoniis ardoris et fidei, ut in stephani nece particeps fuerit, et damascum perrexerit ad eos, qui a lege desciuerant, uinciendos. sed postquam in uas electionis de persecutore translatus est, et coepit praedicare fidem, quam quondam expugnauerat, coepit pariter displicere iudaeis, quibus ante placuerat. hoc est ergo quod ait: numquid quaero iudaeis placere, quibus displicendo, deo placui? si enim illis placerem, adhuc christi seruus non essem. assererem quippe legem, et euangelii gratiam destruerem. nunc autem propterea nec in simulationem quidem obseruandae legis adducor: quia non queo et deo placere pariter et iudaeis; quibus quicunque placet, deo displicet. ipsum quoque uerbum, suadere, de humano usu sumptum est, cum quis id quod ipse habet, et semel imbibit, etiam caeteris conatur inserere, et in plurimis scripturarum locis legitur, ex quibus illud est: suasio non est ex eo qui uocauit uos. necnon et in actibus apostolorum: uenerunt ergo ad eum iudaei in hospitium multi: quibus exponebat, contestans eis regnum dei, suadens que eis de iesu, ex lege moysi et prophetis usque ad uesperum. hoc autem totum ideo, quia disseminatum de eo fuerat, occulte illum custodire legem, et in hierosolymis cum his qui iudaizabant, consortium miscuisse.

"notum enim uobis facio, fratres, euangelium quod euangelizatum est a me: quia non est secundum hominem, neque enim ego ab homine accepi illud, neque didici; sed per reuelationem iesu christi". ex hoc loco ebionis et photini dogma conteritur, quod deus sit christus, et non tantum homo. si enim euangelium pauli non est secundum hominem, neque ab homine accepit illud, aut didicit, sed per reuelationem iesu christi; non est utique homo iesus christus, qui paulo euangelium reuelauit. quod si non est homo, consequenter deus est. non quo hominem negemus assumptum; sed quo tantum hominem renuamus. quaeritur utrum totius orbis ecclesiae dei acceperint euangelium, an hominis: quotus enim quisque nostrum per reuelationem christi didicit, et non homine praedicante cognouit? ad quod respondebimus, eos qui possunt dicere: an experimentum eius quaeritis, qui in me loquitur christus? et: uiuo autem iam non ego, uiuit autem in me christus, non tam ipsos docere, quam in ipsis deum, qui ad sanctos loquatur: ego dixi, dii estis, et filii excelsi omnes; et statim de peccatoribus: uos autem ut homines moriemini, et tanquam unus de principibus cadetis. cum igitur paulus loquitur et petrus, qui non moriuntur ut homines neque ut unus de principibus corruunt, deos eos esse, manifestum est. qui autem dii sunt, tradunt dei euangelium, et non hominis. marcion et basilides et caeterae haereticorum pestes, non habent dei euangelium; quia non habent spiritum sanctum, sine quo humanum fit euangelium, quod docetur. nec putemus in uerbis scripturarum esse euangelium, sed in sensu: non in superficie, sed in medulla; non in sermonum foliis, sed in radice rationis. dicitur in propheta de deo: sermones eius boni sunt cum eo. tunc scriptura utilis est audientibus, cum absque christo non dicitur, cum absque patre non profertur, cum sine spiritu non eam insinuat ille qui praedicat. alioquin et diabolus qui loquitur de scripturis, et omnes haereses secundum ezechielem inde sibi consuunt ceruicalia, quae ponant sub cubito uniuersae aetatis. ego quoque ipse qui loquor, si christum in me habeo, non habeo euangelium hominis; si autem peccator sum, dicitur mihi: peccatori dixit deus: quare tu enarras iustitias meas: et assumis in labiis tuis testamentum meum? tu autem odisti disciplinam, et proiecisti uerba mea post te, et caetera quae sequuntur. grande periculum est in ecclesia loqui, ne forte interpretatione peruersa, de euangelio christi, hominis fiat euangelium, aut quod peius est, diaboli. inter accipere autem, et discere, hoc interest, quod ille accipit euangelium, cui primum insinuatur, et ad fidem eius adducitur, ut credat uestra esse quae scripta sunt. discit autem is, qui ea quae in illo per aenigmata et parabolas figurata sunt, explanata et disserta cognoscit: et cognoscit, non homine reuelante, sed christo, qui reuelauit paulo, aut per paulum, in quo loquitur christus. uerbum quoque ipsum apokalupse�s~g, id est, reuelationis, proprie scripturarum est, et a nullo sapientum saeculi apud graecos usurpatum. unde mihi uidentur quemadmodum in aliis uerbis, quae de hebraeo in graecum septuaginta interpretes transtulerunt, ita et in hoc magnopere esse conatos, ut proprietatem peregrini sermonis exprimerent, noua nouis rebus uerba fingentes: et sonare, cum quid tectum et uelatum, ablato desuper operimento, ostenditur et profertur in lucem. hoc ut manifestius fiat, accipite exemplum. moyses cum deo reuelata et aperta facie loquebatur, id est, absque uelamine: ad populum autem loquens, quia in uultum eius attendere non ualebant, uelamen ponebat in facie. ante aream quoque testamenti uelum oppansum erat; quod cum fuisset reductum, ea quae ante abscondita fuerant, prodebantur, et, ut ipso uerbo utar, reuelabantur. si itaque hi qui disertos saeculi legere consueuerunt, coeperint nobis de nouitate et uilitate sermonis illudere, mittamus eos ad ciceronis libros, qui de quaestionibus philosophiae praenotantur: et uideant, quanta ibi necessitate compulsus sit, tanta uerborum portenta proferre, quae nunquam latini hominis auris audiuit: et hoc cum de graeco, quae lingua uicina est, transferret in nostram. quid patiuntur illi, qui de hebraeis difficultatibus proprietates exprimere conantur? et tamen multo pauciora sunt in tantis uoluminibus scripturarum quae nouitatem sonent, quam ea quae ille in paruo opere congessit. potest autem, sicut in principio diximus, cum exponeremus: paulus apostolus non ab hominibus, neque per hominem: ita et in praesenti loco oblique in petrum accipi, et in caeteros praecessores eius: quod nullius pro lege et auctoritate moueatur, qui christum solum euangelii habeat praeceptorem. porro, reuelationem illam significat, cum damascum uadens, in itinere christi uocem meruit audire, et caecatis oculis, uerum mundi lumen intuitus est.

"audistis enim conuersationem meam aliquando in iudaismo: quoniam supra modum persequebar ecclesiam dei; et expugnabam illam: et proficiebam in iudaismo, supra multos coaetaneos in genere meo abundantius aemulator exsistens paternarum mearum traditionum". plurimum prodest galatis ista narratio, quomodo paulus, uastator quondam ecclesiae et iudaismi acerrimus defensator, ad christi fidem repente conuersus sit. et hoc eo tempore quo crucifixus primum annuntiabatur in mundo; quo nouum dogma et a gentibus et a iudaeis totius orbis finibus pellebatur. dicere enim poterant: si ille qui a parua aetate pharisaeorum institutus est disciplinis, qui omnes coaetaneos suos in iudaica traditione superabat, nunc defendit ecclesiam, quam quondam ualidissime persequebatur; et magis christi gratiam et nouitatem uult habere cum inuidia omnium, quam uetustatem legis cum laude multorum: quid nos facere oportet, qui ex gentilitate esse coepimus christiani? pulchre uero adiunxit: supra modum persequebar ecclesiam dei, ut et hinc quoque admiratio nasceretur, quod non unusquisque de his qui leuiter persequebantur ecclesiam: sed ille qui caeteros in persecutione uincebat, conuersus ad fidem sit. et prudenter dum aliud narrat, interserit non tam dei se seruisse legi, quam paternis, id est, pharisaeorum traditionibus: qui docent doctrinas et mandata hominum, et reiiciunt legem dei, ut statuant traditiones suas. quam pulchra autem obseruatio pondus que uerborum: auditis, inquit, conuersationem meam aliquando in iudaismo, conuersationem, non gratiam: aliquando, non modo: in iudaismo, non in lege dei. quoniam supra modum persequebar ecclesiam dei; et deuastabam illam. non persequebatur ut caeteri, sed supra modum. nec sufficiebat quamuis uehemens persecutio: sed quasi quidam grassator ecclesiam et praedo uastabat. nec ait, ecclesiam christi, ut tunc putabat: quem ducebat contemptui, quem persequebatur: sed ut nunc credit, ecclesiam dei; uel ipsum christum deum esse significans, uel eiusdem dei esse ecclesiam, qui quondam legis dator fuit. et proficiebam, inquit, in iudaismo supra multos coaetaneos in genere meo: abundantius aemulator existens paternarum mearum traditionum. rursum profectum non legis dei, sed iudaismi uocat. nec supra omnes, sed supra plurimos, nec supra senes, sed supra coaetaneos, ut et studium suum referret in lege, et iactantiam declinaret. paternas autem traditiones, non domini mandata commemorans, et se pharisaeum ex pharisaeis indicauit, et habuisse quidem zelum dei, sed non secundum scientiam. usque hodie autem qui iudaico sensu scripturas intelligunt, persequuntur ecclesiam christi, et populantur illam, non studio legis dei, sed traditionibus hominum deprauati.

"cum autem placuit ei qui me segregauit de utero matris meae, et uocauit per gratiam suam, ut reuelaret filium suum in me, ut euangelizem illum in gentibus". non solum in hoc loco, sed ad romanos paulus segregatum in euangelium dei esse se scribit. et ieremias antequam formaretur in utero, et conciperetur in uulua matris suae, notus deo sanctificatus que perhibetur. et ex iusti, siue, ut quidam putant, ex saluatoris persona dicitur: in te proiectus sum ex uulua, ex utero matris meae, deus meus es tu. contra de peccatoribus dauid canit: ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis concepit me mater mea. et in alio loco: abalienati sunt peccatores a uulua. et in utramque partem antequam paruuli nascerentur: deus iacob dilexit, esau autem odio habuit. inueniunt locum haeretici, qui diuersas naturas esse praetendunt, spiritualem uidelicet et animalem, et choik�n~g, et aliam saluari, aliam perire, aliam inter utramque consistere, quod nunquam aut iustus eligeretur, antequam aliquid boni faceret, aut peccator odiretur ante delictum, nisi esset pereuntium et saluandorum natura diuersa. ad quod potest simpliciter responderi, hoc ex dei praescientia euenire, ut quem scit iustum futurum, prius diligat quam oriatur ex utero: et quem peccatorem, oderit antequam peccet: non quo et in amore et in odio iniquitas dei sit, sed quo non aliter eos habere debeat, quod scit uel peccatores futuros esse, uel iustos: nos ut homines tantum de praesentibus iudicare, illum cui futura iam facta sunt, de fine rerum, non de exordiis ferre sententiam. et haec quidem simplicius dicta sunt: et absque altiori dissertatione possunt utcunque placere lectori. caeterum qui iniustum deum nituntur asserere, post illud quod dudum posuimus, abalienati sunt peccatores a uulua, inferunt etiam caetera quae sequuntur: errauerunt ab utero, locuti sunt falsa. et dicunt, quomodo statim ab utero errauerunt peccatores, et falsa locuti sunt, qui nec sermonem potuerunt habere, nec sensum? aut quae est ista iustitia praescientiae dei, alium amare et custodire prius quam nascatur, alium detestari? et causas huius rei ad priorem uitam referunt, quod unusquisque pro merito suo, a primo statim ortu bonis aut malis angelis assignetur. totum que illum locum de iacob et esau, cuius nunc fecimus mentionem, ita ad romanos scriptum uentilant, ut non absque sudore et chrysippi eis possit helleboro responderi. non est autem ipsum, ut reuelaret filium suum in me, quod si diceret, ut reuelaret filium suum mihi. cui enim quid reuelatur, huic illud potest reuelari, quod ante in eo non erat. in quo uero reuelatur, illud reuelatur quod prius fuit in eo, et postea reuelatum est. simile est illud in euangelio: medius in uobis stat, quem uos nescitis. et alibi: erat lux uera, quae illuminat omnem hominem uenientem in mundum. ex quo perspicuum fit, natura omnibus dei inesse notitiam nec quemquam sine christo nasci, et non habere semina in se sapientiae, et iustitiae, reliquarum que uirtutum. unde multi absque fide et euangelio christi, uel sapienter faciunt aliqua, uel sancte, ut parentibus obsequantur: ut inopi manum porrigant, non opprimant uicinos, non aliena diripiant, magis que iudicio dei obnoxii fiant, quod habentes in se principia uirtutum, et dei semina, non credunt in eo sine quo esse non possunt. potest et aliter accipi in paulo dei filius reuelatus: quod, praedicante illo, agnitus sit gentibus, quem antea nesciebant.

"continuo non acquieui carni et sanguini". siue ut in graeco melius habet: non contuli cum carne et sanguine. scio, plerosque de apostolis hoc dictum arbitrari. nam et porphyrius obiicit, quod post reuelationem christi non fuerit dignatus ire ad homines, et cum eis conferre sermonem: ne post doctrinam uidelicet dei, a carne et sanguine instrueretur. sed absit ut ego, petrum, ioannem et iacobum carnem et sanguinem putem: quae regnum dei possidere non possunt. si spirituales apostoli, caro et sanguis sunt, quid de choikois~g arbitramur? non contulit plane paulus post reuelationem christi cum carne et sanguine, quia noluit margaritas proiicere ante porcos, nec dare sanctum canibus. uide quid de peccatoribus scriptum sit: non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quia caro sunt. cum talibus qui caro et sanguis erant, quae petro quoque non reuelauerunt filium dei, non contulit apostolus euangelium quod ei fuerat reuelatum: sed paulatim eos de carne et sanguine uertit in spiritum: et tunc demum eis occulta euangelii sacramenta commisit. dicat quispiam: si statim non contulit cum carne et sanguine euangelium, tamen subintelligitur, quod postmodum cum sanguine et carne contulerit: et sensus hic, quo apostoli excusantur, ne caro et sanguis sint, stare non poterit: nihilominus qui in principio cum carne et sanguine non contulit, postmodum, ut dixi, cum carne et sanguine contulerit. quae praepositio nos coarctat, ut sic distinguamus, ne statim, siue continuo, cum carne iungamus et sanguine, sed cum superioribus haerere faciamus, et legatur: cum autem placuit ei qui me segregauit de utero matris meae. ac deinde: ut reuelaret filium suum in me. et ad extremum: ut euangelizarem illum in gentibus continuo: ut a proprio incipiat exordio: non contuli cum carne et sanguine: magis que arbitrandum est sic stare sensum: quia qui statim missus sit, post reuelationem christi euangelium gentibus annuntiare, non steterit: nec moris quibusdam tempus produxerit eundo ad apostolos, et reuelationem domini cum hominibus conferendo: sed abierit in arabiam, et rursus reuersus damascum, post tres annos euangelium praedicauerit: et tunc demum hierosolymam ueniens, petrum, ioannem et iacobum uiderit.

"neque ueni hierosolymam ad antecessores meos apostolos". si de apostolis dixerat, non contuli cum carne et sanguine, quid necesse fuerat idipsum iterare dicendo: neque ueni hierosolymam ad antecessores meos apostolos? is itaque sensus tenendus, quem supra exposuimus. "sed abii in arabiam, et iterum reuersus sum damascum". non sibi uidetur historiae ordo concinere, referente luca in actibus apostolorum quod cum paulus post fidem christi per dies multos euangelium damasci loqueretur audenter, factae fuerint ei insidiae, et in sporta per murum nocte demissus sit, et uenerit hierosolymam tentans se iungere discipulis. a quibus cum uitaretur, et timerent ad eum accedere, a barnaba ad apostolos illum esse perductum: et ibi narrasse quomodo dominum uiderit in itinere, et damasci fiducialiter egerit in nomine domini erat, inquit, cum illis, intrans et exiens in ierusalem, fiducialiter agens in nomine domini. loquebatur quoque et disputabat cum graecis: illi autem quaerebant occidere eum. quod cum cognouissent fratres, deduxerunt eum caesaream, et dimiserunt tarsum. hic autem dicit se primum isse in arabiam; et iterum reuersum damascum post triennium uenisse hierosolymam, uidisse petrum, et cum eo mansisse diebus quindecim, nec praeter iacobum, fratrem domini, alterum conuenisse. quae ut uera credantur (dubia quippe uideri absentibus poterant), sub testatione confirmat dicens: quae autem dico uobis, ecce coram deo quia non mentior. possumus igitur aestimare esse quidem paulum, secundum lucae historiam, hierosolymam, non quasi ad antecessores apostolos, ut aliquid ab illis disceret: sed ut persecutionis impetum declinaret, qui sibi damasci propter euangelium christi fuerat concitatus: et sic uenisse hierosolymam quasi ad quamcunque aliam ciuitatem. inde eum statim propter insidias recessisse, et uenisse arabiam, siue damascum: atque inde post triennium ad uidendum petrum hierosolymam reuertisse. uel certe ita: statim ut baptizatus sit, et accepto cibo confortatus, fuisse eum cum discipulis qui erant damasci per dies aliquot: et stupentibus cunctis in synagogis iudaeorum, praedicasse continuo quod iesus esset filius dei; et tunc isse in arabiam, et de arabia damascum reuertisse, et ibi fecisse triennium: quos dies multos scriptura testatur, dicens: cum implerentur autem dies multi, consilium fecerunt iudaei ut eum interficerent. notae autem factae sunt paulo insidiae eorum: et custodiebant portas die ac nocte, ut eum interficerent. accipientes ergo discipuli eius nocte, per murum dimiserunt eum, submittentes in sporta. cum autem uenisset ierusalem, tentabat iungere se discipulis. lucam uero idcirco de arabia praeterisse, quia forsitan dignum apostolatu in arabia perpetrarat: et ea potius compendiosa narratione dixisse, quae digna christi euangelio uidebantur. nec hoc segnitiae apostoli deputandum, si frustra in arabia fuerit: sed quod aliqua dispensatio et dei praeceptum fuerit ut taceret. nam et postea legimus paulum cum sila egressum, prohibitum esse a spiritu sancto uerbum in asia loqui. aliter: sed abii in arabiam; et iterum reuersus sum damascum. quid mihi prodest ista relatio, si legam quod paulus post reuelationem christi statim ierit in arabiam; et de arabia statim damascum fuerit reuersus: nec sciam quid ibi gesserit, quid ue utilitatis habuerit itus ac reditus? dat mihi occasionem altioris intelligentiae in hac eadem epistola ipse apostolus, cum de abraham, agar, et sara disputans: quae quidem sunt, inquit, per allegoriam dicta. haec enim sunt duo testamenta: unum quidem a monte sina, in seruitutem generans, quae est agar. sina enim mons est in arabia, qui iunctus est ei, quae nunc est ierusalem. et docet uetus testamentum, hoc est, ancillae filium, in arabia (quae interpretatur humilis et occidua) constitutum. statim itaque ut credidit paulus ad legem, ad prophetas, ad ueteris testamenti iam in occiduo positi sacramenta conuersus, quaesiuit in eis christum, quem iussus fuerat in gentibus praedicare: et reperto illo, non est ibi diutius commoratus; sed reuersus est damascum, hoc est, ad sanguinem et passionem christi: et inde prophetica lectione firmatus pergit hierosolymam, locum uisionis et pacis: non tam disciturus aliquid ab apostolis, quam cum eis euangelium quod docuerat, collaturus.

"deinde post annos tres, ueni hierosolymam uidere petrum". non ut oculos, genas, uultum que eius aspiceret, utrum macilentus, an pinguis; adunco naso esset, an recto: et utrum frontem uestiret coma: an (ut clemens in periodis eius refert) caluitiem haberet in capite. nec puto apostolicae fuisse grauitatis, ut post tantam triennii praeparationem, aliquid humanum in petro uoluerit aspicere. sed his oculis aspexit eum, quibus et modo in epistolis suis uidetur. his oculis paulus uidit cepham, quibus nunc a prudentibus quibusque paulus ipse conspicitur. quod si cui non uidetur, cum superiori sensu iungat haec omnia: quod nihil sibi apostoli contulerint. nam et quod uisus sit ire hierosolymam, ad hoc isse ut uideret apostolum, non discendi studio, quia et ipse eumdem praedicationis haberet auctorem; sed honoris priori apostolo deferendi. "et mansit apud eum diebus quindecim". non grandi indiguit magisterio qui tanto se ad uidendum petrum tempore praeparauit. et licet quibusdam superfluum uideatur, numeros quoque qui in scripturis sunt obseruare: tamen non abs re arbitror quindecim dies, quibus apud petrum paulus habitauit, plenam significare scientiam, consummatam que doctrinam. siquidem quindecim sunt carmina in psalterio, et quindecim gradus per quos ad canendum ascendunt deo, et in atriis eius consistendum iustus ascendit. ezechias quoque quindecim annorum spatio sibi ad uitam dato, signum accipere meretur in gradibus: et solemnitates dei a quinto decimo die incipiunt. necnon (quia duplicem intelligentiam sequamur) propterea quindecim ponit dies, ut ostendat non fuisse grande tempus, quo potuerit aliquid a petro discere; ut ad illum sensum a quo coepit, cuncta referantur: se non ab homine ductum esse, sed a deo.

"alium autem apostolorum uidi neminem, nisi iacobum fratrem domini". memini me dum romae essem, impulsu fratrum librum de sanctae mariae uirginitate edidisse perpetua. in quo mihi necesse fuit de his qui fratres domini dicti sunt, diutius disputare. unde qualiacunque sunt illa quae scripsimus, his contenti esse debemus. nunc hoc sufficiat, ut propter egregios mores, et incomparabilem fidem sapientiam que non mediam, frater dictus sit domini: et quod primus ei ecclesiae praefuerit, quae prima in christum credens ex iudaeis fuerat congregata. dicuntur quidem et caeteri apostoli fratres domini, sicut in euangelio: uade, dic fratribus meis: uado ad patrem meum, et ad patrem uestrum: et ad deum meum, et ad deum uestrum. et in psalmo: narrabo nomen tuum fratribus meis; in medio ecclesiae cantabo te. sed praecipue hic frater dicitur, cui filios matris suae ad patrem uadens dominus commendauerat. et quomodo iob et caeteri patriarchae dicti sunt quidem famuli dei, sed quasi egregium quidam moyses habuit, ut scriberetur de eo. sed non sicut moyses famulus meus: sic et beatus iacobus specialiter frater domini (ut ante diximus) appellatus est. quod autem exceptis duodecim, quidam uocentur apostoli, illud in causa est: omnes qui dominum uiderant, et eum postea praedicabant, fuisse apostolos appellatos, ut ad corinthios scribitur: quia uisus est cephae, post haec illis undecim: deinde uisus est plus quam quingentis fratribus simul, ex quibus multi manent usque adhuc: quidam autem dormierunt: deinde uisus est iacobo, deinde apostolis omnibus. paulatim uero tempore procedente; et alibi ab his quod dominus elegerat, ordinati sunt apostoli; sicut ille ad philippenses sermo declarat, dicens: necessarium autem existimaui epaphroditum fratrem, cooperatorem et commilitonem meum, uestrum autem apostolum, et ministrum necessitatis meae mittere ad uos. et ad corinthios de talibus scribitur: siue apostoli ecclesiarum, gloriae dei. silas quoque et iudas ab apostolis, apostoli nominati sunt. unde uehementer errauit, qui arbitratus est iacobum hunc, de euangelio esse apostolum fratrem ioannis: quem constat post stephanum iuxta fidem actuum apostolorum sanguinem fudisse pro christo. hic autem iacobus episcopus hierosolymorum primus fuit, cognomento iustus: uir tantae sanctitatis et rumoris in populo, ut fimbriam uestimenti eius certatim cuperent attingere. qui et ipse postea de templo a iudaeis praecipitatus, successorem habuit simonem, quem et ipsum tradunt pro dominum crucifixum. negat se itaque praeter hos quemquam apostolorum conuenisse, ne occulta contradictio nasceretur: etiamsi a petro non es doctus, alios habuisti apostolos praeceptores. non uidit autem eos: non quod contemptui duceret, sed quod illi ad euangelium praedicandum toto fuerant orbe dispersi. "quae autem scribo uobis, ecce coram deo, quia non mentior". siue simpliciter accipiendum, ut sit: quae scribo uobis, uera sunt, et deo teste confirmo, quia nulla arte uerborum, nullo sunt fucata mendacio. siue altius ut legatur: quae scribo uobis, coram deo sunt, id est, dei digna conspectu. quare autem dei digna conspectu? quia scilicet, non mentior. et quomodo oculi domini super iustos: auertit autem faciem suam a conspectu impiorum: ita nunc ea quae scribuntur, coram domino sunt, me non mentiente qui scribo: quae non essent coram domino, si mentirer. hoc autem non solum de his quae nunc scribit ad galatas, potest accipi; sed et generaliter de his omnibus epistolis: quia non sunt falsa quae scribat et cor eius uerba que non discrepent. "deinde ueni in partes syriae et ciliciae". post hierosolymae uisionem uenit ad syriam, quae nobis cum dicitur excelsa atque sublimis. et inde transiit ad ciliciam, quam in fide christi cupiebat assumere, euangelizans ei uocationem poenitentiae: cilicia quippe interpretatur assumpti, siue uocatio lamentabilis.

"eram autem ignotus facie ecclesiis iudaeae, quae erant in christo iesu. tantum autem auditum habebant; quoniam qui persequebatur nos aliquando, nunc euangelizat fidem quam quondam expugnabat: et in me glorificabant deum". ecclesiae quae erant in iudaea, paulum tantum rumore cognouerant. ex quibus pleraeque eum magis persecutorem, quam apostolum uiderant. syria uero et partes ciliciae, arabia et damascus, ex uultu quoque eum forsitan nouerant; quia doctor gentium euangelium christi non iudaeis, sed gentibus praedicabat. totum autem quod agit, illud est: ut doceat se nunquam de persecutore apud eos ipsos quos prius persecutus fuerat, potuisse existere gloriosum, nisi praedicatio eius, eorum quoque qui ante eum malum nouerant, esset iudicio comprobata. et ad propositum occulte redit, tam breue tempus se in iudaea fecisse confirmans ut etiam uultu credentibus esset ignotus. ex quo ostendit, non petrum, non iacobum, non ioannem se habuisse doctores, sed christum qui sibi euangelium reuelasset. simul autem notandum quod supra dicatur ecclesiam expugnasse, hic fidem: ibi homines, hic rem; ut nunc opportunius inferretur: euangelizat fidem, quam aliquando expugnabat. de ecclesia enim similiter sonare non poterant.

2. "deinde post annos quatuordecim, rursum ascendi ierosolymam, cum barnaba, assumpto et tito. ascendi autem secundum reuelationem: et contuli cum eis euangelium, quod praedico in gentibus: seorsum autem his qui uidebantur, ne forte in uacuum currerem, aut cucurrissem". id quod supra latinus interpres, acquieui, dixerat in eo loco ubi scriptum est: continuo non acquieui carni et sanguini, in praesenti loco, contuli, magis quam acquieui, interpretatus est. et ut uerius dicam, sermo graecus anethem�n~g aliud quiddam quam apud nos intelligitur, cum scilicet ea quae nouimus, conferimus cum amico; et quasi in sinum eius et conscientiam reponimus, ut pari consilio uel probanda sint, uel improbanda, quae nouimus. ascendit igitur post quatuordecim annos hierosolymam, et qui prius tantum ad uidendum perrexerat petrum, et diebus quindecim manserat apud eum, nunc se dicit ideo perrexisse, ut conferret cum apostolis euangelium; assumpto barnaba circumciso, et tito ex gentibus, habente praeputium: ut sub ore duorum et trium testium, staret omne uerbum. aliud est autem conferre, aliud discere. inter conferentes aequalitas est; inter docentem et discentem, minor est ille qui discit. in principio fidei, in transitu apostolos uidit. post annos (ut ipse ait) decem et septem, plene cum eis loquitur, et se humiliat: et ne forte in uacuum aut curreret, aut cucurrisset, inquirit. duplicem ob causam, quo et humilitas ostenderetur pauli, qui doctor in toto orbe iam gentium, ad praedecessores apostolos cucurrisset; et galatae discerent non reprobasse euangelium eius, eos quoque qui in iudaea ecclesiis praesidebant. simul autem et illud docet, quod pro christi fide et euangelii libertate, ad eos ipsos qui de eo plura cognouerant, quod legem infringeret, moysen destrueret, circumcisionem penitus auferret, ausus sit ducere titum, hominem incircumcisum. et inter tantam multitudinem iudaeorum et inimicos suos, qui quasi ob zelum legis sanguinem eius haurire cupiebant, nec ipse, nec titus aliquo sint terrore superati necessitati cedere. quae potuit habere ueniam, uel pro auctoritate maiorum, uel pro numero ecclesiarum, quae de iudaeis in christo credebant, uel pro tempore, ne tantam simul inuidiam sustinerent. quidam post quatuordecim annos eum hierosolymam ascendisse tunc dicunt, quando in actibus apostolorum de quaestionibus obseruandae, uel praetermittendae legis, inter credentes antiochiae orta dissensio est: et placuit ire hierosolymam, et sententiam maiorum praestolari, quando ipse quoque paulus et barnabas missi sunt: et hoc esse quod in codicibus legatur latinis: quibus ad horam cessimus subiectioni, ut ueritas euangelii perseueraret apud uos. quod scilicet propterea paulus et barnabas de re manifesta, quasi dubia se mitti passi sunt hierosolymam: ut maiorum quoque iudicio euangelii gratia confirmata, credentibus probaretur, et nulli resideret ultra dubitatio circumcisionis omissae: cum apostolorum esset litteris imperatum, iugum legis ab his qui in christum crediderant ex gentibus, auferendum. potest autem hoc quod ait: contuli cum eis euangelium, quod praedico in gentibus: seorsum autem his qui uidebantur: ne forte in uacuum currerem, uel cucurrissem, et sic intelligi, ut abscondite cum apostolis gratiam euangelicae libertatis, et legis abolitae uetustatem contulerit, propter multitudinem credentium iudaeorum, qui necdum poterant christum adimpletionem et finem legis audire, qui et absente paulo, hierosolymae iactauerant, frustra eum currere aut cucurrisse, qui putaret legem ueterem non sequendam. non quod paulus timuerit, ne per decem et septem annos falsum in gentibus euangelium praedicasset; sed ut ostenderet praecessoribus suis non se in uacuum currere aut cucurrisse, sicut putauerunt ignorantes.

"sed neque titus qui me cum erat, cum esset ex gentibus, compulsus est circumcidi. propter subintroductos autem falsos fratres, qui subintroierunt explorare libertatem nostram, quam habemus in christo iesu, ut nos in seruitutem redigerent: quibus neque ad horam cessimus subiectioni, ut ueritas euangelii permaneat apud uos". si titus, cum esset ex gentibus, nullo potuit terrore compelli, ut circumcideretur hierosolymis, in iudaeorum metropoli ciuitate, in qua tanta paulus blasphemiae in moysen flagrabat inuidia: ut postea pene a iudaeis interfectus sit, quando a tribuno liberatur, et romam uinctus ad caesarem mittitur: quomodo quidam putant legendum esse, quibus ad horam cessimus subiectioni, ut ueritas euangelii permaneat apud uos, et intelligendum quod titus ipse qui compelli ante non potuit ad circumcisionem, rursum circumcisus sit, atque subiectus? aut, quae est ista ueritas euangelii, hypocrisi cedere iudaeorum; et ea quae prius scybala aestimaueris, et quasi damna contempseris, obseruare, et esse aliquid aestimare, cum nihil sint? sed et ipsius epistolae sensui ualde repugnat, galatas ad circumcisionem reuocare. hoc toto sermonis sui textu agit, ut doceat se hebraeum ex hebraeis, omnia quondam legis opera seruantem, circumcisum octaua die secundum legem pharisaeorum: nihilominus tamen ob christi gratiam uniuersa contemnere. nam cum isset hierosolymam, et falsi fratres qui ex circumcisione crediderant eum uellent impellere ut circumcideret titum: nec titum, nec se cessisse uiolentiae, quo minus custodirent euangelii ueritatem. quod si dicit se necessitate superatum ut circumcideret titum: quomodo galatas reuocat a circumcisione, a qua nec titum, qui se cum fuerat ex gentibus, hierosolymis potuit excusare? itaque aut iuxta graecos codices est legendum: quibus neque ad horam cessimus subiectioni; ut consequenter possit intelligi: ut ueritas euangelii permaneat apud uos. aut si latini exemplaris alicui fides placet, secundum superiorem sensum accipere debemus: ut ad horam cessio non circumcidendi titi, sed eundi hierosolymam fuerit. quo scilicet idcirco subiectioni cesserint paulus et barnabas eundi hierosolymam, seditione ob legem antiochiae concitata: ut per epistolam apostolorum, sua sententia firmaretur, et maneret apud galatas euangelii ueritas, quae non esset in littera, sed in spiritu; non in carnali sensu, sed in intelligentia spirituali; nec in manifesto iudaismo, sed in occulto. sciendum uero, quod, autem, coniunctio quae in praesenti loco ponitur: propter subintroductos autem falsos fratres, superflua sit: et si legatur, non habeat quod ei respondeat, illam que concludat; sed esse ordinem lectionis et sensus: sed neque titus qui me cum erat, cum esset ex gentibus, conpulsus est circumcidi. statim que subiungat quae causa fuerit, ut ad circumcisionem impelleretur inuitus: propter subintroductos, inquit, falsos fratres, qui subintroierunt explorare libertatem nostram quam habemus in christo iesu, ut nos in seruitutem redigerent. qui cum minis terrerent, et multitudine uellent nos a libertate christi in legis traducere seruitutem, ne ad tempus quidem eis cessimus, ut circumcideremus titum: maxime cum et aliqua ob ecclesiasticam pacem potuerit nos necessitas excusare: et hoc totum fecimus, ut uobis nulla fieret occasio ab euangelii gratia recedendi. si igitur nos ierosolymis inter tantos iudaeos imminentibus hinc inde falsis fratribus, et his qui maiores erant aliqua ex parte cohibentibus, nulla potuimus ui ac ratione compelli, ut obseruaremus circumcisionem quam sciebamus esse finitam: uos ex gentibus, uos in galatia, uos quibus uis nulla inferri potest, ultro a gratia recedentes, ad legis iam abolitae transcendistis uetustatem.

"ab his autem qui uidebantur esse aliquid, quales aliquando fuerint, nihil mea interest: deus personam hominis non accipit". licet, inquit, petrum et ioannem dominus se cum apostolos habuerit, et transfiguratum eum in monte uiderint, et super ipsos ecclesiae sit positum fundamentum: mihi tamen nihil refert, quia non aduersum eos loquor qui eo tempore dominum sequebantur, sed aduersum eos loquor qui nunc legem praeponunt gratiae: nec detraho praecessoribus, nec in aliqua parte accuso maiores, sed hoc dico, quia deus personam hominis non accipit. non enim accepit moysi, non accepit dauid, non accepit aliorum: nec eorum ergo accipiet, qui cedere quibusdam uidentur ad tempus, tametsi ipsi me cum sentiant, petro quoque dicente: in ueritate cognosco, quia non est acceptor personarum deus, sed in omni loco qui timet eum, et operatur iustitiam, acceptabilis ei est. quo itaque argumento ipse sanctus apostolus petrus aduersum eos qui in cornelio ex gentibus baptizato, nec circumciso, scandalum sustinebant, utitur, et placat eos se non potuisse negare aquam his qui spiritum sanctum acceperant: eodem nunc sanctus apostolus paulus aduersum ipsum petrum disputat, quod personarum non sit acceptor deus, sed unumquemque pro ueritate iudicet. et ita caute et pedetentim inter laudem et obiurgationem petri medius incedit, ut et praecessori apostolo deferat, et nihilominus audacter ei resistat in faciem, ueritate compulsus. "mihi enim qui uidebantur, nihil contulerunt". ipse superius cum illis contulit, et multa ad eos retulit, quae in gentibus perpetraret: illi nihil contulerunt ei, sed tantummodo quae ab eo dicta sunt comprobantes, dextera dederunt consortii, et unum suum pauli que euangelium firmauerunt. rursum notandum, quod contulerunt, uerbum ipsum sit in graeco, de quo ante tractauimus.

"sed contra cum uidissent quod creditum est mihi euangelium praeputii, sicut petro circumcisionis. qui enim operatus est petro in apostolatum circumcisionis, operatus est et mihi inter gentes. et cum cognouissent gratiam quae data est mihi, petrus et iacobus, et ioannes, qui uidebantur columnae esse, dextras dederunt mihi et barnabae, societatis: ut nos in gentes; ipsi autem in circumcisionem". huperbatou~g est, et multis quae in medio sunt interiecta sublatis, sic breuiter legi potest. mihi enim qui uidebantur esse nihil contulerunt: sed econtra dexteras dederunt mihi et barnabae, societatis. aut certe ille absque iactatione sui, occultus est sensus: mihi qui uidebantur esse aliquid, nihil contulerunt; sed econtra a me eis collatum est, dum fiunt in euangelii gratia firmiores. totum autem quod dicit, hoc est: unus atque idem mihi euangelium praeputii, et petro circumcisionis credidit. me misit ad gentes, illum posuit in iudaea. nec gentes poterant adulta iam aetate non profuturo circumcisionis dolore cruciari, et abstinere se ab escis, quibus semper assueuerant, et quas deus creauerat ad utendum: nec hi qui ex iudaeis crediderant et circumcisi erant, et ex consuetudine quasi secunda natura, putabant se a caeteris gentibus plus habere, facile contemnere poterant ea in quibus gloriabantur. prouidentia itaque dei, alius apostolus circumcisis datus est, qui legis umbris uideretur acquiescere, alius in praeputio constitutis, qui euangelii gratiam non putaret esse seruitium, sed liberam fidem. ne sub aliqua occasione impedimentum fidei nasceretur: et propter circumcisionem siue praeputium, non crederetur in christum. nec hoc dicimus quod petrus, qui et ipse in actibus apostolorum nullum hominem communem esse testatus est, et in illo uase, quod quatuor angulis de coelo missum uiderat, edocetur nihil interesse, iudaeus sit aliquis, an gentilis, quasi oblitus priorum, super euangelii gratia, legem putauerit obseruandam: sed ut ipse quoque legem custodire se simulans, paulatim iudaeos ab antiquo uiuendi more deduceret. non enim poterant tantum obseruationis laborem, et ueteris uitae cautissimam conuersationem, quasi purgamenta subito et damna contemnere. ex quo perspicimus, propterea dexteras datas paulo et barnabae societatis, a petro, iacobo et ioanne: ne obseruatione uaria, diuersum christi euangelium putaretur; sed et circumcisorum et habentium praeputium esset una communio. pulchre autem praestruxit, dicens: qui enim operatus est petro in apostolatum circumcisionis: ne quis eum putaret detrahere petro, sed ut laudibus eius ante praemissis, intelligeretur petrus ideo circumcisionem aliqua ex parte suscipere, ut eos qui sibi ex iudaeis crediti fuerant lucrifaceret, et in christi fide et euangelio custodiret. subintelligit etiam quod si ille absque culpa faceret, et ad tempus obseruando, quod non licet, ne sibi creditos perderet, se magis pro euangelii ueritate facere debere quod sibi creditum est in praeputio, ne gentes legis onere et difficultate deterritae, a christi fide et credulitate discederent. occulta hic oritur quaestio: quid igitur? petrus si inuenisset ex gentibus, non eos adducebat ad fidem? aut paulus si ex circumcisione aliquod reperisset, non eos ad christi baptismum prouocabat? quae ita soluitur, ut dicamus principale singulis in iudaeos et gentes fuisse mandatum, ut qui defendebant legem, haberent quem sequerentur; qui legi gratiam praeferebant, non deesset eis doctor et praeuius. in commune uero hoc eos habuisse propositi, ut christo ex cunctis gentibus ecclesiam congregarent. legimus enim et a sancto petro gentilem baptizatum fuisse cornelium, et a paulo in synagogis iudaeorum, christum saepissime praedicatum. petrus, et ioannes, et iacobus, qui uidebantur columnae esse. ter supradictum de apostolis legimus: seorsum autem his qui uidebantur. et: ab his qui uidebantur esse aliquid. et: mihi enim qui uidebantur esse aliquid: nihil contulerunt. sollicitus itaque requirebam, quidnam esset quo diceret, qui uidebantur: sed nunc me omni scrupulo liberauit, adiiciens, qui uidebantur columnae esse. columnae igitur sunt ecclesiae apostoli, et maxime petrus, iacobus, et ioannes, ex quibus duo cum domino ascendere merentur in montem, quorum unus in apocalypsi saluatorem introducit loquentem: qui uicerit, faciam eum columnam in templo dei mei, docens omnes credentes qui aduersarium uicerint, posse columnas ecclesiae fieri. ad timotheum uero paulus scribens ait: ut scias quomodo oporteat te in domo dei conuersari, quae est ecclesia dei uiui, columna autem et firmamentum ueritatis. his et caeteris instruimur, tam apostolos omnes que credentes, quam ipsam quoque ecclesiam columnam in scripturis appellari, et nihil interesse de corpore quid dicatur, an membris, cum et corpus diuidatur in membra, et membra sint corporis. dederunt itaque petrus, et iacobus, et ioannes, qui uidebantur columnae esse, dextras paulo et barnabae, societatis; sed tito qui cum eis erat, dextras non dederunt. necdum quippe ad eam mensuram peruenerat, ut possent ei christi mercimonia ex aequo cum maioribus credi, et eumdem tenere negotiationis locum quem barnabas tenebat, et paulus.

"tantum ut pauperum memores essemus, quod etiam sollicitus fui hoc ipsum facere". sancti pauperes, quorum praecipue ab apostolis paulo et barnabae cura mandatur, hi sunt, qui ex iudaeis credentes, pretia possessionum suarum ad pedes apostolorum deferebant egentibus largienda, uel quia contribulibus, cognatis et parentibus suis, quasi desertores legis, et in crucifixum hominem credentes, detestationi et piaculo ducebantur. in horum ministerio sanctus apostolus paulus quanto labore sudauerit, epistolae eius testes sunt, scribentis ad corinthios, et ad thessalonicenses, ad omnes gentium ecclesias, ut praepararent munus hoc per se uel per alios qui eis placuissent, hierosolymam deferendum. unde nunc confidenter dicit, quod etiam sollicitus fui facere hoc ipsum. possunt autem et alio genere pauperes accipi, de quibus in euangelio dicitur: beati pauperes spiritu: quoniam ipsorum est regnum coelorum. merentur quippe tales in memoria esse apostolorum. necnon et illi pauperes, de quibus in salomone scribitur: redemptio uiri animae, propriae diuitiae. pauper uero non sustinet comminationem. non enim potest futurum poenarum audire terrorem, pauper in fide, pauper in gratia, non habens diuitias spirituales, nec scientiam scripturarum, quae auro et argento, et pretioso lapidi comparantur. quoniam igitur non egent sani medico, sed hi qui male habent, propterea et apostolis in dexterarum communicatione conuenit, ne spernerent pauperes, ne despicerent peccatores; sed semper meminissent eorum, sicut paulus corinthii illius meminit, quem cum in priore epistola contristasset ad tempus, ut corpore per poenitentiam laborante, spiritu saluus fieret: in secunda, ne maiori tristitia absorberetur, reuocat ad ecclesiam. petit que cunctos, ut confirment in eum charitatem, et donent fratri sicut ipse unicuique eorum in facie christi donauerit, implens pactum quod hierosolymis fecerat, ut semper pauperum recordaretur.

"cum autem uenisset petrus antiochiam, in faciem ei restiti: quia reprehensibilis erat. prius enim quam uenirent quidam a iacobo, cum gentibus edebat. cum autem uenissent, subtrahebat et segregabat se, timens eos qui ex circumcisione erant, et simulationi eius consenserunt, et caeteri iudaei: ita ut et barnabas duceretur ab eis in illa simulatione". ex eo quod petrus antequam quidam de hierosolymis antiochiam uenirent, edebat cum gentibus, ostenditur non eum oblitum fuisse praecepti: nullum hominem communem et immundum dicere; sed quia propter eos, qui adhuc legem obseruandam putabant, paululum se a conuictu subtraxerat gentium (ita ut etiam caeteri qui ex iudaeis erant, similiter facerent, et barnabas qui cum paulo in gentibus euangelium praedicabat, hoc facere cogeretur), hi qui antiochiae crediderant ex gentibus, nec fuerant circumcisi, compellebantur ad legis onera transcendere: non intelligentes dispensationem petri, qua iudaeos saluari cuperet, sed putantes ita se euangelii habere rationem. cum itaque uidisset apostolus paulus periclitari gratiam christi, noua bellator uetus usus est arte pugnandi, ut dispensationem petri, qua iudaeos saluari cupiebat, noua ipse contradictionis dispensatione corrigeret, et resisteret ei in faciem: non arguens propositum; sed quasi in publico contradicens, ut ex eo quod paulus eum arguens resistebat, hi qui crediderant ex gentibus, seruarentur. quod si putat aliquis, uere paulum petro apostolo restitisse, et pro ueritate euangelii intrepide fecisse iniuriam praecessori, non ei stabit illud quod et ipse paulus iudaeis iudaeus factus est, ut iudaeos lucrifaceret, et eiusdem simulationis tenebitur reus, quando caput totondit in cencris, et facto caluitio, oblationem obtulit in ierusalem, et timotheum circumcidit, et nudipedalia exercuit, quae utique manifestissime de caeremoniis iudaeorum sunt. si itaque ipse qui ad praedicationem gentium missus erat, non putauit abs re dicere: sine offendiculo estote iudaeis et ecclesiae dei; quomodo et ego omnibus per omnia placeo, non quaerens quod mihi utile est, sed quod multis, ut saluentur; et fecit aliqua quae contraria essent euangelii libertati, ne scandalizaret iudaeos: qua auctoritate, qua fronte audet hoc in petro reprehendere, qui circumcisionis apostolus erat, quod ipse apostolus gentium arguitur commisisse? sed ut ante iam diximus, restitit secundum faciem publicam petro et caeteris, ut hypocrisis obseruandae legis, quae nocebat eis qui ex gentibus crediderant, correptionis hypocrisi emendaretur, et uterque populus saluus fieret, dum et qui circumcisionem laudant, petrum sequuntur; et qui circumcidi nolunt, pauli praedicant libertatem. quod autem ait, reprehensibilis erat, propterea inediae temperauit; ut intelligamus non tam paulo eum fuisse reprehensibilem, quam his fratribus cum quibus ante edens, se ab eis postea separabat. utilem uero simulationem, et assumendam in tempore, iehu regis israel nos doceat exemplum, qui non potuisset interficere sacerdotes baal, nisi se finxisset uelle idolum colere, dicens: congregate mihi omnes sacerdotes baal: si enim achab seruiuit baal in paucis, ego seruiam in multis. et dauid quando mutauit faciem suam coram abimelech, et dimisit eum, et abiit. nec mirum, quamuis iustos homines, tamen aliqua simulare pro tempore, ob suam et aliorum salutem, cum et ipse dominus noster non habens peccatum, nec carnem peccati, simulationem peccatricis carnis assumpserit, ut condemnans in carne peccatum, nos in se faceret iustitiam dei. legerat utique paulus in euangelio dominum praecipientem: si autem peccauerit in te frater tuus, uade et corripe eum inter te et ipsum solum. si te audierit, lucrifeceris fratrem tuum. et quomodo cum etiam de minimis fratribus hoc faciendum iusserit, ausus est apostolorum maximum in publica facie tam procaciter, tam constanter arguere; nisi et petro sic placuisset argui, et paulus non ei faceret iniuriam de quo ante dixerat: ueni hierosolymam uidere petrum, et mansi apud eum diebus quindecim: alium autem apostolorum uidi neminem. et rursum: qui enim operatus est petro in apostolatum circumcisionis. et infra: petrus, et iacobus, et ioannes, qui uidebantur columnae esse, et caetera quae in eius laudes perorat. aliquoties cum adolescentulus romae controuersias declamarem, et ad uera certamina fictis me litibus exercerem, currebam ad tribunalia iudicum, et disertissimos oratorum tanta inter se uidebam acerbitate contendere, ut omissis saepe negotiis, in proprias contumelias uerterentur, et ioculari se inuicem dente morderent. si hoc illi faciunt, ut apud reos nullam suspicionem praeuaricationis incurrant, et fallunt populum circumstantem: quid putamus tantas ecclesiae columnas, petrum et paulum, tanta uasa sapientiae inter dissidentes iudaeos atque gentiles facere debuisse? nisi ut eorum simulata contentio, pax credentium fieret, et ecclesiae fides sancto inter eos iurgio concordaret. sunt qui cephan, cui hic in faciem paulus restitisse se scribit, non putant apostolum petrum, sed alium de septuaginta discipulis isto uocabulo nuncupatum. et dicunt nequaquam petrum a conuictu gentium se potuisse subtrahere, qui et centurionem cornelium baptizarat. et cum ascendisset hierosolymam, disceptantibus aduersus se qui erant ex circumcisione, et dicentibus: quare introisti ad uiros praeputium habentes, et manducasti cum illis? post narrationem uisionis, tali responsionem suam fine concluserit: si ergo eamdem gratiam dedit illis deus, sicut et nobis qui credidimus in dominum iesum christum: ego quis eram qui possem prohibere deum? quibus auditis, tacuerunt, et glorificauerunt deum, dicentes: ergo et gentibus deus poenitentiam ad uitam dedit, maxime cum lucas scriptor historiae, nullam huius dissensionis faciat mentionem; nec dicat unquam petrum antiochiae fuisse cum paulo, et locum dari porphyrio blasphemanti: si autem petrus errasse, aut paulus procaciter apostolorum principem confutasse credatur. quibus primum respondendum, alterius nescio cuius cephae nescire nos nomen, nisi eius qui et in euangelio, et in aliis pauli epistolis, et in hac quoque ipsa modo cephas, modo petrus, scribitur. non quod aliud significet petrus, aliud cephas: sed quod quam nos latine et graece petram uocemus, hanc hebraei et syri propter linguae inter se uiciniam, cephan nuncupent. deinde totum argumentum epistolae quod oblique de petro, iacobo et ioanne dicitur, huic intelligentiae repugnare. nec mirum esse si lucas hanc rem tacuerit, cum et alia multa quae paulus sustinuisse se replicat, historiographi licentia praetermiserit: et non statim esse contrarium, si quod alius ob causam dignum putauit relatu, alius inter caetera dereliquit. denique primum episcopum antiochenae ecclesiae petrum fuisse accepimus, et romam exinde translatum, quod lucas penitus omisit. ad extremum si propter porphyrii blasphemiam, alius nobis fingendus est cephas, ne petrus putetur errasse, infinita de scripturis erunt radenda diuinis, quae ille, quia non intelligit, criminatur. sed et aduersum porphyrium, in alio, si christus iusserit, opere pugnabimus: nunc reliqua prosequamur. "sed cum uidissem quod non recto pede incedunt ad ueritatem euangelii, dixi petro coram omnibus". sicut hi qui sanis gressibus claudicare simulant, non uitium habent in pedibus, sed est aliqua causa cur claudicent, ita et petrus sciens circumcisionem et praeputium nihil esse, sed obseruationem mandatorum dei, edebat quidem ante cum gentibus, sed pro tempore ab eis se, ne iudaeos a fide christi perderet, subtrahebat. unde et paulus eadem arte qua ille simulabat, ei restitit in faciem, et loquitur coram omnibus; non tam ut petrum arguat, quam ut hi, quorum causa petrus simulauerat, corrigantur, uel ut etiam iudaeis superbia, gentibus desperatio tolleretur. quod si cui iste non placet sensus, quo nec petrus peccasse, nec paulus procaciter ostenditur arguisse maiorem, debet exponere qua consequentia hoc paulus in altero reprehendat, quod ipse commisit.

"si tu, cum iudaeus sis, gentiliter, et non iudaice uiuis: quomodo gentes cogis iudaizare?" indissolubili argumento constringit petrum, imo per petrum, eos qui pugnantia illum inter se facere cogebant. si, inquit, o petre, tu natura iudaeus es, circumcisus a parua aetate, et uniuersa legis praecepta custodiens, nunc ob gratiam christi scis ea nihil per se habere utilitatis, sed exemplaria esse et imagines futurorum, et cum his qui ex gentibus sunt, cibum capis, nequaquam ut ante superstitiose, sed libere et indifferenter uictitans: quomodo eos qui ex gentibus crediderunt, nunc recedens ab eis, et quasi a contaminatis te separans et secernens, compellis iudaizare? si enim immundi sunt a quibus recedis, idcirco autem recedis, quia non habent circumcisionem, compellis eos circumcidi et iudaeos fieri: cum tu ipse natus iudaeus, gentiliter uixeris. et laetanter ostendit causam quare aduersum eum disputauerit: quia scilicet gentes simulatione sua iudaizare compelleret, dum eum cupiunt aemulari.

"nos natura iudaei, et non ex gentibus peccatores". subrepunt hoc loco haeretici, qui ridicula quaedam et inepta fingentes, aiunt, nec spiritualem peccare posse naturam: nec iuste aliquid facere terrenam. quod interrogemus quare de bona oliua rami fracti sunt, et cur de oleastro in radicem bonae oliuae inserti sint, si nec de bono cadere quidquam potest, nec de malo surgere? aut quomodo uel paulus persecutus sit ante ecclesiam, si de natura spirituali fuit: aut postea apostolus factus, si de terrena faece generatus est? quod si terrenum eum non fuisse contenderint, ipsius uerba ponamus: eramus filii natura irae, sicut et caeteri. natura iudaeus est qui de genere est abraham, et a parentibus die octauo circumcisus est. non natura iudaeus, qui postea est factus ex gentibus. ut autem totum argumentum breui sermone comprehendam, sensus est iste qui texitur: nos, id est, ego et tu, petre (miscuit enim personam suam, ne illi facere uideretur iniuriam), cum essemus, inquit, natura iudaei, ea facientes quae lege praecepta sunt, et non ex gentibus peccatores, qui uel generaliter, quia idolis seruiunt, peccatores sunt, uel quos nunc putamus immundos, scientes quod non possimus ex legis opere, sed ex christi saluari fide, credidimus in christum, ut quod lex nobis non dederat, fides tribueret quam habebamus in christo. quod si recedentes a lege, in qua saluari non potuimus, transcendimus ad fidem, in qua non carnis quaeritur circumcisio, sed cordis puri deuotio: et nunc a gentibus recedendo hoc agimus, ut quicunque non sit circumcisus, immundus sit: ergo fides in christum, in qua nos putabamus ante saluari, magis peccati est ministra, quam iustitiae, quae aufert circumcisionem, quam qui non habuerit, immundus est. sed absit, ut quod semel destruxi, et sciui mihi non profuisse, rursum uindicem. semel a lege discedens, legi sum mortuus, ut in christo uiuerem, cruci que eius affixus, et in nouum renatus hominem, fide magis quam carne subsisterem, et cum christo egrederer e mundo. quod semel adorsus sum, teneo. non mihi gratis christus est mortuus: in quo frustra credidi, si potui absque fide eius in ueteri lege saluari.

"scientes autem quod non iustificatur homo ex operibus legis, nisi per fidem iesu christi, et nos in christo iesu credidimus, ut iustificemur in fide christi, et non ex operibus legis". aiunt quidam si uerum hoc sit quod paulus affirmat, ex operibus legis neminem iustificari, sed ex fide iesu christi, patriarchas et prophetas, et sanctos, qui ante christi aduentum fuerunt, imperfectos fuisse. quos admonere debemus eos hic dici iustitiam non consecutos, qui tantum ex operibus iustificari posse se credunt, sanctos autem, qui antiquitus fuerint, ex fide christi iustificatos. siquidem abraham uidit diem christi, et laetatus est et moyses maiores diuitias aestimauit thesauro aegyptiorum, improperium christi. aspiciebat enim in remunerationem. et isaias uidit gloriam christi, ut ioannes euangelista commemorat, et iudas de omnibus generaliter: commonere, inquit, uos uolo scientes semel omnia: quoniam iesus populum de terra aegypti saluans: secundo eos qui non crediderunt, perdidit. unde non tam legis opera damnantur, quam hi qui tantum ex operibus iustificari se posse confidunt, saluatore quoque ad discipulos loquente, nisi superabundauerit iustitia uestra plus quam scribarum et pharisaeorum, non intrabitis in regnum coelorum. congregandum hoc in loco quanta in lege praecepta sint, quae explere nullus queat. et econtrario dicendum, quaedam legis etiam ab his fieri qui ignorent eam. sed ideo non iustificari operatores eius, quia absque fide christi fiant: uerbi gratia, non dormire cum uiro dormitatione mulieris, non adulterari, non rapere, sed magis honorare patrem et matrem, et caetera, quae imperata sunt, facere. quod si de sanctis uiris nobis exempla protulerint: quod in lege uersati, ea quae legis fuerant, perpetrarint, dicemus: quia iusto lex non est posita, sed iniquis et non subditis, impiis et peccatoribus, contaminatis et immundis. qui autem a deo doctus sit, non habere eum necesse, ut uel de charitate doceatur, paulo dicente: de charitate autem non necesse habeo scribere uobis: ipsi enim uos a deo docti estis, ut diligatis inuicem.

"propter quod ex operibus legis non iustificabitur omnis caro. quod si quaerentes iustificari in christo, inuenti sumus et ipsi peccatores; nunquid christus peccati minister est? absit. si enim quae destruxi, haec iterum reaedifico, praeuaricatorem me constituo". non iustificabitur ex operibus legis caro illa, de qua scribitur: omnis caro fenum; et omnis gloria eius, quasi flos agri. iustificatur autem ex fide iesu christi caro illa, de qua in resurrectionis dicitur sacramento: omnis caro uidebit salutare dei. sed et iuxta humiliorem intellectum, iustificabatur quondam ex lege non omnis caro, sed tantum hi homines qui in palaestina erant. nunc autem ex fide iesu christi iustificatur omnis caro, dum ecclesia eius in toto orbe fundatur.

"ego enim per legem legi mortuus sum, ut deo uiuam". aliud est per legem mori, aliud legi mori. qui legi moritur, uiuebat ei antequam moreretur, obseruans sabbata et neomenias, et dies festos, et uictimarum typicam curiositatem, et fabulas iudaicas, et genealogias. postquam autem uenit christus et lex, de qua scriptum est: scimus autem quia lex spiritualis est, per euangelicam legem, legi pristinae mortuus est: et anima, quae secundum id quod scribitur ad romanos: uiro uiuente, si nupsisset, adultera uocabatur: mortuo uiro suo, id est, lege ueteri, nupsit legi spirituali, ut fructificaret deo. unde et in osee ad eam dicitur: ex me fructus tuus inuentus est. cui pulchre mysticum illud infertur: quis sapiens, et intelliget ista: intelligens, et cognoscet ea? qui per legem igitur spiritualem, legi litterae moritur, deo uiuit, cum non sit sine lege dei, sed in lege sit christi. qui uero legi moritur ob peccata, mortuus quidem est; sed non potest de eo dici quod sequitur, ut uiuat deo. esse autem legem aliam spiritualem extra legem litterae, et alibi apostolus docet, dicens: itaque lex quidem sancta, et mandatum sanctum, et iustum, et bonum. et ezechiel ex persona dei: eduxi, inquit, eos, id est, populum iudaeorum, de terra aegypti: et adduxi eos in desertum: et dedi eis praecepta mea, et iustificationes meas ostendi illis: quas faciet homo, et uiuet in eis. de ea uero lege quae iram operatur, cui et apostolus mortuus est, postea infert: et ego dedi eis praecepta non bona, et iustificationes in quibus non uiuent in eis. idipsum significatur et in psalterio: quoniam non cognoui litteraturam, introibo in fortitudinem domini. "christo confixus sum cruci". quia dixerat se per legem legi mortuum, quomodo mortuus fuerit, ostendit: christo confixus sum cruci, tollens crucem suam, et christum sequens, et in ipsa obsecrans passione: memento mei, cum ueneris in regnum tuum. statim que audiens: hodie me cum eris in paradiso. si quis mortificatis membris super terram, et mundo mortuus, configuratus fuerit morti iesu christi, crucifigitur cum iesu, et tropaeum mortificationis suae in ligno dominicae passionis affigit.

"uiuo autem iam non ego: uiuit autem in me christus". non uiuit ille qui quondam uiuebat in lege, quippe qui persequebatur ecclesiam. uiuit autem in eo christus, sapientia, fortitudo, sermo, pax, gaudium, caeterae que uirtutes; quas qui non habet, non potest dicere: uiuit autem in me christus, hoc autem totum sub sua persona aduersum petrum de petro disputat. "quod autem nunc uiuo in carne". aliud est in carne esse et in carne uiuere. qui enim in carne sunt, deo placere non possunt. unde ad bene uiuentes dicitur: uos autem non estis in carne. "in fide uiuo filii dei, qui dilexit me et tradidit semetipsum pro me". ad romanos de deo loquitur, quod filio suo non pepercit, sed pro nobis tradiderit eum. nunc uero de christo, quod se ipse tradidit; qui dilexit me, inquit, et tradidit semetipsum pro me. in euangelio uero ubi apostoli enumerantur, infertur: et iudas iscariotis qui et tradidit eum. rursum in eodem: ecce appropinquauit qui tradet me. de principibus uero sacerdotum, et senioribus populi scriptura commemorat, quod condemnauerint iesum morti, et ligantes eum, duxerint et tradiderint pilato praesidi. et deinceps de pilato: dimisit eis barabbam, iesum autem flagellatum tradidit eis, ut crucifigerent illum. igitur et pater tradidit filium, et filius ipse se tradidit: et iudas et sacerdotes eum principibus tradiderunt, et ad extremum traditum sibi, tradidit ipse pilatus. sed pater tradidit, ut saluaret perditum mundum: iesus ipse se tradidit, ut patris suam que faceret uoluntatem: iudas autem et sacerdotes et seniores populi, et pilatus, uitam morti nescii tradiderunt. quae cum ipsa quoque se pro nostra salute tradiderit, beatus multum que felix, qui uiuente in se christo, per singulas cogitationes et opera potest dicere: in fide uiuo filii dei, qui dilexit me, et tradidit semetipsum pro me.

"non abiicio gratiam dei: si enim per legem iustitia; ergo christus gratis mortuus est". abiicit gratiam dei, tam ille qui post euangelium uiuit in lege, quam is qui peccatis post baptismum sordidatur. qui autem potest iuxta apostolum dicere: gratia eius in me non fuit uacua, iste et hoc loquitur confidenter: non abiicio gratiam dei. quod autem sequitur, ualde necessarium est aduersum eos qui post fidem christi putant legis praecepta seruanda. dicendum quippe est: si per legem iustitia est, ergo christus gratis mortuus est. aut certe doceant, quomodo non christus gratis mortuus sit, si opera iustificant. sed quamuis sint hebetes, dicere non audebunt christum sine causa mortuum. ad particulam itaque syllogismi, quae hic proponitur, id est: si enim per legem iustitia, ergo christus gratis mortuus est, debemus illud assumere quod consequenter infertur, et negari non potest: christus autem non est gratis mortuus; et concludere: non igitur per legem iustitia. hucusque contra petrum, nunc ad galatas reuertitur.

3. "o insensati galatae, quis uos fascinauit? "dupliciter hic locus intelligi potest. uel ideo insensatos galatas appellatos, a maioribus ad minora uenientes, quia coeperint spiritu, et carne consummentur: uel ob id, quod unaquaeque prouincia suas habeat proprietates. cretenses semper mendaces, malas bestias, uentres pigros, uere ab epimenide poeta dictos, apostolus comprobat. uanos mauros, et feroces dalmatas, latinus pulsat historicus. timidos phrygas, omnes poetae lacerant. athenis expeditiora nasci ingenia, philosophi gloriantur. graecos leues, apud c. caesarem suggillat tullius, dicens: aut leuium graecorum, aut immanium barbarorum. et pro flacco ingenita, inquit, leuitas, et erudita uanitas. ipsum israel, graui corde, et dura ceruice, omnes scripturae arguunt. in hunc ergo modum arbitror et apostolum galatas regionis suae proprietate pulsasse. licet quidam profundis se quaestionibus inserentes, quasi sub obtentu uitandae haereseos, quae diuersas naturas infert, dicant, tyrios quoque et sidonios, moabitas et ammonitas, et idumaeos, babylonios et aegyptios, omnes que gentes, quae in scripturis nominantur, habere quaedam idiomata ex causis praecedentibus, et merito operum pristinorum, ne iustitia dei ueniat in dubium: cum unaquaeque gens uel bonum, uel malum habere asseratur, quod alia non habeat. nos istas altitudines declinantes, superiora sectabimur: aut stultitiae eos argui, dicentes, per quam spiritum legis et litteram diiudicare non possint: aut uitio gentis corripi, quod indociles sint et uecordes, et ad sapientiam tardiores. quod autem sequitur: quis uos fascinauit, digne paulo (qui etsi imperitus est sermone, non tamen scientia) debemus exponere, non quo scierit esse fascinum, qui uulgo putatur nocere; sed usus sermone sit triuii, et ut in caeteris, ita et in hoc quoque loco, uerbum quotidianae sermocinationis assumpserit. legimus in prouerbiis: donum inuidi cruciat oculos. qui apud nos inuidus, in graeco significantius ponitur, fascinator et in sapientia quae salomonis scribitur: fascinatio malignitatis obscurat bona. quibus docemur exemplis, quod uel inuidus aliena felicitate crucietur, uel is in quo bona sint aliqua, alio fascinante, id est, inuidente noceatur. dicitur fascinus proprie infantibus nocere, et aetati paruulae, et his qui necdum firmo uestigio figant gradum. unde et quidam e gentibus:

nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos.
hoc utrum uerum, necne sit, deus uiderit: quia potest fieri, ut et daemones huic peccato seruiant; et quoscunque in dei opere uel coepisse, uel profecisse cognouerint, eos a bonis operibus auertant. nunc illud in causa est, quod ex opinione uulgi sumptum putamus exemplum: ut quomodo tenera aetas noceri dicitur fascino: sic etiam galatae in christi fide nuper nati, et nutriti lacte, et non solido cibo, uelut quodam fascinante sint nociti: et stomacho fidei nauseante spiritus sancti cibum euomuerint. quod si aliquis contradicit, exponat quomodo de communi opinione sit sumptum, uallis titanorum, in regnorum libris, sirenae et onocentauri in isaia, arcturus et orion, et pleiades in iob, et caetera his similia, quae utique uocabula, gentilium fabularum et causas et origines habet. interrogemus ergo hoc loco marcionem, qui prophetas repudiat, quomodo interpretetur id quod sequitur.

"ante quorum oculos iesus christus proscriptus est, in uobis crucifixus est". nobis enim recte praescriptus est christus, de cuius patibulo et passione, alapis et flagellis, omnis prophetarum praedicit chorus, ut crucem ipsius non de euangelio tantum, in quo crucifixus refertur: sed multo antequam descendere dignaretur ad terras, et hominem qui est crucifixus assumeret, nouerimus. nec parua laus galatarum est, quod ita crediderint in crucifixum, ut ante fuerat eis praescriptus, quo scilicet lectitantes prophetas, et omnia ueteris legis sacramenta noscentes, uia et ordine uenerint ad credendum. legitur in quibusdam codicibus: quis uos fascinauit non credere ueritati? sed hoc quia in exemplaribus adamantii non habetur, omisimus. "hoc solum a uobis uolo discere, ex operibus legis spiritum accepistis, an ex auditu fidei?" sunt quidem, ait, multa quae possunt interrogatione uos cogere, legi euangelium praeferendum: sed quoniam insensati estis, et nequaquam ea potestis audire, simplici uobis cum sermone loquor, et de eo quod promptum est, sciscitor: spiritum sanctum quem accepistis, utrum uobis legis opera, sabbati obseruatio, circumcisionis, et neomeniarum superstitio dederint, an auditus fidei, per quam ex gentibus credidistis? quod si negari non potest, spiritum sanctum et uirtutes, quae in principio fidei acceptum spiritum sequebantur, non ex operibus legis, sed ex fide christi datas, manifestum est, uos a melioribus exorsos, in peiora corruere. consideremus autem diligenter, quia non dixerit: uolo a uobis discere utrum ex operibus spiritum accepistis; sed adiecerit, ex operibus legis. sciebat enim et cornelium centurionem spiritum ex operibus accepisse; sed non ex operibus legis, quam nesciebat. si autem econtrario dicitur, ergo et sine auditione fidei accipi spiritus potest, nos respondebimus, accepisse quidem eum spiritum, sed ex auditu fidei, et naturali lege, quae loquitur in cordibus nostris, bona quaeque facienda, et uitanda mala: per quam dudum quoque abraham, moysen, et caeteros sanctos iustificatos retulimus, quam augere deinceps potest operum obseruatio, legis que iustitia: non tamen carnalis legis, quae praeteriit, sed spiritualis, quia lex spiritualis est. neque uero, quia fidem praeferimus, legis opera destruimus, nec dicimus secundum quosdam: faciamus mala, donec ueniant bona, quorum damnatio iusta est, sed seruituti gratiam anteponimus. dicimus que, quod iudaei propter metum faciunt, id nos facere propter charitatem. illos seruos esse, nos filios: illos cogi ad bonum, nos bonum suscipere. non igitur ex fide christi licentia nascitur delinquendi; sed ex dilectione fidei uoluntas boni operis augetur, dum bona ideo facimus, non quia iudicem formidamus, sed quia scimus ea ei placere in quem credimus. quaerat quispiam, si fides non est nisi ex auditu, quomodo qui surdi nati sunt, possunt fieri christiani. deum quippe patrem ex magnitudine et pulchritudine creaturarum potest quis intelligere, et a conditionibus conditor consequenter agnoscitur. christi autem natiuitas, crux, mors, resurrectio, nisi ex auditu sciri non potest. aut surdi igitur christiani non sunt: aut si surdi sunt christiani, falsum est quod alibi ab apostolo dicitur: itaque fides ex auditu; auditus autem per uerbum dei. ad quod qui simplici responsione contentus est, dicit, non eum generaliter dixisse, fides omnium ex auditu est; sed fides ex auditu, quod et in parte, et in toto accipi potest: eorum scilicet fides ex auditu, qui audiunt, qui credunt. qui autem huic scrupulo satisfacere conatur, prius illud tentabit asserere, quod nutibus quoque et quotidiana conuersatione, et ut ita dixerim, totius corporis loquente gestu, surdi possunt euangelium discere: deinde etiam hoc, quod dei sermo cui nihil surdum est, ad eas magis loquatur aures, de quibus et ipse ait in euangelio: qui habet aures audiendi, audiat. et in apocalypsi: qui habet aurem, audiat quid spiritus dicat ecclesiis. et isaias: dominus addidit mihi auriculam. iste est alius homo, cui deus loquitur in occulto, qui clamat in corde credentis: abba, pater: et (ut frequenter exposuimus) quomodo corpus omnia membra, et sensus habet: ita animam quoque uniuersos et sensus, et membra habere, et inter caetera aures etiam: quas qui habuerit, non magnopere indigebit his auribus corporis ad christi euangelium cognoscendum. simul autem etiam illud attendite, quod hic spiritus absque ullo additamento sanctus intelligatur, quem ex dono dei consequimur, et non hominis de quo alibi scribitur: incorruptus spiritus est in omnibus. et: ipse spiritus testimonium reddit spiritui nostro. et in alio loco: nemo scit ea quae in homine sunt, nisi spiritus hominis qui est in eo. et in daniele: benedicite, spiritus et animae iustorum, dominum.

"sic stulti estis, ut cum spiritu coeperitis, nunc carne consummemini?" si sanctum spiritum acceperant galatae, quomodo stulti erant? uerum statim soluitur, coepisse quidem eos spiritum, sed cum carne consummarentur, spiritum ab eis fuisse sublatum. unde sine causa passi sunt tanta quae passi sunt. quod ne sibi post peccatum eueniret, dauid precatur, dicens: spiritum sanctum tuum ne auferas a me. diligenter attendite quod qui scripturas iuxta litteram sequitur, consummari carne dicatur. quamobrem illud quod ad corinthios scriptum est: in carne uiuentes, non iuxta carnem militamus, melius sic intelligi potest, ut hi militare dicantur in carne, qui uetus testamentum humiliter edisserunt. qui uero sequuntur intelligentiam spiritualem, sint quidem in carne, quia eamdem habeant litteram quam iudaei, sed non iuxta carnem militent, a carne ad spiritum transcendentes. quando uideritis eum qui primum credit ex gentibus, et ad christi aratrum mittit manum, praeuio aliquo doctore prudente, sic per legis iter ad euangelium pergere, ut omnia illa quae ibi scripta sunt, de sabbato, de azymis, de circumcisione, de uictimis, digne deo intelligat, et deinceps post euangelii lectionem a iudaeo aliquo aut iudaeorum socio persuaderi, ut umbras et allegoriae nubila derelinquens, sic scripturas interpretetur, ut scriptae sunt: de hoc potestis dicere: sic stultus es, ut cum spiritu coeperis, nunc carne consummeris?

"tanta passi estis sine causa, si tamen sine causa". consideremus infelices iudaeos, quanta superstitione et obseruationis labore uiuant inter caeteras nationes, dicentes, ne tetigeris, ne gustaueris, ne attrectaueris, et probabimus uerum esse quod dicitur: tanta passi estis sine causa; sed non statim ad eos sententia temperatur, et dubia fit, si tamen sine causa: quia de his dicitur, qui possunt post legem ad euangelium reuerti. melius autem sic intelligi potest, quod primum credentes galatae in crucifixum, et a iudaeis, et a gentibus opprobria multa perpessi sint, persecutiones non minimas sustinuerint. quas frustra arguuntur fuisse perpessi, si a gratia christi recedant, propter quam tanta perpessi sunt. simul et illa spes, quod quicunque ob christi fidem laborauerit, et postea lapsus fuerit in peccatum, sicut priora sine causa dicitur passus fuisse dum peccat, sic rursum non perdat ea, si ad pristinam fidem et ad antiquum studium reuertatur. aliter: si circumcisionem, inquit, putatis sequendam esse post gratiam: ergo usque ad praesens tempus sine circumcisione uiuentes, omnia quae passi estis, in irritum sunt deducta. quae quidem mihi uidemini non frustra sustinuisse, qui scio legem post euangelium non ualere. uel certe sic: non leue erat damnum, si circumcisionem sequentes, tantum pristinum fidei perdidissetis laborem: nunc uero ad hoc detrimentum etiam praeuaricationis poena sociatur, ut et praeterita sine causa perpessi sitis, et in futuro cruciemini. quidam coactius ita intelligunt: considerate pristinam gratiae libertatem et praesentis onera obseruationis in lege, et uidebitis quam multa casso studio feceritis: licet non penitus fructus erroris istius desperandus sit, dum zelo dei ad hoc ipsum estis adducti. ignorantibus enim concedi uenia potest, si ad meliora conuersi, scientiam in uobis doceatis fluctuasse, non studium.

"qui ergo tribuit uobis spiritum, et operatur uirtutes in uobis, ex operibus legis, an ex auditu fidei?" tribuit, hoc est administrat, praesentis temporis est legendum; ut ostendatur per singulas horas atque momenta semper dignis sanctum spiritum ministrari; et quanto quis in dei opere et amore profecerit, tanto magis sancti spiritus in se habere uirtutes, quas auditus fidei, et non legis opera consummant. non quo legis opera contemnenda sint, et absque eis simplex fides appetenda; sed quo ipsa opera fide christi adornentur. scita est enim sapientis uiri illa sententia, "non fidelem uiuere ex iustitia, sed iustum ex fide". simul ostenditur galatas, accepto post fidem sancto spiritu, dona habuisse uirtutum id est, prophetiam, genera linguarum, morborum curationes, et caetera, quae ad corinthios in donis spiritualibus enumerantur. et tamen post tanta (quia forsitan gratiam discernendorum spirituum non habebant) a falsis doctoribus irretiti sunt. obseruandum etiam, quod operari uirtutes dicantur in his qui non tenent euangelii ueritatem: sicut in illis qui dominum non sequentes, in nomine eius signa faciebant, ioanne uel maxime conquerente praeceptor, uidimus quemdam in nomine tuo eiicientem daemonia, et prohibuimus eum, quia non sequitur nobis cum. hoc aduersum haereticos, qui probationem fidei suae ex eo si signum aliquod fecerint, arbitrantur. qui cum manducauerint et biberint in nomine domini (habent quippe et ipsi altare sacrilegum), et signa multa, inuocato saluatore, fecisse se iactent, in die iudicii merebuntur audire: non noui uos, discedite a me qui operamini iniquitatem.

"sicut abraham credidit deo, et reputatum est illi ad iustitiam". ab hoc loco usque ad eum ubi scribitur: qui ex fide sunt, benedicentur cum fideli abraham, marcion de suo apostolo erasit. sed quid profuit hoc tulisse, cum caetera quae reliquit, insaniae eius aduersa sint? credidit autem abraham deo, exiens de patria sua in terram quam nesciebat: saram nonagenariam, et sterilem confidens esse parituram; et audita repromissione dei, quod in isaac uocaretur semen eius, ipsum isaac offerens uictimam, et tamen de domini repromissione non dubitans. recte tali reputatur fides ad iustitiam, qui legis opera supergressus, deum non metu, sed dilectione promeruerit. "cognoscitis ergo, quia qui ex fide sunt, hi filii sunt abraham". plenius de hoc in epistola ad romanos disputat, quod fides reputata sit abrahae ad iustitiam, non in circumcisione, sed in praeputio. et diligenter obseruans, docet eos filios esse abrahae, quicunque hac mente crediderunt, qua incircumcisus credidit abraham, qui exsultauit ut uideret diem domini, et uidit, et laetatus est. unde et ad infideles iudaeos dicitur: si filii essetis abrahae, opera abrahae faceretis. quae autem alia (illo in tempore cum haec dicebantur) ab eis opera dominus expetebat, nisi credulitatem in filium dei, quem pater miserat loquentem: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui me misit? unde et in alio loco de generis sibi antiquitate, et nobilitate plaudentibus respondetur: et ne dixeritis, quia patrem habemus abraham. potest enim deus de lapidibus istis suscitare filios abraham. lapides ibi nemo ambigit dura significari corda gentilium, quae mollita sunt postea, et fidei recepere signaculum. uirtutes abraham in quibus ante circumcisionem deo placuit, diligens lector enumera, et quoscunque in simili opere repereris, dicito filios esse abraham, iustificati in praeputio, qui circumcisionem non ob meritum operum, sed in signum fidei prioris accepit. quia enim ex semine eius erat christus oriundus (in quo uniuersarum gentium fuerat benedictio repromissa, et ab abraham usque ad christum multa erant saecula transitura), prouidens deus, ne soboles dilecti abrahae caeteris nationibus miscerentur, et paulatim familia eius fieret incerta, gregem israeliticum quodam circumcisionis cauterio denotauit, ut uiuentes inter aegyptios, inter assyrios, babylonios atque chaldaeos, hoc signaculo distinguerentur. denique per quadraginta annos in eremo nullus est circumcisus: soli quippe sine gentis alterius admistione uiuebant: statim ut iordanis ripam transgressus est populus, et in palaestinae terram iudaeum se examen infudit, circumcisio necessaria futuro ex commistione gentium prouidit errori. quod autem a iesu duce, secundo scribitur populus circumcisus, significat et in eremo cessasse circumcisionem, quae in aegypto rationabiliter exercebatur; et a domino iesu christo spirituali circumcisione credentes esse mundandos.

"prouidens autem scriptura, quia ex fide iustificat gentes deum, praenuntiauit abrahae, quia benedicentur in te omnes gentes. igitur qui ex fide sunt, benedicentur cum fideli abraham". non quo ipsa scriptura, atramentum uidelicet et membranae, quae insensibiles sunt, possint futura praenoscere; sed quo spiritus sanctus, et sensus, qui in littera latet, multis post saeculis uentura praedixerint. porro exemplum quod de genesi sumptum est, ita in proprio uolumine continetur: et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae. quod apostolus super christo interpretatus, ait: non est scriptum, et seminibus, quasi in multis: sed quasi in uno, et semini tuo, qui est christus. hoc autem in omnibus pene testimoniis, quae de ueteribus libris in nouo assumpta sunt testamento, obseruare debemus, quod memoriae crediderint euangelistae uel apostoli; et tantum sensu explicato, saepe ordinem commutauerunt, nonnunquam uel detraxerint uerba uel addiderint. nulli uero dubium quod in isaac et iacob, siue in duodecim patriarchis, et caeteris qui de abraham stirpe descendunt, non fuerint benedictae uniuersae nationes; sed in christo iesu, per quem omnes gentes laudant deum, et benedicitur nouum nomen super terram. potest autem intelligi apostolus et de alio geneseos loco exemplum seminis usurpasse, ubi scribitur: eduxit autem foras (haud dubium quin abraham) deus, et dixit ei: aspice in coelum et numera stellas, si poteris dinumerare eas. et ait illi: sic erit semen tuum: et credidit abraham deo, et reputatum est ei ad iustitiam. quicunque igitur credunt, benedicentur cum fideli abraham, qui ob egregiam in deum fidem prius in eum credidisse narratur. sicut enos ob principalem in deum spem, et inter caeteros eminentem, sperasse scribitur inuocare dominum deum. non quo et abel de quo dominus ait: uox sanguinis fratris tui clamat ad me; et caeteri deinceps, deum non sperauerint inuocare; sed quo ex ea parte unusquisque appelletur, quam uel maxime habet.

LIBER 2

quod in primo commentariorum ad galatas libro, cum de gentium proprietatibus disputarem, intactum reliqueram, nunc in secundo reddendum uidetur: qui sint galatae, uel quo, et unde transierint. utrum indigenas eos fuderit, an aduenas quam nunc incolunt, terra susceperit: et utrum linguam connubio perdiderint, an et nouam didicerint, et non amiserint suam. marcus uarro, cunctarum antiquitatum diligentissimus perscrutator, et caeteri qui eum imitati sunt, multa super hac gente, et digna memoria tradiderunt. sed quia nobis propositum est, incircumcisos homines non introducere in templum dei (et ut simpliciter fatear, multi iam anni sunt quod haec legere desiuimus), lactantii nostri quae in tertio ad probum uolumine de hac gente opinatus sit, uerba ponemus: "galli, inquit, antiquitus a candore corporis galatae nuncupabantur; et sibylla sic eos appellat. quod significare uoluit poeta, cum ait: tum lactea colla auro innectuntur: cum posset dicere, candida. hinc utique galatia prouincia, in quam galli aliquando uenientes, cum graecis se miscuerunt. unde primum ea regio gallograecia, post galatia nominata est". nec mirum si hoc ille de galatis dixerit, et occidentales populos, tantis in medio terrarum spatiis praetermissis, in orientis plaga consedisse memorauit: cum constet orientis contra et graeciae examina, ad occidentis ultima peruenisse. massiliam phocaei condiderunt: quos ait uarro trilingues esse, quod et graece loquantur, et latine, et gallice. oppidum rhoda, coloni rhodiorum locauerunt: unde amnis rhodanus nomen accepit. praetermitto carthaginis conditores tyrios, et agenoris urbem; praetereo thebas liberi, quas in africa condidit: quae ciuitas nunc thebestis dicitur. relinquo eam partem libyae, quae graecis urbibus plena est. ad hispanias transgredior: nonne saguntum graecis ex insula zacyntho profecti condiderunt: et oppidum tartesson, quod nunc uocatur carteia, iones graeci homines locasse referuntur? montes quoque hispaniarum, calpe, idrus, pyrene: item insulae aphrodisiades, et gymnesiae, quae uocantur baleares, nonne graeci sermonis indicia demonstrant? ipsa italia a graecis populis occupata, maior quondam graecia uocabatur. certe quod negari non potest, romani de aeneae asiani hominis stirpe generati sunt. ex quo euenit, ut et in occidente graeci saepe acuminis reperiantur ingenia, et in oriente stoliditatem barbaram redoleant. nec hoc dicimus, quod non e regione utrobique diuersa nascantur: sed quod ex magna parte etiam caetera quae non sunt similia, nuncupentur. itaque non mirum est stultos, et ad intelligentiam tardiores galatas appellatos; cum et hilarius latinae eloquentiae rhodanus, gallus ipse et pictauis genitus, in hymnorum carmine gallos indociles uocet. et quod nunc oratorum fertiles sunt, non tam ad regionis diligentiam, quam ad rhetoricorum clamorem pertinet: maxime cum aquitania graeca se iactet origine: et galatae non de illa parte terrarum, sed de ferocioribus gallis sint profecti. uultis scire, o paula et eustochium, quomodo apostolus unamquamque prouinciam suis proprietatibus denotarit? usque hodie eadem uel uirtutum uestigia permanent, uel errorum. romanae plebis laudatur fides. ubi alibi tanto studio et frequentia, ad ecclesias et ad martyrum sepulcra concurritur? ubi sic ad similitudinem coelestis tonitrui amen reboat, et uacua idolorum templa quatiuntur? non quod aliam habeant romani fidem, nisi hanc quam omnes christi ecclesiae; sed quod deuotio in eis maior sit, et simplicitas ad credendum. rursum facilitatis et superbiae arguuntur. facilitatis, ut ibi: rogo uos, fratres, ut obseruetis eos qui dissensiones et offendicula, praeter doctrinam quam uos didicistis, faciunt: et declinate ab illis: huiusmodi enim christo domino non seruiunt, sed suo uentri: et per dulces sermones et benedictiones seducunt corda innocentium. uestra enim obedientia in omnem locum peruulgata est. gaudeo igitur in uobis: et uolo uos sapientes esse in bono, et simplices in malo. superbiae uero: noli altum sapere, sed time. et: nolo uos ignorare, fratres, mysterium hoc, ut non sitis ipsi uobis sapientes. et in sequentibus: dico enim per gratiam quae data est mihi, omnibus qui sunt inter uos: non plus sapere quam oportet sapere; sed sapere ad sobrietatem. et apertius: gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus. idipsum inuicem sentientes. non alta sapientes, sed humilibus consentientes, nolite esse prudentes apud uosmetipsos. corinthios quoque notat quod mulieres eorum intecto capite sint, et uiri comam nutriant: et indifferenter uescantur in templis; et inflati sapientia saeculari, resurrectionem carnis negent. haec ex parte usque hodie permanere, non potest dubitare, qui achaiam uiderit macedones in charitate laudantur, et hospitalitate ac susceptione fratrum. unde ad eos scribitur: de charitate autem fraternitatis, non necesse habemus scribere uobis. ipsi enim uos a deo didicistis, ut diligatis inuicem. etenim facilis illud in omnes fratres in uniuersa macedonia. sed reprehenduntur quod otiosi domos circumeant: et alienum exspectantes cibum, dum singulis placere desiderant, et huc illuc que discurrant, quid apud singulos agatur, enuntient. sequitur enim; rogamus autem uos, fratres, ut abundetis magis, et operam detis ut quieti sitis: ut et uestrum negotium agatis, et operemini manibus uestris sicut praecepimus uobis: ut et honeste ambuletis ad eos qui foris sunt, et nullius aliquid desideretis. quod ne quis putet officio magis docentis, quam uitio gentis admonitum, in secunda ad eosdem inculcat ac replicat, dicens: nam et cum essemus apud uos, hoc denuntiabamus uobis, quoniam si quis operari non uult, nec manducet. audiuimus enim inter uos quosdam ambulare inquiete, nihil operantes, sed curiose agentes. his autem qui eiusmodi sunt, denuntiamus et obsecramus in domino iesu christo, ut cum silentio operantes, suum panem manducent. longum est si uelim de apostolo, et de scripturis omnibus singularum gentium, uel uirtutes obseruare, uel uitia: cum ad haec ipsa quae diximus, inde deuoluti simus quod galatae stulti et uecordes pronuntiati sint. scit me cum qui uidit ancyram metropolim galatiae ciuitatem, quot nunc usque schismatibus dilacerata sit, quot dogmatum uarietatibus constuprata. omitto cataphrygas, ophitas, borboritas, et manichaeos; nota enim iam haec humanae calamitatis uocabula sunt. quis unquam passaloryncitas, et ascodrobos, et artotyritas, et caetera magis portenta quam nomina in aliqua parte romani orbis audiuit? antiquae stultitiae usque hodie manent uestigia. unum est quod inferimus, et promissum in exordio reddimus, galatas excepto sermone graeco, quo omnis oriens loquitur, propriam linguam eamdem pene habere quam treuiros, nec referre, si aliqua exinde corruperint, cum et afri phoenicum linguam nonnulla ex parte mutauerint, et ipsa latinitas et regionibus quotidie mutetur et tempore. sed iam ad propositum reuertamur.

3:10 "quicumque enim ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt. scriptum est enim: maledictus omnis qui non permanserit in omnibus quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea". hunc morem habeo, ut quotiescunque ab apostolis de ueteri instrumento aliquid sumitur, recurram ad originales libros, et diligenter inspiciam, quomodo in suis locis scripta sint. inueni itaque in deuteronomio hoc ipsum apud septuaginta interpretes ita positum: maledictus omnis homo qui non permanserit in omnibus, sermonibus legis huius, ut faciat illos: et dicet omnis populus, fiat. apud aquilam uero sic: maledictus qui non statuerit uerba legis huius, ut faciat ea: et dicet omnis populus uere. symmachus: maledictus qui non firmauerit sermones legis istius, ut faciat eos, et dicet omnis populus, amen. porro theodotio sic transtulit: maledictus qui non suscitauerit sermones legis huius, facere eos, et dicet omnis populus, amen. ex quo intelligimus, apostolum, ut in caeteris, sensum magis testimonii posuisse quam uerba: et incertum habemus, utrum septuaginta interpretes addiderint, omnis homo, et, in omnibus, an in ueteri hebraico ita fuerit, et postea a iudaeis deletum sit. in hanc me autem suspicionem illa res stimulat, quod uerbum, omnis, et in omnibus, quasi sensui suo necessarium, ad probandum illud, quod quicunque ex operibus legis sunt, sub maledicto sint, apostolus uir hebraeae peritiae, et in lege doctissimus, nunquam protulisset nisi in hebraeis uoluminibus haberetur. quam ob causam samaritanorum hebraea uolumina relegens, inuenti kol, quod interpretatur omnis, siue omnibus, scriptum esse, et cum septuaginta interpretibus concordare. frustra igitur illud tulerunt iudaei, ne uiderentur esse sub maledicto, si non possent omnia complere quae scripta sunt: cum antiquiores alterius quoque gentis litterae id positum fuisse testentur. quoniam autem nemo possit implere legem, et cuncta facere quae iussa sunt, at alibi testatur apostolus, dicens: quod enim erat impossibile legi, in quo infirmabatur per carnem: deus filium suum mittens in similitudinem carnis peccati, de peccato condemnauit peccatum in carne. quod si uerum est, potest nobis obiici: ergo et moyses, et isaias, et caeteri prophetae, qui sub operibus legis fuerunt, sub maledicto sunt? quod non timebit annuere, qui dicentem apostolum legerit: quia christus nos redemit de maledicto legis, factus pro nobis maledictum: et respondere unumquemque sanctorum suo tempore maledictionem factum esse pro populo. nec statim hoc tribuens et iustis uiris, uidebitur detrahere saluatori, quasi nihil praecipuum et excellens habuerit, factus pro nobis maledictum, cum et caeteri pro aliis maledictum facti sint. nemo enim illorum quamuis factus fuerit ipse maledictio, de maledicto quempiam liberauit, absque solo domino iesu christo, qui pretioso sanguine suo, et nos omnes, et ipsos, moysen dico et aaron, prophetas que cunctos et patriarchas, de maledicto legis redemit. nec hoc ex meo sensu dictum putetis, scriptura testis est: quia christus gratia dei, siue ut in quibusdam exemplaribus legitur, absque deo, pro omnibus mortuus est. si autem pro omnibus, et pro moyse, et pro uniuersis prophetis, e quibus nullus potuit delere chirographum uetus, quod aduersum nos scriptum erat et affigere illud cruci. omnes peccauerunt, et indigent gloria (id est gratia) dei. ecclesiaste quoque hanc firmante sententiam: homo non est iustus in terra, qui faciat bonum et non peccat. denique et inferius apostoli dictum manifeste docet, nec moysen, nec illustrem aliquem de antiquis uirum, apud deum iustificari potuisse per legem. sequitur enim: "quoniam autem in lege nemo iustificatur apud deum, manifestum est, quia iustus ex fide uiuit. lex autem non est ex fide, sed qui fecerit ea, uiuet in illis". exemplum quo probatur iustus ex fide uiuere, et non ex operibus, de habacuc tulit, quod ita septuaginta interpretes ediderunt: iustus autem ex fide mea uiuit. aquila et theodotio: iustus autem ex fide eius uiuit, id est dei. considerandum itaque quia non dixerit, homo aut uir ex fide uiuit, ne occasionem tribueret ad uirtutum opera contemnenda; sed, iustus ex fide uiuit: ut quicunque fidelis esset, et per fidem uicturus, non aliter posset ad fidem uenire, uel in ea uiuere, nisi prius iustus fuisset, et puritate uitae quibusdam ad fidem gradibus ascendisset. potest ergo fieri, ut sit aliquis iustus, et tamen non uiuat absque fide christi. si legenti scrupulus commouetur, pauli uerba suscipiat, in quibus de se ait secundum iustitiam, quae in lege est, sine reprehensione. erat igitur paulus tunc iustus in lege, sed necdum uiuere poterat, quia non habebat in se christum loquentem: ego sum uita. in quem credens postea coepit et uiuere. faciamus et nos aliquid simile huic quod dicitur, iustus ex fide uiuit: et dicamus: castus ex fide uiuit, sapiens ex fide uiuit, fortis ex fide uiuit, et a caeteris uirtutum partibus uicinam sententiam proferamus aduersum eos, qui in christum non credentes, fortes et sapientes, temperantes se putant esse, uel iustos: ut sciant nullum absque christo uiuere, sine quo omnis uirtus in uitio est. potest praesens testimonium et sic legi: quia iustus ex fide, ut deinceps inferatur, uiuit. quod autem ait: lex non est ex fide, sed qui fecerit ea, uiuet in illis, manifestissime demonstratur non simplicem dici uitam, sed eam quae referatur ad aliquid. iustus quippe ex fide uiuit: et non additur, in his, siue in illis. uiuens autem in lege qui fecerit ea, uiuit in illis, hoc est, in his quae fecit, quae putauit bona: mercedem laboris sui habens ea tantum opera quae fecit, siue longitudinem uitae (ut iudaei putant), siue declinationem, poenae per quam transgressor legis occiditur. uiuere autem in illis, non putemus apostoli uerba esse, sed ezechielis prophetae, qui ait: et eduxi eos in desertum, et dedi eis praecepta mea, et iustificationes meas demonstraui eis, quas faciet homo, et uiuet in eis. qui cum illos qui in praeceptis et iustificationibus ambulassent, uiuere dixisset, adiecit: et dedi eis praecepta non bona, et iustificationes in quibus non uiuerent in eis. quanta in uerbis consideratio! ubi dixit: dedi eis praecepta et iustificationes in quibus uiuerent in eis, non adiunxit bona. ubi uero posuit, in quibus non uiuerent in eis, addidit: et ego dedi eis praecepta non bona, et iustificationes in quibus non uiuerent in eis. sed haec plenius in ezechiele; nunc ad ordinem epistolae reuertamur.

"christus nos redemit de maledicto legis, factus pro nobis maledictum". subrepit in hoc loco marcion de potestate creatoris, quem sanguinarium, crudelem infamat et uindicem, asserens nos redemptos esse per christum, qui alterius boni dei filius sit. qui si intelligeret quo differunt emere, et redimere (quia qui emit, alienum emit; qui autem redimit, id emit proprie quod suum fuit, et suum esse desiuit) nunquam scripturarum uerba simplicia in calumniam sui dogmatis detorqueret. redemit ergo nos christus de maledicto legis, quod peccantibus constitutum est, quos ipse increpat per prophetam, dicens: ecce peccatis uestris uenditi estis, et in iniquitatibus uestris dimisi matrem uestram. et apostolus hoc ipsum replicat, dicens: ego autem carnalis sum, uenundatus sub peccato. maledicta quoque legis quae in leuitico et deuteronomio scripta sunt, non deo auctore complentur, sed prophetico spiritu his qui peccaturi erant, ea quae eis uentura sunt, nuntiantur. quod si apostoli uoluerit nos testimonio coarctare dicentis: quicunque ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt: scriptum est enim: maledictus omnis qui non permanserit in omnibus quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea, et asserere omnes qui sub lege fuerint, fuisse maledictos, interrogemus eum, utrum hi qui sub euangelio christi sunt, et eius praecepta non faciunt, maledicti sint, an non. si maledictos dixerit, id habebit in euangelio, quod nos habemus in lege. si maledictos negauerit, frustra ergo euangelii praecepta sint posita, et absque mercede erunt hi qui illa compleuerint. soluitur itaque utrumque hoc modo: quomodo christus iesus ex maledicto nos legis liberauit, factus pro nobis maledictum: ita de maledicto quoque euangelii quod statutum est super eos qui eius praecepta non fecerint, eruit nos, factus pro nobis ipse maledictum, sciens talenti quoque minimam non dimittere portionem, et nouissimum exigere quadrantem.

"quia scriptum est: maledictus omnis qui pendet in ligno: ut in gentibus benedictio abrahae fieret in christo iesu, ut pollicitationem spiritus accipiamus per fidem". antequam de sensu et uerbis apostoli disputemus, iustum uidetur deuteronomii testimonium, de quo et apostolus haec sumpsit, paucis replicare, et componere illud caeteris editionibus. septuaginta ergo interpretes ita hunc locum transtulere: "si autem fuerit in aliquo peccatum et iudicium mortis, et mortuus fuerit, suspenderitis eum in ligno, non dormiet corpus illius super lignum, sed sepelientes sepelietis eum in die illa; quia maledictus a deo omnis qui pendent in ligno: et non contaminabis terram tuam quam dominus deus tuus dabit tibi in haereditatem". aquila: "et cum fuerit in uiro peccatum in iudicium mortis, et occisus fuerit, et suspenderis eum super lignum, non commorabitur morticinium eius super lignum, sed sepeliens sepelies eum in die illa, quia maledictio dei est, qui suspensus est: et non contaminabis humum tuam quam dominus deus tuus dabit tibi haereditatem". symmachus: "si autem fuerit homini peccatum ad iudicium mortis, et occisus fuerit, et suspenderis eum super lignum, non pernoctabit cadauer ipsius super lignum sed sepultura sepelies eum in die ipsa, quia propter blasphemiam dei suspensus est et non contaminabis terram tuam quam dominus deus tuus dabit tibi ad haereditatem". theodotio: "et quia erit in uiro peccatum in iudicium mortis, et morietur, et suspendes eum in ligno, non dormiet morticinium eius super lignum, quia sepultura sepelies eum in die ipsa, quia maledictio dei est suspensus: et non contaminabis adama tuam quam dominus deus tuus dederit tibi haereditatem". porro adama terra siue humus lingua hebraea appellatur. in eo autem loco ubi aquila et theodotio similiter transtulerunt, dicentes: quia maledictio dei est suspensus, in hebraeo ita ponitur ki klalath eloim thalui. haec uerba ebion ille haeresiarches semichristianus, et semiiudaeus ita interpretatus est, hoti~g hubris~g theou~g ho~g kremamenos~g, id est, quia iniuria dei est suspensus. memini me in altercatione iasonis et papisci, quae graeco sermone conscripta est, ita reperisse: loidoria~g theou~g ho~g kremamenos~g, id est, maledictio dei qui appensus est. dicebat mihi hebraeus qui me in scripturis aliqua ex parte instituit, quod possit et ita legi: quia contumeliose deus suspensus est. haec idcirco congessimus, quia famosissima quaestio est, et nobis soleat a iudaeis pro infamia obiici, quod saluator noster et dominus sub dei fuerit maledicto. primum igitur intuendum est, quod non quicunque in ligno pependerit maledictus sit apud deum, sed qui peccauerit, et propter scelus morti fuerit adiudicatus sublatus que in crucem non ideo maledictus quia crucifixus est, sed quia in talem inciderit reatum, ut meruerit crucifigi. deinde illud opponendum, quod inferius causa patibuli plenius exponatur, scriptura referente, ob maledictum et blasphemiam dei eum esse crucifixum. quod apertius symmachus transtulit, dicens: quia propter blasphemiam dei suspensus est. ad extremum interrogemus eos, si ananias et azarias et misael, nolentes adorare idolum nabuchodonosor, fuissent in ligno suspensi; eleazarus quoque nonagenarius sub antiocho rege syriae, et cum septem filiis gloriosa mater, utrum maledictos eos aestimaturi fuerint, an omni benedictione dignissimos? certe si crucem quam aman parauerat mardochaeo, non ipse pro suo merito conscendisset, puto mardochaeus in eam, non ut maledictus, sed ut uir sanctus ascenderet. his et caeteris similibus comprobatur illum esse maledictum, qui dignum facinus patibulo perpetrarit: non eum qui iniquitate iudicum, et inimicorum potentia, uel clamore uulgi, aut uirtutum inuidia, aut regis ira fuerit crucifixus. et naboth quondam, ad iezabel litteras, tota iezrael ciuitas morte damnauit; sed sanguis eius in typo christi, multa post saecula uindicatur, dicente domino ad osee: uoca nomen eius iezrael, quia adhuc modicum, et ulciscar sanguinem iezrael super domum iehu. haec aduersum iudaeos. caeterum ut ad nos redeat disputatio, scire non possum quare apostolus in eo quod scriptum est: maledictus a deo omnis qui pendet in ligno, uel subtraxerit aliquid uel addiderit. si enim semel auctoritatem septuaginta interpretum sequebatur, debuit, sicut ab illis editum est, et dei nomen adiungere. sin uero ut hebraeus ex hebraeis, id quod in sua lingua legerat, putabat esse uerissimum, nec omnis, nec in ligno, quae in hebraeo non habentur, assumere. ex quo mihi uidetur, aut ueteres hebraeorum libros aliter habuisse, quam nunc habent: aut apostolum (ut ante iam dixi) sensum scripturarum posuisse, non uerba: aut quod magis est aestimandum, post passionem christi, et in hebraeis, et in nostris codicibus ab aliquo dei nomen appositum, ut infamiam nobis inureret, qui in christum maledictum a deo credimus. audaci itaque pede ad hoc procedo certamen, ut ad libros prouocem, nullo loco scriptum, a deo quemquam esse maledictum, et ubicunque maledictio ponitur, nunquam dei nomen adiunctum. maledictus tu ab omnibus bestiis, dicitur ad serpentem. et ad adam: maledicta terra in operibus tuis. et ad cain: maledictus tu super terram. et alibi: maledictus chanaan puer, famulus erit fratribus suis. necnon et in alio loco: maledictus furor eorum, quia audax, et ira eorum, quia dura. longum est si uniuersas maledictiones, quae in leuitico, et in deuteronomio, et in iesu naue, scribuntur, enumerem; et tamen in nulla earum dei nomen est additum: intantum ut etiam ipse satanas, cum de iob polliceretur, quod si grandibus pressus fuisset angustiis, blasphemaret, a meliori parte hoc significauerit, dicens: nisi te benedixerit in faciem. et in regnorum libris, naboth propterea lapidatus refertur: quia benedixerit deum et regem. nullum autem debet mouere quod christus pro nobis maledictum factus sit, quia et deus qui eum dicitur fecisse maledictum, ipse (cum nesciret christus peccatum) pro nobis eum peccatum fecit, et saluator de plenitudine patris exinaniuit se, formam serui accipiens: uita mortua est, et sapientia dei fatuitas est appellata, ut quod stultum erat dei sapientius fieret hominibus. et in sexagesimo octauo psalmo de se loquitur: deus, tu scis insipientiam meam, et delicta mea a te non sunt abscondita. iniuria itaque domini, nostra gloria est. ille mortuus est, ut nos uiueremus. ille descendit ad inferos, ut nos ascenderemus ad coelum. ille factus est stultitia, ut nos sapientia fieremus. ille se de plenitudine et de forma dei euacuauit, formam serui accipiens, ut in nobis habitaret plenitudo diuinitatis, et domini fieremus e seruis. ille pependit in ligno, ut peccatum quod commiseramus in ligno scientiae boni et mali, ligno deleret appensus. crux eius amaras aquas uertit in dulcem saporem, et securim perditam, in profundum que demersam, missa in fluenta iordanis leuauit ad postremum factus est ille maledictio, factus, inquam, non natus: ut benedictiones quae promissae fuerant abrahae, ipso auctore et praeuio transferrentur ad gentes, et spiritus repromissio per fidem illius compleretur in nobis: quam dupliciter debemus accipere, aut in uirtutum spiritualibus donis, aut in scripturarum intelligentia spirituali.

"fratres, secundum hominem dico: tamen hominis testamentum confirmatum nemo spernit aut superordinat: abrahae dictae sunt repromissiones, et semini eius. non dicit, et seminibus, quasi in multis, sed quasi in uno, et semini tuo, qui est christus. hoc autem dico testamentum confirmatum a deo, quae post quadringentos et triginta annos facta est lex, non irritum facit ad euacuandam repromissionem, quia si ex lege haereditas, iam non ex promissione. abrahae autem per promissionem donauit deus". apostolus, qui omnibus omnia factus est, ut omnes lucrifaceret, debitor graecis ac barbaris, sapientibus et insipientibus, galatis quoque quos paulo ante stultos dixerat, factus est stultus. non enim ad eos his usus est argumentis quibus ad romanos, sed simplicioribus; et quae stulti possent intelligere, et pene de triuio. quod ne uideretur imperitia et non arte fecisse, prudentem placat ante lectorem, et quae dicturus est, temperat praefatione praemissa: fratres, secundum hominem dico. quod enim dicturus sum, non dico secundum deum: non dico secundum reconditam sapientiam, et eos qui solido possunt uesci cibo, sed secundum eos qui ob teneritudinem stomachi lacteo rore pascuntur, et nequaquam ualent audire quae grandia sunt. unde et ad corinthios in quibus audiebatur fornicatio, et talis fornicatio quae ne inter gentes quidem, ait: ego dico, et non dominus. et ad eosdem in secunda: quod loquar, non secundum dominum loquor, sed quasi in insipientia. putant aliqui quod de testamento hominis, et de testatoris morte, et caeteris humanae similitudinis disputaturus exemplis dixerit: fratres, secundum hominem dico: mihi autem uidetur, et propter hoc quidem quod illi arbitrantur, sed maxime propter illud quod sequitur esse praemissum, id est: non dicit, et seminibus, quasi in multis, sed quasi in uno, et semini tuo, qui est christus. omnes scripturas sensu ac memoria peragrans, nunquam plurali numero semina scripta reperi, sed siue in bonam partem, siue in malam, semper in singulari numero. necnon et illud quod infert: hoc autem dico testamentum confirmatum a deo, si quis diligenter hebraea uolumina, et caeteras editiones cum septuaginta interpretum translatione contulerit, inueniet ubi testamentum scriptum est, non testamentum sonare, sed pactum, quod hebraeo sermone dicitur berith. unde manifestum est, id fecisse apostolum quod promisit, nec reconditis ad galatas usum esse sensibus, sed quotidianis, et uilibus, et quae possent (nisi praemisisset, secundum hominem dico) prudentibus displicere. supputandi in hoc loco anni ab eo tempore quo dominus ad abraham locutus est, dicens: et in semine tuo benedicentur omnes gentes, usque ad legislatorem moysen: utrum quadringenti triginta sint, uel quomodo in genesi ipsi abrahae dominus polliceatur, quod post quadringentos annos de terra seruitutis filii eius exituri sint. non enim parua res est, et a multis quaesita, nescio an ab aliquo sit inuenta. illud etiam quod in eodem libro de thamar et duobus eius paruulis legitur, quod scilicet primus qui dicitur zara, miserit manum suam, et obstetrix ligauerit ei coccinum, et dehinc illo manum intrinsecus retrahente, manum posterior, qui phares uocatur, porrexerit, praesenti loco congruit, quod ostenderit israel in legis opere manum suam, et eam prophetarum, et ipsius saluatoris pollutam cruore contraxerit. postea uero proruperit populus gentium, propter quem dicitur saepius esse destructa, et medius paries qui inter iudaeos et gentiles fuerat dissipatus, ut fieret unus grex et unus pastor, et esset gloria, et honor, et pax omni operanti bonum, iudaeo primum et graeco. simplex autem sensus qui in hoc loco texitur, hanc uim habet, ut doceat apostolus, non posse per legem, quae postea data est, repromissiones quae ante factae sunt ad abraham destrui, et posteriora prioribus praeiudicare, cum repromissionem ad abraham ante quadringentos triginta annos datae sint, quod benedicerentur in illo uniuersae nationes. legis autem obseruatio, quod qui fecisset eam, uiueret in ea, post quadringentos triginta annos moysi data sit in monte sina. econtrario hic dici poterat: quid ergo necesse fuit legem post tantum tempus repromissionis dari, cum et data lege, suspicio destructae sponsionis potuerit oboriri, et manente repromissione non profutura lex data sit? quam praeuidens apostolus quaestionem, in sequentibus ipse sibi proponit et explicat, dicens:

"quid igitur? lex propter transgressiones posita est, donec ueniret semen cui promissum erat: ordinata per angelos in manu mediatoris, mediator autem unius non est, deus autem unus est". quia manente repromissione, quae facta fuerat ad abraham, lex postea data per moysen frustra uidebatur illata, cur data sit explicat: propter transgressiones, inquit. post offensam enim in eremo populi, post adoratum uitulum, et murmur in dominum, lex transgressiones, prohibitura successit. iusto quippe lex non est posita, iniquis autem et non subiectis, impiis et peccatoribus; et ut altius repetam, post idololatriam, cui in aegypto fuerant mancipati, ita ut deum patrum suorum obliuiscerentur, et deinceps dicerent: isti sunt dii tui, israel, qui eduxerunt te de terra aegypti, ritus colendi deum et delinquentium poena sancita est in manu mediatoris christi iesu, quia omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil: non solum coelum, terra, mare et uniuersa quae cernimus, sed etiam illa quae per moysen duro populo quasi iugum legis imposita sunt. scribitur et ad timotheum: unus enim deus, unus et mediator dei et hominum, homo christus iesus. postquam ob nostram salutem de uirginis utero dignatus est nasci mediator dei et hominum homo christus iesus, sequester est dictus. antequam uero humanum corpus assumeret, et esset apud patrem in principio deus uerbum, ad omnes sanctos ad quos factus est sermo dei, enoch uidelicet, noe, abraham, isaac, et iacob, et postea moysen et cunctos prophetas, quos scriptura commemorat, sine additamento hominis, quem necdum assumpserat, mediator tantummodo nuncupatur. quod autem ait: lex ordinata per angelos, hoc uult intelligi, quod in omni ueteri testamento, ubi angelus primum uisus refertur, et postea quasi deus loquens indicitur: angelus quidem uere ex ministris pluribus quicunque sit uisus, sed in illo mediator loquatur qui dicat: ego sum deus abraham, deus isaac, et deus iacob. nec mirum si deus loquatur in angelis, cum etiam per angelos qui in hominibus sunt, loquatur deus in prophetis, dicente zacharia: et ait angelus qui loquebatur in me; ac deinceps inferente: haec dicit dominus omnipotens. neque enim angelus qui esse dictus fuerat in propheta, ex sua persona audebat loqui: haec dicit dominus omnipotens. manum mediatoris, potentiam et uirtutem eius debemus accipere. qui cum secundum deum, unum sit ipse cum patre, secundum mediatoris officium alius ab eo intelligitur. quia uero lectionis ordo confusus est, et hyperbato perturbatur, sic nobis reddendus uidetur: lex posita est per angelos in manu mediatoris, propter transgressiones ordinata per angelos, donec ueniret semen cui repromissum erat. semen autem haud dubium quin christum significet, qui ex matthaei quoque principio comprobatur esse filius abraham. scriptura referente: liber generationis iesu christi filii dauid, filii abraham.

"lex ergo aduersus promissa dei? absit. si enim data esset lex quae posset uiuificare, uere ex lege esset iustitia. sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide iesu christi daretur credentibus. prius autem quam ueniret fides, sub lege custodiebamur, conclusi in eam fidem quae reuelanda erat". sicut mediator dei et hominum, inter dantem et accipientem legem medius fuit: ita ex ipsa, quae post repromissionem data, inter repromissionem et completionem eius media subrepsit. quae non idcirco arbitranda est promissionem excludere, quia postea subsecuta eam, quae prius fuit, uidetur abolere; sed ex eo quod non potuit uiuificare, nec id tribuere quod repromissio prima pollicita est, manifestum est in custodiam eam repromissionis, non in subuersionem datam. si enim data esset lex quae posset praestare uitam, et id quod repromissio spoponderat exhibere, uere promissio per legem putaretur exclusa. nunc autem propter transgressiones, ut supra diximus, posita, magis arguit eos peccatores, quibus post repromissionem in custodiam, et, ut ita dicam, in carcerem data est, ut quia per arbitrii libertatem noluerant innocentes exspectare promissum, legalibus uinculis praepediti, et in seruitutem mandatorum redacti, custodierunt in aduentum futurae in christo fidei, quae finem repromissionis afferret. nec uero aestimandum scripturam auctorem esse peccati, quia omnia sub peccato conclusisse dicatur, cum mandatum quod ex iure praecipitur, ostendat potius arguat que peccatum, quam sit causa peccati. quomodo et iudex non est auctor sceleris, nequam homines uinciendo: sed concludit eos, et nocentes sententiae suae auctoritate pronuntiat, ut debitos poenae indulgentia postea si uoluerit, principalis absoluat.

"itaque lex paedagogus noster fuit in christo, ut ex fide iustificaremur. at ubi uenit fides, iam non sub paedagogo sumus. omnes enim filii dei estis per fidem, quae est in christo iesu". paedagogus paruulis assignatur, ut lasciuiens refrenetur aetas, et prona in uitia corda teneantur, dum tenera studiis eruditur infantia, et ad maiores philosophiae ac regendae reipublicae disciplinas, metu poenae coercita praeparatur. non tamen paedagogus magister et pater est, nec haereditatem et scientiam paedagogi is qui eruditur, exspectat; sed alienum custodit filium paedagogus, ab eo postquam ille ad legitimum capiendae haereditatis tempus aduenerit, recessurus. denique et nomen paedagogi hoc ipsum sonat, et est compositum ab eo quod pueros agat, id est ductet. itaque et moysi lex, populo lasciuienti, ad instar paedagogi seuerioris apposita est, ut custodiret eos, et futurae fidei praepararet, quae postquam uenit, et credidimus in christum, iam non sumus sub paedagogo, tutor a nobis curator que discedunt, et legitimum aetatis tempus ineuntes, ueri dei filii nominamur, cui nos generat non lex abolita, sed mater fides, quae est in christo iesu. quod si quis post consummatum aetatis suae tempus, quando iam haeres et liber et filius appellatur, uoluerit esse sub paedagogo, sciat se non posse legibus paruuli uiuere. ubi enim nunc compleri potest illud: ter in anno apparebit omne masculinum tuum in conspectu domini dei tui, subuersa ierusalem, et templo usque ad cineres dissipato? ubi salutares et pro peccato hostiae? ubi ad simulacrum coelestium siderum, holocaustorum aeternus ignis, altari omnino destructo? noxiis uero quae poterit poena decerni, scriptura dicente: auferetis malum de medio uestrum, seruientibus iudaeis, et romanis regnantibus? atque ita fiet, ut nec sub patre, nec sub paedagogo uiuant: dum et lex impleri non potest post successionem fidei, et fides dum paedagoga lex appetitur, non tenetur.

"quicunque enim in christo baptizati estis, christum induistis. non est iudaeus, neque graecus. non est seruus, neque liber. non est masculus, neque femina. omnes enim uos unum estis in christo iesu". quomodo filii dei per fidem, quae est in christo iesu, nascamur, ostendit dicens: quicunque enim in christo baptizati estis, christum induistis. quod autem christus sit indumentum, non solum de praesenti loco, uerum etiam de alio comprobatur, paulo eodem cohortante: induite uos dominum iesum christum. si igitur qui in christo baptizati sunt, christum induerunt, manifestum est eos qui non sunt induti christum, non fuisse baptizatos in christo. ad eos enim qui fideles et baptisma christi consecuti putabantur, dictum est: induite uos dominum iesum christum. si quis hoc corporeum et quod oculis carnis aspicitur, aquae tantum accipit lauacrum, non est indutus dominum iesum christum. nam et simon ille de actibus apostolorum acceperat lauacrum aquae: uerum quia sanctum spiritum non habebat, indutus non erat christum. et haeretici uel hypocritae, et hi qui sordide uictitant, uidentur quidem accipere baptismum, sed nescio an christi habeant indumentum. itaque consideremus ne forte et in nobis aliquis deprehendatur, qui ex eo quod christi non habet indumentum, arguatur non baptizatus in christo. cum autem quis semel christum indutus fuerit, et missus in flammam, spiritus sancti ardore canduerit, non intelligitur aurum sit an argentum. quandiu calor massam sic possidet, unus igneus color est, et omnis diuersitas generis, conditionis et corporum aufertur istiusmodi uestimento. non est enim iudaeus, neque graecus. pro graeco gentilem accipere debemus, quia hell�n~g, et graecum et ethnicum utrumque significat. nec iudaeus idcirco melior est quia circumcisus est, nec gentilis ideo deterior quia praeputium habet; sed pro qualitate fidei, uel iudaeus, uel graecus melior, siue deterior est. seruus quoque et liber, non conditione separantur, sed fide, quia potest et seruus libero esse melior, et liber seruum in fidei qualitate praeuertere. masculus similiter et femina, fortitudine et imbecillitate corporum separantur. caeterum fides pro mentis deuotione censetur, et saepe euenit ut et mulier uiro causa salutis fiat, et mulierem uir in religione praecedat. cum autem ita se res habeat, et tota diuersitas generis, conditionis et corporum, christi baptismate, et indumento illius auferatur, omnes unum sumus in christo iesu: ut quomodo pater et filius in se unum sunt, ita et nos in ipsis unum simus.

"si autem uos christi, ergo abrahae semen estis, secundum promissionem haeredes". quia repromissiones ad abraham et ad semen eius factae sunt, quod est christus iesus, consequenter hi qui christi filii, id est semen eius, sunt, semen quoque dicuntur abraham, cuius sunt semen ex semine. uerum quotiescunque dominus noster iesus semen abrahae nominatur, corporaliter sentiendum est, quod ex eius stirpe generetur. quoties autem nos, qui saluatoris sermone suscepto, credidimus in eum, et nobilitatem generis abrahae, ad quem est promissio facta, suscepimus: tunc spiritualiter semen fidei et praedicationis accipere debemus. deinde etiam hoc considerandum, quod quando de domino loquitur: abrahae autem dictae sunt promissiones et semini eius, hoc est christo iesu, repromissiones pluraliter ponat. quando uero de his qui per christum semen sunt abrahae, singulariter repromissio nuncupetur, ut in praesenti loco: ergo abrahae semen estis, secundum promissionem haeredes. decens quippe erat ut quod in christo uno pluraliter dicebatur, id in multis hominibus singulariter poneretur. sequitur:

4. "dico autem, quanto tempore haeres paruulus est, nihil differt a seruo, cum sit dominus omnium, sed sub tutoribus est et actoribus usque ad praefinitum tempus a patre". haeres iste paruulus, qui nihil differt a seruo cum sit dominus omnium, sed sub tutoribus et actoribus est, usque ad praefinitum tempus a patre, totum humanum genus usque ad aduentum christi, et, ut amplius dicam, usque ad mundi consummationem significat. quomodo enim omnes in protoplasto adam, necdum nati moriuntur: ita et omnes etiam hi, qui ante aduentum christi nati sunt, in secundo adam uiuificantur. atque ita fit, ut et nos legi seruierimus in patribus: et illi gratia saluentur in filiis. iste intellectus ecclesiae catholicae conuenit, quae et ueteris et noui testamenti unam asserit prouidentiam: nec distinguit in tempore, quos conditione sociauit. omnes aedificati sumus super fundamentum apostolorum et prophetarum, continente nos angulari lapide iesu christo domino nostro, qui fecit utraque unum, et medium parietem dissipans, inimicitiam utriusque populi in sua carne destruxit, et antiquae legis difficultatem, euangelicorum dogmatum integritate mutauit. uere in christo omnes unus panis sumus, et duo consensimus super terram. et quomodo nos super prophetas fundati sumus: ita et patriarchae in apostolorum fundamine constiterunt. tutores autem et actores, possunt et prophetae accipi, quorum uerbis quotidie in aduentum saluatoris erudiebamur: sicut paedagoga moysi lex supra disserta est; et angeli paruulorum qui quotidie uident faciem patris, et interpellant pro eis. de quibus dictum est: immittet angelos domini in circuitu timentium eum, et eruet eos. possunt intelligi et sacerdotes et principes, qui tum populo dominati, nunc formam praebere censentur. et recte hi sub tutoribus et actoribus esse dicuntur, qui habentes spiritum timoris, necdum meruere spiritum libertatis et adoptionis accipere. aetas enim infantiae ad peccata formidat, paedagogum metuit, non confidit esse se liberam, licet per naturam domina sit. et secundum utramque intelligentiam qua tutores et actores, uel prophetas, uel angelos diximus, paruulus iste tandiu sub actoribus est atque tutoribus, donec legitimum perfecti uiri tempus impleuerit. legitimum autem tempus, sicut romanis legibus, uiginti quinque annorum spatio terminatur, ita ad humani generis perfectionem christi reputatur aduentus. statim ut ille uenerit, et omnes in uirum perfectum creuerimus, paedagogus a nobis tutor que discedunt. tunc auctoritate domini et haereditatis possessione perfruemur, in qua prius nati quodammodo putabamur alieni. "ita et nos, cum essemus paruuli, sub elementis huius mundi eramus seruientes". elementa mundi, eosdem quos supra tutores et actores dixerat, appellauit: quod sub ipsis primum praesidibus constituti, quia necdum dei filii capere ad nos poteramus aduentum, erudiebamur in medio. nonnulli eos esse angelos arbitrantur, qui quatuor mundi elementis praesideant: terrae uidelicet, aquae, igni, et aeri: et necesse esse, ut priusquam quis credat in christo, illis arbitris gubernetur. elementa mundi coelum et terram, et ea quae intra haec sunt, plerique appellata putant: quod uidelicet solem, lunam, maria, siluarum et montium deos, et sapientes graeciae, et barbarae nationes, romani que, omnium superstitionum sentina, uenerentur: quibus cum christus uenerit, liberamur, intelligentes ea creaturas esse, non numina. alii elementa mundi, legem interpretantur moysi et eloquia prophetarum: quod per haec quasi initia et exordia litterarum, dei timorem, qui sapientiae principium est, suscipiamus. denique ad eos qui iam deberent esse perfecti; et ueritate neglecta, adhuc disciplinarum principiis inhaerebant, scribit in epistola ad hebraeos apostolus: etenim cum deberetis esse magistri propter tempus, rursum necesse habetis ut doceamini quae sint elementa principii sermonum dei. e contrario nobis obiici potest, quod ad colossenses paulus apostolus scribens, elementa mundi alia nuncuparit: uidete, dicens, ne quis uos depraedetur per philosophiam, et inanem deceptionem, secundum traditionem hominum: secundum elementa mundi, et non secundum christum. sed ex eo quod addidit, secundum traditionem hominum, et inanem deceptionem, ostendit non eadem elementa ad colossenses et ad galatas nominari. ab his quippe elementis postquam uenerit temporis plenitudo redimimur, et ad maiora gradientes adoptionem recipimus filiorum. ab illis uero nihil tale dicitur quid sequatur: sed simpliciter elementa pro litteris accipiuntur. potest igitur, ut diximus, moysi lex et prophetae pro elementis accipi litterarum, quod per eas syllabae iungantur et nomina, et non tam sui, quem alterius rei utilitate discantur: ut possimus orationem legere contextam, id qua sensus magis et ordo uerborum quam litterarum principia considerantur. quod autem legem et prophetas, elementa mundi interpretati sumus, mundus pro his qui in mundo sunt, accipi solet, eodem paulo dicente: deus erat in christo, mundum reconcilians sibi. et in euangelio: et mundus per eum factus est, et mundus eum non recipit. quidam etiam in illa liberius euagantur: ut quia lex umbram habet futurorum bonorum, requirant utrum in alio mundo, de quo saluator ait: ego non sum de mundo isto, primum paruuli simus, et sub elementis initiorum constituti, paulatim procedamus ad summum, et recipiamus adoptionis locum quem quondam amisimus. P"at ubi uenit plenitudo temporis, misit deus filium suum factum ex muliere, factum sub lege: ut eos qui sub lege erant, redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus". diligenter attendite quod non dixerit, factum per mulierem: quod marcion et caeterae haereses uolunt, quae putatiuam christi carnem simulant: sed ex muliere, ut non per illam, sed ex illa natus esse credatur. quod autem sanctam et beatam matrem domini, mulierem, non uirginem nominauit, hoc idem et in euangelio kata~g matthaion~g scriptum est, quando uxor appellatur ioseph, et ab ipso domino quasi mulier increpatur. non enim necesse erat semper quasi caute et timide uirginem dicere, cum mulier sexum magis significet quam copulam uiri: et secundum intelligentiam graecitatis, gun�~g tam uxor quam mulier ualeat interpretari. sed ut cuncta praeteream: quomodo sub lege factus est, ut eos qui sub lege erant, redimeret: sic propter illos qui nati erant ex muliere, ex muliere nasci uoluit. nam et baptismum in iordanis fluento idcirco quasi poenitens, cum esset a peccatis liber, accepit: ut caeteros edoceret mundandos esse per baptismum, et in filios noua spiritus adoptione generari. quod nequaquam intelligens ioannes baptista, eum ad lauacrum prohibebat accedere, dicens: ego a te debeo baptizari. et statim sacramentum docetur: sine modo: sic enim decet nos adimplere omnem iustitiam, ne qui ob hominem salutem uenerat, aliquid de conuersatione hominum praeteriret. quaerat quispiam, et dicat: si ideo sub lege factus est, ut eos qui sub lege erant, redimeret: quod uidelicet impossibile fuerit redimi eos qui erant sub lege, nisi factus fuisset ipse sub lege: aut sine lege factus est, ut redimeret eos, qui sub lege non erant: aut si non est factus ipse sine lege, non redimit eos qui sub lege non fuerant. quod si possibile erat eos qui sine lege erant, redimi; ita ut sine lege ipse non fieret: ergo superflue sub lege factus est; ut redimeret eos qui sub lege erant. breuiter soluet hanc quaestionem, si quis illo utatur exemplo: et cum his qui sine lege erant, reputatus est. nam licet in latinis codicibus propter simplicitatem interpretum male editum sit: et cum iniquis reputatus est; tamen sciendum aliud apud graecos significare anomon~g, quod hic scriptum est; aliud adikon~g, quod in latinis uoluminibus habetur. "anomos~g enim dicitur ille, qui sine lege est, et nullo iure constringitur. "adikos~g uero iniquus, siue iniustus. unde et ipse apostolus in alio loco: cum non essem, ait, sine lege dei; sed in lege essem christi: et certe in hoc quoque testimonio anomos~g in graeco scriptum est; et qui hic bene interpretatus est, potuit idem uerbum et ibi similiter interpretari: nisi eum ambiguitas fefellisset. alius uero ipsum uerbum, redimeret, acutius intuebitur; et dicet eos significari redemptos, qui primum de dei parte fuerint, et postea esse cessauerint: illos uero qui sub lege non fuerint, non tam redimi quam emi. unde et ad corinthios, in quibus audiebatur fornicatio, et talis fornicatio quae ne inter gentes quidem, scribitur: pretio empti estis, non redempti: sub lege quippe non fuerant. recipimus igitur adoptionem filiorum dei: et redempti a christo, sub seruitute elementorum mundi et tutorum potestate esse desistimus. quomodo autem inter redimere et emere quid interesset, ostendimus, sic quid sit inter accipere, et recipere adoptionem filiorum, consideremus.

"quoniam autem estis filii dei, misit deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem, abba, pater". manifeste apostolus paulus tres spiritus nominat, spiritum filii dei, ut in praesenti loco: misit deus spiritum filii in corda nostra. et spiritum dei, ut in illo: quotquot spiritu dei aguntur, hi filii dei sunt. et spiritum sanctum ut ibi: corpora uestra templum sancti spiritus sunt, qui est in uobis. alium autem sanctum spiritum esse quam filium dei, manifeste et in euangelio comprobatur: qui dixerit uerbum contra filium hominis, dimittetur ei. quicunque autem dixerit contra spiritum sanctum, nec hic, nec in futuro dimittetur ei. hoc ideo, quia multi per imperitiam scripturarum (quod et firmianus in octauo ad demetrianum epistolarum libro facit) asserunt spiritum sanctum saepe patrem, saepe filium nominari. et cum perspicue in trinitate credamus, tertiam personam auferentes, non substantiam eius uolunt esse, sed nomen. ne autem longum faciam (non enim dialogus, sed commentarius scribitur), de quinquagesimo psalmo tres spiritus nominatos breuiter ostendam, propheta dicente; cor mundum crea in me, deus, et spiritum rectum innoua in uisceribus meis. ne proiicias me a facie tua: et spiritum sanctum tuum ne auferas a me. redde mihi laetitiam salutaris tui, et spiritu principali confirma me. principalem spiritum, patrem appellat: quia filius ex patre, et non pater ex filio. spiritum autem rectum, ueritatis atque iustitiae christum dominum significat: quia pater omne iudicium dedit filio, ut dauid ait: deus, iudicium tuum regi da, et potentiam tuam filio regis. porro spiritum sanctum aperto nomine uocat. quae quidem cum uocabulis personis que dissentiant, substantia natura que sociata sunt: et indifferenter idem spiritus ob naturae societatem, nunc patris dicitur esse, nunc filii. argumentum autem quo asserere conatur, nos iam non esse sub lege, sed sub gratia domini iesu, tali fine concludit. superius dixerat, ut adoptionem filiorum reciperemus: nunc dei esse nos filios, ex spiritu probat quem habemus in nobis. nunquam enim, inquit, auderemus dicere: pater noster qui es in coelis: sanctificetur nomen tuum, nisi de conscientia spiritus habitantis in nobis, et magna sensuum et dogmatum uoce clamante: abba, pater. abba hebraicum est, idipsum significans quod et pater. et hanc consuetudinem in pluribus locis scriptura conseruat, ut hebraicum uerbum cum interpretatione sua ponat. bartimeus, filius timei. aser, diuitiae. tabitha, dorcas: et in genesi, mesech, uernaculus, et caetera his similia. cum autem abba pater hebraeo syro que sermone dicatur et dominus noster in euangelio praecipiat, nullum patrem uocandum nisi deum, nescio qua licentia in monasteriis uel uocemus hoc nomine alios, uel uocari nos acquiescamus. et certe ipse praecepit hoc qui dixerat non esse iurandum. si non iuramus, nec patrem quidem quempiam nominemus. si de patre interpretabimur aliter, et de iurando aliter sentire cogemur. notandum etiam, quia clamor in scripturis, non magnae uocis emissio, sed scientiae intelligatur et dogmatum magnitudo. nam et in exodo respondit dominus ad moysen: quid clamas ad me? cum penitus moysi uox nulla praecesserit. uerum compunctum cor et pro populo lacrymabiliter ingemiscens, scriptura clamorem uocauit. quomodo igitur, qui spiritum filii dei habet filius dei est; sic in reciprocum, qui spiritum filii dei non habet, dei filius non potest appellari. "itaque iam non est seruus, sed filius. quod si filius, et haeres per christum". habentes inquit, spiritum filii dei in uobis clamantem, abba, pater, non serui coepistis esse, sed filii. quia ante nihil differebatis a seruo cum essetis natura quidem dei; sed sub tutoribus et actoribus paruuli degebatis: quod si filii estis, consequenter uobis debetur haereditas, ut quomodo spiritum filii dei accipientes, facti estis filii dei: ita in libertatem de seruitute mutati, haeredes sitis cum haerede patris christo iesu, qui ex persona hominis assumpti loquitur in psalmo: dominus dixit ad me, filius meus es tu, ego hodie genui te. postula a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae. quod autem in hoc loco dicimus, in caeteris quoque obseruare debemus, de toto genere hominum singulari numero disputari. omnes enim credentes, unum sumus in christo iesu, et membra corporis eius, et in perfectum uirum redacti, illum habemus caput, quia caput uiri christus est.

"sed tunc quidem nescientes deum seruistis his qui natura non erant dii. nunc uero cognoscentes deum, magis autem cogniti ab eo, quomodo conuertimini iterum ad infirma et egena elementa, quibus rursum seruire uultis?" galatas quos ab idolorum cultu ad fidem dei ueri transtulerunt, arguit, quomodo idolis derelictis, quae natura non erant dii, et cognoscentes deum, magis autem cogniti ab ipso, spiritu quoque adoptionis accepto, rursum quasi paruuli, et sub tutoribus et paedagogo esse cupientes, ad infirma et paupertina reuertantur elementa, quae propterea infirmo et pauperi sensu populo data sunt in deserto, quia non poterat accipere et sustinere maiora. eadem autem elementa, quae nunc infirma et egena appellauit, superius tantum mundi elementa posuit. et ubi elementa mundi dicta sunt, ibi non est additum, infirma et egena. hinc rursum ubi infirma uocata sunt, mundi, ut supra diximus, nomen est tacitum. puto itaque quamdiu quis paruulus est, nec statutum a patre tempus impleuit, ut filius et haeres appellari queat, sub elementis eum mundi, lege uidelicet esse moysi. cum autem post libertatem filio debitam rursus reuersus fuerit ad legem, circumcidi uolens, et totam iudaicae superstitionis litteram sequi, tunc quae prius ei mundi tantum fuerant elementa, infirma quoque et egena dicuntur exordia. in tantum enim nihil prosunt cultoribus suis, ut ne hoc quidem eis exhibere ualeant quod ante praestiterant, hierosolyma, templo altari que destructis. respondeat aliquis, et dicat: si lex et praecepta quae in lege conscripta sunt, infirma et egena elementa sunt, et hi qui cognouerunt deum, magis autem cogniti sunt ab eo, legem obseruare non debent (ne incipiant non tam deum colere a quo cogniti sunt, quam ad eos reuerti qui natura non sunt dii), aut legem obseruauerunt moyses et prophetae, et non cognouerunt deum, nec cogniti sunt ab eo; aut si cognouerunt deum, mandata legis minime compleuerunt. quod utrumque periculosum est dicere: aut illos non fecisse quae legis sunt, et sic cognouisse deum: aut non cognouisse deum, dum infirma et egena legis elementa custodiunt. quod quidem sic solui potest, ut dicamus illos, quomodo paulus factus est iudaeis iudaeus, ut iudaeos lucrifaceret, et in cencris ex uoto comam totondit, et nudipedalia atque caluitium hierosolymis in templo exercuit, ut eorum sedaret inuidiam, qui catechizati de eo fuerant, quod contra legem moysi, et deum faceret prophetarum: ita et sanctos uiros fecisse quidem ea quae legis erant, sed sensum magis legis secutos esse quam litteram. qui non minus quam abraham sublato de facie uelamento, cupierunt uidere diem christi, et uiderunt et laetati sunt: facti infirmo populo infirmi, ut infirmos lucrifacerent, et his qui sub lege erant quasi essent ipsi sub lege, ut eos ab idolis, quibus in aegypto assueuerant, separarent. absurdum quippe est moysen et caeteros confabulatores dei in ea fuisse conditione, ut non credamus eis, et praefinitum tempus a patre uenisse, et redemptos eos esse de seruitute legali, et adoptionem filiorum consecutos, et haereditatem cepisse cum christo. quaecunque enim toto generi humano sapientia dei quasi uni filio praestitit, haec eadem unicuique sanctorum semper suo ordine et dispensatione largita est. legem nobis moysi infirma et egena dicentibus elementa, occasionem inueniunt haeretici, ut detrahant creatori, quia mundum condiderit, et legem sanxerit. quibus nos respondebimus, id quod supra diximus, infirma his esse et egena elementa, qui ad ea post euangelii gratiam reuertuntur. antequam uero praefinitum tempus ueniret a patre, non tam infirma et egena appellata esse elementa, quam mundi. denique priusquam christi in toto orbe euangelium coruscaret, habuerunt suum fulgorem praecepta legalia; postquam uero maius euangelicae gratiae lumen effulsit, et sol iustitiae toti mundo se prodidit, stellarum lumen absconditum est, et earum radii caligauerunt, ita ut apostolus in alio loco diceret: nam nec glorificatum est, quod glorificatum fuit in hac parte, propter excellentem gloriam. quod aliis uerbis nunc loquitur, ut dicat, lex moysi quae ante euangelium diues, et opulenta, et clara fuit, post aduentum christi ad comparationem eius quasi infirma et egena, imminuta atque destructa est ab eo qui maior fuit salomone, et templo, et iona. iudaicae superstitionis litteram sequi, tunc quae prius ei mundi tantum fuerant elementa, infirma quoque et egena dicuntur exordia. in tantum enim nihil prosunt cultoribus suis, ut ne hoc quidem eis exhibere ualeant quod ante praestiterant, hierosolyma, templo altari que destructis. respondeat aliquis, et dicat: si lex et praecepta quae in lege conscripta sunt, infirma et egena elementa sunt, et hi qui cognouerunt deum, magis autem cogniti sunt ab eo, legem obseruare non debent (ne incipiant non tam deum colere a quo cogniti sunt, quam ad eos reuerti qui natura non sunt dii), aut legem obseruauerunt moyses et prophetae, et non cognouerunt deum, nec cogniti sunt ab eo; aut si cognouerunt deum, mandata legis minime compleuerunt. quod utrumque periculosum est dicere: aut illos non fecisse quae legis sunt, et sic cognouisse deum: aut non cognouisse deum, dum infirma et egena legis elementa custodiunt. quod quidem sic solui potest, ut dicamus illos, quomodo paulus factus est iudaeis iudaeus, ut iudaeos lucrifaceret, et in cencris ex uoto comam totondit, et nudipedalia atque caluitium hierosolymis in templo exercuit, ut eorum sedaret inuidiam, qui catechizati de eo fuerant, quod contra legem moysi, et deum faceret prophetarum: ita et sanctos uiros fecisse quidem ea quae legis erant, sed sensum magis legis secutos esse quam litteram. qui non minus quam abraham sublato de facie uelamento, cupierunt uidere diem christi, et uiderunt et laetati sunt: facti infirmo populo infirmi, ut infirmos lucrifacerent, et his qui sub lege erant quasi essent ipsi sub lege, ut eos ab idolis, quibus in aegypto assueuerant, separarent. absurdum quippe est moysen et caeteros confabulatores dei in ea fuisse conditione, ut non credamus eis, et praefinitum tempus a patre uenisse, et redemptos eos esse de seruitute legali, et adoptionem filiorum consecutos, et haereditatem cepisse cum christo. quaecunque enim toto generi humano sapientia dei quasi uni filio praestitit, haec eadem unicuique sanctorum semper suo ordine et dispensatione largita est. legem nobis moysi infirma et egena dicentibus elementa, occasionem inueniunt haeretici, ut detrahant creatori, quia mundum condiderit, et legem sanxerit. quibus nos respondebimus, id quod supra diximus, infirma his esse et egena elementa, qui ad ea post euangelii gratiam reuertuntur. antequam uero praefinitum tempus ueniret a patre, non tam infirma et egena appellata esse elementa, quam mundi. denique priusquam christi in toto orbe euangelium coruscaret, habuerunt suum fulgorem praecepta legalia; postquam uero maius euangelicae gratiae lumen effulsit, et sol iustitiae toti mundo se prodidit, stellarum lumen absconditum est, et earum radii caligauerunt, ita ut apostolus in alio loco diceret: nam nec glorificatum est, quod glorificatum fuit in hac parte, propter excellentem gloriam. quod aliis uerbis nunc loquitur, ut dicat, lex moysi quae ante euangelium diues, et opulenta, et clara fuit, post aduentum christi ad comparationem eius quasi infirma et egena, imminuta atque destructa est ab eo qui maior fuit salomone, et templo, et iona. quod enim scriptum est: illum oportet crescere, me autem minui: non tam ex ioannis, quam ex legis persona dictum puto, quia semper cedunt minora maioribus, et perfecta initiis praeponuntur. alias autem infirma et egena elementa, iudaeorum traditiones, et secundum litteram uilem intelligentiam confirmabimus, quae sunt iustificationes non bonae, et praecepta non bona. robusta quippe et diues est legis intelligentia spiritualis, ita ut aut penitus elementum non debeat appellari, aut elementum quidem sit comparatione futuri saeculi, et uitae in christo iesu, qua nunc uiuunt angeli supernae que uirtutes. sensui uero iudaico comparata, non tam elementum, hoc est, initium, quam perfectio nuncupetur. quod autem ait: nunc uero cognoscentes deum, magis autem cogniti ab eo, illud ostendit, quod post idolorum cultum, deum intellexerint galatae, uel potius ipsi cognitione eius digni sint iudicati. non quod deus creator omnium aliquid ignoret; sed quod eos tantum scire dicatur, qui errorem pietate mutauerint. cognoscit dominus qui sunt eius. et saluator in euangelio: ego sum, ait, pastor bonus, et cognosco meas, et cognoscunt me meae. econtra ad impios: nescio uos, recedite a me, operarii iniquitatis. et ad stultas uirgines: nescio uos quae estis. "dies obseruatis, et menses, et tempora, et annos, timeo uos, ni forte sine causa laborauerim in uobis". qui non adorat patrem in spiritu et ueritate, nescit sabbatismum sanctis repositum, de quo loquitur deus: si introierunt in requiem meam: et non de illis temporibus recordatur, de quibus scriptum est: recordamini dierum saeculi. et alibi: memoratus sum dies antiquos, et annos aeternos in mente habui. dies iudaicos obseruat, et menses, et tempora, et annos. dies, ut sabbati, et neomeniae, et a decima mensis primi usque ad quartam decimam, qua agnus corporeus uictimae reseruatur, et a quarta decima usque ad uicesimam primam eiusdem mensis, quando azyma comeduntur, non sinceritatis et ueritatis, sed in fermento ueteri malitiae et nequitiae pharisaeorum. septem quoque septimanas, qui ritu iudaico post azyma computat, dies israeliticae pentecostes colit. nec non et clangorem tubarum mense septimo prima mensis. decima quoque eiusdem mensis, expiationem et ieiunium, et scenopegias ex more figentes, iudaicos obseruant dies. menses autem custodiunt, qui primum et septimum mensem, non intelligentes mysterium ueritatis, obseruant. tempora quoque colunt, qui ter per annos singulos ierosolymam uenientes, putant se domini implere praeceptum, dicentis: tribus temporibus anni diem festum agetis mihi, solemnitatem azymorum, et solemnitatem messis primitiuorum; et solemnitatem consummationis in exitu anni. et alibi: tribus temporibus anni apparebit masculinum tuum in conspectu domini dei tui. quod autem ait, et annos, puto de septimo remissionis anno dici, et de quinquagesimo, quem illi iubileum uocant. plenius hunc locum ad colossenses apostolus explicat, dicens: nemo ergo uos iudicet in cibo, aut in potu, aut in parte diei festi, aut neomeniae, aut sabbatorum, quae sunt umbra futurorum. partem diei festi ad distinctionem perpetuae festiuitatis hic posuit, ut non breuem, et, ut ita dicam, totius corporis quamdam particulam, sed totum uitae nostrae spatium perpetuae in christo solemnitatis habeamus. et ut posterioribus priora connectam, quid de lege moysi et de superflua ciborum curiositate in hac eadem epistola sentiat, statim subiungit et loquitur: si enim mortui estis cum christo, ab elementis mundi huius, quid adhuc tanquam uiuentes in hoc mundo decernitis? ne tetigeritis, neque gustaueritis, neque contrectaueritis, quae sunt omnia in interitu ipso usu, secundum praecepta et doctrinas hominum. dicat aliquis: si dies obseruare non licet, et menses, et tempora, et annos, nos quoque simile crimen incurrimus quartam sabbati obseruantes, et parasceuen, et diem dominicam, et ieiunium quadragesimae, et paschae festiuitatem, et pentecostes laetitiam, et pro uarietate regionum, diuersa in honore martyrum tempora constituta. ad quod qui simpliciter respondebit, dicet: non eosdem iudaicae obseruationis dies esse quos nostros. nos enim non azymorum pascha celebramus, sed resurrectionis et crucis. nec septem iuxta morem israel numeramus hebdomadas in pentecoste, sed spiritus sancti ueneramur aduentum. et ne inordinata congregatio populi fidem minueret in christo, propterea dies aliqui constituti sunt, ut in unum omnes pariter ueniremus. non quo celebrior sit dies illa qua conuenimus, sed quo quacunque die conueniendum sit, ex conspectu mutuo laetitia maior oriatur. qui uero oppositae quaestioni acutius respondere conatur, illud affirmat, omnes dies aequales esse, nec per parasceuen tantum christum crucifigi, et die dominica resurgere, sed semper sanctum resurrectionis esse diem et semper cum carne uesci dominica, ieiunia autem et congregationes inter dies propter eos a uiris prudentibus constitutos, qui magis saeculo uacant, quam deo, nec possunt, imo nolunt toto in ecclesia uitae suae tempore congregari, et ante humanos actus, deo orationum suarum offerre sacrificium. quotus enim quisque est, qui saltem haec pauca quae statuta sunt, uel orandi tempora, uel ieiunandi semper exerceat? itaque sicut nobis licet uel ieiunare semper, uel semper orare, et diem dominicam accepto domini corpore indesinenter celebrare gaudentibus: non ita et iudaeis fas est omni tempore immolare agnum, pentecostem agere, tabernacula figere, ieiunare quotidie. satis uero caute inter auctoritatem apostoli, et sancti hominis lenitatem uerba moderatus est, inferens: timeo uos, ne forte sine causa laborauerim in uobis. si enim abrupte condemnare uoluisset, dixisset utique: timeo uos: sine causa enim laboraui in uobis. nunc autem uidens eos zelum dei habere, sed non secundum scientiam, nec penitus eorum desperauit salutem, qui pio fuerant errore decepti, nec rursum irreprehensos reliquit, ne et ipsis perseuerandi in errore, et caeteris occasionem similiter tribueret errandi. timeo autem uos, posuit, pro eo quod est, timeo de uobis. sine causa laborat magister, cum ipse prouocat ad maiora discipulos, et illi retro lapsi ad minora et humilia reuoluuntur.

"estote sicut et ego, quia et ego sicut uos". quod dicit tale est, quomodo ego uobis infirmis sum factus infirmus, et non potui loqui ut spiritualibus, sed quasi carnalibus et paruulis in christo, et quia necdum poteratis solido cibo uesci, euangelico uos tantum lacte potaui, nolens in aetate uos semper infantiae permanere, sed paulatim ad adolescentiam et iuuentutem usque perducere, ut solidum cibum possetis accipere: ita et uos debetis esse sicut et ego sum, perfectiora uidelicet sapere, dimisso lacte, ad fortiores cibos, et ad pabula transire maiora. hoc autem loquitur quasi saluatoris imitator, qui non rapinam arbitratus est se esse aequalem deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens; et habitu inuentus est ut homo, ut nos dii fieremus ex hominibus, et non ultra moreremur; sed consurgentes christo, amici eius diceremur et fratres, et ut esset discipulus sicut magister, et seruus sicut dominus. potest autem et ita intelligi: obsecro uos, inquit, fratres, ut iudaica obseruatione contempta, dierum, mensium, temporum, atque annorum, quae sunt umbrae futurorum, me imitemini, qui sine querela in lege uersatus, omnia arbitratus sum quasi purgamenta atque quisquilias, ut christum lucrifacerem. fui quippe et ego sicut uos nunc estis, cum eisdem obseruationibus strictus tenebar, et ecclesiam christi, quia ista non faceret, persequens deuastabam. "fratres, obsecro uos, nihil me laesistis. scitis autem quia per infirmitatem carnis euangelizaui uobis iam pridem". superiori sententiae iunge quod sequitur, quod ut fiat manifestius, sit ordo iste quem fingimus: obsecro uos, fratres, estote sicut et ego, quia et ego sicut uos. simile est huic illud: rogamus pro christo, reconciliamini deo. nec non et alibi: obsecro primum omnium fieri deprecationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones. petri quoque uerba dicentis: seniores in uobis rogo consenior ipse, et testis passionum christi. quae quidem et nos ad humilitatem prouocant, et supercilium decutiunt episcoporum, qui uelut in aliqua sublimi specula constituti, uix dignantur uidere mortales, et alloqui conseruos suos. discant ab apostolo, errantes et insipientes galatas fratres uocari. discant post increpationem blanda uerba dicentis: obsecro uos. quod autem obsecrat, illud est, ut imitatores eius sint, sicut ipse christi; imo ut praesentem locum sequar, nihil est grande quod postulat: ut quomodo ipse propter illos de maiori factus est minor, sic illi a minoribus ad maiora conscendant. nihil me, inquit, laesistis. laedit discipulus magistrum, si per negligentiam suam praecepta eius laborem que disperdat. non laeserant galatae apostolum, usque in praesens tempus euangelium eius ac mandata seruantes. aut certe ita: quando uobis primum euangelium annuntiaui; et propter infirmitatem carnis uestrae, quia non poteratis sacramenta suscipere maiora, praedicaui uobis quasi paruulis, et meipsum infirmum esse simulaui, ut uos infirmos lucrifacerem: nonne quasi angelum suscepistis me, quasi christum iesum? cum igitur in nullo me illo tempore laeseritis, et me uestri causa humilem atque deiectum similem dei filio putaueritis: quomodo ad maiora uos prouocans laedor a uobis, perdendo laborem meum, et dispensationem illam, qua me paruulum esse simulaueram, irrito opere nunc lugetis? per infirmitatem autem carnis non suae, sed audientium, galatis paulus annuntiat: qui non poterant carnem subiicere uerbo dei, sed quasi carnei, nihil intelligentiae suscepere spiritualis. quod ut euidentius fiat, ponamus exemplum. per infirmitatem carnis docet, qui dicit: si se non continent, nubant. et: mulier, si mortuus fuerit uir eius, libera est: cui uult nubat, tantum in domino. nequaquam uero per infirmitatem carnis docet, ista commemorans: solutus es ab uxore, noli quaerere uxorem. et: tempus est ut et qui habent uxores, sic sint quasi non habentes. alia quippe praecepta ad spirituales, alia dantur ad carneos. et aliud est quod iuxta imperium, aliud quod iuxta indulgentiam praecipitur.

"et tentationem uestram, quae erat in carne mea, non spreuistis, neque respuistis: sed sicut angelum dei excepistis me, sicut christum iesum". obscurus locus, et acrius attendendus. ego quidem, ait, quasi paruulis uobis atque lactentibus per infirmitatem carnis uestrae iam pridem euangelizaui, a minoribus incipiens, et (ut ita dicam) apud uos pene balbutiens. quae dispensatio et praedicationis infirmae simulatio, mea quidem gubernatio erat; sed uestra tentatio, an uobis placerent, et magna uiderentur ea quae pro conditione sui minora erant, et a me quasi humilia promebantur. quae quidem uos, non ut parua, sed ut magna capientes, in tantum admirati estis, ut me qui ea loquebar quasi angelum, et, ut plus dicam, quasi dei filium susciperetis. haec ergo uestra tentatio, qua ego uos in carnali mei sermonis annuntiatione tentabam, non fuit contempta, nec uilis; sed plus quam aestimabam, habuit dignitatis. potest et locus iste ita edisseri: quando ueni ad uos, non ueni in sermone sapientiae, sed homo humilis atque contemptus, nihil magnum deferens, crucifixum. cum igitur me uideretis in corpore infirmitatibus obnoxio constitutum, regna coelestia pollicentem non irrisistis, nec aestimastis dignum esse contemptu: intelligebatis quippe humilitatem carnis meae, et ipsius habitus uilitatem, ad uestram tentationem fieri: an uidelicet contemneretis eum, qui ab incredulis miserabilis putabatur; sed contra illum humilem, uilem atque contemptum, ita ut angelum, et plusquam angelum suscepistis. aut certe suspicari possumus, apostolum eo tempore quo primum uenit ad galatas, aegrotasse; et aliqua corpusculi infirmitate detentum, non cessasse tamen, nec uocem silentio repressisse, quo minus coeptum euangelium praedicaret. nam tradunt eum grauissimum capitis dolorem saepe perpessum: et hunc esse angelum satanae, qui appositus ei sit, ut eum colaphizaret in carne, ne extolleretur. haec infirmitas, et languor hic corporis, apud eos quibus annuntiabatur euangelium, tentatio fuit: an contemnerent eum sublimia promittentem, quem languoribus corporis subiectum uidebant. nec non et illud dici potest, quod in principio aduentus sui ad galatas, contumelias, et persecutiones, et plagas corporis ab his qui contraibant euangelio sustinuerit: et hanc fuisse tentationem uel maximam galatis, apostolum christi cernentibus uerberari. quod autem ait, sicut angelum, sicut christum iesum suscepistis me: et angelo christum esse ostendit maiorem, quem secundum dispensationem corporis minorem psalmista cantauerat, dicens: minorasti eum paulo minus ab angelis; et tantum sua uerba in principio ualuisse demonstrat, ut angeli putarentur et christi.

"ubi est ergo beatitudo uestra? testimonium enim perhibeo uobis; quia si fieri potuisset, oculos uestros eruissetis et dedissetis mihi. ergo inimicus uobis factus sum ueritatem dicens uobis?" beatus est qui ambulat in uirtutum uia, sed si ad uirtutes usque peruenerit. nec prodest a uitiis recessisse, nisi optima comprehendas. quia non tam initia sunt in bonis studiis laudanda, quam finis. sicut enim in uinea multi usque ad praelum uuae gradus sunt: et primum necesse est ut uitis gemmet in pampinis, spem promittat in floribus: dehinc ut flore decusso, futuri botri species deformetur, paulatim que turgescens uua parturiat, ut pressa torcularibus dulcia musta desudet. ita et in doctrina singuli beatitudinum sunt prouectus: ut audiat quis uerbum dei, ut concipiat, ut in utero animae eius adolescat, et ad partum usque perueniat. ut cum pepererit illum, lacte enutriat, et per infantiam, pueritiam, adolescentiam, iuuentutem, ad perfectum uirum usque perducat. cum ergo singuli, ut diximus, gradus, iuxta prouectus suos habeant beatitudinem: si finis, et ut ita loquar, extrema manus operi defuerit, totus labor irritus fiet; et dicetur: ubi est ergo beatitudo uestra? quamuis, inquit, uos eo tempore quo euangelium iuxta carnem susceperatis, beatos dicerem quod in initiis feruebatis: tamen nunc quia non uideo aedificio culmen impositum, et pene nequaquam iacta fundamina, cogor dicere: ubi est ergo beatitudo uestra, qua uos beatos arbitrans ante laudabam? uere enim et ipse fateor, quia sic me uobis humilia praedicantem uel persecutionibus conflictatum, in principio dilexistis: ut si fieri posset (hyperbolice autem sunt accipienda quae loquitur) eruissetis uobis oculos, et mihi, ut omnium uestrum luminibus plus cernerem, dedissetis. optabatis quippe uos caecos esse per ineffabilem in me charitatem: ut plus in meo corde euangelii lumen oriretur, emolumentum meum uestris damnis crescere uolebatis: et hoc illo tempore, quo uobis quasi paruulis atque lactentibus, siue propter infirmitatem carnis uestrae parua et humilia annuntiabam, siue propter meae carnis iniurias, non dignus uidebar fide. nunc uero quia ab elementis et syllabis et lectione puerili coepi uos ad maiora studia prouocare, ut libros teneatis in manibus, ut plena eruditionis, et sensuum uerba discatis, recalcitratis, irascimini, grauis uobis uidetur esse perfectio doctrinarum: et in tantum in alios mutati estis affectus, ut me quem quasi angelum et christum susceperatis, cui uolebatis oculos uestros tradere, nunc habeatis inimicum; quia uobis plenam annuntio ueritatem. eleganter autem sententiam terminauit, dicens: ergo inimicus uobis factus ueritatem dicens uobis? ut ostenderet initia praedicationis, non tam ueritatem fuisse, quam umbram et imaginem ueritatis. similis est huic illa sententia nobilis apud romanos poetae.

obsequium amicos, ueritas odium parit.
sed uide quanto hic melius quam ille; apostolus enim his quos stultos dixerat, quos paruulos appellarat, hanc sententiam temperauit, et specialem fecit: dum proprie ad personas galatas que direxit. ille uero et generalem, et ita se apud omnes habere denuntians, uehementer errauit. obsequium enim, quo putauit amicos fieri, ueritate dempta, non tam obsequium est, quam adulatio, et assentatio: quas clandestinas magis inimicitias, quam amicitias dici debere, perspicuum est. simul autem et illud considerandum, quod hodie quoque quandiu paruulis atque lactentibus, et his in quorum cordibus nunquam christus adolescit, nec proficit aetate et sapientia, et gratia apud deum et homines, iuxta litteram scripturas explanamus, laudamur, suspicimur, admirationi habemur. cum autem paululum coeperimus eos prouocare, ut transeant ad maiora, de praeconibus nostris inimici fiant; et malint iudaeos potius quam apostolos sequi, qui a pharisaeorum doctrina et traditionibus recedentes, ad ipsum christum propitiatorium et perfectionem legis ingressi sunt: nec diuinum sermonem accipere dignetur, qui ecclesiae magistros iubet ad altiora dogmata scandere, et totis uiribus sublimare uocem, nec circumlatrantium strepitum pertimescere paruulorum, dicentem: super montem excelsum ascende, qui euangelizas sion. exalta in uirtute uocem tuam, qui euangelizas ierusalem. exalta, noli timere.

"aemulantur uos non bene: sed excludere uos uolunt, ut illos aemulemini. bonum autem aemulamini in bono semper; et non tantum cum praesens sum apud uos". aemulantur bene, qui cum uideant in aliquibus esse gratias, dona, uirtutes, ipsi tales esse desiderant, et fidem, uitam atque industriam eorum per quae illa meruerunt, nituntur imitari, ut possint ea quoque quae bona aemulatione digna sunt, consequi. de quibus et apostolus ait: aemulamini spiritualia: magis autem ut prophetetis. ac deinceps: sic et uos, quoniam aemulatores estis spiritualium, ad aedificationem ecclesiae quaerite ut abundetis. et iterum: itaque, fratres, aemulamini prophetare, et loqui linguis nolite prohibere. aemulantur autem non bene, qui non tam ipsi cupiunt esse meliores, ut imitentur eos qui aemulatione digni sunt, quam illos ipsos uolunt facere peiores, et retrorsum trahere aemulatione peruersa. uerbi gratia dictum sit: christianus est quispiam, legit moysen et prophetas; scit omnia in umbra et in imagine illi populo praecessisse; scripta autem esse propter nos in quos fines saeculorum decurrerunt. circumcisionem non tam praeputii, quam aurium et cordis intelligit. resurrexit cum christo: ea quaerit quae sursum sunt. liberatus est ab onere et seruitute legis, ne tangas, ne gustes, ne contamines, imperantis: huic si quis scripturarum uerbis uoluerit persuadere, ut non per tropologiam, sed occidentem litteram quae sunt scripta, suscipiat: ut in manifesto fiat iudaeus, non in occulto, aemulatur eum non bene; sed concito cursu ad maiora gradientem retrahere festinat; ut se potius aemuletur qui retrorsum uadit: aut certe eum multum ultra non promouet. loquitur itaque galatis, qui ab assertoribus legis inducti fuerant, ut eos imitarentur, cum illi potius galatas debuerint imitari. quia naturale est, maiorem de minori, non minorem fieri de maiore, et dicit: bonum aemulamini in bono, id est, nolite assertores iudaicae obseruationis imitari, sed ea quae bona sunt, imitamini. quomodo enim qui diuitias, potentiam, dignitatem alicuius imitatur, non tam bona, quam ea quae fugienda sunt, aemulatur; ita et uos econtrario, bonum aemulamini in bono: magis quaerentes spiritualia quam carnalia; ut non illi uos iudaeos, sed uos illos christianos esse doceatis. hoc autem facite semper, ut perseueranti gradu, ad finem boni operis peruenire possitis. aemulabamini siquidem bonum in bono, prius cum apud uos essem: qui postquam a uobis recessi, omnia quae tradideram perdidistis, de statione certa et fido portu, rursum in altum unda relabente subtracti. nec mirum si, recedente apostolo, uase electionis, et in quo christus dominus loquebatur galatae sunt mutati: cum etiam nunc cernamus et in ecclesiis idipsum fieri. si quando enim doctor quis in ecclesia contigerit sermone ornatus et uita, qui audientes quasi stimulis quibusdam concitet ad uirtutes, uidemus omnem plebem circa eleemosynas, ieiunia, castitatem, susceptionem pauperum, sepulturas, et caetera similia festinare, feruere, discurrere. cum autem ille recesserit, paulatim emarcescere, et subtracto cibo, tenuari, pallere, languescere, et interitum sequi omnium quae prius uigebant. quamobrem quia messis multa, operarii autem pauci, precemur dominum messis, ut mittat operarios ad metendum, qui spicas populi christiani, quae stant in ecclesia, futuro tritico praeparatae, metant, colligant, et in horrea comportantes, nequaquam perire patiantur. hoc de eo zelo et aemulatione peruersa, de qua et alibi dictum est: nolite aemulari in malignantibus; et hic: aemulantur uos non bene. inuenimus autem et alium zelum, quo zelati sunt filii iacob, ioseph fratrem suum: et maria et aaron amicum domini moysen. neque enim aut illi, aut hi, ut meliores essent ioseph et moyse, ad zelum sunt concitati; quia dolebant illos esse meliores. iste zelus uicinus inuidiae est. longum est, si uelim omnia zeli genera, boni seu mali de scripturarum praeferre thesauro. bonum zelum legimus phinees, eliae, mathatiae, et apostoli iudae (sed non proditoris) qui ob insignem zeli in se uirtutem, etiam zelotis nomen accepit. malum autem, ut cain in abel, et caeterorum in alios. et zelum uiri, de quo scriptum est: et uenerit ei spiritus zeli. nisi forte medius hic zelus est, et nec in bonam, nec in malam partem accipi potest, sed inter utrumque zelotypia potius appellatur. aliter: uidentes hi qui ex circumcisione erant galatas ex gentibus, spiritus sancti abundare uirtutibus, se uero non linguis loqui, non dona habere curationum: non gratiam prophetiae, cupiebant eos zeli stimulis incitati, ad legis onera transducere, ut inciperent et illi sui similes fieri.

"filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur christus in uobis". quantis difficultatibus et dolore fetus promantur ex utero, maledictio prima declarat dicens: in tristitia paries filios. uolens igitur paulus ostendere magistrorum pro discipulis sollicitudinem, quos patiantur affectus, ne sectatores sui excidant a salute, ait: filioli mei quos iterum parturio. qui enim in alio loco quasi pater dixerat: si decem millia paedagogorum habeatis in christo, sed non multos patres, iam non quasi pater, sed ut mater loquitur in christo, ut utriusque anxietatem, et pietatem in se parentis agnoscant. tale quis et moyses de populo loquebatur: nunquid ego in utero accepi omnem populum istum? quis, putas, nostrum ita de discipulorum anxius est salute, et non paucis horis, aut ut multum biduo triduo ue, sed toto uitae suae tempore torqueatur, donec christus formetur in eis? exemplum fetae mulieris quod assumpsit, concipientis et formantis in se semina, diligenter tenendum, ut possimus intelligere quod dicitur. natura non erubescenda, sed ueneranda est. sicut enim in uuluam mulieris primum semen iacitur informe, ut sulcis et fundo eius quasi quodam glutino adhaereat: de quo et propheta initii sui recordatus, ait: incompositum meum uiderunt oculi tui: deinde per nouem menses restricto sanguine, futurus homo coagulatur, corporatur, pascitur atque distinguitur: ut postquam in utero palpitarit, statuto tempore fundatur in lucem, et tantis difficultatibus nascitur, quantis postea ne intereat, enutritur: ita et semen sermonis christi cum in animam audientis inciderit, per gradus suos crescit, et, ut multa praeteream (possumus siquidem facile corporalem descriptionem transferre ad intelligentiam spiritualem), tandiu in ancipiti est, quamdiu pariat qui concepit. nec statim finis industriae est edidisse, sed tunc alterius laboris exordium est, ut lactentem infantiam sedulis nutrimentis et studiis, usque ad plenam christi perducat aetatem. et quomodo in coniugio saepe uiri semen in causa est ne liberi procreentur, nonnunquam sterilis uxor semina non tenet, et frequenter neuter ad generandum aptus est, et e contrario uterque fecundus: ita et in his qui uerbum dei seminant, quadrifaria haec diuisio custoditur, ut impleat quidem suum doctor officium, sed sit sterilis auditor; uel auditor bonae indolis sit, sed per imperitiam doctoris, uerbi semen intereat; aut certe tam uecors sit qui docetur, quam ille est qui praecipit; raro que contingit, ut et magister et discipulus sibi consentiant, scilicet ut tantum iste doceat, quantum ille possit haurire; uel tantum suscipere doctus, quantum doctor ingerere. at nunc omnes iudices sumus. nescimus quotus psalmus sit, quae pars prophetiae, quod legis capitulum, et loquendi facilitate interpretamur audacter, quod nequaquam intelligimus. non ad nos pertinet, ut christus formetur in populo: ut ad domum suam unusquisque rediens habeat semen uerbi dei, quod cum conceperit, possit dicere cum propheta: a timore tuo, domine, concepimus et peperimus, filios saluationis tuae fecimus super terram. tales in apostolos transeunt, et a saluatore merentur audire: quicunque fecerit uoluntatem patris mei, ipse est frater meus, et soror, et mater: diuersitate profectuum, in diuersis nominibus ostensa. formatur quoque christus in corde credentium, cum omnia illis sacramenta panduntur, et ea quae obscura uidebantur, perspicua fiunt. sed et illud est intuendum, quod qui per peccatum quodammodo homo esse desierat, per poenitentiam concipitur a magistro, et rursum in eo christi formatio repromittitur. hoc aduersum nouatianos, qui nolunt reformari eos quos semel peccata contriuerint.

"uellem autem esse apud uos modo, et mutare uocem meam, quoniam confundor in uobis". scriptura diuina aedificat et lecta; sed multo plus prodest, si de litteris uertatur in uocem, ut qui per epistolam docuerat, praesens instruat audientes. magnam siquidem uim habet uox uiua: uox de auctoris sui ore resonans, quae ea pronuntiatione profertur atque distinguitur, qua in hominis sui corde generata est. sciens itaque apostolus maiorem uim habere sermonem qui ad praesentes fiat, cupit uocem epistolicam, uocem litteris comprehensam, in praesentiam commutare: et quia hoc magis expediebat his qui in errore fuerant deprauati, uiuo eos ad ueritatem retrahere sermone. hoc autem ideo, quia confundebatur in illis: quod quidem graece magis proprie dicitur. aporoumai~g enim non tam confusionem, quae apud illos aischun�~g siue sugchusis~g appellatur, quam indigentiam et inopiam sonat. sensus itaque iste est: uellem apud uos nunc adesse, et litterarum uocem praesens ipse proferre, quia indigeo in uobis. non quippe habeo fructus quos solent de discipulis habere doctores: et sine causa semen iactum est doctrinarum, cum penitus in uobis patiar egestatem: ita ut in ieremiae possim uocem prorumpere: non profui, neque profuit mihi quisquam. potest et aliter locus iste interpretari: paulus apostolus qui factus fuerat iudaeis iudaeus, ut iudaeos lucrifaceret et his qui erant sub lege, quasi ipse esset sub lege, et infirmis infirmus, ut infirmos lucrifaceret; pro qualitate eorum quos saluare cupiebat, mutabat uocem suam, et in histrionum similitudinem (factus siquidem est theatrum mundo, et angelis, et hominibus habitum) in diuersas figuras uertebat et uoces. non quod id esset, quod se esse simulabat; sed quod in tantum uideretur esse quod caeteris proderat. cernit galatas alia indigere doctrina, alia uia debere saluari, non illa qua primum ad christi fidem fuerant de gentilitate transducti: et compellitur dicere: uellem nunc esse apud uos, et mutare uocem meam, quoniam confundor in uobis. non, inquit, uideo me prodesse, si ea loquar quae prius locutus sum, propter quod ignorans quid agam, et in diuersa distractus, laceror, confundor atque dilanior. et quomodo medici cum uim artis suae in primo uiderint non ualere medicamine, transeunt ad aliud, et tandiu experiuntur quid prosit e pluribus, donec perueniant ad curationem: ut quod per mollitiem alicuius emplastri nequaquam sanari ualuit, mordaciori puluere, et austeriori curatione sanetur; ita et ego quia confundor in uobis, et ignorantia huc atque illuc distrahor, uellem litterarum uocem praesens de meo ore proferre, ut uos solito seuerior ipse corriperem: quoniam epistola non potest uocem obiurgantis exprimere; non ualet irascentis resonare clamorem, et dolorem pectoris apicibus explicare. potest autem et simplicius intelligi: blandis apud uos modo uerbis usus sum, dicens: fratres, obsecro uos. et: filioli mei, quos iterum parturio donec christus formetur in uobis; sed ego blandus et lenis, qui ad uos quasi pater locutus sum, pro ea charitate qua filios meos perire non patior et errare perpetuo, uellem nunc praesens esse si confessionis me uincula non arctarent, et blandam uocem in obiurgantis uerba mutare. nec leuitatis est si nunc blandiar, nunc irascar; impellit me charitas, impellit me dolor, diuersis affectibus loqui. nescio enim in quae primum uerba prorumpam, et quo uos debeam sanare medicamine quia confundor in uobis. "dicite mihi qui sub lege uultis esse, legem non audistis?" notandum legem hic dictam esse geneseos historiam, non ut uulgo aestimant quae facienda sint, quae ue uitanda, sed totum quod de abraham et eius uxoribus liberis que contexitur legem appellatam, legimus et in alio loco, prophetas quoque legem uocari. audit ergo legem, qui iuxta paulum non superficiem, sed medullam eius introspicit. non audit legem, qui similis galatarum, exteriorem tantum corticem sequitur.

"scriptum est enim, quoniam abraham duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera. sed qui de ancilla, secundum carnem natus est: qui autem de libera, per repromissionem". nimiae difficultatis est demonstrare, isaac tantum, qui de sara natus est, fuisse de repromissione generatum, et non etiam ismael, qui de agar ancilla est ortus aegyptia. scriptura quippe refert, quod cum, persequente sara, agar feta fugisset, et uenisset ad eam angelus in deserto, moneret que ut subiiceretur dominae potestati, idem ipse angelus etiam haec locutus sit: multiplicans multiplicabo semen tuum, et non numerabitur prae multitudine. et postea de ismael (quae utique repromissionis uerba nemo dubitarit): iste erit rusticanus homo, manus eius super omnes, et manus omnium super eum, et contra faciem omnium fratrum suorum habitabit. sed responderi potest, minoris auctoritatis esse repromissionem angeli, quam ipsius dei. sicut enim stella, orto sole, non rutilat: ita et angeli uerba ad comparationem repromissionis dei obscurari, et euanescere, et pro nihilo computari. uidetur quidem haec responsio aliquid habere momenti; sed statim sequentis scripturae auctoritate conteritur. scriptum est enim: abraham autem dixit ad deum: ismael iste uiuat in conspectu tuo: et deus respondit ad eum ita: ecce sara uxor tua pariet tibi filium, et uocabis nomen eius isaac, et statuam testamentum meum ad eum in testamentum aeternum, et semini eius post eum. de ismael autem: ecce exaudiui te, et ecce benedixi eum, et augebo eum, et multiplicabo illum uehementer. duodecim gentes generabit, et dabo eum in gentem magnam, testamentum autem meum statuam ad isaac, quem generabit tibi sara in tempore isto, anno uenturo. ex quibus euidens est ipsius quoque sermonibus dei, ismael secundum repromissionem esse generatum. sed et hoc ita soluitur, repromissionem proprie in testamenti datione compleri, et aliud esse benedicere, augere, multiplicare uehementer, quod in ismael scriptum est: aliud haeredem facere per testamentum, quod de isaac dicitur: statuam testamentum meum ad eum, in testamentum aeternum, et semini eius post eum. et in consequentibus: testamentum autem meum statuam ad isaac, quem pariet tibi sara. et quomodo aliud sunt dona, aliud substantia: aliud legata, aliud haereditas (legimus enim filiis concubinarum abrahae dona tradita: filio autem sarae totius substantiae haereditatem relictam); ita aliud esse, ut diximus, benedictionem atque legata, aliud testamentum. sed et hoc dici potest de ismaele, post conceptum eius, uel angelum, uel deum locutum. de isaac uero antequam in sarae utero conciperetur, deum fuisse pollicitum. haec interim quantum ingenii nostri mediocritas patitur dicta sint. caeterum si quis potest maius aliquid inuenire, quomodo ismael qui de ancilla natus est, non sit repromissionis filius, sed isaac qui de libera: ille potius audiendus est. et si quid, inquit apostolus, aliter sentitis, et hoc uobis deus reuelauit. nunc breuiter ad altiora tendendum est, ut dicamus unumquemque nostrum primum, non iuxta repromissionem nasci, quamdiu scripturarum uerbis simplicibus instruitur, et iudaicis adhuc expositionibus delectatur: quando uero ad sublimiora transcenderit, et legem intellexerit spiritualem, tunc eum de repromissione generari: et, ut apertius loquar, quotidie eos qui faciunt opera abrahae, de abraham nasci. uerum illos qui habent spiritum seruitutis iterum in timore, ex ancilla generari aegyptia; eos autem qui spiritum adoptionis acceperint, ex sara libera: qua libertate a christo donati sumus. loquitur dominus ad iudaeos, qui adhuc ancillae filii esse malebant: si manseritis in sermone meo, uere discipuli mei eritis, et cognoscetis ueritatem, et ueritas liberos faciet uos. unde et illi ignorantes mysticum esse quod dicebatur, aiunt: semen abrahae sumus, et nemini unquam seruiuimus: quomodo tu dicis, liberi eritis? respondit eis iesus: amen, amen dico uobis, quia omnis qui facit peccatum, seruus est peccati. seruus autem non manet in domo in aeternum, filius autem manet in aeternum. si serui sumus peccati, agar nos generauit aegyptia: si non regnat peccatum in nostro mortali corpore, uere dei filii sumus.

"quae sunt per allegoriam dicta". allegoria proprie de arte grammatica est, et quo a metaphora, uel caeteris tropis differat, in scholis paruuli discimus. aliud praetendit in uerbis, aliud significat in sensu. pleni sunt oratorum, et poetarum libri. scriptura quoque diuina, per hanc non modica ex parte contexta est. quod intelligens paulus apostolus (quippe qui et saeculares litteras aliqua ex parte contigerat) ipso uerbo figurae usus est, ut allegoriam, sicut apud suos dicitur, appellaret: quo scilicet sensu magis loci huius graeci sermonis abusionem monstraret. scisse autem paulum, licet non ad perfectum, litteras saeculares, ipsius uerba testantur: dixit quidam ex eis, proprius eorum propheta: cretenses semper mendaces, malae bestiae, uentres pigri. hic uersus heroicus epimenidis poetae est, cuius et plato, et caeteri scriptores ueteres recordantur, apud athenienses quoque cum in areopago satisfaceret, haec addidit: sicut et quidam de uobis poetae dixerunt: ipsius enim et genus sumus. hoc hemistichium fertur in arato, qui de coelo stellis que conscripsit. necnon et illud: corrumpunt bonos mores confabulationes pessimae; trimeter iambicus de comoedia, sumptus est menandri. ex quibus et aliis, euidens est paulum non ignorasse litteras saeculares, et quam hic allegoriam dixit, alibi uocasse intelligentiam spiritualem. ut ibi: scimus enim quod lex spiritualis est, pro eo quod est, allegoria, siue allegorice figurata. et alibi: omnes eamdem spiritualem comederunt escam, et eumdem spiritualem biberunt potum. bibebant autem de spirituali sequenti eos petra, petra autem erat christus. manna hic, et subiti fontis eruptio, et petra ipsa quae sequitur, quod allegorice accipienda sint, nemo est qui dubitet. scio quid econtrario possit opponi: fratres, si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto: uos spirituales instruite istiusmodi in spiritu mansuetudinis. et in alio loco: spiritualis autem diiudicat omnia: ipse autem a nullo diiudicatur: quod scilicet aliud quam supra diximus, uerbum spirituale sonet. sed nos spiritualem, quia omnia iudicet, et ipse a nemine diiudicetur, eum uirum dicimus, qui uniuersa scripturarum sacramenta cognoscens, sublimiter ea intelligat: et christum in diuinis libris uidens, nihil in eis iudaicae traditionis admittat.

"haec enim sunt duo testamenta, unum quidem a monte sina, in seruitutem generans, quae est agar. sina enim mons est in arabia, qui conterminus est ei, quae nunc est in ierusalem, et seruit cum filiis suis. illa autem quae sursum est ierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum". pene cunctorum super hoc loco ista est explanatio, ut agar ancillam, interpretentur in lege, et in populo iudaeorum: saram autem liberam, in ecclesia, quae de gentibus congregata est, quae mater sanctorum sit, paulo dicente: quae est mater omnium nostrum. haec diu non peperit, antequam christus de uirgine nasceretur, et sterilis fuit: necdum risu mundi isaac de electo patre cum uoce sublimium dogmatum resonante: siquidem et abraham in nostra lingua, pater electus cum sonitu refertur. agar autem quae interpretatur paroikia~g, id est incolatus, siue peregrinatio, siue mora, generat ismael, qui tantum audiat dei praecepta, nec faciat hominem rusticum, sanguinarium, deserta sectantem: qui uniuersis fratribus suis de libera procreatis inimicus sit, et aduersa eis fronte resistat. nec mirum uetus testamentum, quod in monte sina, qui est in arabia, et confinis est ei, quae nunc est ierusalem, constitutum est atque conscriptum, non esse perpetuum: cum et incolatus a perpetua possessione diuersus sit, et sina montis nomen tentationem sonet: et arabia significet occasum: et econtrario quae sursum est ierusalem, quae est libera mater que sanctorum, demonstret hanc ierusalem, quae in praesenti est, deorsum esse, et in humili infimo que demersam. sunt qui duo testamenta et aliter intelligant: ut scripturam diuinam, tam ueterem quam nouam, iuxta diuersitatem sensus eorum que sententiam qui legunt, aut ancillam interpretentur, aut liberam, et eos, qui adhuc litterae seruiant, et spiritum timoris habeant in seruitutem, de agar aegyptia uelint esse generatos; eos autem qui ad superiora conscendant, et allegorice uelint sentire quae scripta sunt, filios esse sarae, quae in lingua nostra archousa~g, id est princeps, interpretatur, genere feminino. et hoc ob illam necessitatem se asserunt usurpare: quia iniquum sit moysen, et cunctos prophetas de ancilla, quoslibet uero gentilium de libera intelligere procreatos. unde melius esse, ut non solum de his qui in ecclesia sunt, pro diuersitate (ut supra diximus) intellectuum, alios seruos, alios liberos arbitremur: sed etiam de uno eodem que homine quandiu sequitur historiam, ancillae eum esse filium: cum autem aperiente iesu scripturas, incensum fuerit cor eius, et in fractione panis inspexerit eum quem antea non uidebat: tunc et ipsum sarae filium nominari. marcion et manichaeus hunc locum in quo dixit apostolus: quae quidem sunt allegorica, et caetera quae sequuntur, de codice suo tollere noluerunt, putantes aduersum nos relinqui: quod scilicet lex aliter sit intelligenda, quam scripta est: cum utique etiamsi allegorice (quod nos quoque fatemur, et paulus docet) accipienda sit, non pro uoluntate legentis, et pro scribentis auctoritate sic condita sit: et eo ipso, quod contra nos seruare uisi sunt, conterantur: quod moyses creatoris dei seruus, spiritualia scripserit, apostolo quoque eorum idipsum docente, quem ipsi alterius christi, et melioris dei asserunt praedicatorem.

"scriptum est enim: laetare, sterilis, quae non paris: erumpe et clama, quae non parturis: quia multi filii desertae magis quam eius quae habet uirum". uirum habuit synagoga legem: et iuxta annae quoque prophetiam, fetosa quondam in liberis fuit. sterilis uero ecclesia, sine uiro christo, sine ullo sponsi sermonis alloquio, diu iacuit in deserto. sed postquam accepit illa librum repudii in manus suas, et omnia ornamenta uiri in idoli uertit ornamentum: tunc maritus, priore cingulo putrescente, alium lumbis suis baltheum, aliud de gentibus lumbare contexuit: quae statim ut est uiro iuncta, concepit et peperit. et in isaac exclamat dominus per prophetam: si est gens nata simul: quando una die in actibus apostolorum tria millia et quinque millia hominum crediderunt. nec puto necesse esse, ut de multitudine christiana, et de iudaeorum paucitate dicamus, cum in toto mundo crucis uexilla resplendeant: et uix rarus atque notabilis in urbibus iudaeus appareat.

"nos autem, fratres, secundum isaac promissionis filii sumus". apostolum et similes ei secundum isaac promissionis esse filios, nulla intelligentiae difficultas est. sed quia origenes, hunc locum edisserens, ita apostoli posuit exemplum: uos autem, fratres, secundum isaac promissionis filii estis, quaeritur quomodo galatas, quos stultos appellarat, et incoepisse dixerat spiritu, carne finire, nunc secundum isaac filios repromissionis uocet? dicimus itaque apostolum ideo eos appellare secundum isaac filios repromissionis, quia non penitus eorum desperet salutem, et rursum eos ad spiritum quo coeperant aestimet reuersuros, fiant que filii liberae. qui si carne fuerint consummati, filii sunt ancillae.

"sed quomodo tunc qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur eum qui secundum spiritum: ita et nunc. sed quid dicit scriptura? eiice ancillam et filium eius: non enim haeres erit filius ancillae cum filio meo isaac. itaque, fratres, non sumus ancillae filii, sed liberae. qua libertate christus nos liberauit". non puto inuenire non posse ubi ismael persecutus fuerit isaac: sed tantum illud, quod cum filius aegyptiae, qui maior natu erat, luderet cum isaac, indignata sit sara, et dixerit ad abraham: eiice ancillam et filium eius: non enim haereditabit filius ancillae cum filio meo isaac. et utique simplex lusus inter infantes, expulsione et abdicatione indignus est. uerum apostolus quasi hebraeus ex hebraeis, et ad pedes magistri gamalielis edoctus: qui quondam furentes aduersus dominum pharisaeos concilio refrenaret, ex uerbis sarae dicentis: non enim haereditabit filius ancillae cum filio meo isaac, intellexit lusum illum simplicem non fuisse. sed quia forsitan ismael quasi maior natu, et eo tempore circumcisus quo iam poterat intelligere et sentire quod passus est, sibi primogenita uindicabat, scriptura iurgium paruulorum, lusum uocauit. unde et sara haec uerba non sustinens, et consuetudinem sibi primogenita uindicantis ancillae filii a parua aetate non patiens, erupit in uocem: eiice ancillam cum filio suo: non enim haereditabit filius ancillae cum filio meo isaac. quod cum durum uisum fuisset abrahae (semper enim primogenitis maiora debentur) non solum ismaelem priorem esse desinere, sed ne aequalem quidem cum minore fratre accipere portionem: deus qui liberam intus esse, et foras expelli uolebat ancillam, sarae uerba confirmat, et loquitur ad abraham: non durum sit coram te de puero et ancilla. omnia quae dixerit tibi sara, audi uocem eius: quoniam in isaac uocabitur tibi semen. sicut ergo tunc maior frater ismael lactentem adhuc et paruulum persequebatur isaac, sibi circumcisionis praerogatiuam, sibi primogenita uindicans; ita et nunc secundum carnem israel, aduersum minorem fratrem de gentibus populum christianum sustollitur, inflatur, erigitur. consideremus insaniam iudaeorum, qui et dominum interfecerunt, et prophetas, et apostolos persecuti sunt, et aduersantur uoluntati dei: et uidebimus multo maiores persecutiones, quas nos etiam historiae docent, a iudaeis in christianos quam a gentibus concitatas. miramur de iudaeis? hodie quoque hi qui in christo paruuli sunt, et uiuunt carnaliter, persequuntur eos qui ex aqua et spiritu nati sunt, et cum christo resurgentes, ea quaerunt quae sursum sunt, non deorsum. faciant quod uolunt: cum ismaele persequantur isaac: eiicientur foras cum ancilla matre aegyptia: nec accipient haereditatem, quam solus qui de repromissione natus est, consequetur. eleganter autem et illud, quod is qui secundum carnem natus est, persequitur spiritualem. nunquam enim spiritualis persequitur carnalem; sed ignoscit ei quasi rusticano fratri: scit eum posse proficere per tempus. et si quando aegyptiae filium uiderit irascentem, recordatur unius patris, qui lucem, boues crearit et culicem: et in magna domo, non solum esse uasa aurea et argentea, sed lignea et fictilia. itaque cum apostolo paulo dicamus; non sumus ancillae filii, sed liberae; et renouati in christo, audiamus uerba domini ad iudaeos loquentis: si manseritis in sermone meo, cognoscetis ueritatem, et ueritas liberabit uos. hac libertate et apostolus liberatus aiebat: cum enim sim liber ex omnibus. qui facit peccatum, seruus peccati est. ille quia se ab omnibus uitiis liberum, ab omni concupiscentia et errore sciebat alienum, recte in christi libertate gaudebat dicens: non sumus ancillae filii, sed liberae: qua libertate christus nos liberauit.

5. "state, et nolite iterum iugo seruitutis contineri". et ex hoc ostenditur, quia non stet qui iugo inhaereat seruitutis. et quia is qui a christo libertate donatus est, tandiu fuerit sub iugo, quandiu spiritum seruitutis habuerit in timore, et legis initia sit secutus. quod autem ait, state, firmam et stabilem in christo hortatur fidem, ut ecclesiae galatiae fixo in saluatore permaneant pede. de quo et in alio loco iustus loquitur: statuit super petram pedes meos, pro eo quod est, super christum: ne scilicet circumferantur omni uento doctrinae et in diuersa rapiantur. unde et ad stantes dicitur: et qui stat, uideat ne cadat. et in alio loco: state, uiriliter agite, confortamini, ut stent cum eo, quem stephanus a dextris patris stantem uidit in martyrio perseuerans, et qui locutus est ad moysen: tu uero sta me cum. iugum autem seruitutis, legem uocat duram, difficilem, laboriosam, quae die ac nocte cultores suos graui opere consumit. sicut et petrus in actibus apostolorum: quid tentatis, inquit, imponere iugum graue super collum fratrum, quod neque nos, neque patres nostri portare potuerunt? quod autem apposuit nolite iterum, non quo prius legem galatae custodierint; sed quo et idololatriae iugum graue sit, quo aegyptiorum populus oppressus, ad instar plumbi in rubrum mare mersus est. iuxta quem sensum et supra dixerat: quomodo conuertimini iterum ad infirma, et egena elementa; quibus rursum seruire uultis, dies obseruantes, et menses, et tempora, et annos? galatae enim qui ad pauli apostoli praedicationem, idolis derelictis, statim ad euangelii conscenderant gratiam, non reuertebantur ad legis iudaicae seruitutem, quam nunquam prius cognouerant: sed uolentes obseruare tempora, circumcidi carne, et hostias offerre corporeas, quodammodo in eosdem reuertebantur cultus, quibus in idololatria ante seruierant. aiunt enim, et aegypti sacerdotes, et ismaelitas, et madianaeos praeputium non habere. quod autem nationes obseruent dies, menses, et annos, utinam nesciremus, ne nobis cum eis esse unquam mista festiuitas.

"ecce ego paulus dico uobis: quoniam si circumcidamini, christus uobis nihil prodest". in euangelio saluator ad discipulos loquitur: qui uos audit, me audit: qui uos suscipit, me suscipit. et apostolus testatur, dicens: uiuo autem, iam non ego: uiuit uero in me christus; et alibi: an experimentum quaeritis eius qui in me loquitur christus? ex quo liquido comprobatur hoc quod nunc dicit: ecce ego paulus dico uobis, non quasi pauli tantum uerba accipienda, sed domini. nam cum et in prima ad corinthios praemisisset: his autem qui nupti sunt denuntio, non ego, sed dominus; et statim intulisset: caeteris autem ego praecipio, ne uilis sua putaretur auctoritas: puto, inquit, quod et ego spiritum dei habeo: ut spiritu et christo in se loquente, non contemptui duceretur, qui prophetas imitans diceret: haec dicit dominus omnipotens. maius autem fiet id quod dictum est: ecce ego paulus dico uobis: quoniam si circumcidamini, christus uobis nihil prodest, si cum principio copuletur, in quo ait: paulus apostolus non ab hominibus, neque per hominem, sed per iesum christum, et reliqua: ut audientes, non tam missi, quam mittentis auctoritate moueantur. potest aliquis dicere: contrarium est huic loco illud quod ad romanos scribitur: circumcisio quidem prodest, si legem custodias; et infra: quid ergo est amplius iudaeo: aut quae utilitas circumcisionis? multum per omnem modum. primum quidem, quia credita sunt illis eloquia dei. si enim his qui circumcisi fuerint christus nihil prodest: quomodo legem custodientibus prodest circumcisio? quod quidem hac responsione soluetur, ut dicamus, epistolam quae ad romanos scripta est, ad eos esse dictatam, qui ex iudaeis gentibus que crediderant: et hoc egisse paulum, ut neuter populus offenderetur: quo scilicet suum utraque plebs priuilegium possideret: ut nec gentiles circumciderentur, nec circumcisi adducerent praeputium. ad galatas autem scribens alio usus sit argumento. non enim erant ex circumcisione, sed ex gentibus qui crediderant. nec poterat eis prodesse circumcisio, qui post euangelii gratiam iterum ad legalia reuerterentur elementa. et in actibus apostolorum narrat historia: cum quidam de circumcisione surgentes asseruissent eos qui ex gentibus crediderant, debere circumcidi, et legem custodire moysi, seniores qui hierosolymis erant, et apostolos pariter congregatos, statuisse per litteras, ne superponeretur eis iugum legis, nec amplius obseruarent, nisi ut custodirent se tantum ab idolothytis, et sanguine, et fornicatione, siue ut in nonnullis exemplaribus scriptum est, et a suffocatis. et ne resideat ulla dubitatio, quod circumcisio nihil prosit, sed propter eos qui ex iudaeis crediderant, ad romanos de circumcisione sententiam temperauit, paulatim ad epistolae eiusdem posteriora descendens, nec circumcisionem, nec praeputium aliquid ualere, monstrauit dicens: circumcisio itaque nihil est, et praeputium nihil est, sed obseruatio mandatorum dei. intantum enim circumcisio nihil est, ut israeliticae quoque domui, se de circumcisione iactanti, nihil profuerit, propheta memorante: omnes gentes incircumcisae carne, domus autem israel incircumcisa corde, et incircumcisus melchisedec, circumcisum benedixit abraham. nam quod ait: si circumcidamini, tale est, quale si dicere uoluisset, si carne circumcidamini. quam in alio loco non circumcisionem, sed concisionem uocat, dicens: uidete concisionem. nos enim sumus circumcisio, qui spiritu dei seruimus, et gloriamur in christo, et non in carne confidimus. non confidit in carne, qui omnem utilitatem exspectat a christo, et non seminat in carne, ut de carne metat corruptionem; sed in spiritu, de quo uita aeterna generatur. subtilius intuenda sententia: si circumcidamini, christus uobis nihil prodest. quod non solum in eo si circumcidantur, non eis prosit ipsa circumcisio; sed etiamsi caeteras uideantur extra circumcisionem in christo habere uirtutes, uniuersae pereant, cum post fidem christi fuerint circumcisi. quid igitur? nihil profuit timotheo circumcisio? multum per omnem modum. non enim tam ideo circumcisus est, ut ex ipsa circumcisione aliquid emolumenti aestimare posse se consequi, quam ut caeteros lucrifaceret. factus iudaeis iudaeus, ut iudaeos ad fidem christi sua circumcisione transduceret. tunc siquidem non prodest circumcisio, cum aliquid per semetipsam putatur utilitatis afferre.

"contestor autem omnem hominem circumcidentem se, quoniam debitor est uniuersae legis faciendae". deus qui circumcisionem primo ad abraham, deinde per moysen in lege praecipit, non solum circumcisionem, sed et alia multa obseruanda constituit: dies festos hierosolymis frequentandos: hostiarum holocausta, mane semper et uespere: immolationem in uno tantum loco agni, terrae septima aetate ferias: quinquagesimum remissionis annum; et caetera quae facile est de scripturis excerpere sibi unumquemque lectorem. coarctabimus itaque ebionem, et sectatores eius, qui post euangelium credentes in christo circumcidendos putant, ut aut circumcisionem faciant, et caetera quae praecipiuntur in lege: aut si impossibile est cuncta fieri, cesset, et circumcisio, quae cum caeteris quasi inutilis praetermissa est. quod si responderint, possibilia tantum debere se facere (non enim deum ea a nobis exigere quae non possumus, sed ea quae possimus implere), dicemus eis, non eiusdem esse dei, custodiri uelle legem, et eos qui legem custodiant derelinquere. aut quomodo propter intermissam legem reos eos faciat, qui etiamsi uelint, uniuersa complere non possint? nos uero legem sequi spiritualem, quae dicat: non infrenabis os boui trituranti, et cum apostolo intelligere: numquid de bobus cura est deo? sed propter nos utique dicit, et obseruare sabbata delicata, non ut hos et asinus noster, et uilia pecora laetentur in sabbato; sed illi homines, et pecora, de quibus scriptum est: homines et iumenta saluos facies, domine. homines rationabiles quosque et spirituales uiros, animalia uero, eos qui tardioris ingenii sunt, et a spiritualibus ad agenda domini sabbata erudiuntur. nec contrarium esse id quod supra dictum est: si circumcidamini, christus uobis nihil prodest: et quod sequitur: testificor omnem hominem circumcidentem se, quoniam debitor est uniuersae legis faciendae, huic quod infertur a nobis. neque enim auditores legis sunt iusti apud deum: sed factores legis iustificabuntur. quia factor ille sit legis, qui potest dicere: non sumus circumcisio; et, in occulto iudaeus: et, scimus quia lex spiritualis est. qui autem concisionem et interfectricem sequatur litteram, eum non legis esse factorem, sed uere legis inimicum, maxime post saluatoris aduentum, qui ad se conuertentibus tollat uelamen de corde, ut omnes reuelata facie gloriam domini contemplantes, transfiguremur de uetustate litterae in nouitatem spiritus.

"euacuati estis a christo: qui in lege iustificamini, a gratia excidistis". quomodo nemo potest duobus dominis seruire, sic umbram pariter et ueritatem legis implere difficile est. umbra in lege ueteri est, donec aspiret dies, et amoueantur umbrae: ueritas in euangelio christi: gratia enim et ueritas per iesum christum factae sunt. perdit ergo gratiam christi, et euangelium quod tenuerat, amittit, qui in aliqua obseruatione legis se iustificari putat: et cum gratiam amiserit, a christi fide destituitur, et in eius opere conquiescit: kat�rg�th�te~g enim apo~g tou~g christou~g, non ut in latino male interpretatum est, euacuati estis a christo, sed, in christi opere cessastis, magis intelligitur, ut id quod supra specialiter de circumcisione praeceperat, dicens: si circumcidamini, christus uobis nihil prodest, nunc de tota lege generaliter comprehendat, nihil eos in christi opere proficere, qui in quacunque obseruatione legis se crediderint iustificandos.

"nos enim spiritu ex fide, spem iustitiae exspectamus". spiritum, ad distinctionem litterae posuit. spes uero iustitiae, christus intelligendus: quia ipse est ueritas, patientia, spes, iustitia, omnes que uirtutes cuius nos secundum exspectamus aduentum, quod iudicaturus est omnia, et iam non patientia, sed iustitia affuturus, ut reddat unicuique secundum opera sua. cuius dei praesentiam apostolus, et qui ei sunt similes exspectantes, aiunt: adueniat regnum tuum, ut cum filius deo et patri tradiderit regnum, et in subiectis omnibus fuerit et ipse subiectus: tunc caput subiiciatur in corpore, et sit deus omnia in omnibus. quia qui nunc est ex parte, per singulos, tunc incipiet totus esse per cunctos.

"nam in christo iesu, neque circumcisio aliquid ualet, neque praeputium, sed fides quae per charitatem operatur". his qui in christo iesu uolunt uiuere, uirtutes appetendae sunt, uitia fugienda, media uero quae inter uirtutes et uitia sunt, nec fugienda, nec appetenda, ut circumcisio et praeputium, et caetera his similia. circumcisio quidem prodest, si legem custodias. quae idcirco utilis fuit his qui in lege uixerunt, non quia circumcisi erant, sed quia credita sunt illis eloquia dei, quae in opera uertentes, a salute extranei non fuerunt. nec nos moueat quod a sephora tollens calculum, filium circumcidit, et suffocantem angelum prohibuit a marito, siue ut aliter in hebraeo scriptum refertur, quia nunc non tam circumcisionem penitus nil prodesse, quam in christo iesu eam non ualere testatus est, ex eo siquidem tempore quo euangelium in toto orbe radiauit, superflua est circumcisionis iniuria. quae tunc, ut caetera quoque legis, ualuit, quando et benedictiones carnales legem seruantibus spondebantur; quod scilicet, si implessent eam, benedicti essent in ciuitate, benedicti in agro, plena haberent horrea, et multa alia quae in repromissionibus continentur. nos autem in christo iesu ualere uolumus et confortari, id est, in uera circumcisione et non in concisione iudaica. neque enim qui in aperto iudaeus est, neque manifesta in carne circumcisio, sed in abscondito iudaeus, et circumcisio cordis in spiritu, non littera. nihil itaque prodest in christo carnis circumcisio, sed cordis et aurium, quae aufert illud opprobrium iudaeorum: ecce incircumcisae aures uestrae, et non potestis audire. prodest circumcisio labiorum, quam iuxta humilitatem, necdum se habere causabatur moyses, ut in hebraico scriptum est: ego autem sum praeputium habens in labiis. multum utilitatis praebet, et in rebus uenereis circumcisio cum per castitatem impudicitia desecatur. igitur in christo iesu nec circumcisio ualet, nec praeputium corporale, quia in medio, id est, inter uitia uirtutes que sunt posita; sed fides, quae per charitatem operatur ut et fides quae reputata est abrahae in iustitiam, comprobetur, et omne opus fidei in charitate ponatur, tota lege et prophetis ex charitate pendentibus. in his siquidem duobus praeceptis: diliges deum tuum, et diliges proximum, saluator asseruit legem prophetas que consistere. et paulus in alio loco: etenim non adulterabis, non furaberis, non concupisces, et si quod est aliud mandatum, in hoc sermone recapitulatur: diliges proximum tuum sicut te. si ergo omne mandatum recapitulatur in eo quod dictum est: diliges proximum tuum tanquam te, fides autem per charitatem operata ualet plurimum, manifestum est operationem fidei per charitatem, plenitudinem mandatorum omnium continere. quomodo autem iuxta apostolum iacobum, fides absque operibus mortua est: sic absque fide, quamuis bona opera sint, mortua computantur. qui igitur in christo non credunt, et sunt probis moribus, aliud quid magis habent quam opera uirtutum? exemplum fidei quae per charitatem operatur, de euangelio illa meretrix tribuat, quae cum in domo pharisaei accubanti domino pedes lauisset lacrymis, tersisset crinibus, linisset unguento, et pharisaeo murmuranti, dominus parabolam quinquaginta et quingentos denarios debitoris proposuisset, adiecit: propter quod dico tibi: dimittuntur ei peccata multa, quia dilexit multum. et ad ipsam mulierem conuersus, ait: fides tua te saluam fecit: uade in pace. aperte enim in hoc loco demonstratum est mulierem istam habuisse fidem per charitatem operatam, quae multum ualuerit in christo. esto quis dicat: bene circumcisionem in christo nihil ualere monstrauit, quam sciebat aliquando ualuisse: nunquid et de praeputio aliquis ambigebat, ut diceret, neque praeputium? sed si consideremus plurimos christianorum, id est, e nostris, qui de oleastro inserti sumus in radicem bonae oliuae exsultare contra fractos ramos populi iudaeorum, et dicere, magis ualere praeputium, in quo abraham deo placuit, et reputata est ei fides ad iustitiam, quam circumcisionem, quae in signum fidei data est, et habenti eam non profuit israeli: uidebimus etiam hanc quorundam usurpationem cautissime nunc exclusam.

LIBER 3

tertium ad galatas, o paula et eustochium, uolumen hoc cudimus: non ignari imbecillitatis nostrae, et exilis ingenii riuulum, uix paruo strepentem murmure sentientes. iam enim et in ecclesiis ista quaeruntur: omissa que apostolicorum simplicitate et puritate uerborum, quasi ad athenaeum, et ad auditoria conuenitur, ut plausus circumstantium suscitentur: ut oratio rhetoricae artis fucata mendacio, quasi quaedam meretricula procedat in publicum, non tam eruditura populo, quam fauorem populi quaesitura, et in modum psalterii et tibiae dulce canentis, sensus demulceat audientium; ut uere illud prophetae ezechielis nostris temporibus possit aptari, dicente domino ad eum: et factus es eis quasi uox citharae suaue canentis, et bene compositae: et audiunt uerba tua, et non faciunt ea. uerum quid agam? taceam ne? sed scriptum est: non apparebis in conspectu domini tui uacuus. et isaias (sicut in hebraeis tamen habetur uoluminibus) ingemiscit: uae mihi misero, quia tacui. loquar? sed omnem sermonis elegantiam, et latini eloquii uenustatem, stridor lectionis hebraicae sordidauit. nostis enim et ipsae, quod plus quam quindecim anni sunt, ex quo in manus meas nunquam tullius, nunquam maro, nunquam gentilium litterarum quilibet auctor ascendit: et si quid forte inde dum loquimur, obrepit, quasi antiqui per nebulam somnii recordamur. quod autem profecerim ex linguae illius infatigabili studio, aliorum iudicio derelinquo: ego quid in mea amiserim, scio. accedit ad hoc, quia propter oculorum et totius corpusculi infirmitatem, manu mea ipse non scribo: nec labore et diligentia compensare queo eloquii tarditatem: quod de uirgilio quoque tradunt, quia libros suos in modum ursorum fetum lambendo figurauerit: uerum accito notario, aut statim dicto quodcunque in buccam uenerit: aut si paululum uoluero cogitare, melius aliquid prolaturus, tunc me tacitus ille reprehendit, manum contrahit, frontem rugat, et se frustra adesse, toto gestu corporis contestatur. oratio autem etsi de bonae indolis ingenio sit profecta, et distincta inuentionibus, et ornata flore uerborum: tamen nisi auctoris sui manu limata fuerit et polita, non est nitida, non habet mistam cum decore grauitatem; sed in modum diuitum rusticorum, opibus suis magis arguitur, quam exornatur. quorsum ista? uidelicet ut et uobis, et caeteris (qui forte legere uoluerint) sit responsum, me non panegyricum, aut controuersiam scribere, sed commentarium, id est, hoc habere propositum, non ut mea uerba laudentur, sed ut quae ab alio bene dicta sunt, ita intelligantur ut dicta sunt. officii mei est obscura disserere, manifesta perstringere, in dubiis immorari. unde et a plerisque commentariorum opus, explanatio nominatur. si quis eloquentiam quaerit, uel declamationibus delectatur, habet in utraque lingua demosthenem et tullium, polemonem et quintillianum. ecclesia christi non de academia et lycaeo, sed de uili plebecula congregata est. unde et apostolus: uidete, inquit, uocationem uestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles; sed quae stulta sunt huius mundi elegit deus, ut confundat sapientes: et infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia: et ignobilia huius mundi, et contemptibilia elegit deus, et quae non sunt, ut ea quae sunt, destrueret. quia enim ex creaturarum ordine, uarietate, constantia, non cognouerat mundus per sapientiam deum, placuit deo per stultitiam praedicationis, saluos facere credentes: non in sapientia uerbi, ut non euacuaretur crux christi. ubi enim sapiens, ubi grammaticus, ubi causarum naturalium scrutatores? nec in persuasibilibus sapientiae uerbis, sed in ostensione uirtutis et spiritus: ut fides credentium non esset in sapientia hominum, sed in uirtute dei. quamobrem et ipse apostolus ad eosdem corinthios loquebatur: et ego ueniens ad uos, fratres, ueni non per sublimitatem sermonum, et sapientiae, annuntians uobis testimonium domini. non enim iudicaui scire me aliquid inter uos, nisi christum iesum et hunc crucifixum. et ne forsitan putaretur, hac dicens, esse insipientiae praedicator, mente praesaga, quod opponi poterat, euertit. sed loquitur, inquit, dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est: quam nemo principum huius saeculi cognouit. quotusquisque nunc aristotelem legit? quanti platonis uel libros nouere, uel nomen? uix in angulos otiosi eos senes recolunt. rusticanos uero et piscatores nostros totus orbis loquitur, uniuersus mundus sonat. itaque sermone simplici, simplicia eorum uerba pandenda sunt. uerba, inquam, non sensus. caeterum si orantibus uobis, illum possim in exponendis epistolis eorum habere spiritum, quem illi in dictando habuerunt: tunc uideritis tantam maiestatem et latitudinem in his uerae fuisse sapientiae, quanta in saeculi litteratis arrogantia et uanitas fuit. breuiter uobis meae mentis fateor arcanum: qui per me intellecturus est apostolum, nolo ut mea scripta difficulter intelligat, et ad interpretem cognoscendum, alium quaerat interpretem. sed iam tempus est, ut reliqua persequamur.

"currebatis bene, quis uos impediuit ueritati non obedire?" id quod nunc latinus posuit interpres ueritati non obedire, et in graeco scriptum est t�i~g al�theiai~g m�~g peithesthai~g, in superiori loco ita interpretatus est, non credere ueritati. quod quidem nos, in uetustis codicibus non haberi, in suo loco adnotauimus: licet et graeca exemplaria hoc errore confusa sint. sensus autem iste: adorabatis patrem in spiritu et ueritate, et de plenitudine christi accipientes, sciebatis, quia lex data est tantum populo per moysen, et non etiam facta. gratia autem et ueritas non solum data, sed et facta per iesum christum. cum igitur tam bene curreretis, ueritati magis quam imaginibus seruientes, a quo praepediti doctore peruerso umbram legis sequimini, et euangelii relinquitis ueritatem? sequitur.

"nemini consenseritis". sed quia nec in graecis libris, nec in his qui in apostolum commentati sunt, hoc scriptum inuenimus, praetereundum uidetur.

"persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos". in latinis codicibus ita scriptum reperi: persuasio uestra ex deo est, qui uocauit uos. quod quidem puto, ex eo, fuisse, et non intellectum, paulatim ob similitudinem, ex deo, increbuisse, pro eo quod est, ex eo. sed nec sic potest stare sensus, ut quos modo accusauerat quare non obedierint ueritati, ostendens in eorum arbitrio positum, uel obedire, uel non obedire, nunc e contrario asserat persuasionem et obedientiam eorum, non tam ex ipsis esse qui uocentur, quam ex eo qui uocet. melius igitur et uerius sic legitur: persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos. ecclesia christi non de academia et lycaeo, sed de uili plebecula congregata est. unde et apostolus: uidete, inquit, uocationem uestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles; sed quae stulta sunt huius mundi elegit deus, ut confundat sapientes: et infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia: et ignobilia huius mundi, et contemptibilia elegit deus, et quae non sunt, ut ea quae sunt, destrueret. quia enim ex creaturarum ordine, uarietate, constantia, non cognouerat mundus per sapientiam deum, placuit deo per stultitiam praedicationis, saluos facere credentes: non in sapientia uerbi, ut non euacuaretur crux christi. ubi enim sapiens, ubi grammaticus, ubi causarum naturalium scrutatores? nec in persuasibilibus sapientiae uerbis, sed in ostensione uirtutis et spiritus: ut fides credentium non esset in sapientia hominum, sed in uirtute dei. quamobrem et ipse apostolus ad eosdem corinthios loquebatur: et ego ueniens ad uos, fratres, ueni non per sublimitatem sermonum, et sapientiae, annuntians uobis testimonium domini. non enim iudicaui scire me aliquid inter uos, nisi christum iesum et hunc crucifixum. et ne forsitan putaretur, hac dicens, esse insipientiae praedicator, mente praesaga, quod opponi poterat, euertit. sed loquitur, inquit, dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est: quam nemo principum huius saeculi cognouit. quotusquisque nunc aristotelem legit? quanti platonis uel libros nouere, uel nomen? uix in angulos otiosi eos senes recolunt. rusticanos uero et piscatores nostros totus orbis loquitur, uniuersus mundus sonat. itaque sermone simplici, simplicia eorum uerba pandenda sunt. uerba, inquam, non sensus. caeterum si orantibus uobis, illum possim in exponendis epistolis eorum habere spiritum, quem illi in dictando habuerunt: tunc uideritis tantam maiestatem et latitudinem in his uerae fuisse sapientiae, quanta in saeculi litteratis arrogantia et uanitas fuit. breuiter uobis meae mentis fateor arcanum: qui per me intellecturus est apostolum, nolo ut mea scripta difficulter intelligat, et ad interpretem cognoscendum, alium quaerat interpretem. sed iam tempus est, ut reliqua persequamur. "currebatis bene, quis uos impediuit ueritati non obedire?" id quod nunc latinus posuit interpres ueritati non obedire, et in graeco scriptum est t�i~g al�theiai~g m�~g peithesthai~g, in superiori loco ita interpretatus est, non credere ueritati. quod quidem nos, in uetustis codicibus non haberi, in suo loco adnotauimus: licet et graeca exemplaria hoc errore confusa sint. sensus autem iste: adorabatis patrem in spiritu et ueritate, et de plenitudine christi accipientes, sciebatis, quia lex data est tantum populo per moysen, et non etiam facta. gratia autem et ueritas non solum data, sed et facta per iesum christum. cum igitur tam bene curreretis, ueritati magis quam imaginibus seruientes, a quo praepediti doctore peruerso umbram legis sequimini, et euangelii relinquitis ueritatem? sequitur. "nemini consenseritis". sed quia nec in graecis libris, nec in his qui in apostolum commentati sunt, hoc scriptum inuenimus, praetereundum uidetur. "persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos". in latinis codicibus ita scriptum reperi: persuasio uestra ex deo est, qui uocauit uos. quod quidem puto, ex eo, fuisse, et non intellectum, paulatim ob similitudinem, ex deo, increbuisse, pro eo quod est, ex eo. sed nec sic potest stare sensus, ut quos modo accusauerat quare non obedierint ueritati, ostendens in eorum arbitrio positum, uel obedire, uel non obedire, nunc e contrario asserat persuasionem et obedientiam eorum, non tam ex ipsis esse qui uocentur, quam ex eo qui uocet. melius igitur et uerius sic legitur: persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos. ecclesia christi non de academia et lycaeo, sed de uili plebecula congregata est. unde et apostolus: uidete, inquit, uocationem uestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles; sed quae stulta sunt huius mundi elegit deus, ut confundat sapientes: et infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia: et ignobilia huius mundi, et contemptibilia elegit deus, et quae non sunt, ut ea quae sunt, destrueret. quia enim ex creaturarum ordine, uarietate, constantia, non cognouerat mundus per sapientiam deum, placuit deo per stultitiam praedicationis, saluos facere credentes: non in sapientia uerbi, ut non euacuaretur crux christi. ubi enim sapiens, ubi grammaticus, ubi causarum naturalium scrutatores? nec in persuasibilibus sapientiae uerbis, sed in ostensione uirtutis et spiritus: ut fides credentium non esset in sapientia hominum, sed in uirtute dei. quamobrem et ipse apostolus ad eosdem corinthios loquebatur: et ego ueniens ad uos, fratres, ueni non per sublimitatem sermonum, et sapientiae, annuntians uobis testimonium domini. non enim iudicaui scire me aliquid inter uos, nisi christum iesum et hunc crucifixum. et ne forsitan putaretur, hac dicens, esse insipientiae praedicator, mente praesaga, quod opponi poterat, euertit. sed loquitur, inquit, dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est: quam nemo principum huius saeculi cognouit. quotusquisque nunc aristotelem legit? quanti platonis uel libros nouere, uel nomen? uix in angulos otiosi eos senes recolunt. rusticanos uero et piscatores nostros totus orbis loquitur, uniuersus mundus sonat. itaque sermone simplici, simplicia eorum uerba pandenda sunt. uerba, inquam, non sensus. caeterum si orantibus uobis, illum possim in exponendis epistolis eorum habere spiritum, quem illi in dictando habuerunt: tunc uideritis tantam maiestatem et latitudinem in his uerae fuisse sapientiae, quanta in saeculi litteratis arrogantia et uanitas fuit. breuiter uobis meae mentis fateor arcanum: qui per me intellecturus est apostolum, nolo ut mea scripta difficulter intelligat, et ad interpretem cognoscendum, alium quaerat interpretem. sed iam tempus est, ut reliqua persequamur. "currebatis bene, quis uos impediuit ueritati non obedire?" id quod nunc latinus posuit interpres ueritati non obedire, et in graeco scriptum est t�i~g al�theiai~g m�~g peithesthai~g, in superiori loco ita interpretatus est, non credere ueritati. quod quidem nos, in uetustis codicibus non haberi, in suo loco adnotauimus: licet et graeca exemplaria hoc errore confusa sint. sensus autem iste: adorabatis patrem in spiritu et ueritate, et de plenitudine christi accipientes, sciebatis, quia lex data est tantum populo per moysen, et non etiam facta. gratia autem et ueritas non solum data, sed et facta per iesum christum. cum igitur tam bene curreretis, ueritati magis quam imaginibus seruientes, a quo praepediti doctore peruerso umbram legis sequimini, et euangelii relinquitis ueritatem? sequitur. "nemini consenseritis". sed quia nec in graecis libris, nec in his qui in apostolum commentati sunt, hoc scriptum inuenimus, praetereundum uidetur. "persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos". in latinis codicibus ita scriptum reperi: persuasio uestra ex deo est, qui uocauit uos. quod quidem puto, ex eo, fuisse, et non intellectum, paulatim ob similitudinem, ex deo, increbuisse, pro eo quod est, ex eo. sed nec sic potest stare sensus, ut quos modo accusauerat quare non obedierint ueritati, ostendens in eorum arbitrio positum, uel obedire, uel non obedire, nunc e contrario asserat persuasionem et obedientiam eorum, non tam ex ipsis esse qui uocentur, quam ex eo qui uocet. melius igitur et uerius sic legitur: persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos. ecclesia christi non de academia et lycaeo, sed de uili plebecula congregata est. unde et apostolus: uidete, inquit, uocationem uestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles; sed quae stulta sunt huius mundi elegit deus, ut confundat sapientes: et infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia: et ignobilia huius mundi, et contemptibilia elegit deus, et quae non sunt, ut ea quae sunt, destrueret. quia enim ex creaturarum ordine, uarietate, constantia, non cognouerat mundus per sapientiam deum, placuit deo per stultitiam praedicationis, saluos facere credentes: non in sapientia uerbi, ut non euacuaretur crux christi. ubi enim sapiens, ubi grammaticus, ubi causarum naturalium scrutatores? nec in persuasibilibus sapientiae uerbis, sed in ostensione uirtutis et spiritus: ut fides credentium non esset in sapientia hominum, sed in uirtute dei. quamobrem et ipse apostolus ad eosdem corinthios loquebatur: et ego ueniens ad uos, fratres, ueni non per sublimitatem sermonum, et sapientiae, annuntians uobis testimonium domini. non enim iudicaui scire me aliquid inter uos, nisi christum iesum et hunc crucifixum. et ne forsitan putaretur, hac dicens, esse insipientiae praedicator, mente praesaga, quod opponi poterat, euertit. sed loquitur, inquit, dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est: quam nemo principum huius saeculi cognouit. quotusquisque nunc aristotelem legit? quanti platonis uel libros nouere, uel nomen? uix in angulos otiosi eos senes recolunt. rusticanos uero et piscatores nostros totus orbis loquitur, uniuersus mundus sonat. itaque sermone simplici, simplicia eorum uerba pandenda sunt. uerba, inquam, non sensus. caeterum si orantibus uobis, illum possim in exponendis epistolis eorum habere spiritum, quem illi in dictando habuerunt: tunc uideritis tantam maiestatem et latitudinem in his uerae fuisse sapientiae, quanta in saeculi litteratis arrogantia et uanitas fuit. breuiter uobis meae mentis fateor arcanum: qui per me intellecturus est apostolum, nolo ut mea scripta difficulter intelligat, et ad interpretem cognoscendum, alium quaerat interpretem. sed iam tempus est, ut reliqua persequamur. "currebatis bene, quis uos impediuit ueritati non obedire?" id quod nunc latinus posuit interpres ueritati non obedire, et in graeco scriptum est t�i~g al�theiai~g m�~g peithesthai~g, in superiori loco ita interpretatus est, non credere ueritati. quod quidem nos, in uetustis codicibus non haberi, in suo loco adnotauimus: licet et graeca exemplaria hoc errore confusa sint. sensus autem iste: adorabatis patrem in spiritu et ueritate, et de plenitudine christi accipientes, sciebatis, quia lex data est tantum populo per moysen, et non etiam facta. gratia autem et ueritas non solum data, sed et facta per iesum christum. cum igitur tam bene curreretis, ueritati magis quam imaginibus seruientes, a quo praepediti doctore peruerso umbram legis sequimini, et euangelii relinquitis ueritatem? sequitur. "nemini consenseritis". sed quia nec in graecis libris, nec in his qui in apostolum commentati sunt, hoc scriptum inuenimus, praetereundum uidetur. "persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos". in latinis codicibus ita scriptum reperi: persuasio uestra ex deo est, qui uocauit uos. quod quidem puto, ex eo, fuisse, et non intellectum, paulatim ob similitudinem, ex deo, increbuisse, pro eo quod est, ex eo. sed nec sic potest stare sensus, ut quos modo accusauerat quare non obedierint ueritati, ostendens in eorum arbitrio positum, uel obedire, uel non obedire, nunc e contrario asserat persuasionem et obedientiam eorum, non tam ex ipsis esse qui uocentur, quam ex eo qui uocet. melius igitur et uerius sic legitur: persuasio uestra non est ex eo qui uocauit uos. aliud quippe dei opus est, aliud hominum. dei opus est, uocare: hominum, uel credere, uel non credere. et sicubi de scripturis liberum hominis affirmatur arbitrium ut ibi: si uolueritis et audieritis me. et iterum: et nunc israel, quid petit a te dominus deus tuus, et ex hoc loco maxime comprobatur. uerum simpliciores quique putantes se deferre deo, ut persuasio quoque nostra in eius sit potestate, abstulerunt partem orationis non et sensum contrarium apostolo reddidere. siue ergo in bonam, siue in malam partem, nec deus, nec diabolus in causa est, quia persuasio nostra non est ex eo qui uocauit nos, sed ex nobis, qui uel consentimus, uel non consentimus uocanti. aliter: persuasio haec quam nunc sequimini, non est ex deo, qui in principio uos uocauit, sed ex his qui uos postea turbauerunt.

"modicum fermentum totam conspersionem fermentat". male in nostris codicibus habetur: modicum fermentum totam massam corrumpit, et sensum potius interpres suum, quam uerba apostoli transtulit. hac autem ipsa sententia paulus et ad corinthios utitur; ubi praecepit eum qui uxorem patris sui habebat, tolli de medio, et tradi poenitentiae in interitum et uexationem carnis per ieiunia et aegrotationes, ut spiritus saluus fiat in die domini iesu christi. ait quippe: non bona gloriatio uestra. nescitis quia modicum fermentum totam massam corrumpit? siue (ut iam emendauimus) totam conspersionem fermentat? et statim intulit: expurgate uetus fermentum, ut sitis nouas conspersio, sicut estis azymi; etenim pascha nostrum immolatus est christus. itaque epulemur non in fermento ueteri, neque in fermento malitiae et nequitiae, sed in azymis sinceritatis et ueritatis. nunc autem per hanc eamdem sententiam docet panem ecclesiae spiritualem, qui de coelo descendit, non debere iudaica interpretatione uiolari: et dominus idipsum discipulis praecepit, ut caueant a fermento pharisaeorum. quod euangelista manifestius faciens addidit: dixerat autem eis de doctrina pharisaeorum. porro quae est ista alia doctrina pharisaeorum, nisi legis secundum carnem obseruatio? sensus itaque iste est: nolite putare paucorum hominum, qui de iudaea uenientes aliud docent, insidias contemnendas. scintilla res parua est, et pene dum cernitur, non uidetur; sed si fomitem comprehenderit, et nutrimenta sui quamuis paruus ignis inuenerit, moenia, urbes, latissimos saltus, regiones que consumit. fermentum quoque cuius ad aliam partem in euangelio parabola temperata est, res modica uidetur et nihili; sed cum farinae conspersum, totam massam suo uigore corruperit, in illius uim transit omne quod mistum est: ita et doctrina peruersa ab uno incipiens uix duos aut tres primum in exordio reperit auditores; sed paulatim ut cancer serpit in corpore, et iuxta uulgare prouerbium, unius pecudis scabies, totum commaculat gregem. igitur et scintilla statim ut apparuerit, exstinguenda est, et fermentum a massae uicinia semouendum, secandae putridae carnes, et scabiosum animal a caulis ouium repellendum, ne tota domus, massa, corpus et pecora, ardeat, corrumpatur, putrescat, intereat. arius in alexandria una scintilla fuit; sed quia non statim oppressa est, totum orbem eius flamma populata est.

"ego confido in uobis in domino, quia nihil aliud sapietis". non per coniecturam, ut quidam uolunt, sed prophetico spiritu paulus pronuntiat, galatas ad ueritatis uiam, quam amiserant, regressuros. etenim qui alios hortabatur, ut aemularentur charismata, magis autem ut prophetarent: ipse quoque eadem plenus gratia loquebatur: ex parte cognoscimus, et ex parte prophetamus. praeuidens igitur spiritu, quia nihil aliud essent credituri, nisi quod per epistolam docebantur, ait: ego confido in uobis in domino quod nihil aliud sapietis. nam et additio dominici nominis, idipsum significat. si enim per coniecturam hoc aestimabat, potuerat dicere: ego confido in uobis. nunc autem apponens, in domino, diuino quodam confidens spiritu, quod futurum cognouerat, prophetauit.

"qui autem conturbat uos, portabit iudicium, quicunque est ille". occulte, inquiunt, petrum lacerat, cui supra in faciem restitisse se scribit, quod non recto pede incesserit ad euangelii ueritatem. sed nec paulus tam procaci maledicto de ecclesiae principe loqueretur, nec petrus dignus qui conturbatae ecclesiae reus fieret. ex quo arbitrandum est de alio quodam dici, qui aut cum apostolis fuerat, aut de iudaea uenerat, aut ex pharisaeis crediderat, aut certe magnus sit apud galatas aestimatus, ut portet iudicium ecclesiae conturbatae, quicunque est ille. portare autem iudicium, id est, quod aliis uerbis in sequentibus dixit: unusquisque proprium onus portabit. et puto in scripturis, onus et in bonam et in malam partem posse accipi, hoc est, et in his qui peccatis grauibus opprimuntur et in illis qui uirtutum leuia onera sustentant. de peccatis in psalmo poenitens loquitur: iniquitates meae eleuatae sunt super caput meum, quasi onus graue grauatae sunt super me. de uirtutibus, doctrina que uirtutum saluator ait: iugum enim meum suaue est, et onus meum leue est. quod autem et doctrina pro onere accipiatur, perspicuum fit in euangelio. alligant quippe pharisaei onera grauia, et quae portari non possunt, et superponunt ea super humeros hominum, ipsi autem uno ea digito nolunt contingere. quam graue sit aliquem de tranquillitate turbare, et serena corda hominum quibusdam quasi fluctibus concitare, saluatoris ad apostolos uerba testantur, dicentis: ne conturbetur cor uestrum, neque timeatis. expedit quippe ei qui conturbat et scandalizat quempiam in ecclesia, ut lapis molaris circumdetur collo eius, et mittatur cum eo in mare, quam ut scandalizet unum de his minimis, qui a saluatore monstrantur. turbati ergo fuerant galatae inter spiritum et litteram circumcisionem et concisionem, iudaismum occultum et manifestum, quid agerent ignorantes. breuius autem et sic accipi potest. quicunque est ille qui uos ad pharisaeorum doctrinam retrahit, et in carne desiderat circumcidi, quamuis sit eloquens, et in legis eruditione se iactitet, nihil amplius dico, nisi hoc (quod etiam uos abnuere non potestis) quod portabit pro hoc opere iudicium, et consequetur pro suo labore mercedem.

"ego autem, fratres, si circumcisionem praedico, quid adhuc persecutionem patior? ergo euacuatum est (siue, ut in graeco melius habet, cessauit), scandalum crucis". legimus in actibus apostolorum, ipse quoque apostolus paulus in epistolis suis saepe commemorat, se a iudaeis persecutiones creberrimas sustinuisse, propterea quod doceret eos qui de gentibus crediderant in christo, non debere circumcidi. hi itaque de quibus supra ait: qui autem conturbat uos, portabit iudicium, quicunque est ille, ut deciperent galatas, etiam hoc addebant: non solum petrus et iacobus, et ioannes, et caeteri in iudaea apostoli circumcisionem, et alia praecepta legis obseruant, sed ipse quoque paulus, qui uos aliter docuit, quam se rei ueritas habet, timotheum circumcidit, et iudaeis frequenter iudaeus factus est, ueritate cogente. quam opinionem de galatarum mentibus paulus nunc uolens tollere, ait: ego autem, fratres, si circumcisionem praedico, quid adhuc persecutionem patior? omne, inquit, in me odium iudaeorum, et qua aduersum furiunt insania, ob nihil aliud est, nisi quod doceo gentes non debere circumcidi et legis onera superflua et iam abolita custodire. cum autem persecutionem patiar, manifestum est me circumcisionem non praedicare, quam destruo. non enim tam persecutionem patior a iudaeis, quia praedico crucifixum, et iesum dico esse christum, quem lex et prophetae praenuntiauerunt, quam quia doceo legem esse completam. quod autem crux iudaeis scandalum sit, gentibus stultitia, ipse dominus noster ostendit, qui lapis dicitur offensionis et petra scandali: propter nihil aliud puto, nisi quia praedicatio cum plenis uelis ad audientes processerit, statim ut ad crucem uenerit, impingit: et nequaquam libero cursu potest ultra procedere. sed haec crux quae apud iudaeos scandalum est, et apud gentes stultitia, nobis qui credimus uirtus est et sapientia. christus enim dei uirtus est, et dei sapientia, ut propter id quod stultitia dicebatur, fatuum dei sapientius fieret hominibus; et propter id quod infirmitas et scandalum infirmum dei fortius fieret hominibus. cum autem, inquit, crucis christi scandalum maneat, et ego persecutionem patiar, quam non paterer, si scandalum non maneret; frustra quidam iactitant me circumcisionem praedicare, quam impugnando sustineo persecutionem.

"utinam et abscindantur qui uos conturbant". quaeritur quomodo paulus discipulus eius qui ait: benedicite maledicentibus uobis. et ipse loquens: benedicite et nolite maledicere. et in alio loco: neque maledici regnum dei possidebunt: nunc et maledixerit eis, qui ecclesias galatiae conturbant, et cum optantis uoto maledixerit: utinam et abscindantur qui uos conturbant. tam enim detestanda abscisionis est passio, ut et qui inuitis eam intulerit, legibus publicis puniatur, et qui seipsum castrauerit, infamis habeatur. ut enim illud, aiunt, uerum sit: uiuit in me christus; et hoc: an experimentum quaeritis eius qui in me loquitur christus? certe maledictionis uox non potest eius intelligi, qui dicit: discite a me, quia humilis sum, et mitis et mansuetus corde. et magis putatur iudaico furore, et quadam effrenata insania se non potuisse cohibere, quam imitatus esse eum, qui tanquam agnus coram tondente se, non aperuit os suum, et maledicentibus non remaledixit. tradidit autem se morti condemnatus. ad quod qui pro paulo respondebit, haec dicet: non tam furoris in aduersarios, quam dilectionis in ecclesias dei uerba esse quae locutus sit. uidebat quippe totam prouinciam, quam ipse suo sanguine, et periculis ab idololatria, ad christi transduxerat fidem, subita persuasione turbatam, et dolore apostolico, dolore patris, se tenere non poterat: mutabat uocem, et quibus blanditus fuerat, irascebatur, ut quos nequiuerat lenitate, saltem obiurgatione retineret. nec mirum esse si apostolus, ut homo, et adhuc uasculo clausus infirmo, uidens que aliam legem in corpore suo captiuantem se, et ducentem in lege peccati, semel fuerit hoc locutus, in quod frequenter sanctos uiros cadere perspicimus. sed et illud dici potest (licet superfluum quibusdam esse uideatur) quod paulus non tam maledixerit eis, quam orauerit pro illis, ut eas partes corporis perderent, per quas delinquere cogebantur. et quomodo in euangelio dictum est: melius esse aliquem sine oculo, et sine manu, et sine pede, et qualibet alia parte membrorum intrare in regnum coelorum, quam totum ire in gehennam: ita et nunc optare eis magis unam partem corporis perdere, quam per occasionem integri corporis perpetuo igne damnari. hic locus quando ab ethnicis reprehenditur, quomodo eis responderi possit, ostendimus. nunc a nobis contra haereticos proferatur, marcionem uidelicet, et ualentinum et omnes qui contra uetus latrant testamentum, qua ratione illi qui creatorem sanguinarium, seuerum bellatorem, et tantum iudicem criminantur, hoc in apostolo dei boni ualeant excusare. et certe nullam puto in ueteri lege tam trucem, tam cruentam in aliquo esse sententiam, quam, utinam abscindantur qui uos conturbant. nec possunt dicere orasse apostolum pro inimicis christi, qui eius ecclesias conturbabant. nec ex dilectione prolatum, quod tumore et indignatione plenum, ipso uerborum pondere demonstratur. quidquid ergo illi pro apostolo excusationis attulerint, hoc non pro lege ueteri defendemus.

"uos enim in libertatem uocati estis, fratres: tantum ne libertatem in occasionem carni (subauditur) detis;" quod quia in graeco non habetur, latinus posuit interpres. hunc locum quia ualde obscurus est, de decimo stromatum libro transferri placuit ad uerbum. non quo singula non possint suis locis et sensibus explanari; sed quo a superiori negotio separata, unum difficile corpus efficiant: et si sic intelligantur ut resonant, inconsequenter et abrupte repugnare inter se et scatere uideantur. origenis itaque haec uerba sunt: 'difficilis locus est: et ita nobis disserendus uidetur. qui liber est, et altiori sensu spiritum, et ueritatem sequitur, praecedentes et typos contemnit et litteram: non idcirco debet minores despicere, et occasionem dare his qui non possunt sentire sublimius, de se penitus desperandi. licet enim infirmi sint et caro comparatione spiritus appellentur: caro tamen christi sunt. si enim intelligit mysterium charitatis infirmioribus seruientis, faciat aliquid propter infirmos: ne in scientia sua frater pereat, pro quod christus est mortuus. diligenter itaque attende, an ex consequentibus sensus iste texatur. uos, inquit, fratres, in libertatem uocati estis: forsitan ideo, quia non omnes uocationem capere poterant libertatis. propter quod nunc auditis: tantum ne libertatem in occasionem detis carni. per dilectionem enim oportet minoribus seruire maiores: quia qui uult esse maior, erit omnium seruus. neque ergo spiritualis laceret christi carnes: neque occasionem illis tribuat, ut se remordeant prouocantem ne ab inuicem consumantur. oportet ergo spiritu ambulantem, et spiritu scripturarum uerba sectantem, non perficere desiderium carnis earum. si autem hoc quod dicitur: spiritu ambulate, et desiderium carnis non perficietis, simpliciter intelligimus (ut plerique arbitrantur) contra argumentum et hypothesin totius epistolae, in haec subito paulus erumpet; statim quippe sequitur: si autem spiritu ducimini, non estis sub lege. et cum hucusque aliqua ex parte sibi sermo cohaereat, rursum si simplicem intelligentiam sequamur, ad inordinata repente praecepta nos transfert, de carne et spiritu disserens, id est: manifesta autem sunt opera carnis illa et illa. et econtrario: fructus autem spiritus, est charitas, et reliqua. sed neque in his consequentiam desperare debemus: quia opera carnis diuinorum uoluminum historia continet; non ualde eos iuuans qui sic eam intelligunt, ut scripta est. quis enim non docebitur seruire luxuriae, et fornicationem habere pro nihilo: cum iudam ad meretricem legerit ingredientem: et patriarchas habuisse multas pariter uxores? quomodo non ad idololatriam prouocabitur, qui sanguinem taurorum, et caeteras leuitici uictimas non plus quam quod in littera sonat, putauerit indicare? quod autem inimicitias, in aperto positus scripturae sermo doceat, et ex hoc loco probatur: filia babylonis misera, beatus qui retribuet tibi retributionem tuam, quam retribuisti nobis. beatus qui tenebit, et allidet paruulos tuos ad petram. et ex illo: in matutino interficiebam omnes peccatores terrae, et caetera his similia: de contentionibus uidelicet, aemulatione, ira, rixis, dissensionibus. ad quae (si non altius aliquid sentiamus) prouocant nos magis historiae exempla, quam prohibent. haereses quoque magis de carnali scripturae intelligentia, quam de opere carnis nostrae, ut plurimi aestimant substiterunt. necnon inuidiam et ebrietates per legis litteram discimus. inebriatur noe post diluuium, et patriarchae apud fratrem ioseph in aegypto. sed et comessationes in regnorum libro scriptae sunt; saltante dauid et concrepante tympanis coram arca testamenti dei, et his similia. quaeritur quomodo ad ueneficia, et ad maleficas artes, simplex scripturae diuinae sermo qui dicitur caro, nos prouocet: nisi ad eiusdem scripturae spiritum transcendamus. puto hoc significare, decies danielem, et tres pueros, magis, incantatoribus et gazarenis atque chaldaeis sapientiores repertos, et moysen omni sapientia et doctrina aegyptiorum eruditum. multorum ergo malorum occasio est, si quis in scripturae carne permaneat. quae qui fecerint, regnum dei non consequentur. quamobrem spiritum scripturae fructus que quaeramus, qui non dicuntur esse manifesti. multo quippe labore et sudore, et digno cultu in scripturis fructus spiritus inuenitur. unde arbitror, paulum diligenter et caute de scripturae sensibus dixisse carnalibus: manifesta autem sunt opera carnis. de spiritualibus uero non ut ibi posuisse, manifestus est fructus spiritus; sed ita: fructus autem spiritus, est charitas, gaudium, pax, et reliqua. quod si relictis typis, ad ueritatem scripturae transeamus et spiritum, statim nobis prima charitas panditur, et ad gaudium inde gradientes, peruenimus ad pacem, per quam consequimur patientiam. quis autem non ad miserationem et bonitatem erudiatur, cum etiam ea quae quibusdam tristia putantur in lege supplicia dico et praelia, et euersiones gentium, et comminationes ad populos per prophetas, magis remedia intellexerit esse, quam poenas? non enim in aeternum irascetur dominus. cum haec ergo nobis aperta fuerint, rationabiliorem habebimus fidem, et correctos mores temperantia comitabitur, quam continentia sequetur et castitas: et post haec omnia incipiet esse lex pro nobis'. hucusque origenes. quibus nos possumus addere, ut dicamus de seruitute legali ad euangelii libertatem uocatos (quibus superius dicitur: state, et nolite rursum iugo seruitutis haerere) etiam nunc moneri, ut leue christi iugum et delectabilia euangelii praecepta sectantes, nequaquam putent sibi licere, ut hac ipsa libertate uiuendi, in occasione carnis utantur: scilicet ut iuxta carnem uiuant, iuxta carnem circumcidantur: sed spiritu magis stent, spiritu praeputium carnis abscindant, et ad spiritus altiora tendentes, humilitatem litterae derelinquant. potest autem et aliter intelligi. discat quispiam: si cessaui, o paule, esse sub lege, et de seruitute ad libertatem uocatus sum: ergo debeo ita uiuere ut conuenit libertati, nec aliquibus praeceptis teneri, sed quodcunque placuerit, et uoluntas suggesserit, hoc facere implere, sectari. ad quod respondit apostolus: uocatos quidem nos esse in spiritus libertatem: sed ita, ut libertas ipsa carni non seruiat. nec putemus quia nobis omnia licent, omnia expedire: quin potius quia serui legis esse cessauimus, facti liberi, magis per charitatem nobis inuicem seruiamus, ut laciniosae legis praecepta, uno dilectionis capitulo concludantur.

"sed per charitatem seruite inuicem, omnis enim lex in uno sermone impletur. diliges proximum tuum sicut teipsum". qui cum esset liber ex omnibus, omnium se propter charitatem seruum fecit, ut plures lucrifaceret, recte hortatur et caeteros, ut per charitatem sibi seruiant: quae non quaerit quod suum est, sed quod proximi. qui enim uult fieri primus, erit omnium seruus: ut quomodo saluator in forma dei constitutus, non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo, sed seipsum exinaniuit, formam serui accipiens, et habitu inuentus ut homo, humiliauit semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: ita et nos quaecunque ante sub legis necessitate facere uidebamur, nunc sciamus, nobis liberis, magis per charitatem esse facienda. tantum autem bonum est charitas, ut omnis lex in illa recapituletur. enumerat et in alio loco apostolus charitatis bona dicens: non zelatur, non agit perperam. multis que in medio replicatis, in fine concludit: omnia sperat, omnia sustinet, charitas nunquam excidit. et saluator in euangelio, hoc signum sui, ait, esse discipuli, si diligat proximum. quod quidem puto non solum hominibus, sed etiam angelis conuenire. aliis uerbis idipsum dicitur: quae uobis fieri non uultis, aliis ne feceritis, et quae uultis ut uobis faciant homines, haec eadem et uos eis facite similiter. nolo adulterari uxorem meam, nolo substantiam diripi, nolo me falso opprimi testimonio, et ut cuncta breui sermone comprehendam, indigne fero aliquid mihi fieri quod iniustum est. haec eadem si per charitatem in me operantem, uel fecero alteri, uel uoluero, lex omnis impleta est. nec difficile est docere quomodo uniuersa praecepta, non occides, non adulterabis, non furaberis, non falsum testimonium dices, et caetera his similia, una charitatis obseruatione teneantur. hoc ostendere arduum est, quomodo hostiae quoque, quae in leuitico sunt praeceptae, et ciborum uel abstinentia, uel permissio, cum alia munda, alia dicantur immunda, solemnitatum quoque iugis per annos recursus, in uno charitatis praecepto recapitulentur. nisi forte quis illo se transferat, ut affirmet legem spiritualem esse, et imaginibus et exemplaribus nos coelestium deseruisse, antequam uerus pontifex adueniret: qui postquam semel seipsum offerens uictimam, suo sanguine nos redemit, omnis illa priscae legis uarietas, et difficultas, in ipsius super homines dilectione completa est. intantum quippe pater amauit mundum, ut filium suum charissimum, et unigenitum daret pro nobis. ei autem qui semel spiritu uiuens, opera carnis mortificauit, et a saluatore dilectus, nequaquam seruus, sed amicus uocatur, non est ultra lex posita, quae impiis et peccatoribus, et non subiectis et nefariis constituta est. at nunc cum omnia quae difficiliora sunt, uel modica ex parte faciamus, hoc solum non facimus, quod et factu facilius est, et absque quo cassa sunt uniuersa quae facimus. ieiunii corpus sentit iniuriam: uigiliae carnem macerant: eleemosynae labore quaeruntur: sanguis in martyrio, quamuis ardeat fides, tamen sine dolore et timore non funditur. haec omnia sunt qui faciant: sola charitas sine labore est. et quia sola cor mundum efficit, a diabolo expugnatur in nobis, ne deum pura mente uideamus. quando enim sedens loquor contra fratrem meum, et contra filium matris meae pono scandalum, quando aliena torqueor felicitate, et alterius bonum, meum malum facio, nonne hoc quod sequitur, in me expletur: si inuicem mordetis et comeditis, uidete ne ab inuicem consumamini? charitatis rara possessio est. quis uult ipse anathema esse a christo pro fratribus suis, apostolum sequens? quis cum lugentibus lugens, cum gaudentibus gaudens, alieno uulnere uulneratur? quis fratris morte perimitur? omnes magis amatores nostri, quam amatores dei sumus. uide quantum bonum sit charitatis. si ita martyrium fecerimus, ut nostras uelimus ab hominibus reliquias honorari: si opinionem uulgi sectantes, intrepidi sanguinem fuderimus, et substantiam nostram usque ad mendicitatem propriam dederimus, huic operi non tam praemium quam poena debetur: et perfidiae magis tormenta sunt, quam corona uictoriae.

"quod si inuicem mordetis, et comeditis, uidete ne ab inuicem consumamini". potest hoc et simpliciter accipi, ne detrahamus inuicem, ne maledicto nos putemus ulcisci, ne contristati contristare cupiamus, et similes bestiarum, mordere pariter et remorderi, ut post morsus sequatur interitus atque consumptio. melius autem est, ne contra rationem et totius epistolae consequentiam, subito in extraordinaria praecepta, paulus erumpat, hoc ita intelligere, ut ad circumcisionem obseruationem que legis cuncta referamus. si uos, inquit, conturbant alii, uos autem conturbamini. si totam scripturam ueterem legentes, sic intelligitis ut scripta est: oculum pro oculo: dentem pro dente, et ira desiderat ultionem, ultio uero imponit dolorem: quod lex non solum non prohibet, uerum etiam praecipit, iustitiam in talione restituens, sequitur, ut et nudatus nudet, et uulneratus reuulneret, et comestus remordeat, et quae uidetur iustitia esse, consumptio sit, non unum uindicans, sed utrumque consumens.

"dico autem: spiritu ambulate, et desiderium carnis non perficietis". et hoc secundum superiora dupliciter accipiendum, ut dicamus eos qui spiritu opera carnis mortificauerint et seminauerint in spiritu, ut de spiritu metant uitam aeternam, quotiescunque uoluptatem carnis senserint titillare, non perficere desiderium eius (quod quidem si expletum fuerit, blandiri uidetur ad tempus), sed spiritu refrenare, et secundum sententiam historici, animi imperio, corporis seruitio magis uiuere. nec non et illud, quia lex spiritualis est, et non qui in manifesto iudaeus, sed qui in occulto, et circumcisio cordis in spiritu, non littera, eos ambulare spiritu, et carnis desiderium non perficere dicimus, qui spiritualiter egrediuntur aegyptum, et spiritualem escam potum que de spirituali hauriunt petra, qui non iudicantur in cibo, aut in potu, aut in parte diei festi, aut neomeniae et sabbati, sed ambulant in omnibus spiritualiter, non perficientes carneae legis, litterae ue desiderium, sed fructus metentes intelligentiae spiritualis. tertia quoque interpretatio a quibusdam in hoc loco dicta est, sed quae non multum discrepet a secunda, ut desiderium carnis in his asserant esse qui paruuli in christo sunt: iter autem spiritus in perfectis uiris, et esse sensum: in grauitate spiritus, id est, in itinere uiri ambulate perfecti, et non facietis desideria paruulorum.

"caro enim concupiscit aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem. haec enim sibi inuicem aduersantur, ut non quaecunque uultis, illa faciatis". caro praesentibus delectatur et breuibus: spiritus perpetuis et futuris. inter hoc iurgium media anima constitit, habens quidem in sua potestate bonum et malum, uelle et nolle, sed non habens hoc ipsum uelle ac nolle perpetuum, quia fieri potest, ut cum carni consenserit, et opera eius fecerit, rursum per poenitentiam se remordens, spiritui copuletur, et opera eius efficiat. hoc est ergo quod ait: haec enim sibi inuicem aduersantur, id est, caro et spiritus: ut non quaecunque uultis, illa faciatis. non quo proprium nobis tulerit arbitrium, quo uel carni, uel spiritui assentiamur: sed quia quod facimus, non est nostrum proprie, sed opus ipsum uel carni, uel spiritui deputatur. grandis laboris et disputationis est nimiae, ostensis carnis operibus et spiritus, media aliqua reperire, quae nec ad carnem uideantur pertinere, nec ad spiritum. carnales dicimur, quando totos nos uoluptatibus damus. spirituales, quando spiritum sanctum praeuium sequimur, id est, cum ipso sapimus instruente, ipso docemur auctore. animales reor esse philosophos, qui proprios cogitatus putant esse sapientiam, de quibus recte dicitur: animalis autem homo non recipit ea quae sunt spiritus. stultitia quippe est ei. quod ut manifestius fiat, aliquod sumamus exemplum: caro, terra, anima, aurum, spiritus, ignis uocentur. quandiu aurum fuerit in terra, perdit uocabulum suum, et a terra cui commistum est, appellatur. cum uero separatum ab humo, auri et speciem et nomen acceperit, aurum quidem dicitur, sed necdum probatum. si autem per ignem excoctum fuerit et purgatum, tunc auri splendorem, et ornatus sui accipit dignitatem. ita et anima inter humum et ignem, hoc est, inter carnem spiritum que consistens, quando se tradiderit carni, caro dicitur: quando spiritui, spiritus appellatur. quod si proprio crediderit cogitatui, et absque gratia spiritus sancti inuenire se aestimauerit ueritatem, quasi aurum sordidum, animalis hominis appellatione signatur. potest locus iste sic melius explanari, et quasi una series corpus que fieri, se inuicem nectens, sibi que non discrepans. fratres, de seruitute legis uocati estis in euangelii libertatem. uerum obsecro uos, ne libertate pro licentia abutamini, et putetis uobis cuncta expedire quae licent: detis que occasionem carni atque luxuriae. quin potius discite quod libertas haec maior sit seruitus, ut quod ante lex ab inuitis extorquebat obsequium, nunc per charitatem uobis inuicem seruiatis. siquidem omne illud legis onus, et multiplicia praecepta, non tam exclusa sunt per euangelii gratiam, quam uno charitatis sermone breuiata, ut diligamus proximum sicut nosmetipsos. qui enim diligit proximum, totam legem implet, bona ei tribuens, mala non inferens. quod si cesset dilectio, et non sit charitas, per quam lex uniuersa completur, publicum quoddam inter homines latrocinium erit, ut contra se inuicem defurentes, se que mordentes, consumantur ab inuicem. uos autem, fratres propterea secundum spiritualem legem debetis uiuere, ne desideria quae carnis sunt, perficiatis. caro enim frigus timet, aspernatur famem, attenuatur uigiliis, libidinibus exardescit, mollia quaeque et iucunda desiderat. e contra spiritus, ea quae carni contraria sunt, et quae illam debilitare queant, expetit. et ita fit, ut non ideo quia sub seruitute legis esse cessatis, putetis esse uos liberos: sed sciatis magis naturae uos lege retineri, quia non statim si lex non imperat, et natura cessauit, ne uoluntatem scilicet uestram, opera subsequantur, sed frequenter ea facere compellamini, repugnante carne aduersus spiritum, quae facere non uultis. ex quo, fratres obsecro, ut non detis libertatem uestram in occasionem carnis, sed magis spiritui seruiatis, ut incipiatis ea facere quae uultis, et nihil debere legi, id est, non esse sub carne. quia libertatem legis abolitae tunc uere in euangelio habere poteritis, cum uos nequaquam caro compulerit facere quae non uultis, sed spiritui seruientes, docueritis uos non esse sub lege. et quia supra secundum duplicem intelligentiam hunc locum coeperamus exponere, reddenda sunt quae omisimus. caro concupiscit aduersus spiritum, id est, historia et scripturae carneus intellectus, contra allegoriam et spiritualem doctrinam repugnat. spiritus autem aduersus carnem, id est, sublimiora deiectis, aeterna breuibus, umbrae ueritas refragatur. et carneus scripturae sensus, qui adimpleri non potest (nec enim ualemus omnia quae scripta sunt facere) ostendit nos non in nostra positos potestate legis explendae, cum etiam si uelimus litteram sequi, impossibilitas non admittat. "quod si spiritu ducimini, non estis sub lege". spiritum non eum, de quo apostolus in alio loco loquitur: ipse spiritus testimonium perhibet spiritui nostro, quod sumus filii dei, id est, non spiritum hominis qui in ipso est, sed spiritum sanctum significat: quem sequentes, efficimur spirituales, et sub lege esse desistimus. notandum ergo quod his spiritus non cum arthr�i~g et cum additamento aliquo, sicut in caeteris legimus, spiritum mansuetudinis, et spiritum fidei: sed simpliciter spiritus appellatur: quae quidem minutiae magis in graeco, quam in nostra lingua obseruatae (qui arthra~g penitus non habemus) uidetur aliquid habere momenti. quaeritur in hoc loco, si quicunque spiritu ducitur, non est sub lege, utrum moses et prophetae, uel spiritu acti sint, et sub lege uixerint, quod apostolus negat: aut habentes spiritum, sub lege non fuerint, quod apostolus hic affirmat: aut quod est tertium, sub lege uiuentes, spiritum non habuerint, quod de tantis uiris nefas est credere. ad quod nos breuiter respondebimus: non idem esse sub lege esse, et esse quasi sub lege: quomodo non idipsum est, in similitudine carnis peccati, et in carne esse peccati. nec idem sonat uerus serpens, et aerei similitudo serpentis, quem moyses in eremo suspendit. sic igitur et sanctos prophetas, et moysen, ambulantes spiritu, et spiritu uiuentes, non sub lege, sed quasi sub lege uixisse, ut ipsi uiderentur quidem esse sub lege; sed eos qui sub lege erant lucrifacerent, et ab humilitate litterae, ad altitudinem spiritus prouocarent. nam et paulus qui iudaeis iudaeus factus est, et omnibus omnia, ut omnes lucrifaceret: non dixit, factus sub lege, sed, factus quasi sub lege, ut ostenderet se non ueritatem legis, sed similitudinem custodisse. uidemur nobis soluisse propositam quaestionem. sed quid faciemus de illo pauli capitulo dicentis: cum autem uenit plenitudo temporis, misit deus filium suum, factum ex muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant, redimeret? si enim christus sub lege fuit, et non quasi sub lege, tota illa superior disputatio uacua fiet. uerum et haec oppositio de suo soluetur loco. qui enim propterea factus sub lege est, ut eos qui erant sub lege, redimeret, utique cum esset liber a lege, legi se subdidit uoluntate: et multo erat paulo liberior, qui non sub lege, sed quasi sub lege se fuisse testatus est. et quomodo in coenum de barathrum mortis propter nos descendit, qui orabamus dicentes: quis me liberabit de corpore mortis huius? ita et ex muliere nasci uoluit, et esse sub lege, ut eos qui nati erant de muliere, et sub lege, saluaret. et certe non est natus de muliere, id est, de nupta, sed de uirgine. uerum abusiue uirgo mulier appellata est, propter eos qui illam fuisse uirginem nesciebant. ut itaque propter illos, qui sanctam mariam arbitrabantur maritum habere, mulier pro uirgine posita est: sic propter eos qui aestimabant christum esse sub lege, nescientes quia factus esset his qui erant sub lege, quasi sub lege, dicitur et ipse factus esse sub lege.

"manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt, fornicatio, immunditia, luxuria, idolorum seruitus, ueneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, haereses, inuidiae, ebrietates, commessationes, et his similia, quae praedico uobis sicut et praedixi: quoniam qui haec agunt, regnum dei non possidebunt". superius cum exponeremus de carne et spiritu, triplicem intelligentiam dixeramus: uel eos esse carneos, qui paruuli et corporei, in christo solidum cibum, et perfectae aetatis alimenta capere non possent: uel carnales eos esse, qui more iudaico historiam tantum sequerentur et litteram: aut certe, iuxta simplicem sensum, in hominis fictione carnem spiritum que subsistere, et iuxta diuersitatem substantiae, uel opera carnis esse, uel spiritus. nunc ergo quae hic carnis opera nominantur, fornicatio uidelicet, immunditia, luxuria, et caetera quae sequuntur, magis mihi uidentur ad simplicem carnis et spiritus intelligentiam, quam ad carnem legis, et paruulos in christo referri, licet in eo loco, ubi supra de decimo origenis stromate uerbum transtulimus ad uerbum, quid etiam de his sentiri possit, expressum sit. quod autem ait manifesta autem sunt opera carnis, uel omnibus ea nota esse demonstrat: quia per se pateant mala esse et fugienda, intantum ut etiam hi qui ea faciunt, cupiant occultare quod faciunt. uel certe his tantum manifesta, qui in christo crediderint. plurimi quippe gentilium in suis ignominiis gloriantur, et putant si expleuerint uoluptatem, quamdam se turpitudinum uictoriam consecutos. sed et illud eleganter, quod in carne opera posuit, et fructus in spiritu: quia uitia in semetipsa finiuntur et pereunt, uirtutes frugibus pullulant et redundant. nec putemus animae nullum esse opus, si uitia carni, uirtutes spiritui deputentur. quia anima (ut supra diximus) in quodam meditullio posita, uel carni iungitur, et dicitur de ea: non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quia carnes sunt; uel spiritui copulatur, et in spiritus uocabulum transit. qui enim adhaeret domino, unus spiritus est. primum itaque carnis opus, est fornicatio. manifesta in exordio posuit, ne de mediis ambigamus. omne enim quodcunque fecerit homo, extra corpus est: qui autem fornicatur, in corpus suum peccat. et non sumus nostri: empti enim sumus pretio, glorificemus et portemus deum in corpore nostro. in eo fornicator maioris est criminis: quia tollit membra christi, et facit ea membra meretricis. erunt quippe duo in carne una. qui non est fidelis, nec credit in christo, sua membra facit membra meretricis: qui credit et fornicatur, christi membra facit membra meretricis. econtrario infidelis in fornicatione sua utrum uiolet, an aedificet templum idolo, nescio. per uitia quippe uel maxime daemones coluntur. hoc unum scio: quod qui post fidem christi fornicatur, uiolat templum dei. secundum opus carnis, immunditia nuncupatur, et eam comes luxuria sequitur. quomodo enim in ueteri lege de nefandis criminibus, quae in occulto fiunt, et ea nominare turpissimum est (ne et dicentis os et aures audientium polluerentur) generaliter scriptura complexa est, dicens: uerecundos, uel reuerentes facite filios israel ab omni immunditia: sic in hoc loco caeteras extraordinarias uoluptates, ipsarum quoque opera nuptiarum, si non uerecunde, et cum honestate, quasi sub oculis dei fiant, ut tantum liberis seruiatur, immunditiam et luxuriam nominauit. quartum, in catalogo operum carnis, idololatria locum tenet. qui enim semel se luxuriae uoluptati que permiserit, non respicit creatorem. alias autem omnis idololatria, festiuitate, gula, uentre, et his quae infra uentrem sunt, delectatur. et ne forsitan ueneficia, et maleficae artes non uiderentur in nouo prohibitae testamento, ipsae quoque inter carnis opera nominantur. quia saepe magicis artibus, et amare miseris euenit et amari. inimicitia quoque, quae post ueneficia ponitur, quem habent reatum, manifesti criminis subiectio declarat. quantum enim in nobis est, nullius esse debemus inimici, sed cum omnibus habere pacem. quod si loquentes ueritatem, aliquos meremur inimicos: non tam nos inimici eorum sumus, quam illi inimici sunt ueritatis. nam quod et in genesi dicitur ad abraham: inimicus ero inimicis tuis: et aduersator aduersantibus tibi, sicut supra intelligendum, non tam abraham illis inimicum fuisse, quam illos abrahae uirtutibus et religioni, per quam, calcatis idolis, cognitum uenerabatur deum. illud quoque quod populo praecipitur israel, ut odio sempiterno, et in posteros transmissa discordia, inimici sint madianeis, quasi his dicitur, qui sub paedagogo erant, et in alio loco merebantur audire: odio habebis inimicum tuum. aut certe non tam personarum, quam morum est facta dissensio; ut quomodo deus utiliter inter serpentem et mulierem inimicitias posuit, ne amicitiae eorum inutiles essent homini, per quas proiectus est de paradiso: ita et in israelitis, et madianeis uita magis dissimilis, quam gens una damnata est. septimum locum inter carnis opera, contentio possidet: quodam quasi sacrato, et eminenti inter uitia numero collocata. seruum autem domini non oportet rixari, sed esse mansuetum ad omnes, doctorem, longanimem, cum mansuetudine erudientem, etiam eos qui e contra disputant. post contentionem, octaua succedit aemulatio, quae graeco sermone z�los~g significantius et notius appellatur. quo quidem malo, nescio quis nostrum careat. zelati sunt enim, et patriarchae ioseph fratrem suum: et maria, et aaron prophetes dei et sacerdos, contra moysen tali passione decepti sunt: intantum ut illa de qua scriptura narrauerat, dicens: tollens autem maria prophetes tympanum, et caetera, postea extra castra proiecta, leprae uitio sordidata sit, et poenitentiam longiorem septem dierum separatione signauerit. ira deinde succedit, quae iustitiam dei non operatur, et species est furoris. inter iracundiam autem et iram, hoc interest: quod iracundus semper irascitur: iratus pro tempore concitatur. et nescio quis possit regnum dei possidere: cum is qui irascitur, separetur a regno. rixae quoque quas aliud graeci significantes, eritheias~g uocant (siquidem rixa mach�~g dicitur) a regno dei prohibent. est autem eritheia~g, cum quis semper ad contradicendum paratus, stomacho delectatur alieno: et muliebri iurgio contendit, et prouocat contendentem. haec alio nomine apud graecos philoneikia~g appellatur. necnon et dissensiones opera carnis sunt: cum quis nequaquam perfectus, eodem sensu, et eadem sententia dicit: ego sum pauli, et ego apollo, et ego cephae, et ego christi. sed et domorum inter se haec eadem dissensio reperitur: mariti uidelicet ad uxorem, patris ad filium, fratris ad fratrem, conserui ad conseruum, militis ad contubernalem, artificis ad eiusdem operis artificem. nonnunquam euenit, ut et in expositionibus scripturarum oriatur dissensio: e quibus haereses quoque quae nunc in carnis opere ponuntur, ebulliunt. si enim sapientia carnis inimica est deo (inimica autem sunt omnia dogmata falsitatis deo repugnantia) consequenter et haereses inimicae deo, ad carnis opera referuntur. hairesis~g autem graece, ab electione dicitur: quod scilicet eam sibi unusquisque eligat disciplinam, quam putat esse meliorem. quicunque igitur aliter scripturam intelligit, quam sensus spiritus sancti flagitat, quo conscripta est: licet de ecclesia non recesserit, tamen haereticus appellari potest, et de carnis operibus est, eligens quae peiora sunt. haereses sequitur inuidia, quam non putemus idem esse quod zelum. quia zelus et in bonam partem accipi potest, cum quis nititur ea quae meliora sunt, aemulari. inuidia uero aliena felicitate torquetur, et in duplicem scinditur passionem: cum aut ipse est aliquid in eo, in quo alium esse non uult: aut alium esse uidens meliorem, dolet se ei non esse consimilem. pulchre quidam de neotericis, graecum uersum transferens, elegiaco metro de inuidia lusit, dicens:

iustius inuidia nihil est: quae protinus ipsum

auctorem rodit, excruciat que animum.
scripsit et beatus cyprianus librum de zelo et liuore ualde optimum: quem qui legerit, non dubitabit annumerare operibus carnis inuidiam. inter inuidum autem et inuidiosum hoc interest: quod inuidus feliciori inuidet. inuidiosus autem is est, qui ab alio patitur inuidiam. quartum decimum locum inter carnis opera ebrietas tenet. ebriosi quippe regnum dei non possidebunt. et dominus ad discipulos: cauete, ait, ne forte grauentur corda uestra in uino et crapula. uino homini sensus euertitur: pedes corruunt: mens uacillat: libido succenditur: unde apostolus clamitat: et uinum in quo est luxuria. habet unusquisque suae sententiae potestatem. ego apostolum sequor: in uino esse luxuriam, in uino ebrietatem. ebrietatem autem et luxuriam inter carnis opera numerari, nec ille potest negare qui eisdem passionibus uincitur. et licet me quidam in eo libro, quem de seruanda uirginitate scripsi, reprehendendum putent: quod dixerim adolescentulas ita uinum debere fugere ut uenenum: non me sententiae poenitebit. opus quippe ibi magis uini, quam dei a nobis creatura damnata est: et licentiam tulimus uirgini proprio aetatis calore feruenti, ne sub occasione parum bibendi, plus biberet et periret. alioquin sciebamus, et in christi sanguinem uinum consecrari: et timotheo uinum ut biberet, imperatum. ebrietas autem tam ex uino quam ex caeteris bibendi generibus, quae uario modo conficiuntur, potest accidere; ex quo et de sancto dicitur: uinum et siceram non bibet. sicera interpretatur ebrietas. et ne quis uinum non bibens, aliud sibi putaret bibendum, exclusa causatio est; dum omne quod inebriare potest, cum uino pariter aufertur. quintadecima, quae et extrema inter carnis opera, comessatio est. manducauit quippe populus et bibit, et surrexerunt ludere. semper ebrietati iuncta luxuria est. pulchre quidam non ignobilis orator, cum ebrium de somno describeret excitatum, ait: "nec dormire excitatus, nec uigilare ebrius poterat". qua sententia expressit, quodammodo nec mortuum eum fuisse nec uiuum. longum erat uniuersa carnis opera replicare, et catalogum facere uitiorum. uno igitur omnia sermone conclusit dicens, et his similia. quae utinam tam facile uitare possemus, quam facile intelligimus. praedico, inquit, uobis sicut praedixi: quoniam qui talia agunt, regnum dei non consequentur. ubi ante praedixerat: non regnet, inquit, peccatum in mortali uestro corpore, ad obediendum desideriis eius. peccatum omnes istas species habet, in quibus nunc discriminandis plus forsitan quam oportuit, immorati sumus. ergo in anima, in qua peccatum regnauerit, non potest dei regnare regnum. quae enim participatio iustitiae et iniquitati? quae communicatio luci ad tenebras? qui consensus christo et belial? et putamus nos regnum dei consequi, si a fornicatione, idololatria, et ueneficiis immunes simus. ecce inimicitiae, contentio, ira, rixa, dissensio, ebrietas quoque, et caetera quae parua arbitramur, excludunt nos a regno dei. nec refert uno quis a beatitudine excludatur, an pluribus, cum omnia similiter excludant. in latinis codicibus, adulterium quoque, et impudicitia, et homicidia, in hoc catalogo uitiorum scripta referuntur. sed sciendum non plus quam quindecim carnis opera nominata, de quibus et disseruimus.

"fructus autem spiritus, est charitas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia, aduersus huiusmodi non est lex". et quae alia inter fructus spiritus debuit tenere primatum, nisi charitas, sine qua uirtutes caeterae non reputantur esse uirtutes, et ex qua nascuntur uniuersa quae bona sunt? siquidem et in lege, et in euangelio ipsa obtinet principatum: diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota uirtute tua: et diliges proximum tuum sicut teipsum. quantis bonis referta sit charitas, et supra breuiter perstrinximus, et nunc uel parum dixisse sufficiat: quod dilectio non quaerit quae sua sunt, sed quae aliena. et quamuis suo quis uitio inimicus sit diligenti, et tranquillitatem eius ad odiorum fluctus concitare nitatur: tamen nunquam ille turbatur: nunquam creaturam dei odio dignam aestimat. charitas enim operit multitudinem peccatorum. illud quoque quod a saluatore dicitur: non potest arbor bona fructus afferre malos: neque arbor mala, fructus afferre bonos, non tam de hominibus, quam de fructibus carnis et spiritus arbitror pronuntiatum: quia nec spiritus unquam potest ea uitia, quae in carnis operibus numerata sunt, facere; nec caro his fructibus qui oriuntur ex spiritu redundare. potest autem fieri per negligentiam possidentis, ut spiritus qui uersatur in homine, fructus non habeat suos: et econtrario caro operibus suis mortificatis, peccare desistat. non tamen illo usque procedunt, ut et neglecta arbor spiritus, opera carnis afferat, et arbor carnis exculta, fructus germinet spirituales. in secundo spiritualium fructuum loco gaudium positum est: quod stoici quoque qui distinguunt inter uerba subtilius, aliud quid esse aestimant quam laetitiam. gaudium quippe, esse aiunt elationem animi super his quae digna sunt exsultantis: laetitiam uero effrenatam animi elationem, quae modum nesciat, et in his quoque quae uitio sint mista, laetetur. alii e regione gaudii uoluptatem ponunt: non hanc quae corpus ad libidinem concitat, titillat sensus, dulci blanditur affectu; sed alium huic hom�numon~g, quae sine moderatione, et ullo decore laetitiae, in risu exaltat uocem suam. quod si uerum est, et eorum inter uerba distinctio non fallit et fallitur, consideremus ne forsitan idcirco sit dictum: non est gaudere impiis, dicit dominus. simul autem et illud notandum, quod post dilectionem, gaudium sequitur. qui enim diligit quempiam, semper in eius felicitate laetatur. et si eum uiderit aliquo errore deceptum, et peccatorum lubrico concidisse, dolebit quidem, et eruere festinabit: sed non poterit gaudium mutare tristitia, sciens nullam rationabilium creaturarum apud deum perire perpetuo. tertius fructus spiritus, est pax, a qua salomon quoque qui in typo christi praecessit, nomen accepit. et de ecclesia psalmista canit: factus est in pace locus eius. et inter octo euangelii benedictiones scribitur: beati pacifici: quoniam filii dei uocabuntur. in primo etiam graduum psalmo cantatur: cum his qui oderunt pacem, eram pacificus. nec putemus pacem tantum in eo esse quaerendam, si cum alio non iurgemur: sed tunc pax christi, hoc est, haereditas nostra nobis cum est, si tranquilla mens nullis passionibus perturbetur. post pacem sequitur longanimitas, siue sapientia: quia utroque modo makrothumian~g possumus interpretari. huic contraria est pusillanimitas, de qua scribitur: pusillanimis uehementer insipiens: qui uero patiens est, et uniuersa sustentat, uir sapiens. et cum epitasei~g multum sapiens appellatur, ut in prouerbiis quoque scriptum est longanimus uir, multus in prudentia. benignitas etiam siue suauitas, quia apud graecos chr�stot�s~g utrumque sonat, uirtus est lenis, blanda, tranquilla, et omnium bonorum apta consortio, inuitans ad familiaritatem sui, dulcis alloquio, moribus temperata. denique et hanc stoici ita definiunt: benignitas est uirtus sponte ad bene faciendum exposita. non multum bonitas a benignitate diuersa est: quia et ipsa ad benefaciendum uidetur exposita. sed in eo differt, quia potest bonitas esse tristior, et fronte seueris moribus irrugata, bene quidem facere et praestare quod poscitur: non tamen suauis esse consortio, et sua cunctos inuitare dulcedine. hanc quoque sectatores zenonis ita definiunt: bonitas est uirtus quae prodest: siue, uirtus ex qua oritur utilitas: aut, uirtus propter semetipsam: aut affectus qui fons sit utilitatum.

inter fructus spiritus, septimum et sacratiorem locum fides possidet, quae etiam alibi inter tres ponitur: spes, fides, charitas. nec mirum si spes in hoc catalogo non referatur: cum in fide sit quod speratur: et ita eam apostolus ad hebraeos scribens definiat: est autem fides sperandarum substantia rerum, argumentum necdum apparentium. siquidem id quod speramus esse uenturum, et necdum est in praesenti, fide possidemus, sperantes nos tenere quod credimus. quaeritur quoque quomodo fides in charitate sit posita. qui diligit, nunquam se laedi aestimat: nunquam aliud nisi quod diligit et diligitur, suspicatur. cum autem dilectio procul abfuerit, et fides pariter abscedit. post fidem mansuetudo numeratur, quae aduersa est irae, rixis, dissensionibus; et nunquam ad sui contraria prouocatur, uere de bona spiritus arbore, bonos fructus egerminans. per hanc famulus dei moyses, testimonium scripturae meruit accipere, dicentis: moyses mansuetus erat, plusquam omnes homines super terram. super terram, inquit. super eos enim qui facie ad faciem deum uidebant, esse non poterat: quia multa saepe compellimur per carnis facere infirmitatem. de dauid quoque, licet multi de domino nostro aestiment prophetatum, quod nos etiam non negamus, spiritus sanctus in typo uenturi canit: memento, domine, dauid, et omnis mansuetudinis eius. cuius mansuetudo aduersus saul, absalon et semei, uel maxime claruit? cum alius eum uellet occidere: alius res nouas molitus, fraudare imperio niteretur: alius lapides in eum iaciens, et puluerem uentilans, clamaret et diceret: egredere, egredere, uir inique. extrema continentia in fructibus spiritus collocatur. quam non solum in castitate debemus accipere, sed etiam in cibo et potu, in ira quoque et uexatione mentis, et detrahendi libidine. inter modestiam autem et continentiam hoc interest, quod modestia in uiris perfectis est, consummatae que uirtutis, de quibus saluator ait: beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram. et de seipso: discite a me, quoniam mitis sum, et humilis, et mansuetus corde. continentia uero in uia quidem uirtutis est, sed necdum peruenit ad calcem: quia cupiditates adhuc in eius qui se continet, cogitatione nascuntur, et mentis polluunt principale, licet non superent, nec ad opus pertrahant cogitantem. non solum autem in desideriis et cupiditate, continentia necessaria est, sed etiam in tribus reliquis perturbationibus, dolore scilicet, laetitia et timore. aduersus huiusmodi fructus spiritus, non est lex. iusto quippe lex non est posita: iniquis autem et non subiectis, impiis et peccatoribus. lex mihi dicit: non adulterabis: non occides, non falsum testimonium dices: non fraudabis: non desiderabis aliena; non periurabis: non furaberis: si haec omnia, fructu in me spiritus charitate regnante, non facio, superflua mihi sunt praecepta legis. denique et sapientes mundi de philosophia sic opinati sunt, ut quod leges publicae facere homines necessitate compellunt, hoc illa persuadeat fieri uoluntate.

"qui autem sunt christi, carnem crucifixerunt cum uitiis et concupiscentiis". origenes hunc locum superioribus nectens, ita legit: aduersus huiusmodi non est lex, qui christi carnem crucifixerunt cum uitiis et concupiscentiis: ut non sicut in latino sonat, eos qui christi sunt, carnem suam dicat crucifixisse cum uitiis et concupiscentiis; sed christi carnem ab his cum uitiis et concupiscentiis crucifixam. et quaerit quomodo in his qui fructus spiritus habeant, et aduersum quos lex esse cessauit, crucifixio carnis dominicae ponatur in laude, cum ad hebraeos in uituperatione sit positum: rursum crucifigentes in semetipsis filium dei, et ostentui habentes. pro rursus crucifigentes, melius unum uerbum compositum in graeco est, anastaurountes~g, quod nos interpretari possumus, recrucifigentes. primum ergo notandum quod aliud sit crucifigere, aliud recrucifigere. deinde quia non idipsum sit recrucifigere filium dei, et crucifigere carnem christi cum uitiis et concupiscentiis. caro quippe christi non principaliter, et proprie filius dei est, sed iesus christus, qui cum esset in principio apud patrem, uerbum deus caro factus est, et seipsum exinaniuit, formam serui accipiens, ut crucifigeret carnem, et despoliaret principatus et potestates, triumphans de eis in ligno, ut compleretur illud apostoli: quod enim mortuus est, peccato, mortuus est semel. igitur si corpora nostra membra sunt christi, consequenter et caro nostra caro christi est, quam crucifigimus, mortificantes per eam super terram, fornicationem, immunditiam, passionem, desiderium malum, et auaritiam: et de nobis in laude nunc ponitur, qui christi iesu carnem crucifixerunt cum uitiis et concupiscentiis, et semper mortificationem iesu circumferimus in corpore nostro, ut et uita eius manifestetur in carne nostra. non modici autem laboris est, sic in praesenti saeculo uiuere, ut iam nunc uita iesu manifestetur in carne nostra. ita enim uiuificabuntur et mortalia corpora nostra per inhabitantem in nobis spiritum. ubi latinus interpres uitia posuit, in graeco path�mata~g, id est, passiones leguntur. et quia passio potest et dolorem, et caeteras necessitates significare corpusculi, caute apostolus intulit desideria: ut non naturam corporis uideretur in spiritualibus uiris negare, sed uitia. et hoc ita admonitum sit, si uulgatam editionem sequimur, legentes: qui autem sunt christi, carnem crucifixerunt cum uitiis et concupiscentiis: ut non carnem christi, sed suam eos crucifixisse dicamus. pene oblitus sum interpretationis secundae. praedixeram enim omnia quae sequuntur ad legem, et ad circumcisionem esse referenda. sensus itaque iste est: in quibus est fructus spiritus, charitas, gaudium, et reliqua, hi corpoream scripturae intelligentiam, quae nunc caro christi appellatur, crucifixerunt cum passionibus eius et desideriis, quae generant paruulis atque lactentibus fomenta uitiorum. crucifixit christi carnem, qui non iuxta carnem historiae militat, sed spiritum allegoriae sequitur praeuiantem.

"si spiritu uiuimus, spiritu et ambulemus". utamur hoc testimonio aduersum eos qui nolunt scripturas spiritualiter intelligere. quis est autem qui uiuit spiritu, nisi absconditus homo noster, qui et iuxta carnem interdum solet uiuere? sed cum spiritu uixerit, spiritu ambulat. cum in carne uoluerit ambulare, uiuens mortuus est. uir perfectus in christo, semper uiuit in spiritu: spiritui obedit, nunquam uiuit in carne. et contra: qui se totum carni dederit, et passionibus deputarit, nunquam uiuit in spiritu. inter hos medii sunt, quos nec spirituales possumus appellare, nec carneos; sed qui inter uirtutes et uitia fluctuantes, nunc ad meliora retrahuntur, et spiritus sunt; nunc carnis lubrico supplantantur, et caro sunt.

"non efficiamur inanis gloriae cupidi, inuicem prouocantes, inuicem inuidentes". unum uerbum apud graecos kenodoxoi~g, trium uerborum circuitu interpres latinus expressit. quantas autem habeat definitiones, et significantias gloria, et philosophorum innumerabiles libri, et ciceronis duo uolumina, quae de gloria scripsit, indicio sunt. uerum nos quia non uerborum etymologias, sed scripturae sensum disserere conamur, ita hunc locum cum superioribus copulabimus: si spiritu uiuimus, spiritui obtemperemus, nequaquam per legem, sed per charitatem nobis inuicem seruientes. non debemus de scripturarum interpretatione contendere et dicere: circumcisio melior est: non, sed praeputium. contemnenda historia, et allegoria sequenda imo allegoria uana est et umbratica, et nullis ueritatis fixa radicibus. unde euenit, ut inuicem nascantur inuidiae. excludere enim, ait, uos uolunt, ut illos aemulemini: non tam ueritatem legis uolentes docere, quam uincere. ne autem penitus uerbum gloriae praetermittamus intactum, suas philosophis ineptias relinquentes, de scripturis aliqua retractemus. opinionem uulgi, et laudem hominum fauore quaesitam, gloriae nomen sonat, ubi dicitur: omnia autem faciunt, ut ab hominibus glorificentur. et alibi: quomodo potestis credere, gloriam ab inuicem quaerentes? porro in bonam partem in eodem loco: et gloriam ab eo qui solus est, non quaerentes. ex quo intelligimus idem uerbum, nunc uirtutem significare, nunc uitium. si ab hominibus quaero gloriam, uitium est: si a deo, uirtus est, qui et ad ueram nos gloriam cohortatur, dicens: eos autem qui me glorificant, glorificabo. significat et aliud in scripturis diuinis gloria, cum augustius aliquid, et diuinius hominum se praebet obtutibus. uisa est in tabernaculo gloria domini, et in templo quod a salomone constructum est, gloria erat, et in facie moysi, quando nesciebat quod glorificatus esset uultus eius, de qua uultus gloria, puto et apostolum dicere: nos autem omnes reuelata facie gloriam domini contemplantes, in eamdem imaginem transformamur a gloria in gloriam, sicut a dei spiritu. et ipse saluator, splendor gloriae et figura substantiae dei, dictus est. uidit et stephanus gloriam dei, et iesum stantem a dextris eius. ut autem et nos nobis fingendorum nominum licentiam praesumamus, rebus quippe nouis (ut ait quidam) noua fingenda sunt nomina: quia hic dictum est: non efficiamur inanis, uel uacuae gloriae cupidi: nos eos asseramus plenae gloriae esse cupidos, qui gloriam dei desiderant, et laudem uirtute condignam, et aspectum diuinius aliquid ostendentem. unde et in plerisque locis. nostri maiestatem pro gloria transtulerunt. iam dudum cupio in uerba prorumpere, sed teneor timore dicendi. dicam tamen, nec tacebo passionem meam, passionem pene communem, non de diuitiis, non de potentia, non de pulchritudine, et corporum uenustate; haec enim manifeste inter carnis opera nominantur. eleemosyna si ob laudem fiat, inanis est gloria: longa oratio, pallor ex ieiunio sequens. non mea sunt uerba, sed saluatoris in euangelio pertonantis. ipsa quoque castitas in matrimonio, uiduitate, uirginibus, saepe plausum quaerit humanum: et quod dudum timeo dicere sed dicendum est, martyrium ipsum, si ideo fiat ut admirationi et laudi habeamur a fratribus, frustra sanguis effusus est. loquatur apostolus, loquatur electionis uas: si tradidero corpus meum, ut glorier, charitatem autem non habeam, nihil mihi prodest. illi qui dixerat: scio hominem in christo, ante annos quatuordecim, siue in corpore, nescio, siue extra corpus, nescio, deus scit, raptum usque ad tertium coelum; et post modicum: raptus in paradisum, audiuit arcana uerba, quae non licet homini loqui: illi, inquam, qui plus omnibus laborauit, ne magnitudo reuelationum extolleret eum, datus est stimulus carnis eius, angelus satanae, qui eum colaphizaret, ut non tolleretur. et certe ter dominum rogauit ut discederet ab eo: sed dictum est ei: sufficit tibi gratia mea: uirtus enim in infirmitate perficitur. quid tam dei opus est, quam scripturas legere, in ecclesia praedicare, sacerdotium cupere, ante altare domini ministrare? sed et haec, nisi aliquis omni diligentia custodierit cor suum, de cupiditate laudis oriuntur. uideas plerosque (quod etiam tullius ait) libros suos de contemnenda gloria inscribere, et causa gloriae, proprii nominis titulos praenotare. interpretamur scripturas: saepe uertimus stylum: quae digna lectione sunt, scribimus; et nisi christi causa fiant, sed memoriae in posteros, et famae in populos, totus labor irritus fiet: et erimus quasi tympanum sonans, et cymbalum concrepans. uideas plerosque de scripturis inter se contendere: et athleticum scamma dei facere sermonem: inuicem prouocant, et si uicti fuerint, inuident: inanis quippe gloriae cupidi sunt. scio in latinis codicibus in eo testimonio quod supra posuimus: si tradidero corpus meum, ut glorier, ardeam habere pro glorier; sed ob similitudinem uerbi, qua apud graecos, ardeam, et glorier, id est, kauth�somai~g et kauch�somai~g una litterae parte distinguitur, apud nostros error inoleuit. sed et apud ipsos graecos exemplaria sunt diuersa.

6. "fratres, et si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, uos qui spirituales estis, instruite huiusmodi in spiritu mansuetudinis; considerans teipsum, ne et tu tenteris". sciens paulus eius dei se esse cultorem, qui nollet mortem peccatoris, sed poenitentiam: et excepta trinitate, omnem creaturam, licet non peccet, tamen posse peccare: eum quoque qui spiritualis est, cohortatur sui timore ne peccet, manum porrigere corruenti. et pulchre praeoccupatum in delicto, hominem uocat, qui mori possit: ex ipso nomine fragilitatem conditionis ostendens; ut dignus sit uenia, qui uelut homo errore deceptus, et mersus in uoraginem, seipsum sine auxilio, et adiutore erigere non possit. spirituali autem non additur homo: sed quasi deo praecipitur, ut hominem praeoccupatum in delicto instruat: siue (ut melius habetur in graeco) perficiat in spiritu lenitatis. qui autem perficitur, non ei desunt uniuersa, sed aliqua. denique si non peccatis pluribus, sed uitio aliquo praeoccupatus errauit: lenitatis spiritum et mansuetudinis in correctione peccantis spiritualis adhibeat, ne rigidus, ne iratus et tristis corrigere cupiat errantem; sed prouocet eum, spondens salutem; ueniam repromittens: christi testimonium proferat: quod graui legis et peccatorum onere depressos, ad iugum suum suaue, et leue inuitet onus: ut discant, quia humilis sit et mitis, et mansuetus corde, et inueniant requiem animabus suis. utamur hoc testimonio aduersum haereticos: qui diuersarum fingentes fabulas naturarum, aiunt spiritualem, bonam esse arborem, et nunquam malos afferre fructus. ecce apostolus, cuius et ipsi auctoritatem sequuntur, dicit eos qui spirituales sunt, posse peccare, si per altitudinem cordis sui inflentur et corruant. quod et nos quoque fatemur; et choikous~g spirituales fieri, si ad meliora reuertantur. opponi nobis potest illud quod ad corinthios scribitur: quid uultis? in uirga ueniam ad uos, an in charitate, et spiritu mansuetudinis? si enim ibi ad peccatores, non in spiritu mansuetudinis, sed in uirga uenire se dicit: quomodo hic his qui in aliquo peccato praeuenti fuerint non uirgam adhibet, sed spiritum mansuetudinis? uerum ibi ad eos dicitur, qui post peccatum non sentientes errorem suum, nolebant maioribus suis subdi, et poenitentia corrigi. ubi uero peccator intelligens uulnus suum, tradit medico se curandum, ibi non est uirga necessaria, sed spiritus lenitatis. sed et illud forte quaeratur, quod si propterea instruere quis debeat peccatorem in spiritu lenitatis: quia consideret se, ne et ipse tentetur; ergo iustus, qui de sua certus est mente, qui scit non posse se labi, non debet instruere peccatorem in spiritu lenitatis? ad quod dicemus, etiamsi uicerit iustus, sciens quanto labore superauerit, magis peccanti ueniam largietur. nam et saluator propterea tentatus est, iuxta omnia nobis similiter absque peccato: ut possit compati, et condolere infirmitatibus nostris, suo doctus exemplo, quam difficilis sit in carne uictoria. si quis uirgo ad senectam usque permanserit; ignoscat ei qui adolescentiae quondam calore deceptus est, sciens quantis difficultatibus illam transierit aetatem. si quis pro christi nominis confessione cruciatus, alium in tormentis uiderit denegare, compatiatur uulneribus negatoris, et non tam illum uictum, quam se uicisse, miretur. cautelam quoque scribentis attendite, quia non dixerit: considerans te, ne tu cadas; sed, ne et tu tenteris. uinci quippe uel uincere, nonnunquam in nostra est potestate: caeterum tentari, in potestate tentantis est. si enim saluator tentatus est, quis potest esse securus intentatum se uitae huius maria transire? qui putant paulum iuxta humilitatem, et non uere dixisse: et si imperitus sermone, non tamen scientia, defendant huius loci consequentiam. debuit quippe secundum ordinem dicere: uos, qui spirituales estis, instruite huiusmodi in spiritu lenitatis, considerantes uosmetipsos, ne et uos tentemini; et non plurali inferre numerum singularem. hebraeus igitur ex hebraeis, et qui esset in uernaculo sermone doctissimus, profundos sensus aliena lingua exprimere non ualebat: nec curabat magnopere de uerbis, cum sensum haberet in tuto. haec secundum simplicem intelligentiam. caeterum, ut et secundae expositionis ordinem prosequamur, locus iste de epistolae ad romanos fine pandendus est. ibi enim cum similiter de escis et obseruationibus scriberet iudaeorum, et eos qui legis iuxta litteram praecepta contemnerent, firmos atque perfectos: illos uero qui adhuc antiqua consuetudine ducebantur, infirmos paruulos que narraret, et uideret iurgium esse inter spirituales, et carneos: admonuit spirituales, ne contemnerent carneos, et ait: infirmum autem in fide assumite, non in disceptationibus cogitationum. alius enim credit manducare omnia: qui autem infirmus est, olus manducet. is qui manducat, non manducantem non spernat: et qui non manducat, manducantem non iudicet, deus enim illum assumpsit. tu quis es qui iudices alienum seruum? suo domino stat, aut cadit. stabit autem: potens est enim deus statuere illum. et multa in medio super hoc sensu disserens, adiecit in fine: noli propter escam destruere opus dei. et iterum: debemus autem nos firmiores, imbecillitates infirmorum sustinere, et non nobis placere. unusquisque uestrum proximo suo placeat ad bonam aedificationem.

"alter alterius onera portate, et sic adimplebitis legem christi". quia peccatum onus sit, et psalmista testatur dicens: iniquitates meae eleuatae sunt super caput meum, quasi onus graue grauatae sunt super me. et zacharias, in specie mulieris, uidit super talentum plumbi sedere iniquitatem. hoc onus saluator pro nobis tulit, suo nos exemplo docens quid facere deberemus. ipse quippe iniquitates nostras portat, et pro nobis dolet et eos qui peccatorum ac legis onere sunt depressi, ad leue onus uirtutis inuitat, dicens: iugum meum suaue est, et onus meum leue. qui igitur fratris non desperat salutem, sed manum porrigit deprecanti, et quantum in se est, flet cum flente, infirmus est cum infirmo, sua que iudicat aliena peccata, iste per charitatem adimplet legem christi. quae christi lex est? hoc est mandatum meum, ut diligatis inuicem. quae lex filii dei est? diligite alterutrum, sicut et ego dilexi uos. quomodo dei filius nos dilexit? maior hac dilectione non est, quam ut quis animam suam ponat pro amicis suis. qui clementiam non habet, nec indutus est uiscera misericordiae et lacrymarum, quamuis spiritualis sit, non adimplebit legem christi. sed et hunc locum cum superioribus copulemus. duplicem enim sequimur intelligentiam. si quis infirmus in fide est, et adhuc lacte nutritur infantiae, nec potest tam cito a legali obseruatione ad spiritualia sacramenta transire: uos qui robustiores estis, eius onera portate: ne per scientiam uestram frater pereat, pro quo christus est mortuus. portat quoque fratris necessitatem, qui grauatum pauperem onere egestatis adiuuat, et facit sibi amicos de iniquo mammona, quem post resurrectionem christus affatur: uenite ad me, benedicti patris mei: possidete praeparatum uobis regnum a constitutione mundi. esuriui enim, et dedistis mihi manducare: sitiui, et dedistis mihi bibere. iuxta hunc sensum etiam in alia epistola paulus timotheum docens, addidit: diuitibus huius saeculi praecipe non sublime sapere (pro eo quod est, non superbire), neque sperare in incerto diuitiarum, sed in deo qui praestat omnia abunde ad fruendum: bene agere, diuites esse in operibus bonis, facile tribuere, communicare, thesaurizare sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehendant ueram uitam. qui ueram uitam apprehendit, eum uidelicet qui loquitur: ego sum uita, impleuit legem christi, quae tendit ad uitam.

"nam si quis existimat se esse aliquid, cum nihil sit, seipsum seducit". si quis non uult onera aliena portare, et immisericors suo tantum opere et uirtute contentus est, non quaerens quae aliena sunt, sed quae sua, hoc est, sui tantum amator, et non etiam dei, ipse se seducit. dupliciter autem legi potest atque distingui: uel, si quis existimat esse se aliquid, cum sit nihil: aut ita: si quis existimat esse se aliquid, ut postea inferamus, cum sit nihil, se ipse seducit. et magis in graeco quam in latino resonat ista distantia. prioris distinctionis hic sensus est: qui se aliquid existimat esse, et nihil est, ipse se decipit. secundus sensus altior est, et qui nobis magis placet: si quis existimat se esse aliquid, in eo quod se putat esse aliquid, et non ex clementia in proximum; sed ex suo opere et labore se iudicat, sua tantum uirtute contentus, iste ex hac ipsa arrogantia nihil fit, et ipse se decipit: quod melius in graeco dicitur phrenapatai~g, hoc est, mentem suam decipit: pro quo latinus posuit interpres, se ipse seducit. mentem autem suam decipit qui se putat esse sapientem, et secundum isaiam, sapiens in se est, et in conspectu suo intelligens. ad circumcisionem et legem, ita loci huius connectitur intellectus: qui spiritualis est, et misericordiam in proximum non habet, contemnens humilem, quia ipse sublimior est, ipse se decipit, nesciens hanc spiritus esse legem, ut nos inuicem diligamus.

"opus autem suum probet unusquisque: et sic in semetipso tantum gloriam habebit, et non in altero". sensus iste est: tu qui te aestimas spiritualem, et de alterius infirmitate robustior es, non debes imbecillitatem iacentis, sed tuam fortitudinem considerare. neque enim si alius perfecte non potest ad christianismum a iudaismo transire, idcirco tu perfectus es christianus: sed si te propria conscientia non remordet, habes in temetipso gloriam et non in altero. athleta non ideo fortis est, quia uicit infirmum, et languida aduersarii membra superauit: sed si robustus est, et in sua fortitudine, non in infirmitate alterius gloriatur. intelligi potest et aliter: qui conscientiam habet operis boni, et seipsum considerans, opus suum non reprehendit, non debet de hoc apud alium gloriari, et laudem suam foras fundere, et communicare cum cunctis, et ex hominum quaerere fauore iactantiam: sed in semetipso habeat gloriam, et dicat: mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri iesu christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo. qui gloriam quaerit ab altero, huic nec mundus crucifixus est, nec crucifixus est ipse cum christo. recipit quippe, quod quaerebat ab hominibus, mercedem suam.

"unusquisque enim onus suum portabit". uidetur superioribus contraire, ubi ait: alter alterius onera portate: si enim onus suum unusquisque portabit, alter alterius onera portare non poterit. sed uidendum, quod ibi praeceperit ut peccantes in hac uita nos inuicem sustentemus, et in praesenti saeculo alterutrum auxilio simus: hic autem de domini dicat in nos iudicio, quod non ex alterius peccato et comparatione deterioris; sed iuxta nostrum opus, aut peccatores ab eo iudicemur, aut sancti, recipiente unoquoque secundum opus suum. obscure licet docemur per hanc sententiolam, nouum dogma quod latitat: dum in praesenti saeculo sumus, siue orationibus, siue consiliis, inuicem posse nos coadiuuari. cum autem ante tribunal christi uenerimus, non iob, non daniel, nec noe rogare posse pro quoquam, sed unumquemque portare opus suum.

"communicet autem is qui catechizatur uerbum, ei qui se catechizat in omnibus bonis". marcion hunc locum ita interpretatus est, ut putaret fideles, et catechumenos simul orare debere, et magistrum communicare in oratione discipulis; illo uel maxime elatus, quod sequatur, in omnibus bonis. cum utique si de oratione sermo fuisset, non debuerit ei praecipi qui catechizatur, sed ei qui se catechizat, id est non discipulo, sed magistro. deinde etiam caetera quae sequuntur, cum eius expositione non congruunt: quae seminauerit homo, haec et metet. et: bonum autem facientes, non deficiamus: tempore enim suo metemus, non deficientes. sensus itaque iste est: quia superius spiritualibus praeceperat, ut eos qui praeoccupati fuerant in aliquo delicto, instruerent in spiritu lenitatis, et alter alterius onera portarent, adimplentes legem christi: nunc econtrario his qui adhuc imbecilliores, et discipuli, et carnales erant, praecipit, ut quomodo ipsi a magistris spiritualia metunt: sic magistris carnalia praebeant: qui totos se diuinae eruditioni et studio tradentes, uitae huius necessariis indigeant; et fiat illud quod de manna scriptum est: qui multum, non abundauit: et qui modicum, non minorauit. bona autem in praesenti loco iuxta uulgi consuetudinem morem que communem, uictum et uestitum, et caetera quae homines inter bona numerant, appellauit. habentes enim uictum et uestitum, his contenti sumus. nec mirum si paulus ea quae erant corpori necessaria boni appellatione signauit: cum etiam saluator noster ad eos qui necdum ad uirtutum culmen ascenderant, sed adhuc humilius incedebant, et sibi addi poscebant fidem, dixerit: si ergo uos cum mali sitis, scitis bona data dare filiis uestris: quanto magis pater uester coelestis dabit bona petentibus se! ego puto et iob, cum ad uxorem, quasi unam de insipientibus mulieribus loqueretur, respectu eius, quae ita putabat, de corporalibus diuitiis locutum: si bona accepimus de manu domini: et rursum de angustiis et pressuris, et tentatione, quae uictoriam afferant: quare malum non sustineamus? cum utique mala et bona non in diuitiis et pressuris, sed in uirtutibus ponantur et uitiis, ut iustus loquitur in psalmo: quis est homo qui uult uitam, cupit uidere dies bonos? prohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum. declina a malo, et fac bonum. proprie malum dicitur, quod uitandum est: bonum quod facere debemus. diues quoque ille in euangelio, qui mali et boni scientiam non habebat, recte agrorum ubertatem bona arbitrabatur, dicens: anima, habes bona posita in annos multos: quiesce, comede, bibe, et laetare. et alius qui iacebat in purpura, et deliciis affluebat, audit apud inferos ab abraham: recepisti bona in uita tua. illud quoque attendendum ne forte et hoc possit intelligi, dari discipulis mandatum, ut eis qui se instruunt, uerbum communicent, obsequantur, dociles, faciles que se praebeant. in his tamen quae bona sunt, quae spiritualia, et non haeretica, uel iudaica prauitate peruersa.

"nolite errare, deus non irridetur: quae enim seminauerit homo, haec et metet". praeuidens spiritu, eos qui docentur, et debent magistris sumptus et uitae necessaria ministrare, posse obtendere paupertatem, et dicere: ager meus hoc anno aruit siccitate: uineam grando contriuit: redditus qui esse potuerunt, tributa rapuerunt: non habeo unde tribuam quod iubetur, adiecit: nolite errare, deus non irridetur. scit, inquit, corda uestra, non ignorat facultates. excusatio uerisimilis hominem potest utcunque placare, deum non potest fallere. et simul cohortatur ad id quod praeceptum est exhibendum, semen nominans, ne putet perditum, quod multiplicato fenore recepturus est. ad corinthios quoque rationem dati et accepti, simili docuit exemplo: qui parce seminat, parce et metet: et qui seminat in benedictione, de benedictione et metet. unusquisque sicut propositum habet in corde, non ex tristitia, aut necessitate: hilarem enim datorem diligit deus.

"quoniam qui seminat in carne sua, de carne et metet corruptionem. qui autem seminat in spiritu, de spiritu metet uitam aeternam". omne quod loquimur, agimus, cogitamus, in duobus seminatur agris, carne et spiritu. si bona sunt, quae de manu, ore, corde promuntur, seminata in spiritu, uitae aeternae fructibus redundabunt. si mala, ab agro carnis excepta, corruptionis nobis segetem pullulabunt. aliter: qui legem carnaliter intelligit, repromissiones quoque carnales, et quae in praesenti saeculo corrumpuntur, exspectat. qui autem spiritualis auditor est, seminat in spiritu, et de spiritu metet uitam sempiternam. simul notemus sermonis consequentiam, et eam cum superioribus copulemus: hominem uocari in spiritu seminantem, qui quando coeperit uitam metere sempiternam, homo fortasse esse desistit. cassianus, qui putatiuam christi carnem introducens, omnem coniunctionem masculi ad feminam immundam arbitratur, encratitarum uel acerrimus haeresiarches, tali aduersum nos sub occasione praesentis testimonii usus est argumento: si quis seminat in carne, de carne metet corruptionem: in carne autem seminat, qui mulieri iungitur: ergo et is qui uxore utitur, et seminat in carne eius, de carne metet corruptionem. respondebitur ei, primum non dixisse paulum, qui seminat in carne; sed, in carne sua. nemo autem se cum ipse concumbit, et in sua carne seminat. deinde ut obseruationem hanc quam annotauimus, in carne sua, ex abundanti ei concedamus, addendum est eos quoque, qui comedant et bibant, et dormiant et aliquid faciant ob refrigerium corporis, iuxta illum seminare in carne, et de ea metere corruptionem. quod si ad hoc confugerit, ut dicat eos qui, siue bibant, siue manducent, siue dormiant, in nomine tamen domini omnia cum ratione perficiant, non in carne seminare, sed in spiritu; et nos ei similiter respondebimus, eos quoque qui dei primam sententiam sequantur cum ratione facientes: crescite et multiplicamini, et replete terram, non in carne, sed in spiritu seminare. syllogismus itaque eius futilis et caducus, sophismate primum decipit audientem. caeterum diligenter inspectus, facile soluitur: neque enim possumus dicere, abraham, isaac et iacob, et alios sanctos uiros, qui de repromissione nati sunt, ipsum quoque domini praecursorem, quia in carne natus est, de corruptionis germine pullulasse, illud pariter obseruandum, quod qui seminat in carne, cum additamento suae carnis ponitur: qui autem seminat in spiritu, non dicitur in spiritu suo, sed simpliciter in spiritu. qui enim bona seminat, non in suo quidpiam, sed in dei spiritu seminat, de quo et uitam est messurus aeternam. "bonum autem facientes, non deficiamus: tempore enim suo metemus, non deficientes". cohortatur eos ad studium perseuerantiae, qui in hac uita mercedem boni operis exspectant, nescientes quia sicut in semine aliud sationis, aliud messis est tempus: sic et in praesenti uita, sementem esse opera (quae uel in spiritu, uel in carne metantur), messem uero futurum iudicium, et pro qualitate uel diuersitate sementis, diuersas nos facere messuras, centesimum et sexagesimum, et tricesimum fructum, quam segetem nemo potest metere deficiens. qui enim perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit. sicut et in alio loco praecipitur: esto non deficiens. quale est autem, ut cum peccatores quotidie in malis operibus augeantur, nos in bono opere lassemur?

"ergo dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei". tempus sementis, ut diximus, tempus est praesens, et uita quam currimus. in hac licet nobis quod uolumus seminare; cum ista uita transierit, operandi tempus aufertur. unde et saluator ait: operamini dum dies est: ueniet nox, quando iam nullus poterit operari ortus est nobis dei sermo, sol uerus, et congregatae sunt bestiae recedentes in cubilia sua: procedamus ut homines ad opus nostrum, et usque ad uesperam laboremus, sicut mystice cantatur in psalmo: posuisti tenebras, et facta est nox. in ipsa pertransibunt bestiae siluae, catuli leonum rugientes, ut rapiant, et quaerant a deo escam sibi. ortus est sol, et congregatae sunt, et in cubilibus suis dormierunt. egredietur homo ad opus suum, et ad operationem suam usque ad uesperam. siue aegrotamus, siue sani sumus, humiles, uel potentes, pauperes, diuites, ignobiles, honorati, esurientes, siue uescentes, omnia in nomine domini cum patientia et aequanimitate faciamus, et implebitur in nobis illud quod scriptum est: diligentibus autem dominum, omnia cooperantur in bonum. ira ipsa et libido, et iniuria quae desiderat ultionem, si me refrenem: si propter deum taceam: si per singulos commotionis aculeos, et incentiua uitiorum, dei desuper me uidentis recorder, fiunt mihi occasio triumphorum. ne dicamus in largiendo: ille est amicus, hunc nescio: hic debet accipere, iste contemni. imitemur patrem nostrum, qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos. fons bonitatis omnibus patet. seruus et liber, plebeius et rex, diues et pauper, ex eo similiter bibunt. lucerna cum accensa fuerit in domo, omnibus lucet aequaliter. quod si in cunctos indifferenter liberalitatis frena laxantur, quanto magis in domesticos fidei, et in christianos, qui eumdem habent patrem, eius que magistri appellatione censentur! uidetur autem mihi locus iste posse et superioribus cohaerere, ut domesticos fidei, magistros nominet, quibus supra omnia quae putantur bona, ab auditoribus suis iusserat ministrari. breue est uitae istius curriculum. hoc ipsum quod loquor, quod dicto, quod scribo, quod emendo, quod relego, de tempore meo mihi aut crescit, aut deperit. titus, filius uespasiani, qui in ultionem dominici sanguinis, subuersis ierosolymis, romam uictor ingressus est, tantae dicitur fuisse bonitatis, ut cum quadam nocte sero recordaretur, in coena, quod nihil boni die illa fecisset, dixerit amicis: hodie diem perdidi. nos putamus non perire nobis horam, diem, momenta, tempus, aetates, cum otiosum uerbum loquimur, pro quo reddituri sumus rationem in die iudicii? quod si hoc ille sine lege, sine euangelio, sine saluatoris, et apostolorum doctrina, naturaliter et dixit, et fecit: quid nos oportet facere, in quorum condemnationem habet et iuno uniuiras, et uesta uirgines, et alia idola continentes? beatus ioannes euangelista cum ephesi moraretur usque ad ultimam senectutem, et uix inter discipulorum manus ad ecclesiam deferretur, nec posset in plura uocem uerba contexere, nihil aliud per singulas solebat proferre collectas, nisi hoc: filioli, diligite alterutrum. tandem discipuli et fratres qui aderant, taedio affecti, quod eadem semper audirent, dixerunt: magister, quare semper hoc loqueris? qui respondit dignam ioanne sententiam: quia praeceptum domini est, et si solum fiat, sufficit. hoc propter praesens apostoli mandatum: operemur bonum ad omnes: maxime autem ad domesticos fidei.

"uidete qualibus litteris scripsi uobis mea manu". hi qui circumcidi galatas uolebant, disseminauerant alia paulum facere, alia praedicare, et suo opere destruere sermonem, quod qui legem assereret abolitam, ipse inueniretur in lege. hanc opinionem, quia non poterat paulus apud omnes praesens ipse subuertere (prohibebatur quippe uinculis, quae ob christi martyrium sustinebat), seipsum per litteras repraesentat. et ne aliqua suppositae epistolae suspicio nasceretur, ab hoc loco usque ad finem, manu sua ipse perscripsit, ostendens superiora ab alio exarata. quod autem sub nomine eius a falsis doctoribus epistolae mitterentur, ad thessalonicenses quoque demonstrat scribens: rogamus autem uos, fratres, per aduentum domini nostri iesu christi, et nostrae congregationis in ipsum, ut non cito moueamini a uestro sensu, nec terreamini, neque per spiritum, neque per sermonem, neque per epistolam tanquam per nos missam, quasi instet dies domini, ne quis uos seducat ullo modo. et ut totam epistolam quam mittebat, suspicione erueret falsitatis, manu sua in fine subscripsit, dicens: salutatio mea manu pauli, quod est signum in omni epistola: ita scribo: gratia domini nostri iesu christi cum omnibus uobis. ad colossenses etiam quas dictauerat litteras, manu sua similiter subnotauit: salutatio mea manu pauli: memores estote uinculorum meorum. et ubicunque sciebat falsos adesse doctores, qui possent per apostoli auctoritatem noua dogmata seminare, epistolam manu propria subscribebat. denique et ad corinthios scribens, in quibus erant schismata et haereses, unoquoque dicente: ego sum pauli, et ego apollo, ego autem cephae, epistolam suam tali annotatione signauit: salutatio mea manu pauli: si quis non amat dominum iesum christum, anathema sit, maranatha, et caetera. propter hoc igitur uolens omnem occasionem falsis auferre doctoribus, qui et galatas a ueritate euangelii deprauarant, finem epistolae manus suae adnotatione compleuit, dicens: uidete qualibus litteris scripsi uobis; non quod grandes litterae fuerint (hoc quippe in graeco sonat p�likois~g), sed quod suae manus essent eis nota uestigia, ut dum litterarum apices recognoscunt, ipsum se putarent uidere, qui scripserat. in hoc loco uir apprime nostris temporibus eruditus, miror quomodo rem ridiculam locutus sit. paulus, inquit, hebraeus erat, et graecas litteras nesciebat. et quia necessitas expetebat, ut manu sua epistolam subscriberet, contra consuetudinem curuos tramites litterarum, uix magnis apicibus exprimebat: etiam in hoc suae ad galatas indicia charitatis ostendens, quod propter illos id quoque quod non poterat, facere conaretur. grandibus ergo paulus litteris scripsit epistolam, quia sensus erat grandis in litteris, et spiritu dei uiui, non atramento, nec calamo fuerat exaratus. quod autem apposuit, mea manu, opera intelligamus in manibus. quam ob causam crebro et in prophetis scribitur: sermo dei qui factus est in manu ieremiae, siue aggaei, ut per hanc quoque similitudinem in manu pauli sciamus factum dei esse sermonem. grandes paulus litteras non solum tunc ad galatas, sed etiam hodie scribit ad cunctos, et quamuis parui sint apices quibus eius epistolae conscribuntur, tamen magnae sunt litterae, quia in litteris magnus est sensus.

"quicunque uolunt placere in carne, hi cogunt uos circumcidi superius ostendit ex quo loco sua subscripserit manu: nunc quid scripserit, replicat. caius caesar, et octauianus augustus, et tiberius successor augusti, leges promulgauerant, ut iudaei qui erant in toto romani imperii orbe dispersi, proprio ritu uiuerent, et patriis caeremoniis deseruirent. quicunque igitur circumcisus erat, licet in christum crederet, quasi iudaeus habebatur a gentibus. qui uero absque circumcisione se non esse iudaeum praeputio praeferebat, persecutionibus tam gentilium, quam iudaeorum, fiebat obnoxius. has igitur persecutiones hi qui galatas deprauauerant declinare cupientes, circumcisionem pro defensione discipulis persuadebant quam nunc apostolus confidentiam in carne uocat, quod scilicet tam gentibus, quos timebant, quam iudaeis, qui uolebant placere, circumcisionem in persecutione proponerent. nam nec iudaei persequi eos poterant, nec gentiles, quos uidebant et proselytos circumcidere, et ipsos legis praecepta seruare.

"neque enim qui circumcisi sunt, hi legem custodiunt, sed uolunt uos circumcidi, ut in carne uestra glorientur". propter infirmitatem, inquit, carnis, lex impleri non potest. unde et iudaei praecepta magis hominum et doctrinas, quam dei mandata custodiunt, neque corporalem facientes legem, impossibile quippe est: neque spiritualem, quam non intelligunt. unde hoc est omne quod student, quod agunt, quod nituntur, ut apud iudaeos de uestrae carnis iniuria glorientur, et iactitent suo gentes magisterio circumcisas. hoc autem totum faciunt, ut iudaeis placeant, et expugnatae legis inuidia conquiescat.

"mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri iesu christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo". solus potest in cruce christi gloriari, qui tollit eam, et sequitur saluatorem, qui crucifixit carnem suam cum uitiis et concupiscentiis, qui mortuus est mundo, et non contemplatur ea quae uidentur, sed quae non uidentur: uidens mundum crucifixum, et transeuntem figuram eius. crucifigitur autem iusto mundus ille, de quo saluator ait: ego uici mundum et: nolite diligere mundum. et: non accepistis spiritum e mundo. cui crucifixus est mundus, huic mundus et mortuus est: et iam ei uenit mundi consummatio, et dignus effectus nouo coelo, et noua terra, et nouo testamento, canit canticum nouum, et accipit nomen nouum scriptum in calculo, quod nemo nouit nisi qui acceperit illud. quaeritur quomodo nunc paulus dicat: mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri iesu christi, cum in alio loco de aliis glorietur, ut ibi ait: per uestram gloriam, quam habeo in christo iesu. et iterum: libenter gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me uirtus christi. et in alio loco: bonum autem mihi est magis mori, quam ut gloriam meam quis euacuet, et caetera quae in hunc modum scripta sunt. sed sciendum quod omnis illa gloriatio ad crucem relata, gloria crucis sit: et quidquid dignum in uirtutibus perpetratur, hoc fieri ob domini passionem.

"neque enim circumcisio aliquid est, neque praeputium, sed noua creatura". quomodo fidelis et infidelis, cum unus sit per substantiam, in duos diuiditur iuxta intelligentiae diuersitatem, apostolo dicente: exspoliantes uos ueterem hominem cum operibus eius, et induentes nouum, qui renouatur in cognitionem iuxta imaginem creatoris: sic et mundus cum secundum substantiam unus sit, secundum sensum alius atque alius efficitur. peccatori, mundus uetus est: sancto, nouus. cum enim sancto mundus fuerit crucifixus, nequaquam est ei circumcisio et praeputium: non iudaeus, neque gentilis: sed noua creatura, in quam transfiguratur corpus humilitatis nostrae, conforme corporis gloriae christi: uetera quippe transierunt, ecce facta sunt omnia noua. et quomodo alia est gloria solis, alia lunae, alia stellarum: stella quippe a stella differt in gloria: sic et resurrectio mortuorum. de qua et daniel pari uoce concordat, dicens: plurimi dormientium de terrae puluere surgent: hi in uitam aeternam, et hi in opprobrium et in confusionem aeternam; et: intelligentes fulgebunt sicut splendor firmamenti. et de iustis: multi sicut stellae in sempiternum. neque enim in sole et luna, firmamento et stellis, circumcisio aliquid ualet, aut praeputium: sed est noua conditio sine his partibus corporum, quae possunt secari. ita igitur et nos, qui diligimus deum, et praeparata sunt nobis quae nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascenderunt, cum de corpore humilitatis transformati fuerimus in corpus gloriae domini iesu christi, illud habebimus corpus quod nec iudaeus possit incidere, nec cum praeputio custodire gentilis. non quod aliud iuxta substantiam sit: sed quod iuxta gloriam sit diuersum. oportet enim mortale hoc induere immortalitatem, et corruptiuum hoc incorruptione uestiri. huic quid simile et beatus euangelista ioannes sentiens est locutus: charissimi, nunc dei filii sumus, et necdum manifestum est quid futuri simus. scimus quia si manifestatum fuerit, similes ei erimus, quia uidebimus eum sicut ipse est. quia ergo necdum manifestatum est illud corpus gloriae iesu christi, quod et uestigia clauorum post resurrectionem habuit, et clausis ianuis est ingressum: nos qui iam nunc in baptismate christo conresurreximus, in nouum renati hominem, nec circumcisioni, nec praeputio seruiamus: sed quod futuri sumus, iam nunc nos esse credamus.

"et quicunque hanc regulam sequuntur, pax super illos, et misericordia, et super israel dei". ad normam omnia diriguntur: et utrum praua recta ue sint, cum regula apposita fuerit, arguuntur. ita et doctrina dei quaedam quasi norma sermonis est, quae inter iusta iudicat et iniusta: quam qui secutus fuerit, habebit pacem in semetipso quae superat omnem sensum; et post pacem, misericordiam quae praecipua est in dei israel. dei uero israel dictus est, ad distinctionem eius qui dei israel esse cessauit. dicunt enim se esse iudaeos, et non sunt; sed mentiuntur, cum sint de synagoga satanae nec mireris, si ad imitationem spiritualis israel, carnalis sit israel, qui nec pacem habeat nec misericordiam; de quo et ad corinthios scribitur: uidete israel secundum carnem, cum ad imitationem quoque dei et domini, multi sint dii, et multi domini, siue in coelo, siue in terra. pulchre autem uno sermone, ut epistolam iuxta propositum argumentum finiret, israel dei uocauit; quo scilicet omnia quae supra dicta sunt, non extra causam; sed ex causa disputata doceantur.

"de caetero nemo mihi molestus sit". non quasi defecerit in docendo; sed quo et agricola hunc habeat laborem, si quae plantauerit uirgulta siccentur; et pastor sollicitudinem, si pecora quae congregauerat dissipata lanientur. melius ergo in graeco legitur, de caetero labores mihi nemo exhibeat; ne rursum scilicet in uobis necessitatem habeam laborandi. laborem praestat magistro, qui aliter et uiuit et sentit, quam magister et docuit et fecit. potest et contentionem eorum, si qui contradicere deinceps uoluerint, praeuenire, quod etiam ad corinthios in uelando mulieris capite, et masculi non uelando, post multa complexus est, dicens: si quis autem uidetur contentiosus esse, nos talem consuetudinem non habemus, neque ecclesia dei: hoc est, nos diximus quae nobis honesta uidebantur et iusta; si quis autem nolens acquiescere ueritati, quaerit quid respondeat, et quibus nitantur contra, sciat se responsione non dignum, qui magis contendere paratus est, quam doceri. "ego autem stigmata domini iesu in corpore meo porto". qui post aduentum christi in carne circumciditur, non portat stigmata domini iesu; sed habet gloriam in confusione sua. qui uero in plagis supra modum, in carceribus frequenter, ter uirgis caesus est, semel lapidatus est, et caetera quae in catalogo scripta sunt gloriandi, hic stigmata domini iesu in corpore suo portat. forte et is qui macerat corpus suum, et subiicit seruituti, ne aliis praedicans ipse reprobus inueniatur, portat stigmata domini iesu in corpore suo. laetabantur et apostoli quod digni fuerant pro nomine iesu contumeliam pati.

gratia domini nostri iesu christi, cum spiritu uestro, fratres, amen. non dissensio, non legis seruitus, non rixa, non iurgium, sed gratia domini iesu christi sit cum spiritu uestro. nequaquam cum carne, nequaquam cum anima; siue quia spirituales facti, caro et anima esse desistis, siue quod in principali etiam ea, quae minora sunt, comprehendantur. anima enim et caro subiecta sunt spiritui. de quo et ecclesiastes loquitur: spiritus reuertetur ad eum qui dedit illum. et paulus in alio loco: ipse spiritus testimonium perhibet et spiritui nostro. haec autem gratia domini iesu non cum omnibus est, sed cum his qui fratres ab apostolo merentur uocari, fratres fideles, fratres que germani, quod amen uerbum significat hebraeum. amen enim septuaginta interpretes, fiat; aquila, symmachus, et theodotio, fideliter, siue, uere, interpretati sunt. et quomodo in ueteri testamento quadam iurandi consuetudine deus sua uerba confirmat, dicens: uiuo ego, dicit dominus: per sanctos quoque iuratur: uiuit anima tua; ita et saluator noster in euangelio per uerbum amen, uera esse quae loquitur, ostendit. quod autem amen consensum significet audientis, et sit signaculum ueritatis, ad corinthios quoque prima nos docet, in qua paulus ait: caeterum si benedixeris spiritu, quis supplet locum idiotae? quomodo dicet amen super tua benedictione: quoniam quidem nescit quid dicas? ex quo ostendit non posse idioten respondere uerum esse quod dicitur, nisi intellexerit quod docetur.

Ad Ephesios

Prologus

si quidquam est, paula et eustochium, quod in hac uita sapientem uirum teneat, et inter pressuras et turbines mundi aequo animo manere persuadeat, id esse uel primum reor, meditationem et scientiam scripturarum. cum enim a caeteris animantibus hoc uel maxime differamus, quod rationale animal sumus et loqui possumus: ratio autem omnis et sermo diuinis libris contineatur, per quos et deum discimus, et quare creati sumus non ignoramus: miror quosdam exstitisse qui aut ipsi se inertiae et somno dantes, nolint quae praeclara sunt discere: aut caeteros, qui id studii habent, reprehendendos putent. quibus cum possim districtius respondere, et breuiter eos uel offensos dimittere, uel placatos, multo esse melius scripturas legere, quam augendis et cumulandis opibus inhiare: illud dicam, quod uel apud iniquissimum iudicem obtineam, placere mihi otium meum, et solitudinem omni celebritate iucundiorem uideri. et quomodo ego non reprehendo, non damno quod faciunt: ita illos ineptias meas mihi debere concedere. parum eloquens sum, quid ad te? disertiorem lege. non digne graeca in latinum transfero: aut graecos lege (si eiusdem linguae habes scientiam); aut si tantum latinus es, noli de gratuito munere iudicare, et, ut uulgare prouerbium est: equi dentes inspicere donati. nunquid te manu conserta in ius traho, quia nostra non scribas? me imperitior quisque lecturus est: tua forsitan dicta si scripseris, tullius admirabitur. nunquid aut tertullianus beatum martyrem cyprianum, aut cyprianus lactantium, aut lactantius hilarium deterruit a scribendo? taceo de caeteris minutalibus, qui me cum in libris suis garriunt. nisi et parua fuerint, magna eminere non possunt. primum non dicitur, nisi secundum sequatur et tertium. ad summa non scandimus, nisi per ima gradiamur. quamobrem obsecro tam uos quae in praesentiarum estis, quam sanctam marcellam, unicum uiduitatis exemplar, ne facile maledicis et inuidis opuscula mea tradatis: neque detis sanctum canibus, et margaritas mittatis ante porcos. qui cum bona imitari non queant, quod solum facere possunt, inuident: et in eo se doctos eruditos que arbitrantur, si de aliis detrahant. quibus obsecro respondeatis, ut figant ipsi stylum, tria ut dicitur uerba coniungant, sudent paululum, experiantur semetipsos, et ex labore proprio discant ignoscere laborantibus. scitis enim et ipsae quod ad hoc me explanationum opus, inuitum et retractantem compuleritis. non quo ab adolescentia, aut legere unquam, aut doctos uiros ea quae nesciebam interrogare cessauerim, et meipsum tantum, ut plerique, habuerim magistrum. denique nuper ob hanc uel maxime causam alexandriam perrexi, ut uiderem didymum, et ab eo in scripturis omnibus quae habebam dubia sciscitarer. sed cum aliud sit proprios libros componere, uerbi gratia, de auaritia, et de fide, de uirginitate, de uiduis, et super unaquaque materia testimoniis scripturarum hinc inde quaesitis eloquentiam iungere saecularem, et pene in communibus locis pompaticum iactare sermonem: aliud in sensum prophetae et apostoli ingredi, intelligere cur scripserint, qua sententiam suam ratione firmauerint, quid habeant in ueteri lege proprium idumaei, moabitae, ammonitae, tyrii, philistiim, aegyptii, et assyrii; quid rursum in nouo testamento romani, corinthii, galatae, philippenses, thessalonicenses, hebraei, colossenses, et quam nunc ad ephesios epistolam habemus in manibus. necesse est enim, ut iuxta diuersitates locorum et temporum, et hominum, quibus scriptae sunt, diuersas et causas, et argumenta, et origines habeant. et quomodo beatus ioannes in apocalypsi sua ad septem scribens ecclesias, in unaquaque earum specialia, uel uitia reprehendit, uel uirtutes probat: ita et sanctus apostolus paulus per singulas ecclesias uulneribus medetur illatis, nec ad instar imperiti medici uno collyrio omnium oculos uult curare. et quia iam ad galatas, orantibus uobis, ante paucos dies quid nobis uideretur, expressimus: nunc ad ephesios transeundum est, mediam apostoli epistolam, ut ordine ita et sensibus. mediam autem dico, non quo primas sequens, extremis maior sit; sed quomodo cor animalis in medio est: ut ex hoc intelligatis quantis difficultatibus, et quam profundis quaestionibus inuoluta sit. scribebat ad ephesios dianam colentes non hanc uenatricem, quae arcum tenet, atque succincta est, sed illam multimammiam quam graeci polumaston~g uocant, ut scilicet ex ipsa quoque effigie, mentirentur omnium eam bestiarum et uiuentium esse nutricem. scribebat autem ad metropolim asiae ciuitatem, in qua ita idololatria, et quod semper idololatriam sequitur, artium magicarum praestigiae uiguerant, ut demetrius diceret, et magnae deae templum dianae in nihilum reputabitur, destruetur quoque magnitudo eius, quam cuncta asia, et uniuersus orbis colit. denique triennio ibi apostolus moratus est, nocte et die dei euangelium praedicans, ut, idololatriae arce destructa, facile minorum urbium templa caperentur. hoc ipsum scriptura refert quomodo paulus ad ephesios sermocinetur, dicens: quapropter uigilate, recordantes quia triennio nocte ac die non cessaui cum lacrymis monere unumquemque uestrum: et nunc commendo uos deo, et uerbo gratiae eius, qui potens est aedificare et dare uobis haereditatem in sanctificatis omnibus. indigebant enim commendatione apostoli ad deum, quos tanto tempore daemonum error tenuerat, et sciebant esse spirituales aliquas potestates, et in extis atque auguriis et diuinationibus quamdam similitudinem diuinitatis agnouerant. unde rursum ad eos loquitur: "propter quod contestor uos in die hac, quia mundus sum ego a sanguine omnium. non enim subtraxi quominus annuntiarem uobis omnem uoluntatem dei". et in alio loco; "quomodo nihil subtraxerim eorum quae uobis proderant, quin annuntiarem, et docerem publice domestice". legerat in ezechiele, quod speculator qui populo hostium non praedixisset aduentum, sanguis ciuium exigeretur de manibus eius, et propterea omnem se uoluntatem dei, et uniuersa quae illis utilia forent annuntiasse memorauit, ut liber esset a sanguine eorum. ut autem sciatis eos qui in epheso crediderant, daemoniacis praestigiis et magiae fuisse artibus obligatos, in eisdem apostolorum actibus replicatur, et dicitur: plurimi quoque eorum qui curiosa gesserant, comportantes libros, combusserunt coram omnibus, et computauerunt pretium eorum, et inuenerunt argenti quinquaginta millia: sic propter uerbum domini crescebat, et confortabatur. haec idcirco uniuersa replicauimus, ut ostenderemus quare apostolus in hac uel potissimum epistola obscuros sensus et ignota saeculis sacramenta congesserit: et de sanctarum contrariarum que uirtutum docuerit potestate: qui sint daemones, quid ualeant, quid ante fuerint, et quomodo post aduentum christi sint diruti atque destructi. de quibus ait: non est nobis pugna aduersum carnem et sanguinem, sed aduersum principatus et potestates: aduersus rectores tenebrarum istarum: aduersum spiritualia nequitiae in caelestibus. et in alio loco: permanebo autem ephesi usque ad pentecosten. ostium enim mihi apertum est magnum, et efficax: sed aduersarii multi. permansit autem ephesi usque ad pentecosten, tempus laetitiae atque uictoriae, quo non flectimus genua, nec curuamur in terram: sed cum domino resurgentes ad coelorum alta sustollimur. et permansit: quia apertum ei erat ostium, et non ostium modicum, sed magnum, ut uincto forti atque superato, domum eius inuaderet, spoliaret, euerteret et captiuam duceret captiuitatem: qui satellitum suorum agminibus congregatis, tota contra apostolum acie dimicauit, et uictus est. qui sint autem ephesii, et hinc uel maxime comprobatur quod sicut ioannes mysterium natiuitatis antiquae domini relaturus, in pectus eius recubuit, et de purissimo fonte hausit riuulum doctrinarum: ita et hi in abeuntis pauli collum ruentes, osculis atque complexibus suis indicauerunt unum se cum eo scientiae habere thesaurum et magistri desiderium lacrymis contestati sunt. illud quoque in praefatione commoneo, ut sciatis origenem tria uolumina in hanc epistolam conscripsisse, quem et nos ex parte secuti sumus. apollinarium etiam et didymum quosdam commentariolos edidisse, e quibus licet pauca decerpsimus, et nonnulla, quae nobis uidebantur, adiecimus, siue subtraximus, ut studiosus statim in principio lector agnoscat hoc opus, uel alienum esse, uel nostrum.

LIBER 1

1. "paulus apostolus iesu christi, per uoluntatem dei". si per praepositio ministerium eius per quem res agitur, ostendit, uidetur mihi in illam sententiam sensus iste congruere: nemo uenit ad me, nisi pater meus attraxerit eum ad me. atque ita fiet, ut et illud quod in ioannis euangelio legitur: omnia per illum facta sunt, haud dubium quin per filium, non praeiudicet domino nostro iesu christo, quasi ex eo minor sit, quod patris obtemperet uoluntati: quomodo et nunc non praeiudicat patri, quod per uoluntatem illius paulus apostolus iesu christi sit. alii uero ita locum istum intelligunt, ut paulum apostolum iesu christi, per uoluntatem dei, qui sit christus, ostendi putent: ut sicut sapientia et uerbum, et uirtus dei, et ueritas et resurrectio, et uia dicitur: ita etiam uoluntas appelletur. nonnulli nihil referre existimant, utrum per uoluntatem dei, an ex dei dixerit uoluntate, quia his praepositionibus apostolus indifferenter utatur: et idipsum significare, per uoluntatem dei, quod si dixisset, ex uoluntate dei. "sanctis omnibus qui sunt ephesi". quidam curiosius quam necesse est, putant ex eo quod moysi dictum sit: haec dices filiis israel: qui est, misit me, etiam eos qui ephesi sunt sancti et fideles, essentiae uocabulo nuncupatos. ut quomodo a sancto sancti, a iusto iusti, a sapiente sapientes: ita ab eo qui est, hi qui sunt appellentur, et iuxta eumdem apostolum elegisse deum ea quae non erant, ut destrueret ea quae erant. ipsam etiam scripturam quae in testimonium adducta est, ita edisserunt, ut destructionem eorum quae erant, ex consequentibus intelligamus: ut non, inquit, glorietur omnis caro in conspectu dei. si enim, aiunt, quispiam ex eo quod non erat, in id quod est a deo esse proficiens, non datori gratiam referat; sed sui meriti et uirtutis aestimet quod subsistat, statim quod est esse destruitur, et incipit non esse quod fuerat. alii uero simpliciter, non ad eos qui sint, sed qui ephesi sancti et fideles sint, scriptum arbitrantur. "et fidelibus in christo iesu". quoniam sanctificata est mulier infidelis in fratre fideli, et uir infidelis sanctificatus est in muliere fideli. et sunt uasa quoque sancta, et mutae pecudes quae deo mactantur in templo: propterea eos quos sanctos dixerat, uocauit et fideles, quia fides ex mentis propriae descendit arbitrio: sanctificatio uero ex sanctificantis interdum, absque uoluntate nostra, sumimur largitate. quod autem ait, fidelibus in christo iesu, et hoc ad distinctionem diligentissimae obseruationis est positum. sunt quippe plures fideles; sed non in christo iesu. si quis reddat depositum; si quis commendata non abneget, fidelem se amicum exhibeat: animam magis quam fidem paratus sit prodere, quod de nonnullis philosophis legimus (et ne illi satis gloriarentur, atheniensis meretrix perpetrauit), iste quidem fidelis est: sed non est fidelis in christo iesu. "gratia uobis et pax a deo patre nostro, et domino iesu christo". siue ambo ad utrumque, hoc est, et gratia et pax, tam ad deum patrem, quam ad dominum nostrum iesum christum: siue ad singulos referenda sunt singula, ut gratia ad deum patrem, pax uero referatur ad christum. siquidem statim sequitur: in laudem gloriae gratiae suae: in qua glorificauit nos in dilecto: ut gratia patris in eo sit, quod filium pro salute nostra dignatus est mittere: pax uero filii in eo, quod per ipsum patri reconciliati sumus, et destructo medio pariete, inimicitias in carne sua euacuans, fecerit utrumque unum.

"benedictus deus et pater domini nostri iesu christi, qui benedixit nos in omni benedictione spirituali in coelestibus, in christo". quomodo secundum substantiam atque naturam deus bonus, nos communione sui effecit bonos, et loquitur ad israel: sancti estote, quoniam ego sanctus sum; ita ipse benedictus nos praestet esse benedictos. dat quippe legislator benedictiones, et benedictio domini super caput iusti; cuius benedictionis cognomentum habet baruch, qui in lingua nostra, benedictum sonat. benedixit autem nos, non in una benedictione, sed in cunctis. non quo omnes omnia consequamur, sed dum singuli, uel singulas, uel plures habemus ex omnibus, omnes per singulas possideamus. et non in terrenis benedictionibus, sed in spiritualibus. sunt quippe terrenae benedictiones, habere quempiam liberos, affluere opibus, honore et sanitate gaudere, quae terrena benedictio usque ad irrationabilia iumenta descendit. dictum est quippe de illis: benedixit eis dominus, et dixit: crescite et multiplicamini. spirituales uero benedictiones in caelestibus sunt; quia terra benedictionem non capit spiritualem. siquidem et benedictiones illae quae in leuitico dei praecepta seruantibus promittuntur: uerbi causa, externis gentibus fenerare, plena esse horrea frumentis, benedictos esse in urbibus, benedictos in agris, et caetera his similia, in prophetis non uidebimus expleta, hominibus, qui in melotis et in caprinis pellibus errauerunt: in egestate, in angustia, in desertis montibus, in speluncis et cauernis petrarum, persecutorum impetus declinantes. spiritualiter ergo accipienda sunt omnia, et spiritualia, non in terrenis locis, sed in caelestibus exspectanda. quod uero ait: benedixit nos in omni benedictione spirituali in caelestibus, quasi iam in praeterito factum sit, et non in futuro promissum, id est, benedixit, et non benedicturus est, quaeritur quomodo adhuc in terra nos positos, caelesti benedictione benedixerit. siue igitur quod conuersatio nostra in caelis est, et non sumus de mundo isto, sed deposita imagine choici, portamus imaginem supercaelestis: et in carne non uiuimus, sed in spiritu; et thesaurizamus nobis in caelis ubi et cor habemus, dicimur nunc caelesti benedictione benedicti; siue certe, quod omnis benedictio spiritualis in christo, licet in terra sit, tamen de caelestibus computetur: benedixit nos, inquit, in omni benedictione spirituali in caelestibus in christo: in sermone dei, et sapientia, et ueritate, caeteris que uirtutibus. dupliciter autem legendum: benedictus deus et pater domini nostri iesu christi; ut sit benedictus deus, qui uniuersorum conditor est, et hucusque distinctio; deinceps inferatur: qui est et pater domini nostri iesu christi; uel ita: ut deus et pater, ad dominum nostrum, in commune referatur. benedictus deus eius qui assumptus est hominis, et pater eius, qui in principio apud deum fuit deus uerbum. non quo alius assumptus homo, et alius sit sermo qui assumpserit; sed quo unus atque idem pro uarietate causarum, nunc sublimis, nunc humilis, praedicetur.

"sicut elegit nos in ipso ante constitutionem mundi: ut essemus sancti et immaculati coram ipso". pro constitutione mundi, in graeco scriptum habet, pro~g katabol�s~g kosmou~g; non idipsum autem katabol�~g, quod constitutio sonat. unde et nos propter paupertatem linguae, et rerum nouitatem, et sicut quidam ait, quod sit graecorum et sermo latior et lingua felicior, conabimur non tam uerbum transferre de uerbo, quod impossibile est, quam uim uerbi quodam explicare circuitu. katabol�~g proprie dicitur, cum qui deorsum iacitur, et in inferiorem locum mittitur de sublimi, uel cum aliqua res sumit exordium. unde et hi qui aedium futurarum prima iaciunt fundamenta katabebl�kenai~g, id est, deorsum initia fundamentorum iecisse dicuntur. uolens itaque paulus ostendere quod deus uniuersa sit machinatus ex nihilo, non conditionem, non creaturam atque facturam, sed katabol�n~g, id est, initium fundamenti ad eum retulit: ut non iuxta manichaeum, et caeteras haereses (quae factorem et materiam ponunt) aliquid unde creaturae factae sint, antecesserit creaturas; sed omnia ex nihilo substiterint. quod autem electos nos ut essemus sancti et immaculati coram ipso, hoc est, deo, ante fabricam mundi testatus est, ad praescientiam dei pertinet; cui omnia futura iam facta sunt, et antequam fiant uniuersa sunt nota. sicut et paulus ipse praedestinatur in utero matris suae, et ieremias in uulua sanctificatur eligitur, roboratur, et in typo christi propheta gentibus mittitur. alius uero qui deum iustum conatur ostendere, quod non ex praeiudicio scientiae suae, sed ex merito electorum unumquemque eligat, dicit, ante uisibiles creaturas, coelum, terram, maria et omnia quae intra ea sunt, fuisse alias inuisibiles creaturas, in quibus et animas, quae ob quasdam causas, soli deo notas, deiectae sint deorsum in uallem istam lacrymarum, in locum afflictionis et peregrinationis nostrae, in quo sanctus constitutus orabat ut ad sedem pristinam reuerteretur, dicens: heu mihi! quia incolatus meus prolongatus est! habitaui cum habitantibus cedar, multum peregrinata est anima mea. et in alio loco: miser ego homo: quis me liberabit de corpore mortis huius? et: melius est reuerti, et esse cum christo. et alibi: antequam humiliarer, ego peccaui, et caetera his similia. itaque priusquam animae, inquiunt, praecipitarentur in mundum, et mundus ex animabus fieret cum habitatricibus suis, in infimum ipse deiectus, elegit paulum deus et ei similes coram se, qui erant sancti et immaculati. nemo autem eligitur nisi de pluribus; et ubi sunt aliqui uiliores, ibi electio perpetratur. quomodo autem in babylonia captiuitate, quando a nabuchodonosor in chaldaeam abductus est populus, missi sunt prophetae ezechiel, daniel, tres pueri, aggaeus, zacharias, non quo et ipsi meruerint captiuitatem, sed ut essent in solatio captiuorum: ita et in illa deiectione mundi eos, qui antequam mundus fieret, electi erant a deo, missos esse in eruditionem et magisterium animarum peccatricium, ut ad praedicationem eorum reuerterentur ad eum locum unde corruerant; et hoc esse quod a moyse in octogesimo nono psalmo dicatur: domine, refugium factus es nobis in generatione et generationem: antequam montes firmarentur, et fieret terra, et orbis terrarum. quod scilicet antequam mundus fieret, et uniuersa generatio principium sumeret, sanctis suis deus refugium fuerit. quod autem ait, ut essemus sancti et immaculati coram ipso, inter sanctum et immaculatum hoc interest, quod sanctus et immaculatus quoque intelligi potest, immaculatus uero non statim et sanctus. paruuli quippe immaculati sunt, quia integro corpore nullum fecere peccatum; et tamen non sancti, quia sanctitas uoluntate et studio comparatur. et quod immaculatus dici potest ille qui peccata non fecit, sanctus autem his qui uirtutibus plenus sit, iuxta illud quod in quodam psalmo scribitur: qui ambulat sine macula, et operatur iustitiam. et in cantico canticorum: tota speciosa es, proxima mea, et macula non est in te. quaeritur quomodo sanctus quis et immaculatus sit coram deo, cum propheta testetur, dicens: non iustificabitur in conspectu tuo omnis uiuens. aut enim sancti et immaculati coram deo ephesii sunt, et falsum est quod dicitur: non iustificabitur in conspectu tuo omnis uiuens. aut si nemo iustificatur in conspectu dei, falsum est quod praecessit, sanctos et immaculatos esse in conspectu dei, ad quod bifariam est respondendum. non enim ait paulus: elegit nos ante constitutionem mundi, cum essemus sancti et immaculati; sed, elegit nos ut essemus sancti et immaculati, hoc est, qui sancti et immaculati ante non fuimus, ut postea essemus. quod et de peccatoribus ad meliora conuersis dici potest, et stabit illa sententia: non iustificabitur in conspectu tuo omnis uiuens, id est, in tota uita sua, in omni quo in mundo isto conuersatus est tempore. quod quidem ita intellectum, et aduersum eum facit, qui antequam mundus fieret, animas dicit electas esse propter sanctitatem et nullum uitium peccatorum. non enim, ut ante iam diximus, eliguntur paulus, et qui ei similes sunt, quia erant sancti et immaculati; sed eliguntur et praedestinantur, ut in consequenti uita per opera atque uirtutes sancti et immaculati fiant. deinde et sic sentiendum est, quia non dixerit. non iustificabitur in conspectu tuo quispiam uiuens; sed, omnis uiuens, id est, non iustificabuntur omnes, iustificabuntur uero aliqui.

"in charitate praedestinans nos in adoptionem filiorum per iesum christum in ipsum". dupliciter legendum, ut charitas uel cum superioribus, uel inferioribus copuletur. cum superioribus ita: ut essemus sancti et immaculati coram ipso in charitate, et postea sequatur. praedestinans nos in adoptionem filiorum per iesum christum in ipsum. cum inferioribus autem sic: in charitate praedestinans nos in adoptionem filiorum per iesum christum in ipsum. differentiam uero graeci sermonis proorisas~g et horisthentos~g latinus sermo non explicat. superior quippe sermo ad eos refertur, qui antea non fuerunt, et priusquam fierent, de his cogitatum est, et postea substiterunt. inferior uero de eo quem nulla cogitatio, uoluntas nulla praecessit, sed semper fuit, et nunquam ut esset, accepit exordium. unde recte nunc de his qui cum ante non essent, postea substiterunt, dicitur prooristhentes~g. de filio uero, hoc est, de domino nostro iesu christo, in alio loco scriptum est horisthentos~g, quia semper cum patre fuit, et nunquam eum ut esset, uoluntas paterna praecessit. ex quo colligitur semper patrem, semper fuisse filium, et in quibus aeternitas coaequalis est, eamdem esse naturam. nec non etiam hoc inferendum, quod cum praedestinet nos, siue praefiniat deus, in adoptionem filiorum per iesum christum, tamen non ante filii esse possumus, nisi filii eius iesu christi fidem et intelligentiam recipiamus. et ille quidem natura filius est, nos uero adoptione. ille nunquam filius non fuit; nos antequam essemus, praedestinati sumus, et tunc spiritum adoptionis accepimus, quando credidimus in filium dei.

"secundum placitum uoluntatis suae". uerbum eudokian~g, quod latinus sermo interpretatus est, placitum, apud graecos compositum est ex duobus integris, apo~g tou~g eu~g, kai~g tou~g dokein~g, a bene, et a placito, quod nos possumus dicere beneplacitum, quia non statim omne quod placuit, et bene placere potest, sed ibi tantum eudokia~g, hoc est, beneplacitum dicitur, ubi quod placuit, recte placitum comprobatur. hunc autem sermonem de hebraico reson, septuaginta interpretes transtulerunt, rebus nouis noua uerba fingentes. inuadunt itaque in hoc loco occasionem, qui ante conditionem mundi, animas putant cum angelis et caeteris uirtutum nominibus in coelesti ierusalem fuisse uersatas, quod nec beneplacitum dei, nec in laudem gloriae eius, et gratiae possit intelligi, alios nudos, barbaros, seruos, debiles; alios diuites, romanos, liberos, sanos: ignobiles, uel nobiles in diuersa orbis parte generari, nisi causae praecesserint, quibus ex meritis haec animarum unaquaeque sortita sit. et illud quod ad romanos scriptum se quidam putant nosse, nec norunt: an non habet potestatem figulus de eadem massa facere aliud uas in honorem, aliud in contumeliam? ad eumdem sensum referunt: ut quomodo uita bona, siue mala, laboriosa, uel facilis, frustra in isto mundo agitur, nisi credamus dei futurum iudicium esse; ita et diuersitas in hoc mundo nascentium iustitiam dei arguat, nisi animarum merita praecesserint. si enim, inquiunt, haec non ita accipimus, nec beneplacitum uoluntatis dei erit, nec in laudem gloriae et gratiae eius, alios elegisse ante constitutionem mundi, ut essent sancti et immaculati, et haberent adoptionem per iesum christum: alios ultimae conditioni, et poenis perpetuis destinasse.

"in laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit nos in dilecto". quae laus, inquiunt, gloriae gratiae dei est, alios gratificare in christo, alios aeternis praeparare suppliciis: amare iacob, antequam oriatur ex utero; odisse esau priusquam digna odio perpetraret, nisi causae praecesserint quae iustitiam dei probent? omnis ergo gratia quam consequimur in gloriam, et laudem eius qui nos iustificauit in dilecto, hoc est, in domino nostro, et saluatore completur: quia absque sapientia, ueritate, iustitia, pace, redemptione, caeteris que uirtutibus, nullum bonum intelligi potest. nec putandum quod in latinis codicibus habetur scriptum esse, in dilecto filio suo, sed simpliciter, in dilecto; et si quidem esset additum, dilecto dei, uel dilecto patris, esset simplex intelligentia, et omnium opinione uulgata, quod dominus noster iesus christus diligeretur a patre; sed non magnum aliquid proprietati filii concederemus, cum sic filius diligeretur, ut caetera. dicitur quippe ad deum: diligis omnia, et nihil abiicis eorum quae fecisti: neque enim odio quid habens condidisti. aut si esset oppositum, in qua gratificauit nos in dilecto prae omnibus, uniuersus scrupulus fuisset ablatus, quia et patriarchas et prophetas, et omnes sanctos uiros scimus a deo fuisse dilectos. nunc uero in eo quod absolute locutus est, dicens: in dilecto, ita mihi intelligendum uidetur, ut subaudiatur, ab omnibus. si enim christus, ut saepe iam diximus, sapientia est, iustitia, pax, gaudium, continentia, et caetera, haec uirtutum uocabula etiam hi qui sequi nequeunt diligunt, et nullus tam confessi sceleris est, ut non sapientiam et iustitiam amare se dicat. quomodo et substantia dei omnium hominum consentit opinio, quod diuina sit, et nullius sensu facile comprehendatur, errat uero unusquisque, dum talem, uel talem eam putat: ita et christum, secundum id quod diuersas uirtutes sonat, omnes diligunt, licet plures factis non possint probare quod diligunt. iste est dilectus quem aestimo et in isaia significari: cantabo dilecto canticum dilecti uineae meae; et: uinea facta est dilecto; et in uicesimo octauo psalmo: conteret dominus cedros libani, et comminuet eas, ut uitulum libani, et dilectus sicut filius unicornium.

"in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum". ille redimitur qui captiuus est, et in hostium ueniens potestatem liber esse desiuit: ita et nos quidam dicunt in hoc mundo esse captiuos, et sub principibus et potestatibus iugo seruitutis teneri, nec ante uinctas catenis explicare manus, et oculos sursum attollere, nisi redemptor aduenerit. sed quis iste, aiunt, tantus et talis, qui possit pretio suo totum orbem redimere? iesus christus filius dei proprium sanguinem dedit, et nos de seruitute eripiens libertate donauit. et reuera si historiis gentilium credimus, quod codrus, et curtius, et decii mures pestilentias urbium, et fames, et bella suis mortibus represserint, quanto magis hoc in dei filio possibile iudicandum est, quod cruore suo, non urbem unam, sed totum purgarit orbem! dupliciter uero sanguis christi, et caro intelligitur, uel spiritualis illa atque diuina, de qua ipse dixit. caro mea uere est cibus, et sanguis meus uere est potus; et: nisi manducaueritis carnem meam, et sanguinem meum biberitis, non habebitis uitam aeternam; uel caro et sanguis, quae crucifixa est, et qui militis effusus est lancea. iuxta hanc diuisionem et in sanctis eius diuersitas sanguinis et carnis accipitur, ut alia sit caro quae uisura est salutare dei: alia caro et sanguis quae regnum dei non queant possidere. consequenter autem post redemptionem sanguinis christi, remissionem accepisse scribimur peccatorum; quia nisi redempti fuerimus, frustra nobis peccata donantur. nec ante ueniam accipere possumus delictorum, et serui esse cessamus, nisi pretium pro nobis cruentus quondam uictor acceperit.

"secundum diuitias gratiae eius qua abundauit in nobis". qui intelligit hoc quod dictum est: gratia estis saluati, et non ex operibus, et quinquaginta et quingentorum denariorum in euangelio debitorem: quod qui plus dimittitur, plus diligat: iste potest scire quod secundum diuitias suas dei gratia abundarit in nobis, maxime in ecclesia de gentibus congregata, quae aliena fuit a testamento et promissionibus israel, cuius delicto nos salutem consecuti sumus. annon est magnitudo gratiarum in paulo, et in caeteris sanctis, de quibus dicitur: nescitis quoniam angelos iudicabimus? et in alio loco; in quem desiderant angeli considerare; et rursum: pater, da ut quomodo ego et tu unum sumus, sic et ipsi in nobis unum sint. has diuitias gratiarum ille in se non facit uacuas, qui quantum ualet humana fragilitas, nititur, laborat, atque contendit, et cum apostolo loquitur: gratia eius in me non fuit uacua. qui uero beneficii magnitudinem non recordans, ad deteriora delabitur, in isto diues gratia dei, et opulenta largitio paupertate tenuatur.

"in omni sapientia et prudentia notum nobis faciens mysterium uoluntatis suae". sapientiam et prudentiam esse diuersas, stoici quoque opinantur, dicentes: "sapientia est rerum diuinarum humanarum que cognitio; prudentia uero tantum mortalium". iuxta hanc diuisionem possumus sapientiam inuisibilium, et uisibilium accipere, prudentiam uero tantum uisibilium. quaeritur itaque quomodo nobis deus, in omni sapientia, et prudentia notum fecerit mysterium uoluntatis suae. et quidem primum simpliciter accipiendum, quod mysterium uoluntatis eius, redemptio nostra sit, per sanguinem filii ipsius, et remissio peccatorum, secundum diuitias gratiae eius qua abundauit in nobis. quod scilicet nos in domini passione credentes (quae est stultitia non credentibus) sapientiam possideamus atque prudentiam. deinde quod per scripturas suas nobis nota fecerit uniuersa mysteria: quomodo primum coelum, et terram machinatus sit, et omnia quae intra ea sunt, fecerit, ordinarit atque distinxerit: ut plasmatus homo, et usque ad passionem christi mundus impletus sit, quomodo ex uisibilibus ea quae sunt inuisibilia cognoscantur. ad extremum, quod etiam ea quae in terra sunt, sapientia indigeant atque prudentia. quotus enim quisque nostrum scit quid sit illud quod aues in aera suspendat, pisces in fluctibus, nec non hominum gressus promoueat, et rabiem incitet bestiarum? sed qui diligens lector est, statim nobis illud opponet: si ex parte cognoscit paulus, et ex parte prophetat, et nunc uidet per speculum in aenigmate, quomodo uel ipsi, uel ephesiis, in omni sapientia atque prudentia dei mysterium reuelatum est? hac itaque necessitate compellimur mutare ordinem lectionis, et facere: secundum placitum uoluntatis suae, in laudem gloriae gratiae tuae, in qua gratificauit nos in dilecto; in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum, secundum diuitias gratiae eius, qua abundauit in nobis in omni sapientia et prudentia, et cum hucusque distinxerimus, quo scilicet, omni sapientia et prudentia, ad superiora iungantur, deinceps inferamus: notum faciens nobis mysterium uoluntatis suae secundum placitum suum. potest autem et hac manente sententia, quod ex parte uideant, et ex parte prophetent, nunc in omni sapientia et prudentia, dici reuelatum eis esse mysterium. non quo ipsi in omni sapientia et prudentia mysterium didicerint, sed deus in omni sapientia sua atque prudentia, iuxta quod consequi poterant, eis mysterium reuelauerit. "secundum placitum suum quod proposuit in eo in dispensatione plenitudinis temporum". supra dixerat, secundum placitum uoluntatis suae; nunc, secundum placitum suum, uoluntate detracta. ibi proorismon~g, id est, praedestinationem in adoptionem filiorum per iesum christum posuit: hic uero prothesin~g, id est, propositionem inter praedestinationem autem et propositum, hi qui solent inter uerba discutere, hoc asserunt interesse, quod praedestinatio alicuius rei multo ante in mente eius qui destinet quid futurum sit, praefiguret: propositum autem, cum iam uicina sit machinatio, et pene cogitationem sequatur effectus. quod uero ait, proposuit in eo, ad mysterium referendum est: siquidem supra dixerat: ut notum faceret nobis mysterium uoluntatis suae, quod mysterium dispensatio est plenitudinis temporum, ut statuto tempore omnia compleantur. quomodo enim haeres quandiu paruulus est, licet ipsius bona sint, tamen necdum ei debetur haereditas. ita et mysterium quod praedestinatum fuerat a deo in adoptionem filiorum eius, ante non potuit dispensari, nisi suo ueniret tempore. de quo et alibi numero singulari paulus ait: ut autem uenit plenitudo temporis, misit deus filium suum: qui ante uenire non potuit, nisi mysterium temporis impleretur.

"recapitulare omnia in christo, quae in coelis, et quae in terra, in ipso". pro recapitulare in latinis codicibus scriptum est, instaurare et miror cur ipso uerbo graeco non usi sint translatores, cum istiusmodi licentia, dialectica et philosophia sicut in graeco habentur, assumptae sint. nam et oratores in epilogis, uel ante epilogos, in fine causarum propter memoriam iudicum et eorum qui audiere negotia, recordationem, id est, anakephalai�sin~g solent facere, ut quae prius latius disputarant, breui postea sermone comprehendant, et unusquisque recordari eorum incipiat quae audiuit. sensus itaque in praesenti loco iste est: omnis dispensatio quae et ante mundum, et postea esse coepit in mundo, tam inuisibilium quam uisibilium creaturarum, aduentum dei filii pollicebatur. quod adam qui de paradiso eiectus est, per saluatorem reuocandus erat. quod in fabricatione turris, linguarum unitas scissa est, in actibus apostolorum portendebat dona linguarum. quod isaac in typo domini, crucem suam ipse portauit. quod samson sanctam comam nutriens, dalilae pauperis dilexit amplexus, et omnia cordis sui secreta confessus est, saluatoris et ecclesiae ex gentibus uere pauperis et egenae mysterium significabat. in cruce itaque domini, et in passione eius recapitulata sunt omnia, id est, uniuersa in hac anakephalai�sei~g supputata. quod ut manifestius fiat, quotidianae consuetudinis aliquod ponamus exemplum. uerbi causa: uiginti denarios erogaui, rursum quinque, et alios quindecim; triginta quoque et ter decies, per diuersa tempora dedi. haec si in unum uoluero supputare, centenarii mihi numeri summa succrescit, et in uno numero habebo omnia quae ante descripsi. sic itaque uniuersa mysteria et omnis dispensatio uetustatis non solum quae in terris, sed etiam quae in coelis gesta est, in christi passione completur. cum enim semel mihi christus passus fuerit, et sepultus, et resurrexit, et ad patrem uictor ascenderit: non necesse habeo ueterem numerum, quia in uno omnia teneo. diligenter attendite, quod non solum omnes historiae scripturarum, quas in terra gestas spiritus sanctus enumerat: sed etiam in coelestibus quae, nobis occultae sunt, in christi recapitulata passione teneantur.

"in quo et sorte uocati sumus: praedestinati secundum propositum eius qui uniuersa operatur secundum consilium uoluntatis suae". uerbum haereditatis et sortis, per quas in christi partem uenimus, ostendit nos de alia potestate ad aliam transmigrasse: et secundum illud quod in deuteronomio scriptum est: quando diuidebat altissimus gentes, cum disseminaret filios adam, de angelorum ditione ad partem domini esse translatos. et illi quidem aliena, et sibi uel commissa, uel usurpata tenuerunt. ista uero recepit sua: et ascendens in altum captiuam duxit captiuitatem, id est, eos qui ante capti fuerant in perditionem, ipse cepit ad uitam, ut reduceret in excelsum; et quodammodo est capta captiuitas, dum per secundam captiuitatem qui prius capti fuerant, liberantur. considerandum quod et hic proorismos~g et prothesis~g, id est, praedestinatio et propositum, simul posita sint, iuxta quae operatur omnia deus secundum consilium uoluntatis suae. non quo omnia quae in mundo fiant, dei uoluntate et consilio peragantur: alioquin et mala deo poterunt imputari; sed quo uniuersa quae facit, consilio faciat et uoluntate, quod scilicet et ratione plena sint, et potestate facientis. nos homines pleraque uolumus facere consilio: sed nequaquam uoluntatem sequitur effectus. illi autem nullus resistere potest, quin omnia quae uoluerit faciat. uult autem ea quaecunque sunt plena rationis atque consilii, uult saluari omnes, et in agnitionem ueritatis uenire. sed, quia nullus absque propria uoluntate saluatur (liberi enim arbitrii sumus), uult nos bonum uelle, ut cum uoluerimus, uelit in nobis et ipse suum implere consilium.

"ut simus in laudem gloriae eius, qui ante sperauimus in christo". si sperauimus, tantum dixisset, in christo, et non praemisisset, ante sperauimus, quod graece dicitur pro�lpikotes~g, esset manifestior sensus, eos qui sperauerunt in christo sorte uocatos esse et praedestinatos secundum propositum eius, qui uniuersa operatur iuxta consilium uoluntatis suae. nunc uero praepositionis adiectio, ad illam nos intelligentiam trahit, de qua superius disputauimus, exponentes hoc quod scriptum est: qui benedixit uos in omni benedictione spirituali, in coelestibus in christo, sicut elegit nos in ipso ante constitutionem mundi, ut essemus sancti et immaculati coram ipso: quod scilicet sicut iam non benedixerit omni benedictione spirituali in coelestibus, et elegerit ante constitutionem mundi: ita etiam nunc sperasse ante dicamur in christo ex eo tempore quo electi et praedestinati, et benedicti sumus in coelestibus. alius uero hoc dogma non sustinens, quod ante fuerimus et sperauerimus in christo, quam in isto corpore degeremus, illo intelligentiam transferet, ut dicat: in aduentu domini saluatoris, quando in nomine eius omne genu flectetur coelestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua confitebitur, quia dominus iesus christus in gloria est dei patris cum ei fuerint uniuersa subiecta, alios uoluntate, alios necessitate subiiciendos, et eos qui ante praesentiam maiestatis eius sperauerint in eum, futuros esse in laudem gloriae eius, et uocari ap�lpikotas~g; eos uero qui reperti fuerint necessitate credentes, eo tempore quo nec diabolus, et angeli eius poterunt negare regnantem, esse sperantes: sed non in laudem gloriae eius. quod quidem et nunc ex parte uidemus expleri, quia alia sit merces eius, qui uoluntate sequatur deum, alia qui necessitate. uerumtamen siue per occasionem, siue per ueritatem, tantum christum annuntietur: dummodo sciat, et sperans, et ante sperans, quod pro diuersitate spei diuersa sint praemia recepturi.

"in quo et uos audito uerbo ueritatis euangelii salutis uestrae, in quo credentes signati estis spiritu sancto promissionis". in quo: haud dubium quin in christo. inter caeteros qui audierunt, uos quoque, ephesii, uerbum ueritatis audistis, euangelium salutis uestrae, cui credentes, signati estis spiritu repromissionis sancto. uidetur autem iuxta ordinem lectionis non stare sententia, nec ei quod praelatum est: in quo et uos audito uerbo ueritatis euangelii salutis uestrae, redditum aliquid quod quia sequatur, quia statim secundo ponitur, in quo, quod superfluum est, sublatum e medio potest textum reddere lectioni. hoc autem patiebatur paulus de nimio amore christi, ut eum semper quem diligebat, etiam superflue et extraordinarie nominaret. quod potest absque nobis in omnibus epistolis eius lector diligens inuenire. unde et nunc secundo positum, in quo ordinem deprehenditur turbasse sententiae, et anteriorem propositionem reliquisse pendentem. neque uero parua laus ephesiorum est, non praedicationem, sed uerbum ueritatis audisse. siquidem inter praedicationem et uerbum ueritatis multam esse distantiam, et in alia epistola legimus: et uerbum, inquit, meum et praedicatio mea, non in persuasibilibus sapientiae uerbis, sed in ostensione spiritus et uirtutis. quaeramus diligentius, ubi alibi scriptum sit, quod uerbum quis audierit ueritatis, ut ex collatione eorum possit perspicue pauli sensus aperiri: ubi quoque euangelium nominatum sit, siue cum additamento, siue absolute. uerbi gratia cum additamento, euangelium meum, et euangelium iesu christi et euangelium aeternum; uel quod nunc dicitur ad ephesios, euangelium salutis uestrae. absolute uero, ut cum loquitur de luca, cuius laus in euangelio per omnes ecclesias. signatur autem qui audierit uerbum ueritatis, et crediderit in eo, spiritu repromissionis sancto. quia multi sunt qui audierunt, et increduli permanentes, nequaquam signaculum sancti spiritus consecuti sunt. dicitur et ad principem tyri, tu es signaculum similitudinis dei. signaculum autem dei est, ut quomodo primus homo conditus est ad imaginem et similitudinem dei: sic in secunda regeneratione quicunque spiritum sanctum fuerit consecutus, signetur ab eo, et figuram conditoris accipiat. quaerendum etiam ubi alibi scriptum sit: spiritus repromissionis sanctus: uel quid significet. ego enim aestimo quia sicut spiritus sanctus sanctum facit eum cui fuerit infusus: et spiritus sapientiae, sapientem: et intelligentiae, intelligentem: et consilii, cautum atque consultum: et fortitudinis, fortem: et scientiae, scientem: et pietatis, pium: et timoris, timidum. dei que timore trepidantem: ita et spiritus repromissionis uel spiritus dei, sponsorem et deum facit eum in quo habitauerit. quomodo econtrario immundus spiritus immundum facit, et spurcam sibi domum praeparat spurcus habitator: fornicationis quoque spiritus efficit scortatores, de quibus et propheta loquitur: spiritu fornicationis seducti sunt: et nequam spiritus, nequam facit homines atque peruersos: et daemoniacus, daemones: qualis que fuerit liquor, qui nouae testae infusus est, talem diu testa et odorem retinet, et saporem.

"qui est pignus haereditatis nostrae in redemptionem adoptionis, in laudem gloriae ipsius". pignus latinus interpres pro arrhabone posuit. non idipsum autem arrhabo, quod pignus sonat. arrhabo enim futurae emptioni quasi quoddam testimonium, et obligamentum datur. pignus uero, hoc est, enechuron~g, pro mutua pecunia opponitur: ut cum illa reddita fuerit, reddenti debitum pignus a creditore reddatur. rursum in eo ubi ait: in redemptionem adoptionis, non habet in graeco huiothesian~g, sed peripoi�sin~g, quam nos acquisitionem, siue possessionem, possumus dicere: nec tamen uim sermonis expressimus. multa enim uerba sunt, quae nec de graeco in latinum transferri ualent, nec de hebraico in graecum: et reciproce nec de latino in graecum, nec de graeco in hebraeum. quicunque igitur non tantum spiritum sanctum, sed spiritum sanctum repromissionis acceperit, simul consequetur, et arrhabonem haereditatis, quae haereditas uita perpetua est. et quomodo ex arrhabone aestimatur qualis emptio futura sit, et quae possessio: uerbi causa, ex decem solidis, centum solidorum uilla, et ex centum solidis mille solidorum possessio; ita ex uarietate arrhabonis, haereditatis, quoque postea secuturae magnitudo cognoscitur. quamuis autem sanctus sit aliquis atque perfectus, et omnium iudicio beatitudine dignus putetur: tamen ad futuram haereditatem nunc arrhabonem est spiritus consecutus. si autem arrhabo tantus, quanta erit ipsa possessio? quomodo autem arrhabo qui nobis tribuitur, non est extra nos; sed intra nos est: sic et ipsa haereditas, hoc est regnum dei quod intra nos est, in nobis uersatur intrinsecus. quae enim potest esse maior haereditas, quam contemplari et uidere sensu pulchritudinem sapientiae, et uerbi, et ueritatis, et luminis, et ipsius ineffabilem, et magnificam dei considerare naturam, omnium que quae ad similitudinem dei condita sunt, substantiam contueri? iste autem spiritus repromissionis sanctus, qui est arrhabo haereditatis nostrae, idcirco nunc sanctis datur, ut redimantur et copulentur deo in laudem gloriae ipsius. non quod deus laude alicuius indigeat, sed quo laus dei laudatoribus prosit, et dum per singula opera maiestatem ipsius magnitudinem que cognoscunt, ad laudandum eum miraculo stuporis erumpant.

"propterea et ego audiens fidem uestram in domino iesu, et in omnes sanctos, non cesso gratias agens pro uobis, memoriam uestri faciens in orationibus meis: ut deus domini nostri iesu christi, pater gloriae, det uobis spiritum sapientiae et reuelationis in agnitione eius, illuminatos oculos cordis uestri". licet uerbi ad uerbum expressa translatio possit apostolum diligenti excusare lectori, quod uideatur omnis sententiae scatere contextus, et soloecismus fieri, tamen et in graeco uitium sonat. unde et nos graecis potius calumniatoribus respondentes, conabimur ita iuxta sensum temperare: ordinem lectionis, ut dicamus: audiens fidem uestram in domino iesu, et in omnes sanctos eius: uidens que differentiam fidei uestrae in dominum, et in omnes sanctos eius, non cesso gratias agere, et memoriam uestri facere in orationibus meis; ut domini nostri iesu christi deus, pater autem gloriae, det uobis spiritum sapientiae et reuelationis. quod autem sequitur: illuminatos oculos cordis uestri, ita per hyperbaton reddi potest: propterea et ego audiens fidem uestram in domino iesu in agnitione eius, illuminatos oculos cordis uestri, et in omnes sanctos, non cesso, gratias agens pro uobis, memoriam uestri facere in orationibus meis, ut deus domini nostri iesu christi pater gloriae det uobis spiritum sapientiae, et reuelationis in agnitionem; ut sciatis quae sit spes uocationis uestrae, etc.. porro deus domini nostri iesu christi, pater autem gloriae, ita intelligendus, ut quomodo dominus noster iesus christus ipse est sermo, sapientia, ueritas, pax, iustitia, fortitudo, ipse sit etiam gloria, secundum illud quod alibi dicitur: apparebit gloria dei: et in omni pene ueteri lege, scriptum est super tabernaculum testimonii uisam esse gloriam dei. et psalmista canit: exsurge, gloria mea, exsurge. quae gloria illuminans suo fulgore mundum, templum sibi de uirginali utero fabricata est. cuius templi pater gloriae efficitur deus. et ubi christus gloria est, ibi tantum pater dicitur: ubi iesus, ubi deus eius, absque additamento aliquo nominatur. iste igitur deus assumpti hominis, pater uero gloriae, sapientiae, ueritatis, dat credentibus in filium suum spiritum sapientiae, et reuelationis, ut sapientes fiant, et reuelata facie gloriam domini contemplentur. quae sapientia et reuelatio cum eos sapientes fecerint, et mysteria illis occulta aperuerint: statim sequitur ut habeant illuminatos oculos cordis. ex uerbis praesentibus approbatur secundum exterioris membra hominis, etiam interioris hominis membra dici. ecce enim manifeste cordis oculos appellauit, quos absque sensu et mente intelligere non possumus. huic et illud psalmistae conuenit: illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in morte. et alibi: sapientes oculi in capite eius. si enim simpliciter oculos carnis accipimus, utique non solum sapientis, sed etiam insipientis oculi in capite eius sunt. caput itaque sapientis, sensus accipitur: quia alio uerbo mens, et animus, et principale cordis appellatur. quod uero ait, in agnitione eius, id est, epign�sei~g autou~g, quidam sic intelligunt, ut inter gn�sin~g et epign�sin~g, hoc est, inter notionem et agnitionem, illud intersit: quod notio eorum sit quae ante non sciuimus, et ea postea scire coepimus. agnitio uero eorum quae prius scientes deinceps scire desiuimus, eorum que postea recordamur, et priorem quamdam uitam in coelestibus suspicantur, postquam in corpora ista deiecti et obliti dei patris, nunc eum per reuelationem cognouimus, secundum illud: reminiscentur et conuertentur ad dominum omnes fines terrae, et caetera his similia replicantes.

"ut sciatis quae sit spes uocationis eius, et quae diuitiae gloriae haereditatis eius in sanctis, et quae sublimis magnitudo uirtutis eius in nos qui credimus secundum operationem potentiae uirtutis eius, quam operatus est in christo, suscitans illum a mortuis". cui semel, iuxta orationem pauli, datus fuerit spiritus sapientiae et reuelationis, ut apertis oculis cordis aspiciat, iste sciet quae reposita sunt uocatis, et quae speranda sanctis dei, quae abundanter, et large his qui haereditatem ipsius sustinent, est daturus. ad quam notitiam magnitudo uirtutis dei est necessaria in his qui iuxta similitudinem pauli, credentes uocantur, per quam operatus est deus in christo iesu, quem a mortuis resuscitauit. dupliciter autem intelligenda haereditas: siue quod primogenitus omnis creaturae, haereditas sit animae domini nostri iesu christi, et eius qui ex corpore et anima assumptus est hominis, nos que cum haereditate animae haereditemus deum uerbum: siue quod in christo haereditas nostra sit, patris et filii, et spiritus sancti una diuinitas; ut quomodo uocatur haereditas domorum atque uillarum ea ipsa quae ab haeredibus possidentur: sic ipse deus haereditas credentium sit atque sanctorum. scriptum est et in ueteri testamento: filiis autem leui non dabitis haereditatem in medio fratrum suorum: quia ego pars eorum; et alibi: dominus haereditas eorum est; et sanctus qui extra deum nihil habere se nouit, audacter loquitur: pars mea dominus; et: tu es pars haereditatis meae et calicis mei. non ergo parui studii est, ut sciamus spem uocationis, et diuitias gloriae haereditatis dei in sanctis: ea quippe indigemus ad haec cognoscenda uirtute, qua etiam in filio suo deus usus est suscitando: quem suscitauit non semel, sed semper a mortuis, et fecit eum in mortuis liberum, nulla mortis contagione maculatum. quotidie christus resurgit ex mortuis: quotidie in poenitentibus suscitatur. non quo non habuerit etiam secundum carnem potestatem animae suae ponendae, et iterum resumendae eius, (nemo quippe tollit eam, nisi ponat illam a semetipso), sed quo iuxta dispensationem carnis et filii, homo et filius a deo et patre suscitatus esse dicatur.

"et sedere eum faciens ad dexteram suam in coelestibus, super omnem principatum, et potestatem, et uirtutem, et dominationem, et omne nomen quod nominatur non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro". per humanam similitudinem dei potentiam demonstrauit: non quo solium ponatur, et deus pater in eo sedeat, se cum que filium habeat residentem; sed quo nos aliter iudicantem atque regnantem, nisi per nostra uerba intelligere nequeamus. ad hoc pertinet et illud quod in centesimo nono psalmo scriptum est: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. si enim iuxta regnantis habitum filius ad patris dexteram sedet, necesse est iuxta eamdem similitudinem maior sit ab eo qui in laeua parte consederit. quod ut sciamus aliter intelligi quam littera resonat, idem psalmus in consequentibus docet, dicens: tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem melchisedech: dominus a dextris tuis. quomodo enim cum filius patris ad dextram sedeat, rursum pater a dextris eius esse perhibetur? aut qua ratione terra scabellum est pedum eius, et coelum thronus ipsius, cum et terram secundum isaiam pugillo continere dicatur, et coelum palmae extensione metiri? non enim potest intra id esse quod ab eodem continetur, nec in manu inclusum tenere, a quo ipse iuxta sedentis habitum circumdetur. sicut ergo proximum esse deo, uel ab eo procul recedere, non secundum locorum spatia, sed iuxta merita sentiendum est, quod sancti iuxta eum sint: peccatores uero, de quibus ait propheta dicens: ecce qui elongant se a te, peribunt, ab omni eius uicinia submoueantur: sic et in dextris uel in sinistris dei esse, accipiendum est: quod sancti a dextris eius sint: peccatores uero a sinistris, saluatore quoque idipsum in euangelio comprobante, cum oues a dextris, haedos esse memoret a sinistris. sed et ipsum uerbum sedere, regni significat potestatem, per quam beneficium eis deus tribuit, super quibus sedere dignatur: quod scilicet regat eos, et in curru suo habeat, et ad nutum proprium uaga prius, et libera colla conuertat. post haec quaeritur, quomodo id quod sequitur, possit intelligi, super omnem principatum, et potestatem, et uirtutem, et dominationem, et omne nomen quod nominatur, non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. et quidem de dextris ac sinistris, et de sessione iam dictum est. nunc quaerendum ubi apostolus haec quatuor nomina, principatum, loquor, et potestatem, uirtutem, et dominationem, scripta reperit, et in medium nude protulerit. neque enim fas est eum qui diuina lectione fuerat instructus, aliquid locutum putare quod in sanctis uoluminibus non habetur. arbitror itaque illum aut de traditionibus hebraeorum ea quae secreta sunt, in medium protulisse: aut certe quae quasi iuxta historiam scripta sunt, cum intelligeret legem esse spiritualem, sensisse sublimius, et quod de regibus atque principibus, ducibus quoque, tribunis et centurionibus, in numeris, et in regnorum libris refertur, imaginem aliorum principum regum que cognouisse: quod scilicet in coelestibus sint principatus, sint potestates, sint dominationes atque uirtutes, et caetera ministeriorum uocabula; quae nec nos possumus nominare, nec ipsum paulum, puto, ut in graui corpusculo constitutum, enumerare ualuisse. si autem sunt principatus, et potestates, et uirtutes, et dominationes, necesse est ut et subiectos habeant, et timentes se, et seruientes sibi, et eos qui sua fortitudine roborentur. quae distributiones officiorum non solum in praesentiarum, sed etiam in futuro saeculo erunt: ut per singulos profectus, et honores et ascensiones, etiam et descensiones, uel crescat aliquis, uel decrescat, et sub alia atque alia potestate, uirtute, principatu, et dominatione fiat. nos homunculi cito in cinerem, et puluerem dissoluendi, si consensu hominum leuemur in reges, tantas habemus ministrorum diuersitates et multitudines, quantas facilius possumus sentire, quam dicere: uerbi causa, quod praefectus in parte ciuili, iudices, prouincias, et ordinem suum habeat: rursum militia, in tot comites, duces, tribunos, et multiplicem scindatur exercitum; et putamus deum, dominum dominorum et regem regnantium, simplici tantum ministerio contentum?

"et omnia subiecit pedibus eius, et ipsum dedit caput super omnia ecclesiae, quae est corpus ipsius: plenitudo eius qui omnia in omnibus adimpletur". huic uidetur illud esse contrarium, quod alibi scribitur: necdum enim ei uidemus omnia subiecta. sed et illud: oportet enim illum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius. si enim necdum ei subiecta sunt omnia, et oportet eum regnare, donec ei subiiciantur omnia: quomodo nunc sub pedibus eius deus uniuersa subiecit? maxime cum et in alio loco paulus ipse testetur: cum autem ei subiecta fuerint omnia, tunc et ipse filius subiicietur ei qui sibi subiecit omnia: ut sit deus omnia in omnibus? ergo aut secundum praescientiam id quod futurum est, quasi iam factum esse commemorat, iuxta sensum quem supra exposuimus, ubi ait: benedixit nos in omni benedictione spirituali in coelestibus in christo. aut certe si de praeterito sentiendum est: sic debemus accipere, quod etiam ea quae non sunt ei uoluntate subiecta, naturae conditione deseruiant: uerbi causa, daemones, iudaei atque gentiles. non enim seruiunt christo, nec subiecti sunt pedibus eius, et tamen quia ab eo in bonam partem creati sunt, subditi sunt potestati eius inuiti, tametsi aduersum eum repugnent liberi arbitrii uoluntate. in hunc sensum et illud quod sequitur coaptatur: et ipsum dedit caput super omnia ecclesiae, quae est corpus ipsius. quomodo enim caput plurima sibi habet membra subiecta, e quibus sunt nonnulla uitiosa et debilia: ita et dominus noster iesus christus cum sit caput ecclesiae, habet membra eos omnes qui in ecclesia congregantur, tam sanctos uidelicet quam peccatores: sed sanctos uoluntate, peccatores uero sibi necessitate subiectos. atque ita fit, ut etiam inimici subiecti sint pedibus eius. quapropter in eo quod ait, omnia, uidetur facere quaestionem. nam illud quod dictum est: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos sub pedibus tuis. et alibi: oportet enim eum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius: non magnopere quaerit interpretem ut ea quae inimica sunt, cum fuerint superata, subiiciantur pedibus eius, et in uictoris transeant potestatem. cur autem omnia, id est, angeli, throni, dominationes, potestates, et uirtutes caeterae, quae nunquam fuerunt contrariae deo, eius pedibus subiiciantur, uidetur obscurum. potest itaque responderi, quod absque peccato nullus sit, et sidera ipsa non sint munda coram deo, omnis que creatura paueat creatoris aduentum. unde et crux saluatoris non solum ea quae in terra, sed etiam quae in coelis erant purgasse perhibetur. alius uero, omnia, non ad uniuersitatem, sed ad ea tantum refert, de quibus disputatum est: uel hoc modo, omnis ciuitas conclamauit, non quo aliquis tacens in urbe non fuerit, sed ex parte maxima etiam ea quae minora sunt appellantur. et ipse paulus apostolus: omnes, inquit, sua quaerunt, non ea quae sunt dei; et: omnes me dereliquerunt. non quod timotheus et caeteri discipuli, qui illo tempore quo epistolae scribebantur, cum eo erant, illum reliquerint; sed idcirco, quia a pluribus sit desertus, ab omnibus, id est, a maxima parte desertum se esse conqueritur. simile huic quid et in psalmo sonat: omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt: non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. si enim omnes declinauerunt: ergo declinauit et ipse qui loquitur. et alibi: ego dixi in excessu mentis meae, omnis homo mendax. aut enim uerum est hoc quod dixit, aut falsum. si omnis homo mendax est, ergo mendax est et ipse qui loquitur. si autem mendax est et ipse qui loquitur, ne hoc quidem quod ait uerum est, omnem hominem esse mendacem. porro si uera sententia est, omnes sic accipiendi sunt, ut supra diximus, quod magna pars hominum mentiatur. scribit et alibi apostolus: docentes omnem hominem. et rursum, commonentes omnem hominem: non quod omnes homines docuerit: quanti enim sunt qui usque hodie nec doctrinam apostoli audiere, nec nomen; sed quod eos omnes doceat et admoneat, qui in ecclesia sunt, et cupiunt scire quae dei sunt. sequitur: plenitudo eius qui omnia in omnibus adimpletur. quod quidem sic accipiendum, quemadmodum et illud: tunc subiicietur ei qui sibi subiecit omnia, ut sit deus omnia in omnibus. nunc enim deus per partes in singulis est, in alio iustitia, in alio castitas, in alio temperantia, in alio sapientia, in alio fortitudo: et difficile est etiam in sanctis uiris atque perfectis omnes pariter esse uirtutes. cum autem in finem rerum, et consummatione mundi, ei fuerint uniuersa subiecta, adimplebitur omnia in omnibus: ut iuxta id quod deus est cunctis uirtutibus plenus, omnia in omnibus adimpleatur, et sint uniuersi habentes omnia, quae ante singula singuli possidebant. sed et hoc quod ait: et ipsum dedit caput super omnia ecclesiae quae est corpus ipsius: plenitudo eius qui omnia in omnibus adimpletur, non solum hominum, sed etiam angelorum cunctarum que uirtutum, et rationabilium creaturarum ecclesia intelligi potest. nec non et hoc: qui omnia in omnibus adimpletur, nequaquam ita ut resonat, accipiendum; non enim ait: qui omnia in omnibus adimplet; sed, qui omnia in omnibus adimpletur. siquidem aliud est implere, aliud impleri; quia in altero agentis, in altero patientis est uerbum. sicut ergo adimpletur imperator, si quotidie eius augeatur exercitus, et fiant nouae prouinciae, et populorum multitudo succrescat: ita et dominus noster iesus christus in eo quod sibi credunt omnia, et per dies singulos ad fidem eius ueniunt, ipse adimpletur in omnibus, sic tamen ut omnia adimpleatur in omnibus, id est, ut qui in eum credunt, cunctis uirtutibus pleni sint, et iuxta euangelium faciant eum proficere aetate, sapientia et gratia, non solum apud deum, sed et apud homines.

2. "et uos cum essetis mortui delictis, et peccatis uestris, in quibus aliquando ambulastis, secundum saeculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae, in quibus et nos omnes conuersati sumus aliquando in desideriis carnis nostrae, facientes uoluntates carnis et cogitationum, et eramus natura filii irae, sicut et caeteri. deus autem qui diues est in misericordia, propter multam charitatem suam qua dilexit nos et cum essemus mortui peccatis, conuiuificauit nos christo". antequam de singulis uerborum sensibus disputemus, uidetur nobis ita lectionis ordo reddendus: et uos cum mortui essetis delictis et peccatis uestris, conuiuificauit christo deus, qui diues est in misericordia propter multam charitatem suam qua dilexit nos: et cum essemus mortui delictis, in quibus aliquando ambulauimus, secundum saeculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae, in quibus et nos omnes conuersati sumus aliquando in desideriis carnis nostrae, facientes uoluntates carnis et mentium, et eramus natura filii irae, conuiuificauit nos christo, ut apo~g koinou~g, subaudiatur quasi bis dictum, et nos conuiuificauit christo. coniunctionem uero causalem in eo loco in quo ait: deus autem qui diues est in misericordia, arbitramur aut ab indoctis scriptoribus additam, et uitium inoleuisse paulatim, aut ab ipso paulo, qui erat imperitus sermone, et non scientia, superflue usurpatam. manifeste autem mors animae dicitur esse peccatum, ex eo quod ait: et uos cum essetis mortui delictis et peccatis uestris, iuxta illud quoque quod in ezechiele scriptum est: anima quae peccauerit ipsa morietur. et quia delicta quae graece parapt�mata~g nuncupantur, iuxta eiusdem linguae etymologiam proprie uerbum est scripturarum (licet delicta pl�mmeleiai~g rectius transferantur) quaerimus quid significent, quo ue distent a peccatis, id est, quid intersit inter parapt�mata~g, et hamartias~g. aiunt enim quod parapt�mata~g, quasi initia peccatorum sint, cum cogitatio tacita subrepit, et ex aliqua parte conniuentibus nobis, necdum tamen nos impulit ad ruinam. unde et in octauo decimo psalmo scribitur: delicta, hoc est, parapt�mata~g quis intelligit? quia scilicet difficile sit radices, et initia intelligere peccatorum. peccatum uero esse, cum quid opere consummatum peruenit ad finem. quaerimus quoque quid sit, in quibus aliquando ambulastis secundum saeculum mundi huius, utrumnam et aliud saeculum sit, quod non pertineat ad mundum istum, sed ad mundos alios, de quibus et clemens in epistola sua scribit: "oceanus, et mundi qui trans ipsum sunt?" an unus iste mundus sit, qui ab initio saeculi quo factus est adam usque ad terminum suum uoluatur, et transeat: uel certe mundus alio nomine appelletur princeps aeris huius, qui nunc operatur in filiis diffidentiae? scribitur et ad galatas. ut eruat nos de praesenti saeculo nequam. et in hac eadem epistola: redimentes tempus, quoniam dies mali sunt. et dies iacob modici dicuntur et pessimi, siue quod tempus uitae istius per quod clausi tenemur in saeculo, graue sit et laboriosum, siue quod ipse satanas mundi huius, ut supra diximus, et saeculi uocabulo nuncupetur. de quo statim in sequentibus: secundum principem, inquit, potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae. princeps quippe aeris, et spiritus potestatis, qui in aere isto est, diabolus intelligitur, qui nunc operatur in filiis diffidentiae. in his enim qui domino credunt, non potest operari. de quo et infra ait: non est nobis pugna aduersus carnem et sanguinem, sed aduersum principatus et potestates, aduersus rectores tenebrarum istarum, aduersus spiritualia nequitiae in coelestibus. non quo diabolus, et satellites eius, qui per mundum istum uagantes, peccata hominibus insinuant, in coelo uersari queant, de quo ob sua merita corruerunt; sed coelum dicitur, aer iste, qui supra nos est, iuxta illud saluatoris eloquium: considerate uolatilia coeli, et caetera. manifestum quippe est, quod uolatilia non per coelum uolitent, sed per aerem. sequitur: in quibus et nos omnes conuersati sumus aliquando in desideriis carnis nostrae, facientes uoluntates carnis et mentium. quod ait, in quibus, ad delicta referendum est. superius enim quia duo pariter posuerat: et uos cum essetis mortui delictis et peccatis uestris, et ad peccata retulerat dicens: in quibus aliquando ambulastis: ad delicta uero nihil tale uidebatur secutum quod sensum posset explere: nunc ait: in quibus delictis, et nos omnes conuersati sumus: simul que ne in eo quod dixerat, et peccatis uestris in quibus aliquando ambulastis, se per superbiam a peccato uideretur excipere adiunxit, in quibus et nos omnes conuersati sumus. qui autem conuersatum esse se dicit, de praeteritis delictis, et non de praesentibus confitetur. conuersati sumus, inquit, aliquando, non in uno desiderio, sed in desideriis carnis nostrae. caro quippe desiderat aduersus spiritum, et spiritus aduersus carnem. facientes non unam uoluntatem carnis, sed plures: et non solum uoluntates carnis, sed etiam mentium, pro quo in latinis codicibus habetur, cogitationum. inter peccatum autem carnis et mentium hoc esse puto: quod carnis peccatum est impudicitia atque luxuria, et ea quae ministerium eius in libidinibus explentur. mentium uero delictum ad dogmata pertinet contraria ueritati et haereticam prauitatem, ita ut possimus dicere plerosque haereticorum (quanquam hoc rarum sit) uoluntates mentium facere, et non uoluntates carnis, et multos contra ecclesiasticos, carnis et non mentium facere uoluntates, et esse plures qui et carnis, et mentium pariter faciant uoluntates. haec autem diximus, non quo et haeretici carnis non faciant uoluntates (plura quippe apud eos corporis sunt uitia quam apud nostros) sed ut, exemplo posito, facilius quod uolebamus possit intelligi. et eramus, inquit, natura filii irae sicut et caeteri. respondeant haeretici qui diuersas naturas esse contendunt, quomodo paulus, quem utique spiritualis naturae esse non dubium est, fuerit natura filius irae, sicut et caeteri qui adhuc in errore sunt positi. nos uero dicimus esse primum omnes homines natura filios irae, uel propter corpus humilitatis corpus que mortis, et quod ab adolescentia mens hominum apposita sit ad malitiam: unde et salomon ait: non est iustus in terra qui faciat bonum, et non peccet. uel quod ex eo tempore quo possumus habere notitiam dei, et ad pubertatem uenimus, omnes, aut opere, aut lingua, aut cogitatione peccemus. eramus igitur natura filii irae sicut et caeteri, et omnes sancti, qui ab ira sanguine christi redempti sunt. si enim paulus qui iuxta iustitiam quae in lege fuit irreprehensibiliter est conuersatus, dicit se natura fuisse filium irae, cur timeamus, etiam retro sanctos uiros filios irae fuisse testari? de quibus omnibus uere dici possit: cum autem uenit mandatum, peccatum reuixit, ipsi uero mortui sunt. filius autem irae sic accipiendum, ut filius perditionis, filius iniquitatis, filius mortis. non quo aliqua ira, mors, iniquitas et perditio subsistat in natura sua, quae filios habeat; sed quo filii dicantur eius rei quae operetur in singulis: sicut filii appellantur gehennae, qui gehennae ignibus consumendi sunt. alius irae filios sic uocatos putat, ut filios diaboli. diabolus enim perditio est, et ira, et mors. deuorauit mors inualescens. et: nouissimus inimicus destruetur mors: et ad ipsum diabolum: perditio factus es. factus, inquit, propria uoluntate, non ab initio sic creatus. quomodo igitur mors dicitur, ex eo quod inuidia diaboli mors introiuit in orbem terrarum, et per illum sunt mortui qui ante uiuebant, et perditio, quod perdat quoscunque deceperit: sic et ira dicitur propter eam quam exercet aduersum hominem ueritatem. sunt qui illud in regnorum libris, quando dauid numerauit populum israel, iram in se dei prouocans, scriptura dicente: et apposita est ira dei succendi in israel, et incitauit dauid dicens, iram domini, diabolum significare putent: etenim iuxta graecae linguae proprietatem non dixit genere feminino ira dei legousa~g, hoc est, quae diceret, sed ira dei leg�n~g, id est, qui diceret, genere masculino: mittit siquidem dominus iram et furorem suum per angelos pessimos. deus ergo qui diues est in misericordia, et diues propter charitatem suam qua dilexit hominum genus, et charitatem non simplicem, sed multam, cum essemus mortui propter delicta nostra, uiuificauit nos, et non solum uiuificauit (parum quippe hoc erat bonitati et magnitudini eius), se uiuificauit cum christo iesu, unam atque eamdem nobis tribuens uitam habere cum christo. quidam pro eo quod nunc exposuimus: et eramus natura filii irae, pro natura, prorsus, siue omnino quia uerbum phusei~g, ambiguum est, transtulerunt. quod etsi sic sonet, iuxta ea quae diximus, exponendum est. - "gratia saluati estis". si non sunt dignae passiones huius temporis ad futuram gloriam quae reuelabitur in nobis, gratia magis sumus quam opere saluati. nihil enim possumus domino retribuere pro omnibus quae retribuit nobis.

"et coexcitauit, simul que fecit sedere in coelestibus in christo iesu". supra dixerat, quod suscitauerit deus christum a mortuis, et sedere fecerit ad dextram suam in coelestibus super omnem principatum, et potestatem, et uirtutem, et dominationem, et omne nomen quod nominatur non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. nunc uero addidit: quia et nos suscitauerit cum eo, et sedere fecerit in caelestibus ad dextram suam. quaeritur ergo, quomodo deus qui non saluos fecit et suscitauit, simul fecerit sedere cum christo? et quidem qui simplicius est responsurus, hoc asserit, quod iuxta praescientiam dei, id quod futurum est, quasi factum esse iam dixerit. et quia mos iste sit scripturarum, ut interdum futura tempore praeterito declinentur: uerbi causa, de cruce domini: foderunt manus meas et pedes. et alibi de passione eius: quasi ouis ad uictimam ductus est. et adhuc de iniuriis flagellorum: liuore eius nos sanati sumus. et alibi: ab iniquitatibus populi mei ductus est in mortem. hoc autem ideo, ne quia futura semper incerta sunt, hominum spes fluctuet et uacillet, ea quae deus futura cognouit (apud quem nihil ambiguum est) quasi iam facta memorantur: ut quia praeterita secundum philosophos quoque fieri infecta non possunt, qui audierint, quasi iam facta habeant quae futura sunt. alius uero qui resurrectionem, et regnum christi spiritualiter intelligit, non deliberauit dicere, iam sanctos sedere, et regnare cum christo: quomodo enim nequaquam in carne sanctus est, cum uiuat in carne, et habet conuersationem in coelestibus, cum gradiatur in terra, et caro esse desistens, totus uertatur in spiritum: ita cum in coelestibus sedere cum christo: regnum quippe dei intra nos est; et ubi fuerit thesaurus noster, ibi erit et cor nostrum; firmi que et stabiles sedemus cum christo, sapientia, uerbo, iustitia, ueritate. potest autem et hoc dici, ut quomodo arrhabonem spiritus sancti accepimus, necdum totam eius plenitudinem consecuti; sic et sedere nos cum christo atque regnare, necdum perfectam sessionem in coelestibus obtinentes.

"ut ostenderet in saeculis superuenientibus abundantes diuitias gratiae suae in bonitate super nos in christo iesu". quanta sit beneficii magnitudo, et quam multiplex gratia qua nos dominus de saeculi istius perturbationibus liberatos sedere fecit, et regnare cum christo, hinc uel maxime comprobatur, quod in futuris saeculis non uno, sed omnibus suam cunctis rationabilibus creaturis super nos ostensurus est gloriam, suas que diuitias monstraturus. quod nos qui quondam lege tenebamur inferni, et propter uitia atque peccata; ut operibus carnis, ita eramus et suppliciis destinati: nunc in christo regnemus sedeamus que cum eo. sedeamus autem non in humili quocunque loco, sed super omnem principatum, et potestatem, et uirtutem, et dominationem, et omne nomen, quod nominatur non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. si enim christus suscitatus a mortuis sedet ad dextram dei in coelestibus supra omnem principatum, et potestatem, et uirtutem, et caetera: et nos sedemus regnamus que cum christo: necesse est ut super his quae sedet ille, sedeamus. sed qui diligens lector est, statim requirit et dicit: quid ergo, maior homo angelis et cunctis in coelo potestatibus? quod quia periculosum est respondere: principatus et potestates, et uirtutes, et dominationes, et omne nomen quod nominatur non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro (maxime quia omnia christi subiecta sunt pedibus) non ad bonam partem, sed ad contrariam referet: ut dicat eas esse angelos refugas, et principem mundi istius, et luciferum qui mane oriebatur, super quibus sancti cum christo in fine sessuri sunt, illis quoque tribuentes beneficium, qui nunc infreni et male libertate sua abutentes passim uagantur, et per praecipitia corruunt, peccatorum. cum autem tales habuerint sessores, iuxta sedentium uoluntatem incipient gubernari. alius uero hoc quod ait: ut ostenderet in saeculis superuenientibus abundantes diuitias gratiae suae in bonitate supra nos, in christo iesu, ad illam intelligentiam transferet, quod non simus merito nostro, sed gratia eius saluati, et maioris bonitatis indicium sit pro peccatoribus, magis quam pro iustis mori: pro bono enim forsitan quis audeat interire; et daturus nobis sit, quae nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascenderunt. quae omnia ex parte iam dederit in christo iesu: quia nullum absque christo bonum dici potest.

"gratia enim estis salui facti per fidem, et hoc non ex uobis: dei enim donum est, non ex operibus, ut ne quis glorietur". ideo, inquit, abundantes diuitias gratiae suae, in bonitate in superuenturis saeculis ostensurus est, quia gratia salui facti estis per fidem, non per opera. et haec ipsa fides non est ex uobis, sed ex eo qui uocauit uos. hoc autem ideo, ne forsitan nobis cogitatio occulta subreperet: si per opera nostra saluati non sumus, certe uel per fidem saluati sumus: et alio genere nostro est quod saluamur. addidit itaque et dixit, fidem quoque ipsam non nostrae uoluntatis esse, sed dei muneris. non quod liberum homini tollatur arbitrium, et secundum illud apostoli ad romanos, non sit currentis neque uolentis, sed miserentis dei; uerum quod arbitrii ipsa libertas deum habeat auctorem, et ad illius beneficium cuncta referantur, cum etiam bonum nos uelle ipse permiserit. hoc autem totum propterea, ne quis glorietur a semetipso, et non a deo se esse saluatum.

"ipsius enim sumus factura, creati in christo iesu in operibus bonis, quae praeparauit deus, ut in illis ambulemus". reddidit causas, quare gratia saluati sumus per fidem, et hoc ipsum non ex nobis, sed ex munere dei, dicens: ipsius enim factura sumus, hoc est, quod uiuimus, quod spiramus, quod intelligimus, et credere possumus, ipsius est, quia ipse conditor noster est. et diligenter obserua, quia non dixerit, ipsius figuratio sumus atque plasmatio: sed, ipsius factura sumus. plasmatio quippe originem de terrae limo trahit: factura uero iuxta similitudinem et imaginem dei sumpsit exordium. quod in centesimo quoque octauo decimo psalmo simul positum diuersa significat: manus tuae fecerunt me, et plasmauerunt me. factura primum locum tenet: deinde plasmatio. et quia creationis, et conditionis nomen ad magna semper solet opera copulari, uerbi causa: illa urbs condita est, et ab initio creatus est mundus, et unusquisque sanctorum per uaria dogmata atque uirtutes, in semetipso mundus est totus: propterea nunc creati in christo dicimur, et creati in operibus bonis, siue quae ipsi fecimus, uel facturi sumus, siue in aliis creaturis, ad quae nostra conuersatio transferenda est, ut quae praeparauit deus, in illis ambulemus, spe magna iam nobis data, dum in his ambulaturi sumus, quae deus magnopere praeparauit. et quia semel ad nomen creaturae uenimus, et sapientia in prouerbiis salomonis dicit se creatam initium uiarum dei, multi que timore, ne christum creaturam dicere compellantur, totum christi mysterium negant, ut dicant, non christum in hac sapientia, sed mundi sapientiam significari: nos libere proclamamus, non esse periculum eum dicere creaturam, quem uermem, et hominem, et crucifixum, et maledictionem, tota spei nostrae fiducia profitemur: maxime cum ex duobus uersiculis quae praecedunt, ipsa sapientia promittat se esse dicturam quae post saecula sunt. cum autem saecula christus fecerit, et quae deinceps loquitur, ea sint quae post saecula dicturum se esse promiserit, ad incarnationis mysterium, non ad naturam dei referenda sunt quae sequuntur: licet in hebraeis codicibus non habeatur: dominus creauit me initium uiarum suarum: sed, dominus possedit me. inter possessionem autem, et creationem multa distantia est: quia qui possidetur, is utique est atque subsistit, et est proprius, qui possidetur. creator uero ille qui non erat antequam fieret: aut certe de eo quod erat, transfertur in aliud, sicut et nos nunc creati dicimur in christo iesu. creati utique, non quia ante non fuimus, sed creati in operibus bonis. quod dauid quoque in psalmo quinquagesimo deprecatur, dicens: cor mundum crea in me, deus. et certe mundum cor ante peccatum habuerat, quando de eo dominus loquebatur: inueni dauid filium iesse secundum cor meum; sed ut ibi creatio instaurationem sonat: ita et in nobis et in christo per singula opera et profectus, creatura atque conditio accipi potest: ut quotidie in credentibus, quia uarie secundum merita diuersa montes dicuntur, et ualles, et colles, atque campestria, christus creatus, natus et conditus sit.

"propter quod memores estote, quia aliquando uos gentes in carne, qui dicebamini praeputium, ab ea quae appellatur circumcisio in carne manu facta: quoniam eratis illo tempore sine christo, alienati a conseruatione israel, et peregrini testamentorum promissionis, spem non habentes, et sine deo in mundo". gentes ephesios in carne uocans, ostendit in spiritu esse non gentes: sicut econtrario iudaei in spiritu gentes sunt, et in carne israelitae. quadrifariam igitur iudaei diuiduntur et gentes. alii sunt in carne circumcisi, et in spiritu, qualis fuit moyses et aaron, apostoli et nathaniel, cuius occultum iudaismum dominum intuens ait: ecce uere israelites, in quo dolus non est. alii qui nec carne nec spiritu circumcisi sunt, qualis fuit nabuchodonosor et pharao, de hodie barbararum et romanarum gentium multitudo, quae non credunt in deum. tertii, qui tantum in carne sunt circumcisi, et spiritum incircumcisum habent, ad quos propheta dicit: circumcidimini deo uestro, et nolite circumcidere carnem praeputii uestri. et alibi: omnes gentes incircumcisi carne: domus uero israel incircumcisi sunt corde. extremi de quibus nunc dicitur: quia aliquando uos gentes in carne, qui dicebamini praeputium ab ea quae dicitur circumcisio ut carne manu facta, qualis hodie uniuersa est turba credentium, et totus e gentibus mundus est plenus. ad distinctionem igitur spiritualium gentium iudaeorum, ephesii gentes uocantur in carne, quia secundum spiritum israelitae sunt. nam et in alio loco carneum israelem scriptura commemorans ait: uidete israel secundum carnem: quia in spiritu non erat israel. pulchre autem etiam uerba moderatus est: qui dicebamini praeputium. dicebamini, inquit, praeputium, nec eratis, ab ea quae dicitur circumcisio in carne manu facta. non quo sit circumcisio, sed quo ipsa sibi hoc nomen assumat, et sit uere circumcisio manu facta, non spiritu. simul et illud est attendendum quod nos quos sine christo alienatos quondam a conuersatione israel esse memorauit, et peregrinos a promissionibus et testamento dei: nunc postquam in christum credidimus, sicut repromissiones et testamenta eius accepimus, ita conuersationem quoque habere dicamur israel: quomodo conuersatio uniuersa legalis expletur in nobis, quia uidelicet lex spiritualis est, et magis circumcidamur, et sabbatizemus in spiritu, spirituales uictimas offerentes: illorum templo altari que destructis: nos deo fructuum nostrorum decimas offeramus: nos immolemus agnum immaculatum, et accincti lumbos, expediti pascha comedamus. sicut enim circumcisio dicitur in carne manu facta: ita ad distinctionem eius intelligitur alia esse circumcisio, quae non sit, ut diximus, manu facta, sed spiritu. quod autem ait: spem non habentes, et sine deo in mundo: non quo plures deos, antequam in christum crederent, ephesii non habuerint, atque uenerati sint; sed quo qui absque deo uero sit, nullum deum habeat. et significanter additum est, sine deo in mundo. habebant quippe deum, quem eos habituros deus ante cognouerat, et apud praescientiam dei non erant sine deo, sed in mundo erant absque deo.

"nunc autem in christo iesu uos qui aliquando eratis longe, facti estis prope in sanguine christi; ipse est enim pax nostra". deus ubique est, et totus ubique est, a quo quis potest separari, cum in eo sint omnia? et ipse per prophetam loquatur: ego deus appropinquans, et non de longe. et psalmista testatur: si ascendero in coelum, tu illic es: si descendero in infernum, ades. cum igitur in eo sint omnia, procul tamen esse ab impiis dicitur iuxta illud: longe est dominus ab impiis. iste a quo impii longe sunt, uicinus est sanctis. denique cum et ab ephesiis esset procul, in sanguine iesu prope eis factus est. et diligentius intuendum, quod absque cruore domini iesu, nemo appropinquet deo, quia ipse est pax nostra, dicens: pacem meam do uobis: pacem meam relinquo uobis. quomodo enim sapientia sapientes facit, et iustitia iustos, et sanctificatio sanctos, et uita uiuentes: sic et ipse pax nos facit esse pacatos, ut dicamus: cum his qui oderunt pacem, eram pacificus. si autem christus credentium pax est, quicunque sine pace est, consequenter non habet christum.

"qui fecit utraque unum, et medium parietem maceriae soluens inimicitiam in carne sua, legem mandatorum in dogmatibus euacuans: ut duo conderet in seipso in unum nouum hominem, faciens pacem, ut reconciliaret utrumque in uno corpore deo, per crucem interficiens inimicitiam in ea, et ueniens euangelizauit pacem uobis qui longe eratis, et pacem his qui prope; quoniam per ipsum habemus accessum uterque in uno spiritu ad patrem". iste est medius paries et maceria, quae utrumque a se populum diuidebat. de quo et in genesi in partu geminorum, obstetrix loquitur: utquid propter te dirupta est sepis? postquam ergo sapientiam carnis quae est inimica deo, in sua saluator carne destruxit, et praecepta legalia, euangelicis dogmatibus commutauit, ut de iudaeo atque gentili unum populum faceret christianum, euangelizans nobis qui longe eramus et reliquiis iudaeorum, qui de israel per apostolos crediderunt, pacem atque concordiam: tunc accessimus per ipsum ad deum, et unum in spiritu patrem nos habere cognouimus: completum que est illud quod in euangelio dominus loquebatur, dicens: et fiet unus pastor et unus grex; et iterum: et alias oues habeo quae non sunt de ouili isto, nos significans ex gentibus congregandos. inimicitia autem quae in saluatoris carne destructa est, etiam per crucem est interfecta. scriptum est enim: ut reconciliaret utrumque in uno corpore deo, per crucem interficiens inimicitiam in ea. non ut in latinis codicibus habetur, in semetipso: propter graeci pronominis ambiguitatem: en~g aut�i~g enim, et in semetipso, et in ea, id est, cruce intelligi potest, quia crux, id est, stauros~g, iuxta graecos generis masculini est. lex quoque mandatorum subuersa est in dogmatibus: postquam circumcisio, et sabbatismus, qui relictus est populo dei, et pascha, et pentecoste, et non apparere in conspectu dei uacuum, sunt altius intellecta quam resonant, et ab occidente littera recedentes, coepimus uiuificantem spiritum sequi. quod autem ait: ueniens euangelizauit pacem uobis qui longe, hoc est, gentibus, et pacem his qui prope, hoc est, iudaeis, uidetur mihi de isaia aliis uerbis testimonium protulisse, et scripturae sententia abusum quasi sua. scriptum est quippe in eo: uias eius uidi, et sanaui eum, et consolatus sum eum, et dedi ei consolationem ueram: pacem super pacem his qui longe erant, et qui prope. et haec quidem iuxta uulgatam interpretationem dicta sint. caeterum qui illud apostoli legit, de christo memorantis: pacem faciens per sanguinem crucis suae, his quae in terra erant, et his quae in coelis, et caetera quae in eodem dicuntur loco, non putabit nos, qui iuxta spiritum israel uocamur fuisse longe: et iudaeos, qui tantummodo israel nuncupentur in carne, fuisse prope. et hanc totam intelligentiam ad angelos uirtutes que coelestes, et ad animas temperabit humanas: quod christus in suo sanguine terrena et coelestia copularit, quae inter se antea dissidebant: et bonus pastor morbidam ad montes reuectans ouem, fecerit esse cum caeteris; drachmam que quae perierat, drachmis quae saluae fuerant copulauerit, et mandata legalia ad illa retraxerit dogmata, ad quorum typum et imaginem moyses quae essent in tabernaculo fabricanda, conspexit. atque ita fieri, ut crux domini non solum terrae, sed et coelo profuerit; non solum hominibus, sed et angelis; et omnis creatura domini sui cruore purgata sit. quod autem ait: ut duo conderet in semetipso in unum nouum hominem, et quod magis uidetur superiori de iudaeis atque gentilibus sensui conuenire: sic suae intelligentiae coaptabat, ut dicat hominem iuxta imaginem et similitudinem dei factum, eamdem post reconciliationem formam recepturum, quam et nunc angeli habent, et ipse perdiderit. nouum autem hominem esse dicit, qui quotidie renouatur, et habitaturus est in nouo mundo, quando erit coelum nouum et terra noua, et bibiturus est calicem iesu nouum in regno dei, cantaturus canticum nouum, et ueteris et noui testamenti lectione gaudebit. illud quoque quod alibi scribitur: ecce facio noua quae nunc orientur, sic sentiet, ut principium innouationis in praesenti saeculo fieri existimet. caeterum perfectam consummatam que nouitatem, necdum in isto putet saeculo posse compleri. et quomodo nunc per speculum uidemus in aenigmate, tunc autem facie ad faciem: sic et instaurationem noui hominis tunc plene perfecte que complendam, cum coelestia terrena que fuerint copulata, et in uno spiritu, et sensu eadem que sententia, accesserimus ad patrem. nescio quid tale et in alia epistola (si quis tamen eam recipit) prudentibus quibusque lectoribus paulus subindicat, dicens: hi omnes testimonium accipientes fidei, non retulerunt promissionem, deo pro nobis melius quid prouidente: ut non absque nobis consummarentur. propterea et uniuersa creatura congemiscit nobis cum, qui in tabernaculo isto ingemiscimus, et condolet, qui a timore dei in utero concepimus et dolemus, et praestolamur reuelationem filiorum dei: ut de uanitate seruitutis, cui nunc subiecta est, liberetur, et fiat unus pastor et unus grex: et oratio domini compleatur dicentis: fiat uoluntas tua sicut in coelo et in terra.

"ergo iam non estis peregrini et accolae: sed ciues sanctorum, et domestici dei, superaedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide christo iesu. in quo omnis aedificatio compaginata, crescit in templum sanctum in domino. in quo et uos coaedificamini in habitaculum dei, in spiritu". ad id quod supra dixerat: peregrini testamentorum et repromissionis, nunc respondet: ergo iam non estis peregrini et accolae. et ad illud quod praemiserat, alienati a conuersatione israel, modo redit: estis ciues sanctorum, et domestici dei. hic locus aduersus eos uel maxime facit, qui diuersas naturas nituntur introducere. quomodo enim peregrini facti sunt ciues sanctorum, et quomodo domestici dei fuerunt quondam alieni a conuersatione israel, si non potest uel in melius, uel in peius natura mutari? quod autem sequitur: aedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum, magis priori quam secundae interpretationi conuenit, in qua superius dixeramus, ante passionem christi uicinum israel, et gentes fuisse de longe. hoc testimonio et contra marcionem caeteros que ueteres haereticos, qui alium legis, alium euangelii praedicant deum, uti possumus. si enim nequaquam peregrini et accolae, sed ciues sanctorum et domestici dei superaedificati sunt fundamento apostolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide christo iesu: in quo omnis aedificatio compaginata, crescit in templum sanctum in domino: in quo et ephesii coaedificantur in tabernaculum dei in spiritu, unus est deus, unius aedificationis et templi, quod superaedificatum est fundamento apostolorum et prophetarum. quod si uniuersa aedificatio compaginata, crescit in templum sanctum in domino, omni labore nitendum est ut fiamus illi lapides de quibus scriptum est: lapides sancti uoluuntur super terram. et cum fuerimus uiui lapides, ex omni parte dolati, laeues, politi, nullam habentes scabredinem, aedificemur in templum, et fiamus habitaculum deo. condatur que in nobis arca testamenti custos legis domini, et cherubim, scientiae multitudo, et interiora pectoris nostri in nouum uocabulum transeant: dicamur que, dabir quod nos oraculum, siue responsum possumus appellare, et ut contentiosius uerbum exprimamus e uerbo, lal�t�rion~g, id est locutorium, dicere: ut cum apostolo erumpamus in uocem: an experimentum quaeritis eius qui in me loquitur christus? potest autem omnis aedificatio super fundamentum apostolorum prophetarum que constructa, non solum nos, sed et coelestes significare uirtutes, ut uniuersi pariter fiant habitaculum dei in spiritu: incongruum quippe esse aiunt, ex hominibus aedificationem compactam atque concordem crescere in templum sanctum in domino, fieri que habitaculum dei in spiritu; angelos autem et beatas quasque uirtutes, quae in coelestibus deo seruiunt, ab hac felicitate alienas existimari. summus autem angularis lapis, qui populum utrumque contineat (siue iuxta secundam interpretationem coelestia iungat atque terrena), christus est dominus noster, lapis praecisus de monte sine manibus, de quo et psalmista testatur, dicens: lapidem quem reprobauerunt aedificantes, hic factus est in caput anguli. a domino factum est istud. reprobatus quippe est a pharisaeis, qui uidebantur legis habere notitiam, dei que templum legalibus aedificare mandatis: et assumptus a deo in angularem lapidem, ut duos parietes ipse medius contineret; et per illum uterque populus ad deum haberet accessum. iste angularis lapis, non credentibus lapis offensionis est, et petra scandali: super quem qui ceciderit, quassabitur; super quem uero ipse corruerit, comminuet eum.

LIBER 2

secundum orationibus uestris, o paula et eustochium, ad ephesios aggredimur librum: noua quoque romam munuscula transmissuri. non quod haec dignetur legere doctorum senatus, et bibliothecis ueterum ascribere: sed quod sancta marcella idipsum fieri per epistolas flagitet. cuius ego quotiescunque studiorum, ingenii, laboris, recordor, toties me damno inertiae, qui in monasterii solitudine constitutus, et illud praesepe contra uidens, in quo uagientem paruulum festini adorauere pastores, id facere non possum, quod mulier nobilis inter strepentem familiam, et procurationem domus explet operis succisiuis. quapropter et illam et uos, et si qui forte lecturi sunt, in commune precor, ut sciatis me non cogitatum diu limatum que proferre sermonem: sed ad reuelanda mysteria scripturarum, uti uerbis pene de triuio, et interdum per singulos dies usque ad numerum mille uersuum peruenire, ut coepta in apostolum explanatio, ipsius pauli, cuius epistolas conamur exponere, orationibus compleatur.

3. "huius rei gratia, ego paulus uinctus iesu christi pro uobis gentibus: si tamen audistis dispensationem gratiae dei, quae data est mihi in uobis. quoniam secundum reuelationem cognitum factum est mihi mysterium, sicut praescripsi in modico; prout potestis legentes intelligere sensum meum in mysterio christi". quantum ad consequentiam sermonis textum que eloquii pertinet, ad id quod praemisit: huius rei gratia, ego paulus uinctus iesu christi pro uobis gentibus, diligentissime perquirentes, nihil quod ei reddiderit, potuimus inuenire. neque enim dixit, huius rei gratia ego paulus hoc uel hoc feci, uel illud et illud docui: sed suspensa manente sententia, transgressus ad alia est. nisi forte ignoscentes ei, quod et ipse confessus est dicens: et si imperitus sermone, non tamen scientia, sensuum magis in eo quaeramus ordinem, quam uerborum. qui sic reddi potest: huius rei gratia, ego paulus uinctus christi iesu, et uinctus pro uobis qui estis ex gentibus, cognoui mysterium, ut uobis quoque illud traderem: sicut in hac eadem epistola ante paululum sum locutus. debetis autem audire dispensationem gratiae dei, quae data est mihi in uobis qui estis ex gentibus, pro quibus et uinctus sum iesu christi. uinctum autem iesu christi paulum esse pro gentibus, potest et de martyrio intelligi: quod romae in uincula coniectus, hanc epistolam miserit eo tempore quo ad philemonem, et ad colossenses, et ad philippenses in alio loco scriptas esse monstrauimus. uel certe quia in pluribus locis lectum est, uinculum animae corpus hoc dici, quo quasi clausa teneatur in carcere: dicimus propterea paulum corporis nexibus coerceri, nec reuerti et esse cum christo, ut perfecta in gentes per eum praedicatio compleatur. licet quidam alium sensum in hoc introducant, quod paulus praedestinatus, et sanctificatus ex utero matris suae, ad praedicationem gentium antequam nasceretur, postea uincula carnis acceperit. puto autem quod et uitiosa in hoc loco elocutio sit. pro eo enim quod debuit dicere: huius rei gratia, ego paulus uinctus iesu christi pro uobis gentibus, cognoui mysterium, sicut et praescripsi in modico, prout potestis legentes intelligere, ait: huius rei gratia ego paulus uinctus secundum reuelationem, cognitum factum est mihi mysterium, et reliqua. si uero quis potest etiam iuxta sermonis et eloquii contextum docere, apostolum fuisse perfectum, et in artis grammaticae uitia non incurrisse, ille potius auscultandus est. nos quotiescunque soloecismos, aut tale quid adnotauimus, non apostolum pulsamus, ut maliuoli criminantur, sed magis apostoli assertores sumus, quod hebraeus ex hebraeis, absque rhetorici nitore sermonis, et uerborum compositione, et eloquii uenustate, nunquam ad fidem christi totum mundum transducere ualuisset, nisi euangelizasset eum non in sapientia uerbi, sed in uirtute dei. nam et ipse ad corinthios ait: et ego cum uenissem ad uos, fratres, ueni non in eminentia uerbi aut sapientiae annuntians uobis testimonium dei. et rursum: et uerbum meum, et praedicatio mea, non in suasoriis sapientiae uerbis, sed in ostensione spiritus et uirtutis, ut fides uestra non sit in sapientia hominum, sed in uirtute dei. iste igitur qui soloecismos in uerbis facit, qui non potest hyperbaton reddere, sententiam que concludere, audacter sibi uindicat sapientiam, et dicit: quoniam secundum reuelationem cognitum est mihi mysterium, sicut praescripsi in modico. uere enim si quis superiora huius epistolae contempletur, uidebit ei reuelata mysteria, quorum partem quamdam modicam suo sermone perstrinxit: non tam totum quod nouerat proferens, quam ostendens ex modico quid taceret. prout potestis, inquit, legentes intelligere sensum meum, siue sapientiam in mysterio christi. hoc est illud quod in praefatione diximus: nullam epistolarum pauli tanta habere mysteria, tam reconditis sensibus inuolutam, quos et apostolus nosse se gloriatur, et nobis indicatos breuiter ostendit, ut attentius quae sunt scripta, relegamus.

"et aliis generationibus non fuit notum filiis hominum, sicut nunc reuelatum est sanctis eius apostolis et prophetis in spiritu, esse gentes cohaeredes, et concorporales, et comparticipes promissionis in christo per euangelium, cuius factus sum minister secundum donum gratiae dei, quae data est mihi iuxta operationem uirtutis eius". mysterium christi quod ex parte supra apostolus exsecutus est, quomodo aliis generationibus fuerit ignotum, plenius retractandum uidetur: utrumne abraham, iacob et moyses, isaias, et caeteri prophetae illud ignorauerint, an non? a quibus esse praedictum aduentum christi et uocationem gentium, scriptura commemorat. abraham quippe uidit diem eius, et laetatus est, et dicitur ei: benedicentur in semine tuo omnes gentes. et iacob de eo qui oriundus esset ex iuda prophetice loquitur: et ipse erit exspectatio gentium. moyses quoque maiores diuitias aegypti thesauris, opprobrium christi arbitratus est. et isaias: ecce, inquit, uirgo in utero concipiet, et pariet. et alibi: erit uirga iesse, et qui surget ad regnandum gentibus: in ipso gentes sperabunt. et ne longum fiat, pauca de psalmis dixisse sufficiat: et adorabunt in conspectu eius omnes familiae gentium. et iterum: omnes gentes seruient ei. et adhuc manifestius de populo israel, et de domino saluatore: uisita uineam istam, et perfice eam quam plantauit dextera tua, et super filium quem confirmasti tibi. cuius etiam corporis dispensatio in consequentibus indicatur: fiat manus tua super uirum dexterae tuae, et super filium hominis quem confirmasti tibi. aut igitur iuxta montanum, patriarchas et prophetas in ecstasi locutos accipiendum, et nescisse quae dixerint: aut si hoc impium est (spiritus quippe prophetarum prophetis subiectus est) intellexerunt utique quae locuti sunt. et si intellexerunt, quaeritur quomodo nunc paulus dicat, quod aliis generationibus non fuit notum, fuisse christi apostolis reuelatum. aut igitur illud est respondendum, quod caute paulus signanter que testatus sit, filiis hominum ignotum fuisse mysterium, non filiis dei, ad quos loquitur: ego dixi: dii estis, et filii excelsi omnes. quod scilicet hi qui spiritum adoptionis acceperint, de quibus patriarchae, et prophetae fuerint, dei scierint sacramentum. aut si hoc non recipitur, et nimium uiolentum et coactum uidetur, illuc sermo transibit, ut dicat non definite et generaliter dixisse paulum aliis generationibus ignotum fuisse omnino domini sacramentum: sed sic quomodo nunc reuelatum est sanctis eius et apostolis, nescisse patriarchas ueteres, et prophetas. aliud est enim in spiritu uentura cognoscere, aliud ea cernere opere completa. unde et ioannes propterea maior prophetis omnibus dicitur: quia quem caeteri prophetauerunt, ipse conspexerit, et digito demonstrarit, dicens: ecce agnus dei: ecce qui tollit peccata mundi. iuxta quem sensum et illud exponi potest: multi prophetae et iusti cupierunt uidere quae uidetis, et non uiderunt, et audire quae auditis, et non audierunt. haec utique uidere et audire cupiebant, quae futura cognouerant. quod si nesciebant uentura, quomodo desiderare poterant, quae penitus ignorabant? legimus in regnorum libris, dominum salomoni in somnio pollicentem atque dicentem: pro eo quod petiisti a me uerbum istud, et non petiisti tibi dies multos, nec postulasti diuitias, nec animas inimicorum tuorum, sed petisti ut intelligeres et audires iudicium: ecce feci uerbum tuum, et dedi tibi cor prudens et sapiens sicut tu non fuit ante te, et post te non surget similis tibi. et quomodo quidam putant apostolis christi reuelatum esse mysterium, quod ignotum fuerit salomoni, cum apostolis omnibus sapientiorem fuisse salomonem, et retro patriarchis uox diuina pollicita sit? qui de se quoque ipse loquitur confidenter: deus docuit me sapientiam, intellectum sanctorum cognoui. necnon et dauid de scientia occulti mysterii gloriatur, dicens: incerta et occulta sapientiae tuae manifestasti mihi. et ad eum qui sibi de sapientia supplaudebat, deus loquitur per prophetam: numquid tu sapientior es daniele? aut ille igitur de quo iam supra disseruimus, tenendus est sensus, ita patriarchas et prophetas, ut nunc apostolis reuelatum est, christi ignorasse mysterium, quia aliud sit tenere quid manibus, aliud futurum in spiritu praeuidere. aut dicendum, quomodo non sunt similes facies faciebus, sic nec corda esse cordibus; et, iuxta apostolum, diuersa esse charismata, alium habere prophetiam, alium genera linguarum, alium dona curationum, alium opitulationes et gubernationes, illum esse sapientem, hunc fidelem, istum pollere scientia secretorum, illum simplici tantum fide esse contentum. neque enim omnes in exemplum salomonis de naturis bestiarum et uolucrum, et herbarum similiter sunt locuti, ut disputarent a cedro libani, usque ad hyssopum quae exiit per parietem. econtrario salomon non ita forsitan uiderit, ut moyses omnes species uictimarum, et culturae dei; nec ei facie ad faciem sit locutus dominus, nec uasorum tantam uel habuerit, uel intellexerit supellectilem, quorum typum illi in monte dominus ostendit. et quomodo patriarchae, et prophetae habuerunt aliqua quae apostolos non habuisse credendum est: sic e contrario pro opportunitate temporis, et pro euangelii praedicatione, habuerunt apostoli magis notum mysterium christi. quod scierunt quidem et sancti antiquitus uiri, sed non ita ut apostoli, quibus praedicandi necessitas incumbebat. quod est autem hoc mysterium, quod, sicut nunc, aliis generationibus non fuit reuelatum? utique illud quod sequitur, esse gentes cohaeredes, concorporales, et comparticipes promissionis in christo iesu per euangelium, cuius factus est paulus minister, secundum donum gratiae dei, quae data est ei iuxta operationem uirtutis eius. scio in appositionem coniunctionis eius, per quam dicitur, cohaeredes, et concorporales, et comparticipes, indecoram facere in latino sermone sententiam. sed quia ita habetur in graeco, et singuli sermones, syllabae, apices, puncta, in diuinis scripturis plena sunt sensibus: propterea magis uolumus in compositione structura que uerborum, quam intelligentia periclitari. gentes igitur cohaeredes sunt israeli, siue, quod melius arbitramur, christo cohaeredes sunt, ut haereditas nostra deus sit, et cohaeredes christi. quod et in alio loco scriptum est. haeredes dei, cohaeredes autem christi. non quod aliqua inter nos possessio diuidatur; sed quod ipse dominus sit haereditas nostra atque possessio. dominus quippe, ait, haereditas uestra est; et alibi: dominus pars mea, et haereditas mea. concorporales autem illud significat, ut quemadmodum in uno corpore plura sunt membra: uerbi causa, oculi, manus, aures, pedes, uenter, et genua: et cum in uno sint corpore, habeant differentias suas, et pro se inuicem laetentur, et doleant: sic, licet diuersas habeant gratias, hi qui in christo credidere, in uno tamen sint ecclesiae corpore conglobati. et in superioribus quidem duobus uerbis, id est, in eo quod ait, cohaeredes et concorporales, poterat in uno corpore diuersum aliquid suspicari. ex eo autem quod addidit: et comparticipes promissionis in christo iesu, omnis penitus diuersitas amputata est. ubi enim una comparticipatio est, uniuersa communia sunt. pulchre etiam addidit, per euangelium, cuius factus sum minister secundum donum gratiae quae data est mihi iuxta operationem uirtutis eius: ut dei gratiam, non suum meritum demonstraret. sciebat se namque persecutorem fuisse, et christi ecclesiam deuastasse, ex qua humilitate, arrogantiae penitus crimen excluditur. super qua nonnulli eum reprehendendum putant: quia sibi dixerit mysterium reuelatum, quod patriarchis et prophetis fuerit ignotum. nunquam enim humilitatis discipulus, uerbis arrogantiae intumesceret, euangelium cuius minister est, non sui meriti dicens fuisse, sed gratiae dei. qui uolunt prophetas non intellexisse quod dixerint, et quasi in ecstasi locutos, cum praesenti testimonio, illud quoque quod ad romanos in plerisque codicibus inuenitur, ad confirmationem sui dogmatis trahunt, legentes: ei autem qui potest uos roborare iuxta euangelium meum, et praedicationem iesu christi secundum reuelationem mysterii temporibus aeternis taciti, manifestati autem nunc per scripturas propheticas, et aduentum domini nostri iesu christi, et reliqua. quibus breuiter respondendum est, temporibus praeteritis tacitum christi fuisse mysterium, non apud eos qui illud futurum pollicebantur, sed apud uniuersas gentes quibus postea manifestatum est. et pariter adnotandum, quod sacramentum fidei nostrae, nisi per scripturas propheticas, et aduentum christi non ualeat reuelari. sciant igitur qui prophetas non intelligunt, nec scire desiderant, asserentes se tantum euangelio esse contentos, christi nescire mysterium, quod temporibus aeternis gentibus cunctis fuerit ignoratum.

"mihi infimo omnium sanctorum data est gratia haec, in gentibus euangelizare inuestigabiles diuitias christi, et illuminare omnes quae sit dispensatio mysterii absconditi a saeculis in deo qui uniuersa creauit". non puto apostolum paulum cum mentis suae concordasse secreto, ut uere omnibus sanctis infimum esse se dixerit: uerbi causa, his qui erant in epheso, qui in corintho, qui in thessalonica, uel qui in toto orbe crediderant. quod cum humilitatis indicium sit, se omnibus sanctis infimum dicere, mendacii est reatus, aliud in pectore clausum habere, aliud in lingua promere. reperiendum ergo est argumentum, quo et paulus uere omnibus sanctis infimus fuerit, et tamen de apostolica non ceciderit dignitate. loquitur dominus in euangelio ad discipulos: qui uult in uobis maior esse, fiat omnium minor, et qui uult esse primus, sit omnium nouissimus. quod paulus opere complebat, dicens: puto enim quia deus nos apostolos nouissimos ostendit, quasi morti destinatos. omnibus igitur qui se propter christum infirmos esse cupiebant, apostolus paulus infirmior erat, et idcirco maior. omnibus enim, inquit, illis plus laboraui, non autem ego, sed gratia dei, quae me cum est. propter quam humilitatem dum omnium sanctorum est infimus, data est ei gratia haec in gentibus, ut euangelizaret ininuestigabiles diuitias christi, et doceret dispensationem mysterii absconditi a saeculis in deo, qui uniuersa creauit. si ininuestigabiles diuitiae christi sunt, quomodo euangelizantur in populo? si absconditum est a saeculis mysterium in deo, qua ratione per paulum profertur in gentes? sed ininuestigabiles et absconditum dupliciter sentiendum. quod ininuestigabiles ante diuitiae fuerint, et nunc post domini apertae sint passionem. aut certe quae natura sua homini ininuestigabiles erant, hae, deo reuelante, sunt cognitae. quia aliud est ad secretum curiositate propria peruenire, quod postquam inuentum fuerit, desinit esse ininuestigabile. aliud propria diligentia illud nequaquam posse comprehendere, sed per gratiam cognoscere dei, quod cum scieris, et caeteris quoque ostenderis, nihilominus ininuestigabile perseuerat, dum tibi quantum in te est, fuit antequam ostenderetur occultum. diuitias christi ininuestigabiles, ad ipsum quoque christum loquens psalmista testatur, dicens: quam infinita multitudo bonitatis tuae, quam abscondisti timentibus te. hae bonitatis eius diuitiae ab omnibus retro saeculis absconditae fuerunt in deo, qui creator est omnium. ubi sunt marcion et ualentinus, et omnes haeretici, qui alterum mundi, id est uisibilium, et alterum asserunt inuisibilium conditorem? hunc iustum esse dicentes, illum nescio quem semper ignotum: tantum bonum, qui pater christi sit. ecce deus, in quo mysterium christi ab omnibus retro saeculis absconditum fuit, creator esse omnium praedicatur. ex quo ostenditur idem esse deus noui et ueteris testamenti. potest autem mysterium a saeculis absconditum et aliter intelligi, quod ipsa illud saecula ignorauerint, hoc est, omnes spirituales, et rationabiles creaturae quae in saeculis fuerunt. saeculum quippe frequenter pro his quae in saeculo uersantur, accipitur. sicut paulus ad galatas loquitur dicens: ut eriperet nos de praesenti saeculo nequam. et in alio loco: ut ostenderet in uenturis saeculis, pro eo quod est, his omnibus quae in superuenientibus saeculis futura erant.

"ut innotesceret nunc principatibus et potestatibus in coelestibus per ecclesiam multiplex sapientia dei secundum propositum saeculorum, quam fecit in christo iesu domino nostro". iuxta donum gratiae dei, quae data est apostolo, ut euangelizaret ininuestigabiles diuitias christi, et doceret in gentibus mysterium quod a saeculis fuerat ignoratum: idcirco idipsum sacramentum ei est reuelatum, ut non solum gentibus, sed et principatibus et potestatibus per ecclesiam manifesta fieret multiplex sapientia dei, quae iuxta propositum ueterum saeculorum olim destinata, nunc consummata uidetur in christo. si autem principatibus et potestatibus in coelis, quas sanctas ministras que dei accipere debemus (licet quidam principem aeris istius et angelos eius interpretentur), ignota fuit multiplex sapientia dei, quae nunc eis per ecclesiam reuelata est, quanto magis patriarchis et prophetis ignota fuit, quos supra non ignorasse mysterium christi, sed ita ut apostolos, nescisse monstrauimus? multiplex quippe sapientia dei, quae sermone graeco, polupoikilos~g, et ut ita dicam, multifaria, appellatur, per ecclesiam dei nunc et principatibus et potestatibus reuelata est. quam olim deus futuram in sua mente decreuerat, et nunc esse perfectam ex eo quod uidemus, agnoscimus. crux itaque christi non solum nobis, sed et angelis cunctis que in coelo uirtutibus profuit, et aperuit sacramentum quod antea nesciebant. denique ad coelum cum corpore deum reuertentem mirantur, et dicunt: quis est iste qui ascendit de edom: fuluida uestimenta eius ex bosor, sic formosus in stola candida. et in alio loco: quis est iste rex gloriae? dominus uirtutum ipse est rex gloriae. non putemus igitur in ecclesia esse simplicem fidem, sed multiplicem et multifariam esse sapientiam, ut non solum uaria sit, sed multa uarietate distincta. respicis cunas christi: uide pariter et coelum. uagientem in praesepe intueris infantem: sed angelos simul ausculta laudantes. herodes persequitur, sed adorant magi. ignorant pharisaei, sed stella demonstrat. baptizatur a seruo: sed uox desuper dei intonantis auditur. aquis mergitur: sed columba descendit, imo spiritus in columba. ad passionem uenit, et pati timet, uult transire calicem, et petrum quia calicem timebat, accusat. quid hac stultitia prudentius, uarietate distinctius, sapientia obscurius, quam fecit deus in christo iesu domino nostro? licet enim a plerisque secundum ordinem iuncturam que sermonis, et ecclesia facta intelligi possit, et prothesis~g, id est propositio, quam nos genere neutrali in latino sermone propositum habemus expressam: tamen sapientia magis in christo facta potest resonare quam caetera. fatuum quippe dei sapientius est hominibus. quod si in christo secundum mysticos intellectus dicitur facta sapientia, intelligant ariani frustra se de illo testimonio gloriari, in quo sapientia in initio uiarum dei creatam se et genitam loquitur et fundatam. et utique iuxta illos creata est, nata esse non potuit. si autem nata est, quomodo et fundata dicitur et creata?

"in quo habemus fiduciam, et accessum in confidentia per fidem eius". nihil nobis ita potest ad deum praebere fiduciam, et conscientiae puritate, de qua dicitur: si conscientia nos non reprehenderit, confidentiam habemus ad deum, nisi sermo, ueritas, sapientia, iustitia, quae omnia intelliguntur in christo. quomodo igitur haec nobis tribuunt fiduciam ad deum: sic et accessum, ut noster ad eum sensus accedat, et diligentius contempletur, et aliquid sibi de eius maiestate assumat et uindicet, et quasi de radiis solis calorem quemdam splendorem que luminis mutuetur et dicat: signatum est super nos lumen uultus tui, domine. magnum est ergo non solum nos habere fiduciam, sed etiam habere eam in confidentia. nec tantum habere accessum, sed ut ipse firmior sit accessus, habere illum in confidentia, cuius fiduciae atque accessus, principium et origo, fides in christo est. qui igitur omnia ratione et ordine facit, iste credit in christum sermonem atque rationem: qui sapientiam potuerit comprehendere, credit in christum sapientiam: qui intellexerit ueritatem, credit in christum ueritatem, qui iuste uixerit, credit in eum iustitiam. nec opus est plura dicere, cum frequenter mihi necessitas incubuerit de christo similiter disserendi.

"propter quod peto ne deficiatis in tribulationibus meis pro uobis, quae est gloria uestra". id quod nunc latinus translator expressit, ne deficiatis, potest iuxta graeci sermonis ambiguitatem et ita legi, ne deficiam. ut sit sensus: propter quod peto ne deficiam in tribulationibus meis pro uobis, etc.. hoc est ergo quod apostolus rogat, et a domino magnopere deprecatur, ne deficiat in pressuris suis. uidebat quippe se de ierusalem usque ad illyricum euangelium praedicasse, isse romam, ad hispanias, uel perrexisse, uel ire disponere. totus mundus ad doctrinam ipsius de potestate principis tollebatur: deserebantur idola, et cultoribus templa deserta squalore et sordibus replebantur. ob quam causam omnis exercitus daemonum, omnis turba inimicarum fortitudinum, contra ipsum facto cuneo dimicabat, ut, per tribulationes et angustias, euangelium christi desineret praedicare, et lassus aliquando requiesceret. hoc est itaque quod ait: peto ne deficiam in tribulationibus meis pro uobis. totum enim quod patior, quod tribulor, quod coarctor, uestrae salutis est causa, dum uobis euangelium annuntiare desidero: quae tribulationes meae uestra est gloria. porro quasi imperitus locutus est, ut plurali tribulationum numero, gloriam subiungeret singularem, et diceret: in tribulationibus meis pro uobis, quae est gloria uestra, pro eo quod est, quae sunt tribulationes gloria uestra: nisi forte quis altius et per hyperbaton, uel ad fiduciam, uel ad accessum, uel ad fidem hoc existimet esse referendum, et dicat, in quo habemus fiduciam, et accessum, et fidem. quae fiducia, accessus et fides, uestra est gloria. sed magis superior sectandus est sensus. potest autem secundum id quod latinus expressit: propter quod peto ne deficiatis in tribulationibus meis pro uobis, quae est gloria uestra, illud exponi quod pro ephesiis petat, ne in pressuris apostoli lassescant atque deficiant. siquidem et ea quae sequuntur, huic sensui magis congruunt: propterea curuo genua mea ad patrem domini nostri iesu christi, ut det uobis secundum diuitias gloriae suae uirtute confortari. necessariam quippe habebant fortitudinem, ne in tribulationibus uincerentur. dicat aliquis: si fuissent ephesi in angustiis constituti, recte paulus pro eis potuerat deprecari, ne deficerent atque lassescerent: nunc uero ridiculum est, paulo in tribulationibus posito, rogare eum ne ephesi in suo labore deficiant. sed et ad hanc quaestiunculam dissoluendam, illud sumetur exemplum: tentationem uestram in carne mea non spreuistis, neque abiecistis. ostenditur siquidem in hoc dicto, quod in carne pauli aliis sit nata tentatio. consideremus totius mundi homines (et quid in commune de omnibus loquor, eos qui in christum putantur credere, discutiamus), et uidebimus hac eos uel maxime quaestione tentari, quare sanctis uiris et deo seruientibus, multa aduersa eueniant, et contra scelerati, impii, parricidae floreant, uigeant, sint diuites et potentes. quorum uerba sub sua persona dauid exprimens ait: quam bonus deus israel rectis corde. mei uero pene moti sunt pedes: pene effusi sunt gressus mei. quoniam aemulatus sum super iniquis, pacem peccatorum uidens, et reliqua. super quae infert: ego autem dixi: ergo sine causa iustificaui cor meum, et laui inter innocentes manus meas, et factus sum flagellatus tota die. non itaque mirum est, si, pluribus paulo angustiis in epheso et in asia coarctato, ephesii tentabantur, et habebant necessarium orationum eius auxilium, ne deficerent in pressuris eius. quod autem in epheso, et in asia fuerit apostolus plura perpessus, scriptum est quidem et in actibus apostolorum: sed magis de ipsius pauli epistolis discimus, in quibus ait: si iuxta hominem ad bestias pugnaui in epheso, quid mihi prodest, si mortui non resurgunt? et in secunda ad corinthios: nolo uos ignorare, fratres, de tribulatione nostra, quae facta est in asia, quia super modum, super uirtutem aggrauati sumus, ita ut desperaremus etiam uiuere, sed ipsi in nobismetipsis responsum mortis habuimus, ut non confidentes essemus in nobis, sed in deo qui suscitat mortuos, qui de talibus mortibus liberauit nos, et liberat: speramus autem quia et liberaturus sit. quantum putas eum tribulationum pondus urgebat, ut diceret: qui de tantis et talibus mortibus liberauit nos? recte igitur petit, ne deficiat fides ephesiorum in pressuris suis atque angustiis, quas propterea patitur, quia ephesiis euangelium praedicabat. quae quidem pressurae apud incredulos poenae sunt, apud fideles gloria atque uictoria, quia uicisse, est aduersariis in angustiis non cessisse.

"propterea curuo genua mea ad patrem domini nostri iesu christi, ex quo omnis paternitas in coelis, et in terra nominatur". quomodo in superioribus demonstratum est, ad effigiem corporalium luminum esse oculos spirituales: sic nunc intelligendum, alia esse exterioris hominis genua, alia interioris. etenim illud quod dicitur in isaia: confortamini manus dimissae, et genua dissoluta. et in alio loco ipse apostolus: ut in nomine, inquit, iesu, omne genu flectatur, coelestium, terrestrium, et infernorum, non ad genua corporis, sed ad subiectionem mentis et inclinationem animae, cordis que obsequium pertinet, terrae se coaequantis, ut psalmista quoque canit, dicens: adhaesit pauimento anima mea. res enim spiritualis et incorporea anima, rei corporali pauimento quomodo potuit adhaerere? esto quippe in nomine iesu flectant genua terrestria: nunquid et angelos caeteras que uirtutes, quae in coelestibus perseuerant, possumus affirmare speciem habere corpoream, ut in nomine eius flectant genu? uel apud inferos animas uinculis corporis liberatas, genu quod non habent, esse flexuras? quomodo igitur quicunque subiectus est saluatori, flectere ei genu dicitur: sic qui peccati seruus est, et habet spiritum seruitutis iterum in timore, genu scribitur flexisse peccato. derelinquit mihi, ait dominus, septem millia uirorum, qui non curuauerunt genua ante baal, idolo scilicet atque peccato. qui fornicator est, et per lupanaria scorta que discurrit, libidini flectit genu suum. qui furiosus, flexo adorat iram genu. qui mammonam suscipit, et deus eius est uenter, flectit genua auaritiae atque luxuriae. et quid me necesse est singula peragrare? toties diabolo flectimus genu, quotiescunque peccamus. haec autem spiritualiter exponentes, non statim iuxta litteram orandi consuetudinem tollimus, qua deum genu posito suppliciter adoremus, et fixo in terram poplite, magis quod ab eo poscimus, impetramus. legimus enim et paulum in littore sic orasse, et geniculationes in oratione praeceptas. sed sicut illud aedificat simplices: sic ueram geniculationem esse docemus in animo, quia multi corporale flectentes genu, animae nequaquam poplitem curuauerunt. et contra, alii erecto deum corpore deprecantes, magis se animo curuauerunt. porro quod sequitur, ad patrem ex quo omnis paternitas in coelis et in terra nominatur, non ut latinis codicibus additum est, ad patrem domini nostri iesu christi, sed simpliciter, ad patrem, legendum, ut dei patris nomen, non domino nostro iesu christo, sed omnibus creaturis rationabilibus coaptetur. quaerendum ergo quomodo ex deo patre omnis paternitas in coelis et in terra sit nominata. et simul antequam aliquid retractetur, notandum, quod non dixerit, ex quo omnis paternitas in coelis et in terra nata est, uel creata; sed, ex quo omnis paternitas in coelis et in terra nominatur. aliud est enim appellationem paternitatis mereri, aliud naturae habere consortium, paternitatem quae in graeco patria~g, in hebraeo misphahath, id est cognatio uel familia, dicitur, legimus et in numeris: tollite, inquit, summam omnis synagogae israel, iuxta cognationes et populos, secundum domos paternitatum, iuxta numerum nominum eorum. et post paulum: hi sunt electi synagogae principes tribuum, iuxta paternitates suas duces israel. et rursum de tribu leui: et locutus est dominus ad moysen in deserto sina, dicens: numera filios leui, secundum domos paternitatum suarum, secundum populos eorum, secundum cognationes eorum: omne masculinum a mense uno et supra, considerate eos. haec de populo israel, et de sacerdotali ac leuitica tribu. caeterum me cum ipse pertractans, ubi de gentibus paternitatum uocabulum legerim, nunc interim aliud non inuenio, nisi uicesimi primi psalmi testimonium, in quo scriptum est: et adorabunt in conspectu eius omnes patriae gentium; et uicesimi octaui: afferte domino patriae gentium; afferte domino filios arietum. quomodo ergo deus essentiae suae nomen atque substantiae, etiam caeteris impertit elementis, ut ipsa quoque esse dicantur, non quo secundum naturam sint (fuit enim tempus quando uniuersa non fuerunt, et rursum, si uoluerit, in nihilum reuertentur) sed ut esse dicantur, habent dei bonitate donatum: sic et paternitatis nomen ex semetipso largitus est omnibus. quod ut manifestius fiat, scripturarum testimonium proferam. loquitur in exodo dominus: ego sum qui sum; et; haec dices filiis israel: qui est, misit me ad uos. nunquid solus deus erat, et caetera non erant? utique angeli, coelum, terra, uel maria, et ipse moyses, cui dominus loquebatur, et israel, et aegyptii, ad quos, et contra quos princeps et aduersarius mittebatur, et erant. et quomodo nomen commune substantiae, sibi proprium uindicat deus? illa, ut diximus, causa: quia caetera ut sint, dei sumpsere beneficio. deus uero qui semper est, nec habet aliunde principium, et ipse sui origo est, suae que causa substantiae, non potest intelligi aliunde habere quod substitit. nam et in igne aliud est calidum, aliud calefactum. ignis absque calore intelligi non potest. caetera quae ex igne calefiunt, calorem illius mutuantur, et paulatim si ignis abscesserit, calore tenuato, redeunt in naturam suam, et nequaquam calida nuncupantur. iuxta hunc sensum et in euangelio dicitur ad eum qui saluatorem non quasi dei filium, sed quasi magistrum bonum putabat: quid me appellas bonum? nemo est bonus, nisi unus deus. et certe terram bonam legimus, et hominem, et pastorem bonum; sed nemo iuxta naturam bonus, nisi solus deus. caetera ut dicantur bona, bonitate illius consequuntur. sicut ergo solus bonus, bonos facit, et solus immortalis, immortalitatem tribuit, et solus uerus, ueritatis nomen impertit: ita et solus pater, quia creator est omnium, et uniuersorum causa substantiae, praestat caeteris ut patres esse dicantur. de terrenis coelestia contemplemur: adam quem primum plasmauit deus, et creator ipsius, et pater fuit, certe deo patri scit se debere quod substitit. rursum hi qui geniti sunt ex adam, patrem illum intelligunt, ex quo orti sunt. unde et in euangelio secundum lucam, cum paulatim a christo dauid, et abraham retrorsum esset generatio supputata, ad extremum scriptura ait: filii seth, filii adam, filii dei; ut paternitatis in terra uocabulum, a deo primum ortum esse monstraret. quaeritur uero quam ob causam, et in coelis ab eo omnis paternitas appelletur. quomodo nos, qui non sumus de genere abraham, si fidem illius habuerimus, filii uocamur abraham: patriarchas quoque et prophetas (si tamen nos ab eis peccata non separent) nostros patres dicimus: ita puto et angelos, caeteras que uirtutes habere principes sui generis in coelestibus, quos patres gaudeant appellare. archangelus enim, nisi angelorum dici non potest, et dominatio, et principatus, et potestas, nisi inferiores subiectos habeant, non uocantur. potest ergo et hoc dici, ex eo quod deus pater domini nostri iesu christi iuxta substantiam pater est, et unigenitus non est adoptione filius, sed natura: caeterae quoque creaturae paternitatis nomen adoptione meruerunt. quidquid autem de patre et filio dicimus, hoc sciamus dictum esse de spiritu sancto. nam et saluator noster patrem esse se nouit, dicens: fili, dimittuntur tibi peccata tua; et: filia, fides tua te saluam fecit; et: filii mei, adhuc modicum uobis cum sum; et per spiritum sanctum, iusti quique adoptantur in filios. ualentinus saeculorum suorum probolas atque coniugia, ex hoc uel maxime loco confirmandas putat: nequaquam intelligens, ut supra diximus, ad similitudinem dei patris, et in coelo, et in terra, paternitates non fieri, sed appellari.

"ut det uobis, secundum diuitias gloriae suae, uirtute confortari per spiritum eius in interiorem hominem: habitare christum per fidem in cordibus uestris: in charitate radicati et fundati: ut possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo, et longitudo, et profundum, et altitudo: scire etiam supereminentem scientiae charitatem christi, ut impleamini in omni plenitudine dei". propterea inquit, curuo genua mea ad patrem, ad cuius similitudinem omnis in coelo et in terra paternitas nominatur, deprecans eum atque obsecrans, ut tribuat uobis uirtutem gloriae suae, id est maiestatis suae, habere consortium: uos que roboret atque confirmet per spiritum sanctum: quia nulla fortitudo absque spiritu sancto est. roboret autem atque confirmet in interiorem hominem. non enim corporis uires, sed animae quaerimus: nec exteriorem, sed interiorem hominem cupimus roborari: ut postquam habitauerit christus in interiore homine, in ipsius interiori hominis habitet principali, id est in cordibus nostris: nequaquam per cuncta eius membra discurrens, sed in rationabili eius habitans: et in eo domicilium, sedem que suam ponens. hoc autem totum per fidem fiet, si credamus in eum. quamobrem ait: habitare christum per fidem in cordibus uestris. habitatio autem ista quae per exordium fidei fabricatur, radices et fundamentum in charitate habet: ut quoniam dei agricultura sumus, dei aedificatio, omnia in charitate succrescant atque aedificentur. cum autem radicati et fundati in charitate, in interiore homine habitare christum tota mentis fiducia nouerimus: tunc incipiemus cum caeteris sanctis etiam ad illa nos tendere: ut sagaci animo comprehendamus quae sit latitudo, et longitudo, profundum, et altitudo: et non solum hoc, sed etiam supereminentem scientiae charitatem christi scire cupiemus; ut postquam haec omnia fuerint in nobis ordine et ratione completa, tunc impleamur in omnibus plenitudine dei. latitudinem et longitudinem, profundum et altitudinem, de corporalibus ante discamus, ut per ea ad spiritualia transire ualeamus. uerbi gratia, sit latitudo coeli istius et terrae, id est, totius mundi, ab oriente usque ad occidentem: longitudo, a meridie ad septentrionem: profundum, in abyssis, et in inferno: altitudo, quae supra coelestia sublimatur. sed quoniam a plerisque iuxta ecclesiastem, coelum affirmatur rotundum, et in sphaerae modum uolui. nulla autem rotunditas, latitudinem et longitudinem habet, altitudinem quoque et profundum; sed ex uniuersis partibus coaequalis est, necessitate compellimur, altitudinem, angelos intelligere superas que uirtutes. profundum uero inferos, et quae infra eos sunt. longitudinem autem et latitudinem, media quae inter superos inferos que consistunt. et quia consequens est, aut superis aliquem, aut inferis esse uicinum, quaecunque incipiunt ad meliora proficere, et ad coelestia, et ad alia consurgere, longitudo appellentur. quae uero inferiori parti proxima sunt, et ad uitia delabuntur, his latitudinis nomen impositum sit: lata quippe et spatiosa uia quae ducit ad mortem. haec uniuersa, et in cruce domini nostri iesu christi intelligi queunt. ascendens quippe in altum, captiuam duxit captiuitatem; et descendit in inferiora terrae. et post altitudinem et profundum, in omnem terram exiit praedicatio crucis. atque ita et altitudinem, et profundum, et longitudinem, et latitudinem tenet. nec mirum si crux christi uniuersa possideat, cum etiam si quis crucifixus fuerit cum christo, eamdem habeat potestatem. sciet quippe primum latitudinem ab inferioribus incipiens, et minora cognoscens. deinde longitudinem, eos qui in terra positi, ad sublimia et alta festinant. post haec profundum, aduersarias contrarias que uirtutes, quae contra nos in hoc mundo bellum gerunt. et ad extremum altitudinem: quia postquam notitiam earum habentes, fecerimus nobis eas esse sub pedibus: tunc merebimur ad alta et excelsa conscendere. nec putandum in hoc laboris nostri esse, ut radicati et fundati in charitate, possimus comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo, et longitudo et profundum, et altitudo, nisi etiam omni studio nosse cupiamus, eminentem scientiae charitatem christi, ut non simplex charitas, sed supereminens nota sit nobis: nec iste sit terminus habere notitiam supereminentis charitatis christi, nisi addamus et aliud, ut supereminentem charitatem scientiae consequamur. ex quo animaduertendum, quia grandem et immensam christus scientiae habeat charitatem, id est, eorum qui se scire desiderant, qui in lege eius meditantur die ac nocte, qui uerba uertunt in opera, et quod ore meditantur, consummant manu. qui autem talis est, ut dignus sit per scientiam suam habere christi supereminentem charitatem, ille nihil debet aliud praeter scientiam cogitare. atque ita implebitur in omni plenitudine dei: non solum in praesenti saeculo, sed etiam in futuro: ut qui nunc plenus esse coepit in studio per lectionem, postea perfectius impleatur deo, qui est plenitudo omnium, se complente.

"ei autem qui potest super omnia facere abundantius quam petimus aut intelligimus, secundum uirtutem quae operatur in nobis, ipsi gloria in ecclesia, et in christo iesu, in omnibus generationibus saeculi saeculorum, amen". ad id quod supra dixerat: propterea curuo genua mea ad patrem: ex quo omnis paternitas in coelis et in terra nominatur: ut det uobis secundum diuitias suas uirtute confortari, et reliqua, nunc infert: ei autem qui potest super omnia facere abundantius quam petimus, aut intelligimus, hoc ostendens, se quidem iuxta imbecillitatem hominis postulasse, quae eis conducibilia uidebantur: caeterum quantum ad rei ipsius pertinet ueritatem, plus deum ualere tribuere, quam rogatur, et spes nostras uinci effectibus: quia secundum id quod oportet orare, nescimus, et saepe contra nos petimus, aestimantes esse pro nobis. quanto enim melius erat fornicatori aegrotare, et debilitate torqueri, quam christi templum facere membra meretricis? potens est ergo deus, non solum super id quod petimus, sed etiam super id quod intelligimus, tribuere. euenit interdum, ut sensum nostrum non exprimamus in uocem, et mentem uerba non explicent, tacito que cogitatu gemitibus inenarrabilibus, ut ipse apostolus ait, nescio quid, quod dicere non possumus, deprecemur. praestabit igitur super quam petimus, aut intelligimus, secundum eam uirtutem quae operatur in nobis: ut quomodo nunc non iuxta meritum nostrum, sed supra uota dat nobis aliqua, quae nec petere ausi fuimus, nec si petissemus, aestimauimus nos mereri: ita et caetera tribuat, quae nec mens potest cogitare, nec lingua proferre. ipsi itaque deo sit gloria: primum in ecclesia quae est pura, non habens maculam neque rugam, et quae propterea gloriam dei recipere potest, quia corpus est christi. deinde in christo iesu, quia in corpore assumpti hominis, cuius sunt uniuersa membra credentium, omnis diuinitas inhabitet corporaliter. quae quidem gloria non in praesens tantum tempus extenditur, et futuris saeculis terminatur; sed in omnes generationes, et saeculum saeculorum, ineffabili aeternitate permanet, crescit, augetur.

4. "obsecro itaque uos ego uinctus in domino, ut digne ambuletis uocatione qua uocati estis". potest et in christi uinculis, et in carcere pro martyrio constitutus haec scribere: melius autem est, si uinctum domini in christi charitate dicamus. cuius rei et clemens ad corinthios testis est scribens: uinculum charitatis dei quis poterit enarrare? et in primo regnorum libro legimus: factum est post uerba haec, colligata est anima ionathae cum anima dauid. et propheta de apostolis: post te, inquit, sequentur uinctis ferro manibus. qui enim christum diligunt, sequuntur eum charitatis uinculis colligati. est et alia expositio, quae recipienda sit, necne, erit in potestate lectoris: uinculum animae, corpus hoc dici, et quia paulus ob ministerium euangelii corpus hoc acceperit, consequenter christi uinctus sit appellatus. corpus hoc uinculum dici, et eos qui in corpore uincti sunt, uinctos terrae appellari, ieremias quoque in secundo alphabeto testatur, dicens: ut humiliaret sub pedibus suis omnes uinctos terrae. et alibi hoc ipsum legimus ex christi persona, dicentis: his qui erant in uinculis, exite, et qui in tenebris, reuelamini. potest quidem uinculum hic peccati, et tenebras ignorantiae, aduentu et praedicatione christi propheta ostendere dissolutas. sed et superior sensus habet locum: quod uinculum, corpus sit, et tenebrae, terrena haec habitatio, ubi sunt rectores tenebrarum, et montes tenebrosi, ad quos pedes prohibemur offendere. quod autem ait: ut digne ambuletis uocatione qua uocati estis. digne uocatione ambulare credendus est, qui ingreditur per eum qui dicit: ego sum uia, et non declinat, neque ad dextram, neque ad sinistram, auertit pedem suum ab omni uia mala; completur que in eo: a domino gressus hominis diriguntur.

"cum omni humilitate et mansuetudine, cum patientia". qui terram et cinerem esse se nouit, et post paululum in puluerem dissoluendum, nunquam superbia eleuabitur. et qui dei aeternitate perspecta, breue et pene ad puncti instar humanae uitae spatium cogitarit, ante oculos suos semper habebit interitum, et erit humilis atque deiectus. corruptibile enim corpus aggrauat animam, et terrenum hoc tabernaculum, sensum opprimit multa curantem. propter quod cum omni humilitate dicamus: domine, non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei. omnis autem humilitas, non tam in sermone quam in mente est, ut humiles nos esse conscientia, nouerit, nunquam nos uel scire, uel intelligere, uel esse aliquid aestimemus. mansuetudo quoque illa est, quae nulla passione turbatur: et specialiter ira et furore non rumpitur. quam qui habuerit, beatitudinem, quae domini uoce promissa est, consequetur: ut possideat terram, id est, imperet corpori suo, dominetur que subiecto; et haec sit eius prima haereditas, in carne non carnaliter uiuere. nonnulli rugata fronte, demisso supercilio, uerbis que trutinatis, auctoritatem sibi doctorum, et iudicum uindicant. non quo ipsi dignum aliquid arrogantia nouerint: sed quo simplices quosque fratrum, sui quaedam uideant comparatione nescire.

"sufferentes inuicem in charitate". si quis intelligit quid sit, sufferentes inuicem in charitate, non putabit in sanctos uiros hoc conuenire mandatum: uerum in eos qui sunt in uirtutum initiis constituti. sancti quippe non habebunt quod inter se inuicem sufferant: sed hi qui quasi homines aliqua adhuc passione superantur. nec mirum si ephesi haec audiant, cum in multitudine credentium sint aliqui qui adhuc inuicem sufferre se debeant. hoc ipsum mihi uidetur significare et illud quod ad galatas scribitur: alterutrum onera uestra portate. possumus ergo utrumque testimonium et aliter interpretari: ut uel alterutrum onera portare, uel sufferre inuicem in charitate, et eos complere dicamus, qui diuites sunt, et inopiam pauperum subleuant. si quis aegrotanti fratri praebet obsequium, suffert eum in charitate. si quis in coelibatu beatam transigens uitam, alium qui et uxorem habet et liberos, et seipsum uix potest pascere, adiuuerit, et utcunque potest, fuerit consolatus, alienum onus portasse laudabitur. est qui matrem uel sororem uiduam cernens egestate tabescere, non potest adiuuare: huic si quis porrexerit manum, sustinuit eum in charitate. siue autem superiorem sensum, siue posteriorem sequamur: nec peccantem fratrem, nec inopem consolatur, qui non habet charitatem, et contemnit uerba apostoli commonentis: debemus autem nos, qui fortiores sumus, infirmitates imbecilliorum portare, et non nobismetipsis placere.

"solliciti seruare unitatem spiritus in uinculo pacis. unum corpus, et unus spiritus, sicut et uocati estis in una spe uocationis uestrae". ephesiis qui iam unitatem spiritus sancti fuerant consecuti, recte dicitur: solliciti seruare unitatem spiritus in uinculo pacis. qui enim quid habet, seruandi illi sollicitudo praecipitur. qui autem non habet, studium illi ut habere ualeat, imperatur. hic locus uel maxime aduersum haereticos facit, qui, pacis uinculo dissipato atque corrupto, putant se tenere spiritus unitatem: cum unitas spiritus in pacis uinculo conseruetur. quando enim non idipsum omnes loquimur, et alius dicit: ego sum pauli, ego apollo, ego cephae, diuidimus spiritus unitatem, et eam in partes ac membra discerpimus. nec statim aliquis illud opponat: quomodo ergo diuersae sunt gratiae et uaria charismata, cum unitas custodienda sit spiritus? sunt quidem uariae donationes, sed in eodem spiritu: et diuersa ministeria, sed idem dominus: et multiplices operationes, sed ipse deus qui operatur omnia in omnibus. quod autem ait: unum corpus, et unus spiritus, uel simpliciter unum corpus christi intelligitur, quae est ecclesia, uel certe quod ex uirgine est dignatus assumere: ne illum quidem putent toties corporatum, quoties in ueteri apparuit testamento. et unus spiritus sanctus: unus quippe largitor, et sanctificator est omnium. uel certe unum corpus, ad uitam refertur et opera quae graece dicuntur praktikos~g bios~g: et unus spiritus, ad scientiam et contemplationem, quae proprie uersatur in corde, et ab illis appellatur the�ria~g. cum ergo membrum quis fuerit ecclesiae, nec ab uno eius spiritu separatus, consequenter erit in una spe uocationis. quaeritur quomodo una spes uocationis sit, cum apud patrem diuersae sint mansiones. ad quod, unam spem uocationis, regnum coelorum, quasi unam domum dei patris esse dicemus, et in una domo uarias mansiones, alia enim gloria solis, alia lunae, alia stellarum. aut certe illud subtilius indicatur, quod in fine et consummatione rerum in pristinum statum restituenda sint, omnia quando omnes unum corpus efficiemur, et in uirum perfectum reformabimur: et oratio pro nobis saluatoris implebitur: pater, da ut, quomodo ego et tu unum sumus, sic et isti in nobis unum sint. non ignoro in eo quod nunc exposui: solliciti seruare unitatem spiritus in uinculo pacis, spiritum a plerisque non sanctum accipi, sed affectum mentis atque sententiam, iuxta quam omnium credentium erat anima et cor unum. et ab apostolo uirgini praecipitur: ut sit sancta et corpore et spiritu: carnis uidelicet opere, et mentis affectu. sed et generalis explanatio ad specialem interpretationem trahi potest, quod seruet unitatem spiritus in uinculo pacis, qui non rapiatur omni uento doctrinae, neque in morem stulti quasi luna mutetur, nunc diabolo seruiens, nunc deo. habeat uero unum corpus bonorum operum, et semper carnem suam deo templum exhibeat. et unum spiritum: eadem semper sentiens: in una spe uocationis, ut nequaquam de repromissionibus ambigens, in resurrectione et restitutione omnium, solida mente confidat.

"unus dominus, una fides, unum baptisma, unus deus et pater omnium, qui super omnes, et per omnes, et in omnibus". quomodo alia est fides a baptismate, deo et domino: sic baptisma dominus et deus, alia sunt a tribus singulis, quae pariter nominantur. hoc autem dico propter sabellium, qui eumdem deum patrem arbitratur et filium, confundit que personas, dum eamdem diuinitatem in utroque deprehendit. ecce manifestissime unus dominus filius, et unus deus pater uocantur. quod ad corinthios quoque plenius scriptum est: sed nobis unus deus pater, ex quo omnia, et unus dominus noster iesus christus, per quem omnia, et nos per ipsum. sicut enim deo patri non adimit filius ne dominus sit, cum dominus solus ipse dicatur: ita et filio non aufert pater ut deus sit, qui pater deus tantummodo nominatur. legimus et in alio loco: et scitote quoniam dominus ipse est deus; et alibi: dominus deus tuus, deus unus est. si enim, ut existimant ariani, deus pater solus est deus, eadem consequentia, solus erit dominus iesus christus, et nec pater erit dominus, nec filius deus. sed absit, ut non sit, uel in dominatione deitas, uel in deitate nominatio. unus est dominus, et unus est deus, quia patris et filii dominatio, una diuinitas est. propterea et fides una dicitur, quia similiter in patrem, et in filium, et in spiritum sanctum credimus. et baptisma unum, eodem enim modo, et in patrem et in filium, et in spiritum sanctum baptizamur. et ter mergimur, ut trinitatis unum appareat sacramentum. et non baptizamur in nominibus patris, et filii, et spiritus sancti, sed in uno nomine, quod intelligitur deus. et miror qua consequentia in uno uocabulo, eodem opere, et eodem sacramento, naturae diuersitatem, arius, macedonius, et eunomius suspicentur (concordante in impietate discordia), et creaturae in filio, et spiritu sancto coenosum fontem tenentes, diuersos haereseos riuulos duxerint. unum baptisma, et contra ualentinum facit, qui duo baptismata esse contendit, et contra omnes haereticos: ut sciant non habere se baptismata, sed in una christi ecclesia fontem esse uitalem. potest unum baptisma et ita dici quod, licet ter baptizemur, propter mysterium trinitatis, tamen unum baptisma reputetur. unum quoque baptisma est in aqua, in spiritu, et in igne. et de quo dominus loquitur: baptisma habeo baptizari; et alibi: baptismate meo baptizabimini. diuersitas autem praepositionum in quibus dicitur: unus deus, et pater omnium, qui super omnes, et per omnes, et in omnibus, diuersam intelligentiam sapit. super omnes enim est deus pater, quia auctor est omnium. per omnes filius, quia cuncta transcurrit, uadit que per omnia. in omnibus spiritus sanctus, quia nihil absque eo est. nec uero putandum unum deum, et patrem omnium esse communiter, ut scilicet ad irrationabilia iumenta, nomen patris possit aptari; sed quomodo in se decem hominibus, quinque filiis, et quinque seruis, pariter diceremus: horum decem, unus est dominus, et unus est pater: non utique omnium patrem, nec dominum omnium uocaremus: sic et in eo quod ait: unus deus et pater omnium, aliorum pater, aliorum deus accipiendum est. tale quid de creaturis, et de deo etiam zeno cum suis stoicis suspicatur. quem secutus uirgilius ait:

deum namque ire per omnes

terras que tractus que maris, etc.;.
et:

principio caelum ac terras, campos que liquentes,

lucentem que globum lunae, titania que astra,

spiritus intus alit: totam que infusa per artus

mens agitat molem, et magno se corpore miscet.
quidam hoc quod est scriptum: super nos, et per omnes, et in omnibus, ad patrem, et filium, et spiritum sanctum sic aestimant esse referendum, ut super omnia pater sit, quia auctor est omnium: per omnes, filius, quia per filium creata sunt omnia: in omnibus, spiritus sanctus, ipse enim credentibus datur, et templum sumus spiritus sancti: et pater et filius habitant in nobis.

"unicuique autem nostrum data est gratia secundum mensuram donationis christi". licet deus pater super omnia sit, et per omnes, et in omnibus: tamen gratia iuxta mensuram credentibus datur. non quod ad mensuram spiritum, et gratiam tribuat deus (magnificentiae enim eius non est finis, sed quod iuxta mensuram uasculorum, infundat liquorem, tantum muneris largiens, quantum potest ille cui donatur, accipere. nec enim ad mensuram dat deus spiritum: aut potest habere mensuram, quod aequaliter ubique diffusum est. quod ut manifestius fiat, imperfectum licet et non implens similitudinem, tamen per quod possit intelligi quod dicitur sumamus exemplum. mare certe immensum est, et capacitas eius deo soli nota: ex hoc si quis uelit multis hominibus secundum id quod gestare queunt, tradere, necesse est ut ad mensuram unicuique tribuat, et partes eius mensuram recipiant, cuius solidum, immensurabile est. ita et spiritus sanctus immensus quidem est, et nullo fine concluditur: tamen unicuique datur secundum quod expedit. et simul notandum, quod haec eadem gratia, quae nunc attributa perhibetur, secundum mensuram donationis christi data sit nobis.

"propter quod dicit: ascendens in altum, captiuam duxit captiuitatem, dedit dona in hominibus". quia supra dixerat: unicuique autem nostrum data est gratia secundum mensuram donationis christi, ut confirmaret haec ipsa dona, quae post paululum quoque enumerat, dicens: et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, alios euangelistas, alios pastores et magistros, et reliqua, a saluatore esse donata, testimonium de sexagesimo septimo psalmo assumpsit, ut sciamus illas esse manubias hominibus distributas, quas christus uictor emeruit. ascendens quippe in altum, captiuam duxit captiuitatem. nos qui nunc in christo credimus de gentibus congregati, cum essemus creatura dei, a diabolo capti sumus, et eius satellitibus distributi. uenit igitur dominus noster iesus christus secundum ezechielem, uasa se cum captiuitatis apportans, et operto capite, ne ab aduersariis cognosceretur, praedicauit his qui capti erant remissionem; et qui tenebantur in uinculis, solutionem et nos de catenis hostium, et de compedibus liberauit, sicut illam in euangelio mulierem, de qua ipse commemorat: hanc autem filiam abraham, quam ligauit satanas iam decem et octo annis, non oportuit solui de uinculo hoc in die sabbati? liberatos que nos, et per nouam captiuitatem de captiuitate ueteri erutos, se cum duxit in coelum: et his ipsis quos de inimicorum manu uictor eripuit, diuersa gratiarum dona largitus est. et eleganter hic posuit, dedit dona in hominibus, cum in psalterio scriptum sit: accepit dona in hominibus. uerum ibi, quia necdum factum erat, sed futurum promittebatur, propterea dicitur, accepisse. hic uero cum apostolus scribit, quia iam dederat, et in uniuerso orbe ecclesiae fundatae erant: idcirco non accepisse scribitur, sed dedisse. alii nunc locum ita edisserunt, quod ob id dominus noster iesus christus ad coelos uictor ascenderit, ut inde angelos caeteras que uirtutes ad custodiam ecclesiarum suarum mitteret. et dum indignus sit locus iste terrenus, sublimium potestatum habere praesentiam, quodammodo illae sustinuerint captiuitatem. ideo enim (inquiunt) ascendit in altum, ut captiuans captiuitatem, dona hominibus largiretur. hoc autem totum ideo apostolus replicat, ut quia superius dixerat: sufferentes inuicem in charitate, solliciti seruare unitatem spiritus in uinculo pacis doceret in diuersis charismatibus ecclesiam esse concordem, et non statim schismatum et dissensionum occasionem dari, quia secundum mensuram donationis christi unusquisque nostrum accepisset dona: non eadem, sed in unum corpus, et in unum spiritum omnes uocatos esse, id est, ut sicut unus dominus est, et una fides, et unum baptisma, et unus deus pater: ita et nos in charitate idipsum simus, in pacis uinculo seruantes spiritus unitatem.

"quod autem ascendit, quid est, nisi quia et descendit in inferiora terrae?" qui ascendisse nunc dicitur, propterea ascendit, quia ante descenderat. hoc enim sonat: quod autem ascendit, quid est, nisi quia et descendit. requirendum itaque super eo quod alibi scriptum est: nemo ascendit in coelum, nisi qui de coelo descendit, filius hominis, quomodo ascenderit ante descendens? quando enim haec loquebatur, post descensionem e coelis, se quondam ad coelos ascendisse monstrabat. necnon et illud pariter retractandum, quomodo ipsa descensio et ascensio sentienda sit. utrumnam secundum corpus localiter, an supra corpus spiritualiter, uel uerte utroque modo. inferiora autem terrae, infernus accipitur ad quem dominus noster saluator que descendit, ut sanctorum animas, quae ibi tenebantur inclusae, se cum ad coelos uictor abduceret. unde et post resurrectionem eius, plurima corpora iustorum in sancta ciuitate uisa sunt. quod autem infernus in inferiori parte terrae sit, et psalmista testatur, dicens: aperta est terra, et deuorauit dathan, et operuit super congregationem abiron. et ipsum in numerorum libro plenius explicatur. alio quoque loco legimus: ueniat mors super eos, et descendant in infernum uiuentes.

"qui descendit, ipse est qui ascendit supra omnes coelos, ut impleret omnia". nunquid corporaliter omnes coelos, et uniuersas sublimitates, et coelorum circulos, quas philosophi sphaeras uocant, transiens atque transcendens, stetit in summo coeli fornice, et ut ipso uerbo utar, apside? an certe omnia corporalia contemnens atque despiciens, et aeterna contemplans, super coelos, id est, super inuisibilia stetisse credendus est? quod ego melius puto. descendit ergo in inferiora terrae, et ascendit super omnes coelos filius dei, ut non tantum legem prophetas que compleret, sed et alias quasdam occultas dispensationes, quas solus ipse nouit cum patre. neque enim scire possumus, quomodo et angelis, et his qui in inferno erant, sanguis christi profuerit, et tamen quin profuerit nescire non possumus. descendit quoque ad inferos, et ascendit ad coelos, ut impleret eos qui in illis regionibus erant, secundum id quod se capere poterant. ex quo sciendum, quod, antequam christus descenderet et ascenderet, uacua fuerint omnia, et plenitudine illius indiguerint. hic locus aduersum ebionem, et photinum, uel maxime facit. si enim ipse est ascendens in coelos, qui de coelis ante descenderat, quomodo dominus noster iesus christus non ante mariam est, sed post mariam? necnon et contra eos, qui duos filios insano errore confingunt: filium uidelicet dei, et filium hominis. ecce hic apertissime dicitur, quod ipse sit ascendens atque descendens. nec statim ista dicentes, locum alteri haeresi damus, quae dimidiatam christi asserit dispensationem; sed de unum et dei et hominis filium confitemur: ne dispensationem assumpti hominis, qua saluati sumus, ex parte credentes, in parte truncemus.

"et ipse dedit quosdam quidem apostolos: quosdam autem prophetas: alios uero euangelistas: alios autem pastores et magistros ad instructionem sanctorum, in opus ministerii, in aedificationem corporis christi". et ex hoc loco manifestissime comprobatur, patris et filii una diuinitas. siquidem hoc quod nunc christus tribuisse describitur, in prima epistola ad corinthios, deus pater dedisse narratur: alios enim, ait, posuit deus in ecclesia: primo apostolos: secundo prophetas, tertio doctores: deinde uirtutes, et dona sanitatum, opitulationes, gubernationes, genera linguarum. quod sabellius non intelligens, patrem confundit et filium, dum eamdem operationem esse non putat diuersorum. et simul notandum, quod hic apostolos, prophetas, euangelistas, pastores, et magistros dedisse christus: ibi uero eosdem pater posuisse memoretur. posuit itaque siue dedit pater et filius, primo apostolos, secundo prophetas: non illos qui futura uaticinentur, quales in ueteri legimus testamento: sed qui infideles et imperitos arguant atque diiudicent. tales quippe prophetas noui testamenti in alia epistola esse definit. tertio euangelistas, quorum speciosi pedes sunt ad annuntiandam pacem. nec uero putandum quod, sicut in superioribus tribus, alios dixit esse apostolos, alios prophetas, alios euangelistas: ita et in pastoribus et in magistris, officia diuersa posuerit. non enim ait: alios autem pastores et alios magistros, sed alios pastores et magistros: ut qui pastor est, esse debeat et magister: nec in ecclesiis, quamuis sanctus sit, pastoris sibi nomen assumere, nisi possit docere quos pascit. uel certe aliter, ut unus atque idem praeses ecclesiae, sit pastor et doctor; pastor ouium: magister hominum. homines quippe et iumenta saluos facies, domine. arbitror hodie quoque in ecclesiis, quemadmodum propheta et euangelista, pastor quoque inuenitur et doctor: ita posse et apostolum reperiri, in quo apostolatus signa et indicia compleantur; et e regione esse plurimos tam foris, quam intus, tam in ecclesia, quam in haeresibus, qui pseudoapostoli sint, et pseudoprophetae, et pseudoeuangelistae, et pseudopastores, et pseudomagistri. et de haeresibus quidem nulla dubitatio est quin secundum falsam fidem, falsa uniuersa possideant. in ecclesiis autem nonne uobis uidentur falsi esse pastores, qui non pascunt oues cum disciplina, sed quasi mercenarii nequaquam gregis salutem cogitant, quod errauit, non conuertentes, et quod periit, non quaerentes; sed tantummodo de ouibus lac et lanam, cibos uidelicet et uestimenta captantes. nec uero absque ordine in haec putemus apostolum subito prorupisse; uerum quia praemiserat esse deum super omnia et per omnia, et in omnibus, et unicuique sanctorum datam gratiam secundum mensuram donationis christi: nunc addit alios apostolos, alios prophetas, alios euangelistas, alios pastores et magistros esse in ecclesia distributos, qui necessarii sint ad perfectionem instructionem que sanctorum in opus ministerii, in aedificationem corporis christi: quia cum corpus domini ecclesia sit, et ecclesia de uiuis lapidibus construatur; hi quos supra memorauimus in ecclesia constitutos, id habent operis, ut secundum dispensationem et officia sibi credita, ecclesiam christi, id est corpus eius, aedificent. si quis igitur non aedificat ecclesiam christi, nec plebem sibi subiectam instruit (ut de subiecto populo, christi ecclesia construatur), iste nec apostolus, nec propheta, nec euangelista, nec pastor, nec magister est appellandus.

"donec occurramus omnes in unitate fidei et agnitionis filii dei, in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis christi. ut ultra non simus paruuli fluctuantes, et circumlati omni uento doctrinae, in fallacia hominum et astutia, ad circumuentionem erroris. ueritatem autem facientes in charitate, augeamus in ipso omnia qui est caput christus". quaerendum quos omnes dixerit occurrere in unitate fidei: utrumnam omnes homines, an omnes sanctos, an certe omnes qui rationis capaces sunt? uidetur autem mihi de omnibus hominibus dicere, quia multi uenti doctrinarum sunt: et flatu eorum fluctibus concitatis, huc atque illuc homines incerto cursu, et uario feruntur errore. unde omni studio laborandum, primum in fidei occurrere unitate: deinde in eadem unitate, habere agnitionem filii dei. quorum cum fuerit secura possessio, paruuli esse cessantes, et mensuram interioris hominis recipientes (quae mensura plenitudinis, mensura christi est), perfecti uiri uocabulum sortiemur: ita tamen ut ad consummatam aetatem plenitudinis christi, omnis credentium turba perueniat, et nequaquam in dogmatibus fluctuans, ad instar paruulorum gurgite infidelitatis feratur incerto, dum uenti hinc inde perflantes, haereticorum uidelicet, siue sapientium saeculi, diuersae compugnantes que rationes, naufragium audientibus aut inferunt, aut minantur: dum alii absque uoluntate fallaciae, ea tamen quae falsa sunt, praedicant: alii uero omni calliditate erroris laqueos componentes, nos decipere et uincere festinant. cum autem occurrerint atque peruenerint sancti in mensuram supradicti uiri, tunc intelligentes charitatem christi, augebunt in eo omnia quae acceperant semina ueritatis, habentes corporis ecclesiae caput dominum iesum. quia uero ait: ut ultra non simus paruuli fluctuantes, et reliqua, se quoque fluctuantem et paruulum esse contestans, retractandum uidetur, utrumne haec secundum humilitatem locutus sit: an certe ex parte uidens, et ex parte cognoscens, intellexerit quantum a perfecta absit scientia, et in uera conscientiae suae uerba proruperit. si quis igitur uult eum haec secundum humilitatem locutum, illo utetur exemplo: quando eram paruulus, loquebar ut paruulus, cogitabam ut paruulus, sapiebam ut paruulus. quando uero factus sum uir, euacuaui ea quae erant paruuli. alius uero ad ista respondeat, comparatione multorum, in aetatem perfecti uiri apostolum peruenisse: ad ea uero quae reposita sanctis sunt, adhuc paruulum nuncupari. siquidem omnes apostolos qui in christo credant, paruulos propheta commemorat, dicens: ecce ego et paruuli quos dedit mihi deus. post haec attentius disserendum, ne forte uere iuxta humilitatem, non solum paruulum apostolus se esse dixerit, sed fluctuantem, et omni doctrinarum flatu in diuersa raptatum, in fallacia hominum, in nequitia, ad circumuentionem erroris. qui autem uult haec eum non de humilitate, sed de conscientia protulisse, dicit: paulus apostolus, homo erat acuti et acris ingenii, et qui ad primos quosque disputantium conatus, sagaci mente quae erant inferendo, praenosceret. uidebat igitur saepe ex utraque parte sic dici, et tam uerisimilia in rebus contrariis asseri, ut ambigere facerent audientem: idcirco ut homo, et adhuc in fragili corpusculo constitutus, circumferebatur quidem omni uento doctrinae, sed non elidebatur in saxa, nec nauis eius gurgitibus implebatur: stabat quippe in puppi gubernaculum tenens, et spumantes haereseos fluctus, fidei securitate frangebat. non tamen intrepidus et securus, nec quietus et placidus, prospiciebat uentos hinc inde perflantes, et sollicita aure captabat, uincebat que contraria: sed non erat illi secura uictoria. quia igitur aduersariorum uerba, atque rationes, quibus ueritatem euertere nitebantur, uidebat non facile posse superari, et omni calliditate plenas, dialecticae quoque, imo diaboli arte contextas, sperabat dei auxilium, ut omnem deliberationem de mente sua propelleret, et certae atque defixae absque ulla molestia crederet ueritati, et augeret eam in dilectione christi: quem sciebat et sui et totius ecclesiae corporis caput. sciendum quod hic locus in graeco manifestior sit, dum autem in latinum e uerbo transfertur ad uerbum, sensus sermonibus inuoluti, obscurum fecere quod dicitur.

"ex quo totum corpus compactum, et conglutinatum per omnem iuncturam subministrationis secundum operationem in mensuram uniuscuiusque membri augmentum corporis facit in aedificationem sui in charitate". in fine rerum, cum deum facie uidere coeperimus ad faciem, et in mensuram peruenerimus aetatis plenitudinis christi, (de cuius plenitudine nunc omnes accepimus ita ut christus non ex parte sit, sed totus in nobis: et relictis initiis paruulorum, creuerimus in eum uirum, de quo propheta dicit: ecce uir, oriens nomen illi. et ioannes baptista commemorat: post me uenit uir qui ante me factus est, quoniam ante me erat), tunc in occursu unius fidei, et unius agnitionis filii dei, quem nunc pro uarietate mentium, non una nec eadem fide et agnitione cognoscimus, totum corpus, quod prius dissipatum fuerat, et in diuersa laceratum, in suam compagem iuncturam que redigetur ita ut una subministratio eadem que operatio, et unius aetatis consummata perfectio, totum crescere faciat corpus aequaliter, et omnia membra iuxta mensuram suam incrementum aetatis accipiant. haec autem tota aedificatio, per quam ecclesiae per partes corpus augetur, mutua in se charitate complebitur. totas rationabiles creaturas sub unius rationabilis animalis intelligamus exemplo, et quodcunque de huius membris dixerimus et partibus, hoc sciamus esse referendum ad unamquamque rationabilem creaturam. putemus hoc animal ita per artus, uenas, carnes que laceratum, ut nec os ossi haereat, nec neruus iungatur ad neruum: separatim oculi iaceant, seorsum nares, manus alium locum teneant, alio proiecti sint pedes, et reliqua membra in hunc modum inter se dispersa sint, et diuisa. finge aliquem uenire tantae scientiae medicum, qui iuxta fabulas ethnicorum, aesculapium possit imitari, et in nouam figuram nouum que nomen, uirbium suscitare: hic necesse habebit unumquodque membrum suo loco restituere, et compagem copulare compagi, et quodam glutino partibus restitutis, unum corpus efficere. huc usque nobis una similitudo processerit; nunc in eamdem similitudinem ad id quod intelligi uolumus, aliud trahatur exemplum. paruulus crescat, et occulto aeuo, in perfectam adolescat aetatem: suum manus augmentum habebit, sua pedes sentient incrementa: uenter dum nescimus, impletur: humeri, dum falluntur oculi, dilatantur: et omnia membra per partes iuxta mensuram suam sic crescunt ut tamen non sibi, sed corpori uideantur augeri. ita igitur et in restitutione omnium, quando corpus totius ecclesiae nunc dispersum atque laceratum, uerus medicus christus iesus sanaturus aduenerit, unusquisque secundum mensuram fidei, et agnitionis filii dei (quem ideo agnoscere dicitur, quia prius nouerat, et postea nosse desiuit) suum recipiet locum, et incipiet id esse quod fuerat: ita tamen ut non iuxta aliam haeresim, omnes in una aetate sint positi, id est, omnes in angelos reformentur: sed unumquodque membrum iuxta mensuram et officium suum perfectum sit: uerbi gratia, ut angelus refuga id esse incipiat quod creatus est: et homo, qui de paradiso fuerat eiectus, ad culturam iterum paradisi restituatur. ista autem uniuersa sic fient, ut inuicem inter se charitate iungantur: et dum congaudet membrum membro, et in alterius prouectione laetatur, christi corpus, ecclesia primitiuorum habitet in coelesti ierusalem, quam in alio loco apostolus matrem sanctorum uocat. idcirco (ut supra diximus) haec apud nos obscuriora sunt, quia metaphorik�s~g dicuntur in graeco. et omnis metaphora, si de alia in aliam linguam transferatur ad uerbum, quibusdam quasi sentibus, orationis sensus et germina suffocantur.

"hoc ergo dico, et contestor in domino, ut non amplius ambuletis, sicut et gentes ambulant, in uanitate sensus sui, obscurati mente, abalienati a uia dei propter ignorantiam, quae est in illis, propter caecitatem cordis eorum. qui desperantes, semetipsos tradiderunt impudicitiae in operatione immunditiae omnis in auaritia". hoc ergo, ait, dico uobis, o ephesii, uos que contestor, ut quia occursuri estis in mensuram aetatis plenitudinis christi, non ambuletis sicut ambulant gentes, quae idolis seruientes, et sensu et mente abutuntur in praua. quae cum ideo acceperint animam et intellectum, ut cognoscerent deum, abalienati sunt a uia eius (quam aliam absque christo non nouimus) et in sui cordis ambulant caecitate. atque utinam peccasse sufficeret, et uel sero agerent poenitudinem, damnarent que uitia in quibus iugiter inhiarunt! esset remedium resipiscere post errorem. nunc uero desperantes, et se in ritum irrationabilium bestiarum, coeno uoragini que mergentes, tradiderunt impudicitiae atque luxuriae, operantes quidquid corpus uoluit, mens desiderauit, libido suggessit. et cum nihil omnino praetermiserint quod immundum sit, hoc totum fecere in auaritia, dum nunquam luxuriando satiantur, nec eorum terminum habet uoluptas. aut certe ultra concessam uiri ad feminam coniunctionem, ad maiora conscendunt, masculi in masculos turpitudinem operantes, et mercedem erroris sui in semetipsis recipientes. uanitas sensus, et mentis obscuritas, bifariam diuiditur, in saeculi huius negotia, et in sapientiam saecularem quando aut in his quae mundi huius sunt, et cito transeunt, detinemur, aut non profutura cognoscimus. nonne uobis uidetur in uanitate sensus et obscuritate mentis ingredi, qui diebus ac noctibus in dialectica arte torquetur: qui physicus perscrutator oculos trans coelum leuat, et ultra profundum terrarum et abyssi quoddam inane demergit, qui iambum struit, qui tantam metrorum siluam in suo studiosus corde distinguit et congerit: et (ut alteram partem transeam) qui diuitias per fas et nefas quaerit: qui adulatur regibus, haereditates captat alienas, et opes congregat, quas in momento cui sit relicturus, ignorat? quod autem ait, qui desperantes semetipsos, id est, ap�lg�kotes~g heautous~g, multo aliud in graeco significat quam in latino: desperantes quippe ap�lg�kotes~g nominantur; ap�lg�kotes~g autem hi sunt, qui postquam peccauerint, non dolent: qui nequaquam sentientes ruinam suam, feruntur in pronum, et tanquam bestiae ferrum uidentes, in mortem ruunt. pone mihi duos in uno uitio deprehensos: alterum qui intelligat, plangat que quod fecit: alterum qui delectetur in scelere, et non solum non doleat, uerum etiam glorietur, et putet se quamdam turpitudinum palmam et uictoriam consecutum: nonne tibi uidetur ille dolere, et hic penitus non dolere? exprimamus, si possimus, uerbum de uerbo, et dicamus ap�lg�kotes~g, indolentes, siue indolorios. nam et quidam philosophorum ap�lg�sian~g, id est, indoloriam praedicauit. hi qui naturas uarias introducunt, sciant propterea gentes in uanitate sensus obscuratis mentibus ambulare, quia ignorantiae se et caecitati dederint. nemo enim imperitus appellatur et caecus, nisi is qui cognoscere potest et uidere. nec dicimus caecum esse lapidem, et brutum animal ignorare: quia non ab eo quaeritur, nec eius naturae est, ut cognoscat et uideat. sin autem in natura gentium fuit, ut dei uitam intelligerent et uiderent: non choicorum et spiritualium natura uaria, sed uoluntas. dixeramus supra operationem immunditiae omnis in auaritia, non ad auaritiam, ut sonat simpliciter, pertinere, sed ad libidinem atque luxuriam. debemus hunc sensum alterius loci testimonio comprobare. in prima ad thessalonicenses epistola scribitur: haec est enim uoluntas dei, sanctificatio uestra, ut abstineatis uos a fornicatione: ut sciat unusquisque uestrum suum uas possidere in sanctificatione et honore, non in libidine desiderii, sicut et gentes, quae non nouerunt deum: ut ne quis supergrediatur, et circumscribat in negotio fratrem suum: quoniam uindex est dominus de his omnibus, sicut et praediximus uobis, et testificati sumus. non enim uocauit nos deus in immunditia, sed in sanctificatione. diligenter obserua, quia ad castitatem nos prouocans, et uolens uxoribus tantum esse contentos, dixerit: ne quis supergrediatur, et circumscribat in negotio fratrem suum, id est, ne suam coniugem derelinquens, alterius polluere quaerat uxorem. ubi nos habemus, et circumscribat in negotio fratrem suum, in graeco legitur, kai~g pleonektein~g en~g t�i~g pragmati~g ton~g adelphon~g autou~g. pleonexia~g autem auaritia nuncupatur, quam nos possumus, uim uerbi transferentes, sic in praesenti loco exprimere: ut ne quis supergrediatur, et auarus fraudet in negotio fratrem suum. quae enim consequentia est, uel in illo capitulo quod nunc ad exemplum uocauimus, uel in hoc quod principaliter ad ephesios conamur exponere, inter impudicitiam et immunditiam, castitatem quoque et affectum coniugalem, extraordinarie repente auaritiam dominari? non uobis molestum sit, si diu in obscurioribus immoremur: causati enim in principio sumus, inter omnes pauli epistolas, hanc uel maxime et uerbis, et sensibus inuolutam.

"uos autem non ita didicistis christum, si tamen illum audistis et in illo docti estis". si omnes qui christum audire uidentur, audirent, nunquam ad ephesios, et certe illos quibus sacramenta christi reuelarat, apostolus diceret: si tamen illum audistis. discere autem christum, idipsum est, quod nosse uirtutem: et audire illum, non differt ab eo si diceret, audire sapientiam, iustitiam, fortitudinem, temperantiam, et caetera quibus christus uocatur. si quis ergo christum audiuit et didicit, non ambulabit in uanitate sensus sui: nec obscuratus mente gradietur: neque erit abalienatus a uita dei: habebit etiam scientiam, ignoratione discussa, et immisso tenebris lumine, omnis de oculis cordis eius caecitas auferetur. quod cum habuerit, non se tradet impudicitiae: nec operabitur omnem immunditiam in auaritia, concessos fines praetergrediens nuptiarum. si autem aliquando contigerit ut aliqua passione superetur, dolebit super uulnere suo, et conscientiae tormenta patietur: quia liberam frontem, et puritatem immaculatae mentis amiserit. discamus igitur christum, et audiamus illum; si quis est qui potest dicere: an experimentum quaeritis eius qui in me loquitur christus? curramus ad eum diebus ac noctibus, ad os eius et ad eloquium pendeamus. christus nobis loquitur: spiritus sancti sunt uerba quae promit. statuit enim deus in ecclesia primum apostolos, secundo prophetas, tertio doctores. sed nec illud est desperandum, quod aliquando ipse in mentibus nostris christus loquatur, et per semetipsum nos doceat, et organum oris non quaerat alieni: tantum non simus subditi peccato; nec corpus nostrum delicta possideant, et ingredietur in illud sapientia.

"sicut est ueritas in iesu". uocabulum, iesus, interdum eum hominem significat, qui a deo uerbo est assumptus ex uirgine, iuxta illud: uocabis nomen eius iesus: ipse enim saluabit populum a peccatis eius. et alibi: iesus ergo fatigatus de uia, et reliqua. interdum uero deum uerbum: nobis enim unus dominus iesus christus per quem omnia. si quando ergo dicit iesus: ego sum uia et ueritas, iuxta id dicit quod filius dei est. cum autem scribit paulus: sicut est ueritas in iesu, de templo corporis loquitur, in quo habitat uerbum deus. uerbum enim caro factum est, et habitauit in nobis. nisi forte utrumque de deo uerbo intelligendum, quod quomodo habitet in eo uita, et ipse sit uita: sicut enim habet pater uitam in semetipso: ita et filio dedit habere uitam in semetipso. sic et ueritas dicatur filius, et ipsa in eo habitare monstretur. haec autem dicimus, non iesum a christo separantes, nec rursum deum uerbum ab eo quem assumpsit, hominem alterum esse dicentes; sed secundum intelligentias effectuum uel locorum, illum quem unum esse credimus filium hominis et filium dei, et ante uirginem, et post uirginem alium atque alium nuncupantes. potest autem et aliter intelligi. sicut et ueritas in iesu. in nullo patriarcharum, in nullo prophetarum, in nullo apostolorum ueritas fuit, nisi in solo iesu. alii enim ex parte cognoscebant, et ex parte prophetabant, et per speculum in aenigmate uidebant. in solo iesu ueritas dei apparuit, quae loquitur confidenter: ego sum ueritas: quae credentibus in se iuxta analogiam fidei tribuit libertatem. qui enim cognoscit ueritatem, a ueritate libertate donatur. et ipsa ueritas propterea formam serui assumpsit, et humiliauit se, facta obediens patri usque ad mortem, ut seruum redderet liberum. ubi enim spiritus dei est, ibi libertas. si uolumus formam liberi in iesu, faciem que cognoscere ueritatis, ascendamus cum eo in montem, uideamus eum transfiguratum: ubi et uestimenta eius, id est, scripturae quae de eo annuntiant, immutantur, et moyses quoque et elias, id est, lex et prophetae uidentur in gloria. quandiu dominus formam serui non mutat, nec ascendit in montem, lex in sordibus, prophetae in squalore uersantur. cum ille ad superiora conscenderit, et uestimenta sua uoluerit immutare, intellectus que de seruo fuerit clarus et liber, tunc moysi quoque et eliae, et facies, et uestimenta mutantur.

"deponere uos secundum priorem conuersationem ueterem hominem, qui corrumpitur iuxta desideria erroris". quia uideretur iuxta ordinem, textum que sermonis scatere sententia, sic legendum est: uos autem non ita didicistis christum (si tamen illum audistis, et in illo docti estis) deponere uos secundum priorem conuersationem ueterem hominem, qui corrumpitur iuxta desideria erroris: sicut est ueritas in iesu: ut sit sensus: quomodo est ueritas in iesu, sic erit et in uobis qui didicistis christum, et audistis illum, et docti estis deponere secundum priorem conuersationem ueterem hominem, qui corrumpitur iuxta desideria erroris. ueterem autem hominem, quem praecipit deponendum, inueteratum a malitia arbitror appellari. iste enim secundum priorem conuersationem et desideria erroris, semper errans, et in opere corruptionis helluans, corrumpitur atque uiolatur. et quia in desideriis indesinenter uersatur erroris, et nunquam cessat a uitio, nequaquam corruptus dicitur, sed corrumpi: quod per singulos dies, horas, puncta atque momenta corrumpitur, intercipitur, uiolatur. sermo uero dei qui ideo interficit, ut uiuificet mortuum, et uiuificatus dominum requirat, quem ante interitum nesciebat, non corrumpit, sed interficit ueterem hominem: ego enim occido, ait, et ego uiuifico; et: cum interficeret illos, tunc quaerebant eum. nec putemus hoc quod nunc ait: qui corrumpitur secundum desideria erroris, illi esse contrarium quod in alio loco scriptum est: et si exterior noster homo corrumpitur: sed is qui interior est, renouatur de die in diem quia corruptio exterioris hominis, interioris hominis renouatio est; et contra, interioris hominis corruptio, exterioris est restauratio. aestimet aliquis simpliciter paulum loqui: si quis templum dei corrumpit, corrumpet illum deus: templum enim dei sanctum est, quod estis uos. sed forte et ibi alibi latitat, quod apud nos uidetur absconditum. si templum dei non sumus, secundum id quod scribitur: templum enim dei sanctum est, quod estis uos: et alius est qui corrumpit templum dei, aliud quod corrumpitur, quaerendum quis sit ille qui templum corrumpat dei. si inueneris hostes ierusalem, corrumpentes atque uiolantes templum ex lapidibus exstructum, uidebis pariter omnem corrumpentem et uiolantem templum dei, quem corrumpet et uiolabit deus, ulciscens corruptionem templi sui. uerumtamen et templum quod se praebuit (uiuens quidem est atque sensibile) insidiis corrumpentis, luet poenas, per hoc ipsum quod corruptum atque uiolatum, spiritum incorruptionis amisit.

"renouamini autem spiritu sensus uestri: et induite nouum hominem, qui secundum deum creatus est, in iustitia et sanctitate ueritatis". nec in sensu renouamur absque spiritu, nec in spiritu absque sensu; sed renouamur coniuncte in spiritu sensus nostri: ut quomodo psallimus spiritu, psallimus et sensu, oramus spiritu, oramus et sensu: sic in spiritu sensus nostri renouemur: ut cum sensus mundus fuerit atque purgatus, et ab omni macula sordidae concretionis alienus: tunc ei iungatur et spiritus, et ita quodam inter se unitatis glutino copulentur, ut nequaquam simplex spiritus, sed spiritus sensus esse dicatur. cum autem renouati fuerimus in spiritu, qui nostri sensus est spiritus; tunc induemur nouum hominem, qui secundum deum creatus est. quod quidem aliis uerbis idipsum puto esse, quod in alio loco dicitur: induite uos christum iesum. iste quippe est nouus homo, quo uniuersi credentes debemus indui atque uestiri. quid enim in homine qui a saluatore nostro assumptus est, non nouum fuit? conceptus, natiuitas, partus, infantia, doctrina, uita, uirtutes: et ad extremum, crux et passio, exspoliantis in ea principatus, et contrarias fortitudines ostentui habentis: resurrectio quoque et ascensus ad coelum. hic ergo uere creatus est in iustitia et sanctitate ueritatis: quia deus uerus, dei ueri filius fuit, et tota in illo religio atque iustitia dei ueritate completa est. qui igitur conuersationem illius imitari potest, et uniuersas in se exprimere uirtutes, et sit mansuetus, sicut fuit ille mansuetus et humilis corde, et ponat animam suam pro amicis, ut ille posuit pro ouibus suis: uerberatus non respondeat: maledictus non remaledicat, sed uincat in humilitate superbiam: iste indutus est nouum hominem, et dicere cum apostolo potest: uiuo autem iam non ego, uiuit uero in me christus; et: imitatores mei estote, sicut et ego christi. potest quoque uerba ioannis assumere: qui dicit se in christo credere, debet sicut ille ambulauit, et ipse ambulare. quod autem ait: qui secundum deum creatus est, non idipsum sonat in latino sermone quod graeco. creatio quippe apud nos, generatio, uel natiuitas dicitur: apud graecos uero sub nomine creationis, uerbum facturae et conditionis accipitur. et quod apud nos conditio, hoc apud graecos creatio sonat. unde et haeresis natiuitatem christi calumnians, salomonis usurpat exemplum: dominus creauit me initium uiarum suarum. considerandum igitur, quia creatio atque conditio nunquam nisi in magnis operibus nominentur. uerbi causa, mundus creatus est: urbs condita est: domus uero, quamuis magna sit, aedificata potius dicitur, quam condita, uel creata. in magnis enim operibus atque facturis, uerbum creationis assumitur. ex quo animaduertendum istum nouum hominem, qui iuxta deum in christo creatus est, magnum dei opus esse, et eminere ultra caeteras creaturas: cum sic conditus esse dicatur, ut mundus, et initium uiarum dei, et in exordio elementorum omnium sit creatus.

"propter quod deponentes mendacium, loquimini ueritatem unusquisque cum proximo suo: quoniam sumus alterutrum membra". non simpliciter, ut quidam putant, nec moraliter apostolus praecepit, mendacio derelicto, cum proximis ueritatem loquendam. alioqui si tantum cum proximis loquimur ueritatem, quicunque non fuerit proximus, debet audire mendacium. quod quidem et in lege praeceptum est: non adulterabis uxorem proximi tui. si proximus tantum propinquus uel amicus accipitur, adulteria in alienos iure permittit; sed proximum uocat omnem hominem, qui ex eodem nobis cum parente generatus est. quod quidem et parabola illa significat, de ierusalem iericho hominis descendentis, qui incidit in latrones: et sacerdote et leuita praetereuntibus, a samaritano curatus est, et ad stabularium reuectus. affirmat autem post haec dominus eum esse proximum, qui illi misericordiam fecerit, uolens ostendere omnes homines, omnibus esse proximos. et hoc quidem sic intellectum aedificat audientes. caeterum id quod sequitur: quoniam sumus alterutrum membra, magis uidetur mihi significare mysterium, et de his dicere, qui nobis fide et uirtute sunt proximi. membra quippe alterutrum non sunt, nisi fideles fidelium, et christiani christianorum, et perfecti, eorum qui sunt plenae, consummatae que uirtutis. propter quod paulus ipse perfectus, in epistola alia loquebatur: sapientiam autem loquimur inter perfectos. ergo hoc iubet, ut unusquisque mystica quaeque atque secreta, et ea quae dei ueritate sunt plena, loquatur cum proximo suo, et dies diei eructet uerbum, et nox nocti indicet scientiam, hoc est, clara quaeque et lucentia his indicet, qui merentur audire: uos estis lumen mundi. porro tenebrosa et inuoluta, et omni sacramentorum nocte uelata, his referat, qui et ipsi nox, tenebrae, uel caligo sunt, de quibus dicitur: et caligo sub pedibus eius, haud dubium quin dei. nam et in monte sina moyses ingreditur in turbinem et caliginem, ubi erat deus, et de ipso deo scriptum est: posuit tenebras latibulum suum. loquatur itaque ueritatem atque mysterium unusquisque cum proximo suo, et non det sanctum canibus, neque mittat margaritas suas ante porcos; sed quicunque oleum habuerint ueritatis, illos in thalamum sponsi et penum regis inducat. porro quod ait: loquimini ueritatem unusquisque cum proximo suo, sciamus de zacharia propheta sumptum.

"irascimini, et nolite peccare". de quarto psalmo hoc usurpatum, nulli dubium est, et uidetur illi esse contrarium quod alibi dicitur: nunc autem deponite et uos omnes iram, et indignationem, et malitiam, et blasphemiam, et turpem sermonem ex ore uestro. sed et simpliciter intellectum nocet, dum putantur irae frena laxata. duplex autem non solum apud nos, uerum etiam apud philosophos irae nomen accipitur. uel cum iniuria lacessiti, naturalibus stimulis concitamur; uel cum, requiescente impetu, et furore restincto, potest mens habere iudicium, et nihilominus super eo qui putatur laesisse, desiderat ultionem. arbitror itaque de priori nunc dictum, et nobis quasi hominibus esse concessum, ut ad indignae alicuius rei faciem moueamur, tranquillitatem que mentis, uelut lenis quaedam aura conturbet: nequaquam tamen in tumentes gurgites furoris impetu subleuemur. firmianus noster librum de ira dei docto pariter et eloquenti sermone conscripsit, quem qui legerit, puto ei ad irae intellectum satis abunde que posse sufficere.

"sol non occidat super iracundiam uestram". si simpliciter hunc solem intelligimus, qui oculis carnis aspicitur, peccamus, quando irascimur, et occidente sole, iracundia perseuerat. non peccamus autem, quando (uerbi gratia) a prima hora usque ad undecimam irascentes, facimus quod indignatio, furor, ira suggesserint. quo sensu nihil mihi uidetur absurdius, quasi non queat quispiam ab ortu solis usque ad occasum in tanta scelera debacchari, quanta tota uita sua non possit lacrymis expiare, aut non magis ira locum in die habeat, cum utique nox requies sit furoris, et succedente somno, etiam si irascimur, in diem iracundiam differamus. quia igitur uerus sol, sicut occidit super malos prophetas, iuxta illud quod scriptum est: occidit sol super prophetas uestros meridie: ita etiam super omnes occidit peccatores, nequaquam eis ortus sui lumen indulgens: praecipit nunc apostolus, ne talia faciamus furore superati, per quae nobis sol occidat, et principale cordis tenebris inuoluatur. quidam putant sic accipiendum hoc esse simpliciter, quomodo et illud quarti psalmi, unde idipsum sumptum uidetur: quae dicitis in cordibus uestris, et in cubilibus uestris compungimini, id est, quaecunque in die, uel opere, uel sermone, uel cogitatione peccatis, haec succedente poenitentia purgate per noctem: et ira sit breuis, nec in diem crastinum differatur.

"neque locum detis diabolo". diabolus graecum uerbum est, quod latine dicitur criminator: lingua uero hebraea satan appellatur, id est aduersarius, siue contrarius, et ab apostolo belial, hoc est, absque iugo quod de collo suo dei abiecerit seruitutem: quem aquila apostatam transtulit. et sciendum ubicunque in ueteri lege filii pestilentiae scribantur, sicut ibi: filii autem heli, filii pestilentiae, ibi in hebraicis uoluminibus belial, hoc est, diabolum pro pestilentia nominari: licet plurimi pro belial corrupte in apostolo beliar legant. nolite itaque, ait, dare locum diabolo, qui, tanquam leo rugiens, quaerit aditum per quem possit irrumpere. quomodo enim pater et filius stant ante ostium, et pulsant, ut introeant, et coenent cum eo qui se receperit: ita et aduersarius semper in nos est paratus irrumpere, et cum locum dederimus, ingreditur. solet autem, antequam ueniat, quaedam iacula praemittere, et praecursorem aduentus sui facere cogitationem: hanc si nos in corde nostro susceptam nutrierimus intrinsecus, et crescere fecerimus, cum in nobis prolem suam auctam uiderit, et ipse audebit intrare. denique in iudae iscarioth cor primam iecit sagittam, ut traderet saluatorem, quam si exceptam ille miserabilis non fouisset, nunquam post intinctum panem in paropside, intrasset in illum satanas. simul que et hoc diligenter attendite, quod non inuenerit diabolus locum introeundi in iudam, cuius pectus iam ante percusserat, nisi in conuiuio saluatoris: quia tunc uel maxime in potestatem ei damur, quando nec humanitate, nec clementia, nec mansuetudine eius uincimur, quem odimus indigne. huic quod nunc praecepit, neque locum detis diabolo, illud de ecclesiastico comparatur: si spiritus potestatem habentis ascenderit super te, locum tuum ne dederis ei. ille superbus et temerarius uult ascendere, uult subire: sed etiam si te oppressum putauerit, et se extulerit, tu ne dederis locum. potestas quippe diaboli, non in temeritate illius atque iactantia, sed in tua est uoluntate.

"qui furabatur, iam non furetur: magis autem laboret, operando manibus suis quod bonum est: ut habeat communicare ei qui indiget". quia hi qui in uitae istius negotiis conuersantur, propter alimenta et usus necessarios coguntur aliqua uel emere, uel uendere, et lucra de negotiatione sectari: et difficile est etiam eos qui a caeteris passionibus liberati sunt, fornicatione uidelicet, idololatria, adulterio et homicidio, hoc uitio non teneri. propterea nunc ephesios monet, ne sub occasione emolumenti, furti crimen incurrant. furtum nominans, omne quod alterius damno quaeritur. iustum autem esse, ut manibus suis unusquisque operans, et uictum labore conquirens, impertiat non habentibus. neque uero ait: magis autem laboret, operando manibus suis quod bonum est, ut non indigeat, et habeat uictum, et nulli molestiam exhibeat: sed, laboret, inquit, manibus suis quod bonum est, ut habeat unde communicet indigentibus. qui igitur ad hoc tantum laborat, ipse ut non egeat, et a caeteris contrahit manum, quamuis applaudat sibi, tamen apostoli praeceptum non fecit. potest autem et altius intelligi: qui furabatur, iam non furetur, et reliqua: propter illud quod scriptum est de pseudoprophetis: qui furantur sermones unusquisque a proximo suo. et in euangelio: omnes qui uenerunt ante me, fures fuerunt et latrones. et ad romanos: qui praedicas non furandum, furaris: quod furta prohibeamur facere spiritualia. neque enim hoc quod sequitur: magis autem laboret, operando manibus suis quod bonum est, ad uitae huius necessaria digne referri potest: ut bonum dicatur quodcunque periturum est, et ad mammonam iniquitatis pertinet. quamuis enim iustus labor opes habeat absque tergiuersatione quaesitas, satis habebit si non dicantur malum; caeterum bonum non ualent appellari. igitur bonum operatur, qui declinat a malo, et facit bonum, et operatur in agro animae suae, ut spiritualibus panibus impleatur, et possit commodare esurienti, et necessitatem sustinenti, dans in tempore cibaria conseruis suis: si autem talis est qui operatur bonum, ergo et is qui furatur, consequenter uerba furatur et dogmata, de furto uiuens, de furto sibi ceruicalia consuens, et scripturarum pannos hinc inde colligens, ut possit tunicam facere conscissam, quae deorsum est, non desursum. tunica enim ecclesiae, hoc est corpus christi, desuper contexta est, et nulla ex parte consutilis, quae ne ab inimicis quidem scindi potest.

"omnis sermo malus de ore uestro non procedat. sed si quis bonus, ad aedificationem opportunitatis, ut det gratiam audientibus". bonus sermo est ad aedificationem opportunitatis, dans gratiam audientibus, qui docet uirtutes sequendas, uitia fugienda; malus qui ad peccata prouocat, et pronos magis incitat ad ruinam. pro eo autem quod nos posuimus ad aedificationem opportunitatis, hoc est quod dicitur graece t�s~g chreias~g, in latinis codicibus propter euphoniam mutauit interpres, et posuit ad aedificationem fidei. quotiescunque ex sermone nostro aliquis proficit, et iuxta opportunitatem loci, temporis et personae aedificat audientes, bonus de ore nostro sermo processit. quoties uero loquimur, aut non in tempore, aut importuno loco, aut non ut conuenit audientibus, toties sermo malus procedit de ore nostro, ad destructionem eorum qui audiunt. consideremus itaque quid loquamur, quia pro omni otioso uerbo reddituri sumus rationem in die iudicii. et etiam si non laedamus, non tamen aedificemus, mali uerbi nobis luenda sit poena.

"et nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemptionis". moeror sancti spiritus sic intelligendus, quomodo ira dei et somnus, et caeterae in humanam similitudinem passiones: non quo contristetur spiritus, et ullam perturbationem diuinitus sentiat; sed quo ex uerbis nostris dei discamus affectus, quod moereat quotiescunque peccamus, et defleat peccatores. nam et saluator in corpore constitutus, fleuit ierusalem, et omne hominum genus in propheta deplorat, dicens: heu mihi, anima, quia periit reuertens a terra. et qui corrigat, inter homines non est: omnes in sanguine iudicantur. et in ezechiele opera quondam sanctae ciuitatis enumerans, ait: in omnibus istis contristabas me. signati autem sumus spiritu dei sancto, ut et spiritus noster et anima imprimantur signaculo dei, et illam recipiamus imaginem et similitudinem ad quam in exordio conditi sumus. hoc signaculum sancti spiritus, iuxta eloquium saluatoris, deo imprimente, signatur. hunc enim, ait, signauit pater deus. signatur ergo a patre, spiritu sancto, omnis qui ex eo quod credidit deo, signauit, quia uerus est deus. qui idcirco signatur, ut seruet signaculum et ostendat illud in die redemptionis, purum atque sincerum, et nulla ex parte mutilatum, et ob id numerari cum his ualeat qui redempti sunt. satis abunde que, o paula et eustochium, de argumento epistolae pauli ad ephesios, in primi libri praefatione disserui: et sparsim ubicunque occasio data est, licet breuiter, ostendi quod beatus apostolus ad nullam ecclesiarum tam mystice scripserit et abscondita saeculis reuelauerit sacramenta. nunc ergo quoniam orationum uestrarum et sanctae marcellae fultus auxilio, tertium, id est extremum, in eamdem epistolam dicto librum, iustum mihi uidetur, ut nominis quoque ipsius etymologiam cum sensu quem supra exposui, congruere doceam. iustum autem esse, ut manibus suis unusquisque operans, et uictum labore conquirens, impertiat non habentibus. neque uero ait: magis autem laboret, operando manibus suis quod bonum est, ut non indigeat, et habeat uictum, et nulli molestiam exhibeat: sed, laboret, inquit, manibus suis quod bonum est, ut habeat unde communicet indigentibus. qui igitur ad hoc tantum laborat, ipse ut non egeat, et a caeteris contrahit manum, quamuis applaudat sibi, tamen apostoli praeceptum non fecit. potest autem et altius intelligi: qui furabatur, iam non furetur, et reliqua: propter illud quod scriptum est de pseudoprophetis: qui furantur sermones unusquisque a proximo suo. et in euangelio: omnes qui uenerunt ante me, fures fuerunt et latrones. et ad romanos: qui praedicas non furandum, furaris: quod furta prohibeamur facere spiritualia. neque enim hoc quod sequitur: magis autem laboret, operando manibus suis quod bonum est, ad uitae huius necessaria digne referri potest: ut bonum dicatur quodcunque periturum est, et ad mammonam iniquitatis pertinet. quamuis enim iustus labor opes habeat absque tergiuersatione quaesitas, satis habebit si non dicantur malum; caeterum bonum non ualent appellari. igitur bonum operatur, qui declinat a malo, et facit bonum, et operatur in agro animae suae, ut spiritualibus panibus impleatur, et possit commodare esurienti, et necessitatem sustinenti, dans in tempore cibaria conseruis suis: si autem talis est qui operatur bonum, ergo et is qui furatur, consequenter uerba furatur et dogmata, de furto uiuens, de furto sibi ceruicalia consuens, et scripturarum pannos hinc inde colligens, ut possit tunicam facere conscissam, quae deorsum est, non desursum. tunica enim ecclesiae, hoc est corpus christi, desuper contexta est, et nulla ex parte consutilis, quae ne ab inimicis quidem scindi potest.

"omnis sermo malus de ore uestro non procedat. sed si quis bonus, ad aedificationem opportunitatis, ut det gratiam audientibus". bonus sermo est ad aedificationem opportunitatis, dans gratiam audientibus, qui docet uirtutes sequendas, uitia fugienda; malus qui ad peccata prouocat, et pronos magis incitat ad ruinam. pro eo autem quod nos posuimus ad aedificationem opportunitatis, hoc est quod dicitur graece t�s~g chreias~g, in latinis codicibus propter euphoniam mutauit interpres, et posuit ad aedificationem fidei. quotiescunque ex sermone nostro aliquis proficit, et iuxta opportunitatem loci, temporis et personae aedificat audientes, bonus de ore nostro sermo processit. quoties uero loquimur, aut non in tempore, aut importuno loco, aut non ut conuenit audientibus, toties sermo malus procedit de ore nostro, ad destructionem eorum qui audiunt. consideremus itaque quid loquamur, quia pro omni otioso uerbo reddituri sumus rationem in die iudicii. et etiam si non laedamus, non tamen aedificemus, mali uerbi nobis luenda sit poena. "et nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemptionis". moeror sancti spiritus sic intelligendus, quomodo ira dei et somnus, et caeterae in humanam similitudinem passiones: non quo contristetur spiritus, et ullam perturbationem diuinitus sentiat; sed quo ex uerbis nostris dei discamus affectus, quod moereat quotiescunque peccamus, et defleat peccatores. nam et saluator in corpore constitutus, fleuit ierusalem, et omne hominum genus in propheta deplorat, dicens: heu mihi, anima, quia periit reuertens a terra. et qui corrigat, inter homines non est: omnes in sanguine iudicantur. et in ezechiele opera quondam sanctae ciuitatis enumerans, ait: in omnibus istis contristabas me. signati autem sumus spiritu dei sancto, ut et spiritus noster et anima imprimantur signaculo dei, et illam recipiamus imaginem et similitudinem ad quam in exordio conditi sumus. hoc signaculum sancti spiritus, iuxta eloquium saluatoris, deo imprimente, signatur. hunc enim, ait, signauit pater deus. signatur ergo a patre, spiritu sancto, omnis qui ex eo quod credidit deo, signauit, quia uerus est deus. qui idcirco signatur, ut seruet signaculum et ostendat illud in die redemptionis, purum atque sincerum, et nulla ex parte mutilatum, et ob id numerari cum his ualeat qui redempti sunt.

LIBER 3

satis abunde que, o paula et eustochium, de argumento epistolae pauli ad ephesios, in primi libri praefatione disserui: et sparsim ubicunque occasio data est, licet breuiter, ostendi quod beatus apostolus ad nullam ecclesiarum tam mystice scripserit et abscondita saeculis reuelauerit sacramenta. nunc ergo quoniam orationum uestrarum et sanctae marcellae fultus auxilio, tertium, id est extremum, in eamdem epistolam dicto librum, iustum mihi uidetur, ut nominis quoque ipsius etymologiam cum sensu quem supra exposui, congruere doceam. ephesus in latinam linguam interpretatur, uoluntas, siue consilium meum in ea, uel certe anima mea in ea. uoluntas et consilium, et anima dei in eo est, qui potest dicere: ipse enim mihi dedit notitiam omnium, et cum incerta et occulta sapientiae dei illi fuerint reuelata, testimonium consequetur loquentis: inueni dauid de bethleem filium iesse, uirum secundum cor meum, qui faciet omnes uoluntates meas. istiusmodi uirum et osee propheta significat, dicens: quis sapiens et intelliget haec, prudens et agnoscet ista? porro ut sciatis multam esse distantiam iusti simplicis, iusti que sapientis, qualem in resurrectione mortuorum singuli gloriam consequantur attendite: et multi dormientium de limo terrae consurgent: hi in uitam aeternam, et hi in opprobrium et confusionem aeternam. et intelligentes fulgebunt sicut splendor firmamenti, et ex iustis multi sicut stellae in aeternum. fulgebunt, inquit, iusti sicut stellae in aeternum: et intelligentes, id est habentes scientiam scripturarum, sicut splendor caeli: non quo doctus uir iustus quoque esse non debeat: sed quo qui iustus est, nisi fuerit eruditus, tam procul sit a sapiente iusto, quam est stellarum fulgor a lumine firmamenti. quod si quis meditatione tantum legis instructus, uitam suam negligit, neque audet dicere: a mandatis tuis intellexi, propterea ad omnia mandata tua dirigebar, iste quasi aeramentum sonans, et cymbalum tinniens, et infatuatum sal, in stercore conculcandus est. si autem detur optio singulorum seposito eo qui habet sapientiam atque iustitiam), magis ego uelim rusticitatem iustam, quam doctam malitiam, quia in altero licet minor, tamen gloria est, stellarum esse lumini coaequalem: in altero iuxta scientiae profectum, maiora supplicia sunt. potentes patientur tormenta; et: seruus qui scierit uoluntatem domini sui, et non fecerit eam, uapulabit multis. haec idcirco, ut docerem quare animam et consilium, et uoluntatem dei, ephesiorum uocabulum sonet: qui, artium magicarum praestigiis derelictis, erroris zelum ad ueritatis studium transtulerunt. ob quorum salutem tanto paulus sudore pugnauit, ut ad corinthios scriberet, si secundum hominem ad bestias pugnaui ephesi: quid mihi prodest si mortui non resurgent? quae sunt istae bestiae? nempe illae de quibus psalmista precatur dicens: ne tradas bestiis animam confitentem tibi; et in alio loco: increpa feras calami. aduersarius enim noster diabolus, tanquam leo rugiens circuit. qui cum cerneret principem asiae ciuitatem ad doctrinam pauli de faucibus suis eripi, totis satellitum suorum agminibus congregatis, eum opprimere nitebatur, et improbe se extollens, uolebat quasi aquila ponere super illum nidum suum. quod apostolus sentiens, et omni custodia seruans cor suum (quippe qui eius non ignoraret astutias), post uictoriam quidem, sed non incruentam uictoriam loquebatur: non enim uolumus uos ignorare, fratres, de tribulatione nostra quae facta est nobis in asia: quoniam supra modum grauati sumus, supra uirtutem, ita ut taederet nos etiam uiuere. quod autem per tychicum epistola mittitur, ualde eiusdem epistolae congruit sacramentis. de quibus et noni psalmi titulus praenotatur, pro arcanis filii. tychicus enim silens interpretatur: non proiiciens margaritas ante porcos, nec dans sanctum canibus: et libere ad deum loquens. in corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi.

"omnis amaritudo, et furor, et ira, et clamor, et blasphemia auferatur a uobis cum omni malitia". amaritudo contraria est dulcedini: unde amari uulgo appellantur, et dulces. de qua et ieremias loquitur, dicens: et amaritudo tua ascendit super me. furor uero incipiens ira est, et feruescens in animo indignatio. ira autem est (cuius amaritudo et furor species sunt) quae furore restincto desiderat ultionem, et eum quem nocuisse putat, uult laedere. quae quidem licet in deo saepe dicantur, secundum illud: domine, ne in furore tuo arguas me, neque in ira tua corripias me, non sunt perturbationes animi computandae sicut in nobis: quia in illo moderata et ordinata sunt omnia, et poena qua peccatores corriguntur, nostris uocibus appellatur. nos uero si irascimur, perturbamur, et, furore rapti, nostri esse desinimus. unde a nobis omnis amaritudo, et furor, et ira penitus auferenda sunt. nam ad illud euangelii: quicunque irascitur fratri suo sine causa, reus erit iudicio, frustra est additum, sine causa, quia nec cum causa nobis irasci conceditur, manifestissime apostolo nunc dicente: amaritudo, et furor et ira tollatur a uobis, et tricesimo sexto psalmo uniuersam commotionem animi generaliter auferente: quiesce ab ira, et dimitte furorem. si enim ira desiderat ultionem, omnis autem ultio rependere cupit ei malum a quo se laesam putat, et christianus non debet malum pro malo reddere; sed uincere in bono malum; et: mihi uindictam, et ego retribuam, dicit dominus: omnis qui irascitur, peccat: ira quippe uiri iustitiam dei non operatur. post amaritudinem, furorem et iram, recte clamor quoque et blasphemia prohibentur in nobis; quia qui semel fuerit furore superatus, necesse est ut prosiliat in clamorem, et turbide fremens, huc atque illuc in modum folii uentiletur, et dicat: o rerum iniquitas! o iniusta iudicia dei! et caetera quae solent loqui, qui per indignationis furorem mentis iudicium perdiderunt. porro blasphemia non solum aperta est, et de ira nascitur: sed et absque ira, sedata mente, profertur: si aut de mundi istius quispiam gubernatione causetur, et dicat: illud sic esse non debuit, hoc uero esse sic debuit: aut certe in ecclesia constitutus, et credens in deum, labatur in dogmatibus quae ignorare non licitum est: aliter de patre, et filio, et spiritu sancto sentiens, quam rei ipsius ueritas habet; non ita credens in resurrectione mortuorum, ut scripturae docent; uel certe alienae inuidens sapientiae, eum male sentire commemoret, qui catholicae fidei est, et rursum haereticum pro adulatione qua sibi obsequitur, catholicum esse contestans: qui dicit dulce amarum, et amarum dulce. unde omni studio legendae nobis scripturae sunt, et in lege domini meditandum die ac nocte: ut probati trapezitae, sciamus quis nummus probus sit, quis adulter. porro amaritudinem, furorem, iram, clamorem, atque blasphemiam sic tollamus a nobis, ut cum omni malitia auferantur. malitia autem uel contraria uirtuti intelligenda est, quam alio nomine uitium nominamus; uel malignitas, et nequitia, quae in tergiuersatione et calliditate sentitur.

"estote autem inuicem benigni, misericordes: donantes uobismetipsis, sicut et deus in christo donauit uobis". supra amaritudini contrariam dulcedinem dixeramus, quam nunc apostolus alio uerbo chr�stot�ta~g, id est suauitatem, magis, quam benignitatem uocauit; praecipiens ut, omni amaritudine, et furore, ira, clamore, et blasphemia, et motu turbido, cum quadam frontis austeritate damnatis, clementes simus, et blandi: et ad familiaritatem nostram ultro homines inuitemus, ut nullus ad nos formidet accedere; quae familiaritas maxime ex misericordia comparatur. nec statim praestantes aliis, ipsi quod dedimus, habere desistimus: sequitur enim: donantes uobismetipsis: quia quod bene in alium fit, magis ei reponitur qui praestitit, quam cui datum est. qui miseretur pauperis, ipse saturabitur, et qui dat ei, deo fenerat. uel certe ita accipiendum, quod in eo quod suaues et misericordes sumus, et perturbationibus quae nos inquietabant relictis, ad mansuetudinem, temperantiam que transiuimus, ipsis nobis datum sit et donatum, dum de malis in bonos uertimur, et haec ipsa donamus nobis, quae deus pater donauit in christo. si enim, omissis uitiis, uirtutes sequimur: omnes autem uirtutes, sapientia, ueritas, iustitia, mansuetudo, et caetera ad christum intellecta referuntur: cum has uirtutes habuerimus, ipsas nobis etiam nostro studio comparamus, et habere nos facimus, quas deus nobis donauit in christo. alius uero hoc quod ait, donantes uobismetipsis, simpliciter accipiet, ut quomodo supra dicitur: estote autem inuicem suaues, sic et nunc dicatur, donantes uobismetipsis, pro eo quod est, donantes uobis inuicem: ut quomodo deus nobis in christo nostra peccata donauit, sic etiam nos eis qui in nos peccauerint, dimittamus. et ad probandum quod dimissio peccatorum in scripturis donatio nuncupetur, illud sumet exemplum quod in luca scribitur, ubi uni creditori alius debebat quingentos denarios, et alius quinquaginta, quos utrisque concesserit, et ad interrogationem saluatoris ille qui interrogatus fuerat, responderit, maiorem gratiam illum habere cui plus donatum sit. dicitur et in oratione dominica: dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. deus autem nobis donauit in christo, non extra positus, sed habitans in eo quia pater in filio, et filius in patre. nec statim ille in quo donatur, minor est ab eo qui in se donat: quia et apostolus dicit: et ego si quid donaui uobis, in facie christi et dei.

5. "estote ergo imitatores dei, sicut filii charissimi". qui intelligit quomodo dictum sit: estote perfecti, sicut et pater uester coelestis perfectus est, iste sciet quomodo et nunc dicatur: estote imitatores dei; et corinthiis quidem scribens ait: imitatores mei estote, sicut et ego christi. non enim poterant statim imitatores christi fieri; sed grande illis erat, si imitatores possent imitatoris exsistere. ephesiis uero quasi his quos iam mysteria tanta docuerat, non ait, imitatores mei estote, nec, imitatores christi; sed, imitatores dei. non quod minus sit imitatorem christi esse, quam dei (deus quippe christus est), sed quod aliud sit secundum hominem imitari, aliud secundum deum. nam etsi christum secundum carnem antea noueramus, nunc iam nequaquam eum nouimus secundum carnem. loquitur et ipse saluator, humilitatem dispensationis ostendens: quaecunque uiderit patrem facientem, haec eadem filius facit similiter. non quo aliud coelum et aliam terram pater fecerit, et ad similitudinem eorum, aliud coelum et alia terra, et elementa a christo facta sint caetera; sed quo quaecunque operetur pater, haec eadem et filius operetur. in quo autem similes deo possumus fieri, supra testatus est, dicens: donantes uobis, sicut et deus in christo donauit uobis. non enim puto quod in caeteris quoque quaecunque deus fecit, homo deum possit imitari: sed uerbi causa, ut quomodo ille clemens est, et pluit super bonos et malos, et reliqua: sic etiam nos bonitatem nostram super omnes homines effundamus. quod cum fecerimus, erimus filii dilecti, siue ipsius pauli, siue, quod melius puto, dei.

"et ambulate in charitate, sicut et christus dilexit nos, et tradidit semetipsum pro nobis oblationem, et hostiam deo in odorem suauitatis". qui pro aliorum salute usque ad sanguinem contra peccatum dimicat, ita ut et animam suam tradat pro eis: iste ambulat in charitate, imitans christum, qui nos intantum dilexit, ut crucem pro salute omnium sustineret. quomodo enim ille se tradidit pro nobis, sic et iste pro quibus potest libenter occumbens, imitabitur eum qui oblationem et hostiam in odorem suauitatis se patri tradidit, et fiet etiam ipse oblatio et hostia dei in odorem suauitatis.

"fornicatio autem et omnis immunditia, aut auaritia, nec nominetur in uobis, sicut decet sanctos: et turpitudo, et stultiloquium, aut scurrilitas, quae ad rem non pertinent: sed magis actio gratiarum". nisi philosophorum quidam cynicus exstitisset, qui doceret omnem titillationem carnis, et fluxum seminis ex qualicunque attritu tactu que uenientem, in tempore non uitandum, et nonnulli sapientes saeculi in hanc turpem et erubescendam haeresim consensissent, nunquam sanctus apostolus scribens ad ephesios, ad fornicationem etiam omnem immunditiam copulasset, et ad immunditiam iunxisset auaritiam: non hanc qua pecuniam cupimus congregare, sed illam de qua supra diximus: ne supergrediatur, et auarus fraudet in negotio fratrem suum. quod scilicet insatiabilis et inexpletus, per omnia turpitudinum genera, lasciuiae que discurrat. sicut decet, inquit, sanctos. ex quo sanctus non potest appellari, quicunque extra fornicationem in aliqua immunditia et auaritia uoluptatum, quae se delectauerint, inuenitur. si quis autem arbitratur auaritiam non illo sensu accipiendam esse quo diximus, reddat causas, quare inter fornicationem, et immunditiam, et turpitudinem, et stultiloquium, et scurrilitatem, mediam auaritiam extraordinarie posuerit. porro stultiloquium esse existimo non solum eorum qui aliqua narrant turpia, ut risum moueant, et fatuitate simulata magis illudant eis, quibus placere desiderant: sed etiam eorum qui sapientes saeculi putantur, et de rebus physicis disputantes, dicunt se arenas littorum, guttas oceani, et coelorum spatium, terrae que punctum liquido comprehendisse. est et in ecclesia stultiloquium. si quis coelum putet fornicis more curuatum, isaiae, quem non intelligit, sermone deceptus: solium quoque in coelis positum, et super eo sedere deum, et in ritum imperatoris et iudicis, angelos stare in circuitu, qui uerbis iubentis obtemperent, et in diuersa mittantur officia. sed quia sequitur stultiloquium scurrilitas, magis stultiloquium ad fatuas et ineptas fabulas transferendum. inter stultiloquium autem et scurrilitatem hoc interest, quod stultiloquium nihil in se sapiens et corde hominis dignum habet. scurrilitas uero de prudenti mente descendit, et consulto appetit quaedam uel urbana uerba, uel rustica, uel turpia, uel faceta, quam nos iocularitatem alio uerbo possumus appellare, ut risum moueat audientibus. uerum et haec a sanctis uiris penitus propellenda, quibus magis conuenit flere atque lugere, ut in hebraico quoque euangelio legimus, dominum ad discipulos loquentem: et nunquam, inquit, laeti sitis, nisi cum fratrem uestrum uideritis in charitate. uidetur hucusque nihil extra propositum et extra consequentiam, textum que ordinis intulisse. uerum hoc quod sequitur, et in fine positum est: sed magis gratiarum actio, quaerat aliquis, et dicat quid sibi uelit post fornicationem prohibitam, et immunditiam, et lasciuiam, et turpitudinem, et stultiloquium, et scurrilitatem, actio gratiarum. si enim semel ei liberum fuit ponere quamcunque uirtutem, potuit dicere, sed magis iustitia, ueritas, dilectio. quomodo autem hoc inconsequens est: ita etiam illa inconsequentia esse potuissent, et eadem licentia ordinem non haberent. forsitan igitur gratiarum actio in hoc loco non ista est nominata iuxta quam gratias agimus deo, sed iuxta quam grati siue gratiosi, et falsi apud homines appellamur. stultiloquum enim et scurram non decet esse christianum. decet autem sermonem eius sale esse conditum, ut gratiam apud audientes habeat. et quia non est consuetudinis, nisi inter doctos quosque apud graecos eucharistian~g, ad distinctionem eucharistiae dicere, hoc est, gratiosum esse, et agere gratias: propterea puto apostolum quasi hebraeum ex hebraeis, uerbo usum esse uulgato, et sensum suum alterius significatione uerbi explicare uoluisse: maxime cum apud hebraeos gratiosus et gratias agens, uno, ut aiunt, sermone, dicatur. unde et in prouerbiis puto ita scriptum: gun�~g eucharistos~g egeirei~g andri~g doxan~g, mulier grata suscitat uiro gloriam, pro eo quod est, gratiosa; uideremur uim facere scripturae, et gratias agentem mulierem, pro gratiosa audacter accipere, nisi et caeterae editiones nostrae opinioni congruerent. aquila enim et theodotio, et symmachus ita posuerunt, gun�~g charitos~g, id est, mulier gratiosa, et non eucharistos~g, quod ad actionem pertinet gratiarum.

"hoc autem scitote, quia omnis fornicator aut immundus, aut auarus, quod est idolis seruiens, non habet haereditatem in regno christi et dei". notandum quod sex uitiis supra prohibitis, fornicatione, immunditia, auaritia, turpitudine, stultiloquio, scurrilitate, nunc tantum tria posuerit, fornicationem, immunditiam, auaritiam: quibus qui fuerit obnoxius, haereditatem in regno christi et dei habere non possit. si enim ita stultiloquus et scurra alieni essent a regno dei, quomodo tres quos specialiter separauit, uideretur sententia esse crudelis, non ignoscere imbecillitati fragilitatis humanae: cum etiam per iocum nos dicta damnarent. qui enim in sermone non labitur perfectus est. neque uero ista dicentes, locum stultiloquio et scurrilitati damus, dum non excluduntur a regno, sed quomodo apud patrem diuersae sunt mansiones, et stella a stella differt in gloria: sic et resurrectio mortuorum: quamuis aliquis a fornicatione, immunditia, atque lasciuia alienus sit: tamen si stultiloquus et scurra fuerit, non tenebit eum locum quem possessurus erat, si haec uitia non haberet. respondeat quis: esto stultiloquium et scurrilitas non eumdem habeat reatum, quem fornicatio, immunditia et auaritia: numquid non et turpitudinem cum tribus superioribus debuit nominare? ad quod dicendum, turpitudinem hic significare absconditam cogitationem, cum inflammatur sensus noster ad libidinem, et carnis titillationibus anima ignita succenditur, et nihilominus dei timore et mentis iudicio refrenatur. denique etiam supra absque turpitudine, tria pariter appellauit, dicens: fornicatio autem et omnis immunditia et auaritia, nec nominetur in uobis: et deinceps turpitudo cum stultiloquio et scurrilitate numerata est. et quomodo stultiloquium et scurrilitas, sic et ista turpitudo non perdit, nec in perpetuum excludit a regno. quia uero in superioribus ex eo quod alibi legeramus: ne supergrediatur, et auarus fraudet in negotio fratrem suum, dixeramus auaritiam pro adulterio positam: quaerimus id quod nunc dicitur, aut auarus, quod est idolis seruiens, utrum cum illa, an cum uulgata interpretatione consentiat. inuenimus in locis plurimis prophetarum idololatriam, fornicationem appellatam. fornicabantur, inquit, post idola sua; et: spiritu fornicationis seducti sunt. potest itaque fornicatio et super idololatria intelligi. sin uero auarus ille accipitur, qui pecuniam utcunque conquirens, nummos per fas et nefas habere desiderat, et pleno sacculo delectatur, iste idololatres in eo est, quia sculpturam ipsius nummi colit, et idola in eis caelata ueneratur. ut uoracium deus uenter est, ita cupidorum quoque iustissime pecunia deus dici potest: maxime cum in alio loco apostolus cupiditatem idololatriam uocet. ad haec uidendum quid sentire uoluerit, dicens: in regno christi et dei: utrumnam aliud regnum christi sit, et aliud dei: an idem regnum sit patris et filii. et siquidem dixisset, in regno filii et patris, per filium ueniremus ad patrem: et licet esset diuersitas personarum, tamen esset regnantium una maiestas: tunc uero cum dixerit; in regno christi et dei, ipsum deum, et christum intelligamus, quia et cum tradiderit regnum deo et patri, non erit pater omnia in omnibus, sed deus omnia in omnibus. ubi autem deus est, tam pater quam filius intelligi potest. porro quod de patre et de filio dicimus, hoc idem et de spiritu sancto sentiamus.

"nemo uos decipiat inanibus uerbis: propter haec enim uenit ira dei in filiis diffidentiae". uerba quae decipiunt atque supplantant, inania sunt et uacua. quae uero aedificant auditores, plena, cumulata, conferta. quia igitur sunt plerique qui dicunt, non futura pro peccatis esse supplicia, nec extrinsecus adhibenda tormenta: sed ipsum peccatum, et conscientiam delicti esse pro poena, dum uermis in corde non moritur, et in animo ignis accenditur, in similitudinem febris quae non torquet extrinsecus aegrotantem, sed corpora ipsa corripiens punit, sine cruciatuum forinsecus adhibitione quod possidet. has itaque persuasiones et decipulas fraudulentas, uerba inania appellauit et uacua, quae uidentur florem quemdam habere sermonum, et blandiri peccantibus; sed dum fiduciam tribuunt, magis eos ferunt ad aeterna supplicia. quia de nulla re sic irascitur deus, quomodo si peccator superbiat, et erectus ac rigidus non flectatur in fletum, nec misericordiam postulet pro delicto. propter haec enim uenit ira dei super filios diffidentiae, siue insuasibilitatis; apeitheia~g enim magis a suasione quam a fiducia e diuerso intelligi potest. insuasibilitatis autem, siue diffidentiae, filii sic dicuntur, quomodo filii perditionis, et filii fornicationis, et filii mortis, et filii gehennae, et caetera his similia, quae in uariis scripturarum locis inuenire perfacile est.

"nolite ergo effici comparticipes eorum". particeps siue comparticeps fit diffidentiae filiorum, qui in fornicatione, et in immunditia, et auaritia, propter quae uenit ira dei super filios diffidentiae, reperitur. et particeps quidem eorum est, ab eo quod participatur, et communionem habet malorum operum: comparticeps uero ei appellatur, qui cum aliis est particeps: et in comparticipi intelligitur et particeps. in participi uero non statim tenetur et comparticeps. diligenter obserua uerbum comparticipis atque participis. puto enim in scripturis participem in bonam partem, comparticipem in malam semper accipi. uerbi gratia: propter quod unxit te deus deus tuus, oleo exsultationis prae participibus tuis: et in alio loco: participes enim christi facti sumus: si tamen principium substantiae usque ad finem firmum tenuerimus. porro non memini alibi me legisse, excepto praesenti loco, comparticipem: et tamen manifestum est hic non in bona parte, sed in contraria positum.

"eratis enim aliquando tenebrae: nunc autem lux in domino". si possibile est uerti in lucem tenebras, non est secundum quosdam haereticos natura quae pereat, et recipere nequeat salutem. interrogemus ergo eos qui illa confingunt: utrumnam omnes impii tenebrae sint, necne: de quibus quidam cum propter malitiam tenebrae uocarentur, ad meliora conuersi, nunc lux appellantur in domino. sicut autem iusti sunt lumen mundi, sic impii consequenter tenebrae uocabuntur; et iusti quidem cum sint lumen, uidebunt lumen in lumine; iniusti autem cum sint tenebrae, populus sunt sedens in tenebris, et nihil uidens. quorum differentiam inter se atque distantiam, ex fructibus intelligimus. omnis enim qui operatur malum, odit lucem, et non ueniens ad lucem, tenebrosus est, et filius noctis atque tenebrarum; qui uero operatur ueritatem, et in lucem uenit, lux est, et filius lucis et diei. lucentes autem siue tenebrosi, de cordis uel lumine, uel tenebris cognoscuntur. super haec quaeres, ne forte ob distinctionem eorum qui lux sunt, sed non sunt lux in domino, de iustis dicatur: nunc autem lux in domino. decenter quoque ephesiis, qui ad scientiae summam conscenderant, scribitur quod sint lux in domino. neque uero tenebrae ipsae uertuntur in lucem: aut lux in tenebras commutatur; sed hi qui ab eo quod sunt, nomen quoque uel uirtutis meruere, uel uitii: si conuersi fuerint de alio in aliud, hom�num�s~g his rebus a quibus possidentur, uel tenebrarum, uel lucis uocabulum sortientur.

"ut filii lucis ambulate". si deus lux est, et tenebrae in eo non sunt, filii dei, filii lucis sunt. necnon si christus lux uera est, filii quoque eius ad quos loquitur, dicens: filioli mei, adhuc modicum uobis cum sum, filii uerae lucis sunt. ex quo colligitur eosdem filios esse dei patris, qui sunt filii christi iesu.

"fructus enim lucis est in omni bonitate et iustitia et ueritate". aduersus marcionem (qui iustum deum a bono separat, et putat creatorem esse iustum; alium uero nescio quem, cuius christus iste qui uenit, filius sit, bonum tantummodo esse deum) hoc testimonium proferamus. siquidem fructus lucis, non solum est in bonitate; sed in iustitia et in ueritate. ubi itaque bonitas est, ibi et iustitia; ubi iustitia, ibi consequenter et ueritas. apud bonum ergo christi patrem, ut ipsi quoque fatentur, est ueritas et bonitas. ubi autem bonitas et ueritas, apud ipsum, et non apud alium, ut nunc apostolus docet, iustitia est. intelligat quoque marcion ipsum christum, bonitatem, ueritatem et iustitiam nuncupari: bonitatem in eo quod non secundum opera, sed secundum misericordiam det gratiam credentibus in se; iustitiam in eo, dum unicuique retribuit quod meretur: porro ueritatem, dum ipse solus causas creaturarum omnium, rerum que cognoscit.

"probantes quid sit beneplacitum deo". omnia facienda cum consilio, ut cauti atque solliciti, ea tantum quae scimus deo placere, faciamus: in morem prudentissimi trapezitae, qui sculptum numisma non solum oculo, sed et pondere, et tinnitu probat. quia uero in hoc loco contextus eloquii uidetur esse turbatus, et tota scatere sententia, sic ordini sermo reddendus est: nolite ergo fieri comparticipes eorum, probantes quid sit beneplacitum deo: etsi enim eratis aliquando tenebrae, nunc autem lux estis in domino: quasi filii lucis ambulate, fructus luminis ostendentes in omni bonitate, et iustitia, et ueritate.

"et nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum". et ad galatas nomen fructus, in spiritu, operis uero posuit in carne, dicens: manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt fornicatio, et reliqua. fructus uero spiritus est charitas, gaudium, pax, et caetera. porro in praesentiarum, opera tenebrarum infructuosa appellauit, quibus qui ea fecerint, communione sociantur.

"magis autem et arguite". inter caetera mandata, etiam peccantes posse arguere, maximae libertatis est. sed hoc ille potest facere qui non meretur audire: hypocrita, eiice primum trabem de oculo tuo, et tunc poteris eiicere festucam de oculo fratris tui. quamobrem et prophetae, nulla ipsi peccatorum sorde polluti, nec cauteriatam habentes conscientiam, poterant caeteros arguere delinquentes. ex quo animaduertendum eum arguere posse, qui ipse non redarguatur in semetipso.

"quae enim occulte fiunt ab eis, turpe est et dicere". non mihi uidetur sermonis stare contextus, ut id quod nunc dicitur: quae enim occulte fiunt ab eis, ex superioribus pendeat, et sciri possit ad quos potissimum referendum sit, nisi forte altius reddatur hyperbaton, et ad filios diffidentiae copuletur, ut sonare possit: quae enim occulte fiunt a filiis diffidentiae, turpe est et dicere, quae sunt fornicatio et immunditia et auaritia omnis.

"omnia autem arguta a luce manifestantur: omne enim quod manifestatur, lux est". omnia, haud dubium quin ea quae occulte fiunt a filiis diffidentiae: haec enim a luce arguta manifestantur. lux autem arguit ea quae prius erant tenebrae et postea facta sunt lumen in domino, ut ex eo quod corripiuntur, mutentur in melius, et mutata manifestentur in publico, et publicata sint lumen, quia omne quod manifestatur, lux est.

"propter quod dicit: surge qui dormis, et exsurge a mortuis, et illuminabit te christus (siue, orietur tibi christus)". quoniam opera tenebrarum a luce arguta manifestantur in lucem, his quae arguta fuerant transmutatis, dicitur dormientibus et mortuis, eo quod opera fecere tenebrarum: surge qui dormis, et exsurge a mortuis. quaerat aliquis, quisnam sit iste qui dicat: surge qui dormis, et exsurge a mortuis; aut cuius testimonio apostolus sit abusus. et quidem qui simplici responsione contentus est, dicet in reconditis eum prophetis, et his quae uocantur apocrypha haec lecta in medium protulisse (sicut in aliis quoque locis illum fecisse manifestum est), non quod apocrypha comprobaret, sed quod et arati, et epimenidis, et menandri uersibus sit abusus ad ea quae uoluerat in tempore comprobanda. nec tamen arati, et epimenidis, et menandri, tota quae scripsere, sunt sancta, quia eos uere aliquid dixisse testatus est. alius uero quasi pros�popoiian~g spiritus sancti apostolus figurauerit, ad exhortationem poenitentiae haec dicta memorabit. ego certe secundum paupertatulam meam, omnes editiones ueterum scripturarum, ipsa que hebraeorum uolumina diligenter euentilans, nunquam hoc scriptum reperi. nisi forte et hoc dicamus: quomodo olim prophetae in concione populi loquebantur, haec dicit dominus, et: quoniam dominus locutus est: ita et apostolum spiritu sancto plenum, repente in uerba quae in se christus loquebatur, erupisse atque dixisse: haec dicit dominus. necnon et illud est disserendum, quomodo uni atque eidem dicatur quasi uiuenti, surge qui dormis: et quasi mortuo, exsurge a mortuis. igitur quia et spiritus est hominis, quem semper in bonam partem scriptum meminimus, et anima cuius et infirmitates et mortes legimus peccatorum, id quod nunc dicitur, surge qui dormis, referatur ad spiritum: et quod sequitur, exsurge a mortuis, animae coaptetur. anima enim quae peccauerit, ipsa morietur. spiritus autem mortem nunquam omnino legimus. christus ergo lux uera orietur ei qui surrexit de somno, et ex mortuis fuerit suscitatus. scio me audisse quemdam de hoc loco in ecclesia disputantem, qui in theatrale miraculum, nunquam ante uisam formam populo exhibuit, ut placeret: testimonium hoc, inquiens, ad adam dicitur in loco caluariae sepultum, ubi crucifixus est dominus. qui caluariae idcirco appellatus est, quod ibi antiqui hominis esset conditum caput: illo ergo tempore quo crucifixus dominus, super eius pendebat sepulcrum, haec prophetia completa est dicens: surge, adam, qui dormis, et exsurge a mortuis: et non ut legimus epiphausei~g soi~g christos~g, id est, orietur tibi christus, sed epipsausei~g, id est, continget te christus. quia uidelicet tactu sanguinis ipsius, et corporis dependentis, uiuificetur atque consurgat: et tunc typum quoque illum ueritate compleri, quando elisaeus mortuus mortuum suscitauit. haec utrum uera sint, necne, lectoris arbitrio derelinquo. certe tunc in populo dicta placuerunt, et quodam plausu ac tripudio sunt excepta. unum quod scio, loquor, cum loci istius interpretatione atque contextu sensus iste non conuenit.

"uidete ergo quomodo caute ambuletis: non ut insipientes, sed ut sapientes". recte ephesiis dicitur, ut caute ambulent, qui habebant exercitatos sensus ad discernendum bonum et malum, et probantes omnia, id quod statuerant, bonum esse retinebant. qui autem uidet quomodo ambulet, et quam caute figat gradum, ne forte ad lapidem offendat pedem suum, et dicit: lucerna pedibus meis uerbum tuum, domine, utique sapiens est. non enim puto idi�t�n~g quempiam, etsi uelit ambulare caute, posse hoc implere praeceptum: quia sapientibus et non insipientibus imperatum est. ex quo intelligimus et praecepta moralia, (quae plerique manifesta arbitrantur, ex eo quod in octauo decimo psalmo dicitur: mandatum domini lucidum, illuminans oculos) indigere prudenti, et circumspecta expositione: quia lucidum illud praeceptum, eorum illuminat oculos, qui, insipientia derelicta, sapientiae studiis se manciparint.

"redimentes tempus, quoniam dies mali sunt". qui sapiens est, et idcirco caute ambulat, redimit tempus. tempus autem redimit, quia dies mali sunt. quando in bono opere tempus consumimus, emimus illud, et proprium facimus quod malitia hominum uenditum fuerat. nemo autem uitae huius quaerens necessaria, et de diuitiis et sollicitudinibus, quas euangelium spinas nuncupat, cogitans, potest sibi tempus redimere. redimentes autem tempus, quod in diebus malis est, quodammodo immutamus illud: et dies malos in bonos uertimus, et facimus illos non praesentis saeculi, sed futuri. potest et aliter locus iste edisseri: uos ephesii, quibus de somno saeculi istius exsurgentibus sol iustitiae ortus est christus, caute ambulate atque prudenter; et abiecta insipientia, tenete sapientiam, per quam possitis non cum uarietate temporum commutari; sed diuersitatem temporum uobis unum tempus efficere. et quia sunt plurimae persecutiones (in principio quippe fidei propemodum quotidie uexabantur ecclesiae), unum tenete cursum, et hoc scitote seruandum, ut non in morem stulti, quasi luna mutemini; sed quod semel coepistis, firma mente teneatis: ne uidelicet si persecutorem iudicem uideritis, et uos cum iudicis uoluntate mutemini. rursum si alius dogmatis uestri laudator aduenerit, uos fateamini christianos; sed quod estis, omni tempore reseruate. aliquod de scripturis ponamus exemplum, ut quod dicimus manifestius fiat. ioseph unum habebat propositum, placere deo. hoc nulla uarietate temporis immutatum est; nec fratrum inuidia, nec conditione seruitutis, nec aetatis illecebris, nec dominae repromissis, nec squalore carceris, nec postea tumore aegyptiae potestatis: sed semper unus fuit, et uarietatem, ut diximus, temporum sibi redimens, malos dies uertit in bonos. hoc idem et de iob sentiendum est, quod per uaria tentamenta uexatus, nec diuitiis, nec damnis, nec orbitate, nec uulnere, nec exprobratione amicorum, nec solitudine, nec postea bonorum omnium restitutione mutatus est. redemerat enim sibi tempus, et dies malos fecerat bonos.

"propter quod nolite effici imprudentes: sed intelligite quae sit uoluntas dei". quia tempus malum est, et, sicut supra diximus, redimendum, appetenda ante sapientia est, ut per illam intelligere ualeamus quae sit uoluntas dei. non enim possumus caute ambulare, nisi prius intellecta uoluntate dei. in omni ergo opere primum considerandum quid uelit deus; et habito iudicio, id postea faciendum, quod illi facere fuerit comprobatum.

"et nolite inebriari uino, in quo est luxuria, sed impleamini spiritu". quomodo non possumus duobus dominis seruire, deo et mammonae: sic non possumus spiritu impleri pariter, et uino. qui enim spiritu impletur, habet prudentiam, et mansuetudinem, uerecundiam, castitatem; qui uino, habet insipientiam, furorem, procacitatem, libidinem. hoc quippe aestimo uno uerbo significare luxuriam. quod si quidam intelligerent, nunquam me temeritatis et haereseos arguissent, quod in uirginitate seruanda dixerim uinum adolescentulis declinandum, et non mittendum super flammam oleum, nec naturalem carnis ardorem fomentis uoluptatis augendum. potest autem uinum, in quo est luxuria, et illud accipi, de quo in cantico moysi dicitur: furor draconum uinum eorum, et furor aspidum insanabilis; quod omnes qui saeculi istius cogitatione sunt ebrii, bibunt et insaniunt, et uomunt, et praecipites corruunt. et iuxta lapitharum, centaurorum que fabulam, in mutuum feruntur exitium. huic uino illud uinum contrarium est quod dominus se nobis cum in regno suo bibiturum esse promittit. frequenter adnotauimus, nomen spiritus absque additamento, in bonam positum partem: quod quidem etiam nunc obseruandum uidetur.

"loquentes uobismetipsis in psalmis, et hymnis, et canticis spiritualibus, cantantes et psallentes in cordibus uestris domino". qui se abstinuerit ab ebrietate uini, in quo est luxuria, et pro hoc spiritu fuerit impletus, iste omnia potest accipere spiritualiter, psalmos, hymnos, et cantica. quid autem intersit inter psalmum et hymnum et canticum, in psalterio plenissime discimus. nunc autem breuiter hymnos esse dicendum, qui fortitudinem et maiestatem praedicant dei, et eiusdem semper, uel beneficia, uel facta mirantur. quod omnes psalmi continent, quibus alleluia uel praepositum, uel subiectum est, psalmi autem proprie ad ethicum locum pertinent, ut per organum corporis, quid faciendum, et quid uitandum sit, nouerimus. qui uero de superioribus disputat, et concentum mundi omnium que creaturarum ordinem atque concordiam subtilis disputator edisserit, iste spirituale canticum canit. uel certe (ut propter simpliciores manifestius quod uolumus, eloquamur) psalmus ad corpus, canticum refertur ad mentem. et canere igitur et psallere, et laudare dominum magis animo quam uoce debemus. hoc est quippe quod dicitur: cantantes et psallentes in cordibus uestris domino. audiant haec adolescentuli: audiant hi quibus psallendi in ecclesia officium est, deo non uoce, sed corde cantandum; nec in tragoedorum modum guttur et fauces dulci medicamine colliniendas, ut in ecclesia theatrales moduli audiantur et cantica, sed in timore, in opere, in scientia scripturarum. quamuis sit aliquis, ut solent illi appellare, kakoph�nos~g, si bona opera habuerit, dulcis apud deum cantor est. sic cantet seruus christi, ut non uox canentis, sed uerba placeant quae leguntur; ut spiritus malus qui erat in saule, eiiciatur ab his qui similiter ab eo possidentur, et non introducatur in eos qui de dei domo scenam fecere populorum.

"gratias agentes semper pro omnibus, in nomine domini nostri iesu christi deo et patri". huic quid simile et in epistola ad thessalonicenses prima scriptum est: semper gaudete, sine intermissione orate, in omnibus gratias agite. quod praeceptum ille solus custodire potest, qui prouidentia dei nouit etiam quinque passeres, qui uenduntur dipondio, gubernari: quorum unus non cadit in laqueum sine patris uoluntate. quod autem ait, gratias agentes, et semper, et pro omnibus, dupliciter intuendum, ut et in omni tempore, et pro omnibus quae nobis accidunt, deo gratias referamus: ut non tantum pro his quae bona putamus, sed etiam quae nos coarctant, et contra nostram ueniunt uoluntatem, in dei praeconium mens laeta prorumpat, et dicamus: nudus exiui de utero matris meae, nudus et redeam: sicut placuit domino, ita factum est: sit nomen domini benedictum. haec actio gratiarum apud prudentes uiros, et generaliter et specialiter obseruatur. generaliter, ut gratias agamus deo, quod nobis sol oritur, dies currit, nox mutatur in requiem, splendore lunae tenebrae temperantur, et ortu occasu que stellarum tempora mutantur, et redeunt: quod nobis seruiunt pluuiae, terra parturit, elementa famulantur: quod tantae animalium uarietates, uel ad uehendum, uel ad operandum, uel ad uescendum, uel ad tegmen, uel ad exemplum, uel ad miraculum datae sunt: et ad extremum, quod nati sumus, quod subsistimus, quod in mundo quasi in quadam domo potentissimi patrisfamilias procurationem gerimus, et totum quidquid in mundo est, nostri causa intelligimus procreatum. specialiter uero, quando in dei beneficiis quae nobis accedunt, gratulamur. sed hoc et gentilis facit, et iudaeus, et publicanus, et ethnicus. christianorum propria uirtus est, etiam in his quae aduersa putantur, referre gratias creatori. si domus corruerit, si amantissima uxor et filii uel captiuitate, uel ueneno, uel naufragio intercepti sint, si diuitias proscriptione perdidimus, si sanitatem innumerabiles morbi, et semper exspectanda miseris podagrae debilitas fregerit. qui sibi sanctiores uidentur, solent deo referre gratias quod de periculis, uel de miseriis liberati sunt. sed iuxta apostolum haec uirtus est maxima, ut in ipsis periculis atque miseriis, deo gratiae referantur, et semper dicamus: benedictus deus, minora me scio sustinere quam mereor: haec ad mea peccata parua sunt: nihil mihi dignum redditur. hic animus christiani est, hic crucem suam tollens, sequitur saluatorem, quem nec orbitas, nec damna debilitant. quem, ut flaccus in lyrico carmine ait:

si fractus illabatur orbis,

impauidum ferient ruinae.
qui autem, sicut diximus, gratias agit deo et patri, in mediatore dei et hominum referat eas christo iesu: quia nisi per illum accedere non ualemus ad patrem.

"subiecti inuicem in timore christi". audiant haec episcopi, audiant presbyteri, audiat omnis ordo doctorum, subiectis suis se esse subiectos, et imitentur dicentem apostolum: cum enim essem liber ex omnibus, omnibus meipsum seruum feci, ut omnes lucrifacerem. et in alio loco: per charitatem seruite inuicem. unde et ipse eadem charitate omnibus gentium seruiuit ecclesiis. saluator quoque formam serui accepit, ut seruiret discipulis suis, et pedes eorum lauit. hoc interest inter gentium principes et christianorum, quod illi dominantur subditis, nos seruimus, et in eo maiores sumus, si minimi omnium fuerimus. sed et hoc quod ait: in timore christi, sic accipiendum, ut ipsa subiectio non propter hominum gloriam, sed propter timorem christi fiat, dum illum timemus offendere. alius uero sic interpretabitur: subiecti inuicem in timore christi, ut hanc sententiam generalem in consequentibus diuidi dicat atque partiri: mulieres uiris suis subditae sint; et: filii, obedite parentibus; et: serui, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore: ut non solum uxor uiro, et filii parentibus, et serui dominis: sed etiam uiri mulieribus, iuxta officium quod praeceptum est; et patres filiis, ne illos ad iracundiam prouocent; et domini seruis, ut remittant minas, et praebeant his quae habent necessaria, inuicem sint subiecti: et hoc ex christi timore faciant, ut quomodo seruis suis fuit ille subiectus, sic et hi qui maiores uidentur, subiiciantur minoribus suis reddendo officia quae iubentur. possumus hic timorem et pro eulabeia~g, id est reuerentia, accipere, quae magis uicina est charitati. nequaquam enim conuenit ephesiis, ut timore quid faciant, et non dilectione christi.

"mulieres uiris suis subditae sint sicut domino: quoniam uir caput est mulieris, sicut et christus caput ecclesiae". hoc quod in latinis exemplaribus additum est, subditae sint, in graecis codicibus non habetur: siquidem ad superiora refertur, et subauditur: subiecti inuicem in timore christi, ut apo~g koinou~g resonet subiectae, et mulieres uiris suis sicut domino. sed hoc magis in graeco intelligitur, quam in latino. quomodo itaque christo subiecta est ecclesia, sic subiecta sit uxor uiro suo. quem enim habet principatum et subiectionem christus et ecclesia, huic eidem ordini maritus et uxor astringitur. sed uidendum, ut quomodo in christo, et in ecclesia sancta coniunctio est, ita et in uiro et in muliere sancta sit copula. sicut autem non omnis congregatio haereticorum christi ecclesia dici potest, nec caput eorum christus est: sic non omne matrimonium quod non uiro suo secundum christi praecepta coniungitur, rite coniugium appellari potest, sed magis adulterium. alias autem subiicitur uxor uiro ut domino, quia ad ipsum conuersio eius est, et ipse illius dominabitur. nam et sara dominum uocabat abraham. quae spontanea seruitus, quanto magis fuerit uoluntate subiecta, tanto esse incipit coaequalis: quin imo, obsequiis suis in seruitutem redigere dominantem. quidam hunc locum secundum anagogen ita interpretantur, ut dicant uxorem in corpore, uirum accipi in animo. et sicut christo subiecta est ecclesia, ita corpora subiici debere sensui, et in unum spiritum redigi, si domino fuerint copulata: qui enim adhaeret domino, unus spiritus est.

"ipse est saluator corporis". quoniam propinquior atque inferior est a substantia christi natura ecclesiae, propterea eam corpus christi aestimo nominatam: cuius corporis saluator est christus iesus, id est uerbum, sapientia, caeterae que uirtutes in quibus intelligitur filius dei. quaere curiosius, sicubi in diuinis uoluminibus potueris inuenire, uocabulum carnis pro ecclesia positum. si quidem nunc nequaquam caro, sed corpus christi appellatur ecclesia. porro manifestum quod quidquid caro est, consequenter et corpus sit: non autem quidquid corpus, hoc consequenter et caro.

"sed ut ecclesia subiecta est christo: ita et mulieres uiris suis in omnibus". ecclesia christi gloriosa est, non habens maculam neque rugam, aut quid istiusmodi. qui ergo peccator est, et aliqua sorde maculatus, de ecclesia christi non potest appellari, nec christo subiectus dici. possibile autem est, ut quomodo ecclesia quae prius rugam habuerat et maculam, in iuuentutem et munditiam postea restituta est, ita et peccator currat ad medicum, quia non habent opus sani medico, sed male habentes, et curentur uulnera ipsius, et fiat de ecclesia quae corpus est christi. satis quoque eleganter et caute ad ephesios loquens ait: ut ecclesia subiecta est christo, ita et uxores uiris suis. si enim ita uxor subiicienda uiro est, ut christo ecclesia, inter uirum et uxorem erit sancta coniunctio, et nunquam corporis seruient passionibus. quod si nobis aliquis illud quod ad corinthios scribitur opposuerit, uirum uxori debitum reddere, et uxorem uiro, animaduertat magnam inter corinthios et ephesios esse distantiam. illis quasi paruulis atque lactentibus scribitur, in quibus erant dissensiones et schismata, et audiebatur fornicatio qualis ne inter gentes quidem; et propterea eis conceditur, ut post orationem ad idipsum redeant, ne tententur a satana: licet et ibi in consequentibus, non iuxta uoluntatem, sed iuxta sugkatabasin~g se eis dicat ignoscere. ephesii uero, apud quos fecit triennium, et omnia eis christi aperuit sacramenta, aliter erudiuntur: et habet unusquisque arbitrii liberam potestatem, uel corinthios sequi, uel ephesios: et saluari aut seruitute corinthii, aut ephesii libertate. uae, inquit saluator, praegnantibus, et lactantibus in die illa, hoc est, iudicii, quae utique proprie opera nuptiarum sunt. unde omni labore nitendum, ut magis ephesios quam corinthios aemulemur: nec deprehendamur quasi in diluuio ementes, et uendentes, nubentes et matrimonio copulati, sed accinctis lumbis lucernas teneamus in manibus.

"uiri, diligite uxores uestras, sicut et christus dilexit ecclesiam, et semetipsum tradidit pro ea, ut eam sanctificaret: mundans lauacro aquae in uerbo, ut exhiberet ipse sibi gloriosam ecclesiam, non habentem maculam, aut rugam, aut aliquid eiusmodi, sed ut sit sancta et immaculata". quamuis sui inuicem maritus et coniux amore teneantur (qualis illa uxor memoratur hasdrubalis, quae, capto uiro, in patriae se iecit incendium, et caeterae quae uiris mortuis superuiuere noluerunt) nunquam tamen dilectionem illam uir sapiens dilectioni christi et ecclesiae comparabit. sanctus igitur hic intelligendus est amor, quo et isaac dilexit uxorem suam rebeccam, quae interpretatur patientia: et de terra mesopotamiae, quae saeculi huius ex omni parte fluctibus cingitur, in terram eam repromissionis induxit, ut consolaretur pro morte matris suae. interitum quippe synagogae, coniunctione ecclesiae temperauit. ista dicentes occasionem haereticis damus qui omnes omnino nuptias repudiandas putant: et hoc uel maxime utuntur testimonio. quibus breuius respondendum, passiones hic et immunditiam, et luxuriam ab apostolo inter maritum et uxorem uetari, non sanctam coniunctionem: alioquin si coniugium omnino prohibebat, quid necesse fuit dicere, uxores uestras, cum potuerit dicere: uiri, diligite mulieres, uel uxores. uestras enim proprie matrimonium sonat. et rursum in sequentibus: et uiri debent diligere uxores suas, sicut sua corpora: et adhuc manifestius: qui uxorem suam diligit, seipsum diligit: nemo enim unquam suam carnem odit, sed nutrit et fouet eam: quia secundum edictum legis antiquae, et instaurationem euangelii, maritus et uxor una caro efficiuntur. liberorum ergo, ut diximus, in matrimonio opera concessa sunt. uoluptates autem quae de meretricum capiuntur amplexibus, in uxore damnatae. hoc legens omnis uir, et uxor intelligant, sibi post conceptum, magis orationi quam connubio seruiendum. et quod in animalibus et bestiis ipso naturae iure praescriptum est, ut praegnantes ad partum usque non coeant, hoc in hominibus sciant arbitrio derelictum, ut merces esset ex abstinentia uoluptatum. quia uero secundum tropologiam, uiros animas, et uxores corpora dixeramus, sic diligat anima carnem, quomodo christus ecclesiam, ut semetipsam tradat pro salute ipsius, et eam sanctificet uerbo doctrinae, ut exhibeat sibi eam non habentem maculam aut rugam aliquam uetustatis: maxime cum sciat illam in resurrectione saluandam, et uisuram esse salutare dei. talis uir caput habet christum; et cum propter salutem carnis se humilians, factus fuerit cum uxore sua una caro, retrahit eam ad spiritum, et domino copulatus, caro esse desistit. pulchre quoque maculam aut rugam, quia de coniugio loquebatur, de exemplo mulierum ad decorem traxit ecclesiae. sicut enim solent in mulierum corporibus uel sordere naeui, uel ruga contrahi, uel lentigo uariari: et hoc est omne studium feminarum, ut quod foedare uidetur abstergant, et exhibeant maritis corporum uenustatem: ita et animae omni peccatorum sorde purgandae sunt, ut ruga ueteris hominis iuuenta tendatur, et renouetur in nouum hominem de die in diem.

"ita et uiri debent diligere uxores suas sicut sua corpora". et in genesi ex persona loquentis adam scriptum est: hoc nunc os ex ossibus meis, et caro ex carne mea. et idipsum in euangelio, domino postea dicente, firmatur: qui creauit ab initio, masculum et feminam fecit eos, et dixit: propter hoc relinquet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. cum igitur uir et uxor una caro sint: ita uxoribus ut nostris corporibus prouidendum. nemo autem corpus suum turpiter amat, aut semetipsum propter coitum diligit; sed quasi uasculum animae suae fouet corpus et nutrit, ne fracto uase, id quod continebatur, effluat et erumpat. nec non et iuxta litteram, quandiu mulier partui seruit et liberis, hanc habet ad uirum differentiam, quam corpus ad animam. sin autem christo magis uoluerit seruire quam saeculo, mulier esse cessabit, et dicetur uir, quia omnes in perfectum uirum cupimus occurrere. quod si ad tropologiam et haec referimus, amabimus nostrum corpus, et corporis sensus, uilioris quidem conditionis ab animo, sed per quos ad mentem bonarum artium et uirtutum transeant disciplinae.

"qui uxorem suam diligit, seipsum diligit: nemo enim unquam carnem suam odio habuit, sed nutrit et fouet eam, sicut et christus ecclesiam". quantum ad simplicem intelligentiam pertinet, sancta inter uirum et uxorem charitate praecepta, nunc iubemur ut nutriamus, et foueamus coniuges, ut scilicet eis uictum atque uestitum, et ea quae sunt necessaria praebeamus. sed opponi nobis potest, quod non sit uera sententia dicentis apostoli: nemo enim unquam carnem suam odit, cum morbo regio laborantes, et ptysi, et cancere, et distillationibus, mortem uitae praeferant, et sua oderint corpora. magis itaque ad tropicam intelligentiam sermo referatur, et dicamus, quod illam carnem quae uisura sit salutare dei, anima diligat, et nutriat et foueat, eam disciplinis erudiens, et coelesti saginans pane, et christi sanguine irrigans, ut refecta et nitida possit libero cursu uirum sequi, et nulla debilitate, et pondere praegrauari. pulchre etiam in similitudinem christi nutrientis, et fouentis ecclesiam, et dicentis ad ierusalem: quoties uolui congregare filios tuos sicut gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti! animae quoque fouent corpora sua, ut corruptiuum hoc induat incorruptionem, et alarum leuitate suspensum, in aerem facilius eleuetur. foueamus igitur et uiri uxores, et animae nostra corpora, ut et uxores in uiros, et corpora redigantur in animas. et nequaquam sit sexuum ulla diuersitas, sed quomodo apud angelos non est uir et mulier, ita et nos, qui similes angelis futuri sumus, iam nunc incipiamus esse quod nobis in coelestibus repromissum est.

"quoniam membra sumus corporis eius, ex carne eius, et ex ossibus eius". quia membra sumus corporis christi, et christus nutrit et fouet ecclesiam: ideo et nos nutrimus, et fouemus carnem nostram, quam nemo unquam odio habuit. membra autem sumus corporis christi, non secundum naturam diuinitatis aeternae, sed iuxta id quod hominem est dignatus assumere. quanquam et homo ipse qui assumptus est, habeat naturam nostrorum corporum, sed non habeat originem. nos enim ex humano semine coagulamur: ille de spiritu sancto natus est. potest autem et aliter dici: quoniam corpus christi ecclesiae est, et ecclesia de cunctis credentibus congregatur, paulus et ephesii membra sunt corporis, id est, ecclesia christi.

"propter hoc relinquet homo patrem et matrem, et erunt duo in carne una". quod frequenter adnotauimus, apostolos et euangelistas non eisdem uerbis usos esse, testamenti ueteris exemplis, quibus in propriis uoluminibus continentur, hoc et hic probamus: siquidem testimonium istud ita in genesi scriptum est: propter hoc relinquet homo patrem suum et matrem suam, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. nunc autem apostolus pro eo quod ibi habetur, heneken~g toutou~g, id est, propter hoc, posuit anti~g toutou~g, quod latine aliis uerbis dici non potest: deinde pro patre suo et matre sua, pronomina abstulit, et patrem tantum posuit et matrem: et quod in medio dicitur, et adhaerebit uxori suae, hic penitus praetermisit, et tantum quod sequebatur hoc dictum, superioribus copulauit, et posuit, et erunt duo in carne una. hoc autem totum nunc idcirco obseruauimus, ut etiam in caeteris locis, sicubi testimonia quasi de prophetis, et de ueteri testamento ab apostolis usurpata sunt, et in nostris codicibus non habentur, nequaquam statim ad apocryphorum ineptias, et deliramenta curramus, sed sciamus scripta quidem ea esse in ueteri testamento, sed non ita ab apostolis edita, et sensum magis usurpatum: nec facile nisi a studiosis posse ubi scripta sint, inueniri. igitur ad exhortationem mutui affectus inter uxorem et uirum, adam et euae sumpsit exemplum. ut quomodo costa tollitur de adam, et aedificatur in coniugem, et ipsa rursum coniux in unam uiri carnem redigitur, quia qui uxorem diligit, seipsum diligit, sic et nos nostras amemus uxores. idipsum autem per allegoriam in christo interpretatur, et in ecclesia: ut adam christum, et eua praefiguraret ecclesiam. factus est enim nouissimus adam in spiritum uiuificantem. et quomodo de adam et uxore eius omne hominum nascitur genus: sic de christo et ecclesia omnis credentium multitudo generata est. quae unum ecclesiae corpus effecta, rursum in latere christi ponitur, et costae locum replet, et unum uiri corpus efficitur, ipso domino id in euangelio postulante: pater, da, ut quomodo ego et tu unum sumus: sic et ipsi in nobis unum sint. interrogemus marcionem qua consequentia locum istum qui de ueteri usurpatus est instrumento, in christum et in ecclesiam interpretari queat, cum iuxta illum scriptura uetus omnino non pertineat ad christum.

"sacramentum hoc magnum est, ego autem dico, in christo et in ecclesia". non, ut plerique existimant, omnis historia quae de adam et de eua in genesi scripta est, ad christum et ad ecclesiam facile referri potest, sed tantummodo quod in praesenti loco ponitur, id est: propter hoc relinquet homo patrem suum et matrem suam, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. primus enim homo, et primus uates adam, hoc de christo et ecclesia prophetauit: quod reliquerit dominus noster atque saluator patrem suum deum, et matrem suam coelestem ierusalem, et uenerit ad terras propter suum corpus ecclesiam, et de suo eam latere fabricatus sit, et propter illam uerbum caro factum sit. et quia non omnia aequalia sacramenta sunt, sed est aliud sacramentum maius, et aliud minus: propterea nunc dicit: sacramentum hoc magnum est; simul que humilitatis eius indicium est inferentis: ego autem dico in christo et in ecclesia. gregorius nazianzenus, uir ualde eloquens, et in scripturis apprime eruditus, cum de hoc me cum tractaret loco, solebat dicere: uide quantum istius capituli sacramentum sit, ut apostolus in christo illud, et in ecclesia interpretans, non se ita asserat, ut testimonii postulabat dignitas, expressisse, sed quodammodo dixerit: scio quia locus iste ineffabilibus plenus sit sacramentis, et diuinum cor quaerat interpretis. ego autem pro pusillitate sensus mei, in christo interim illud, et in ecclesia intelligendum puto: non quo aliquid christo et ecclesia maius sit, sed quod totum quod de adam et de eua dicitur, in christo et in ecclesia interpretari posse, difficile sit.

"uerumtamen et uos singuli unusquisque suam uxorem sicut se diligat". aestimet aliquis eamdem inter maritum et uxorem iuberi ab apostolo charitatem, quae in proximum praecepta est: sic enim scriptum est: diliges proximum tuum sicut teipsum, et nunc dicitur: unusquisque suam uxorem sicut se diligat. ergo eadem in proximum et in uxorem charitas erit. quod si proximus, iuxta interpretationem saluatoris, omnis homo est homini: nulla ergo erit inter uxorem et quorumlibet hominum dilectionem differentia charitatis, quod dicere ualde absurdum est. in proximo enim similitudo ponitur, ut sic eum diligas sicut te, et cupias esse saluatum. in uxore autem comparationis aduerbium, sicut, non similitudinem, sed approbationem et confirmationem, cum quodam pondere sonat. quomodo dicimus de uiro: quasi uir fecit, et de saluatore scriptum est: uidimus gloriam eius, quasi gloriam unigeniti. non quo ipse saluator gloriam habuerit ad comparationem alterius unigeniti: ipse est enim unigenitus. et unigenitus si et alter fuerit, unigenitus non potest appellari. unde alterius unigeniti non indigebat exemplo: sed quasi unigenitum, hoc est, ut semetipsum decebat gloriam habere, possedit. hoc idem et septuagesimi secundi psalmi, iuxta graecos tamen, exordium sonat: h�s~g agathos~g ho~g theos~g t�i~g isra�l~g tois~g euthesi~g t�i~g kardiai~g, quod a nostris translatum est: quam bonus deus israel rectis corde! alioquin iuxta graecos h�s~g, id est, sicut, similitudinem magis uidetur, quam firmitatem significare dictorum, si non ut confirmationem audieris, sed quasi exemplum. simul et hoc attendendum, quod uir diligere iubetur uxorem, mulier uero timere uirum. congruit enim uiro dilectio, mulieri timor: seruo uero non solum metus, sed et tremor iungitur. unde et in consequentibus ait: serui, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore.

"mulier autem ut timeat uirum". si in deum metus propter timorem supplicii, non sinit eum qui metuit esse perfectum; quanto magis imperfecta erit mulier, non solum deum, sed etiam uirum metuens? propter quod requirendum, an carnaliter uxor intelligenda sit, et uxoris timor: cum frequenter multo meliores maritis inueniantur uxores et eis imperent, et domum regant, et educent liberos, et familiae teneant disciplinam: illis luxuriantibus et per scorta currentibus. hae uiros suos utrum regnare debeant, an timere, lectoris arbitrio derelinquo. quod si iuxta allegoriam, ut supra diximus, uxor in corpore accipitur, uir in animo, nihil incongruum est timere eam ut ancillam uirum, in secundo gradu et in uiliori substantia constituam. animi quippe, ut ait crispus, imperio, corporis seruitio magis utimur. qui uero simplicem intelligentiam mulieris sequitur et mariti, duas significantias in uerbo timoris esse monstrabit. et dicet una de qua ioannes ait: qui timet, poenam habet, et qui timet, non est perfectus. iuxta quam et serui spiritum seruitutis habent in timore, quem exiguntur a domino dicente ad eos: et si pater sum ego, ubi est gloria mea; et si dominus sum ego, ubi est timor meus? alteram uero quae apud philosophos nominatur eulabeia~g, et apud nos, licet non plene sonet, reuerentia dici potest. scit quoque et prophetes perfectorum timorem, quem qui timuerit, perfectus est, in tricesimo tertio psalmo dicens: non est inopia timentibus eum. potest igitur uxori simpliciter intellectae hic imperari metus, ut timeat, hoc est, reuereatur uirum suum.

6. "filii, obedite parentibus uestris in domino: hoc enim est iustum. honora patrem tuum et matrem tuam (quod est mandatum primum in promissione) ut bene sit tibi, et longaeuus sis super terram". ambigue dictum, utrum in domino parentibus suis filii debeant obedire, an certe parentibus suis filii obediant in domino. quod utrumque faciendum, ut et his parentibus qui nos in domino genuere, qualis fuit paulus et apostoli, obediamus et ea faciamus quaecunque praeceperint, et parentibus nostris, de quibus secundum carnem nati sumus, obtemperemus in domino, implentes ea quae non sunt domini contraria uoluntati. simul que et haereticos coarctabimus, nolentes uetus testamentum esse dei boni, cuius filius christus sit. qua ratione apostolus christi, boni dei filii, scriptura creatoris utatur, et obedientiam filiorum de ueteri lege praesumat. quod testimonium de exodo sumptum, ita ibi contexitur: honora patrem tuum et matrem tuam, ut bene sit tibi, et sis longaeuus super terram, quam dominus deus tuus dabit tibi: de quo nunc ultima uerba subtraxit, quod mandatum in decalogo quintum est. unde quaerendum quare nunc dixerit, quod est mandatum primum: cum primum mandatum sit: non erunt tibi dii alii praeter me. quamobrem nonnulli ita legunt, quod est mandatum primum in promissione. quasi quatuor alia mandata, quae ante dicta sunt, non habebant promissiones, et in hoc solo pollicitatio feratur adiuncta, ut bene sit tibi, et sis longaeuus super terram quam dominus deus tuus dabit tibi. sed uidentur mihi non obseruasse subtilius, et in secundo mandato repromissionem esse sociatam. ait enim: non facies tibi idolum, neque omnem similitudinem eorum quae in caelo sursum, et quae in terra deorsum, et quae in aquis subtus terram: non adorabis ea, et non immolabis illis: ego enim sum dominus deus tuus, deus zelotes, qui reddo peccata patrum in filios usque ad tertiam et quartam generationem, his qui me oderunt, et facio misericordiam in millia his qui diligunt me, et custodiunt mandata mea. obserua enim quod uerba sint sponsionis: faciens misericordiam in millia his qui diligunt me, et custodiunt mandata mea. forsitan ergo quia decalogus exeunti de aegypto populo, prima lex data est, unumquodque mandatum decalogi, primum mandatum est appellandum, ad comparationem eorum praeceptorum, quae postea in lege conscripta sunt. qui uero expositionem superiorem tenere conabitur, in eo quod distinxerat, quod est mandatum primum in repromissione, dicet separatim esse mandatum: honora patrem tuum et matrem tuam: et postea repromissionem suo loco positam, ut sis longaeuus super terram, quam dominus deus tuus dabit tibi. in hoc uero mandato, id est: non facies tibi idolum, neque omnem similitudinem, non seorsum, sed sub uno textu atque sermone, non tam promissionem datam, quam sententiam in laudes dei esse finitam, facientis misericordiam in millia his qui eum diligunt, et custodiunt mandata eius. rursum is qui tota decalogi mandata, primum mandatum esse contendit, repromissionem in qua scriptum est: ut sis longaeuus super terram, quam dominus deus tuus dabit tibi, non solum ad eos pertinere monstrabit, qui parentibus obsequantur; sed etiam ad alia innumerabilia praecepta; et necesse habebit cuncta replicare mandata, in quibus merces haec et praemium promittantur, ut sint longaeui super terram, quam dominus deus suus dederit eis. a quo diuersus ille exigere debebit interpres, ut doceat ante hoc mandatum, illa quae ob eo prolata sunt, scripta esse mandata. quod si non potuerit approbare, frustra et in aliis praeceptis hanc repromissionem adiunctam esse memorabit. post haec retractandum, pro honore patris et matris, non iudaicum et carnale esse promissum, ut longaeui sint filii super terram, quam dominus deus suus dederit eis. multos enim fuisse credendum, qui et parentibus obsequentes cito mortui sint et in parentes impii usque ad extremam uenerint senectutem. respondeant enim iudaei et similes iudaeorum, si uitae istius longitudo est in repromissis, et diu in corpore permanere felicitas est, quid sibi uult illud in psalmis: heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est! habitaui cum habitantibus cedar. et hoc salomonis in ecclesiaste: laudaui ego omnes mortuos qui olim mortui sunt, super uiuentes qui uiuunt usque in praesens: et melior est super hos duos, qui necdum natus est, et non uidit omne opus malum quod factum est sub sole; et post paululum: si genuerit uir centum, et annos plures uixerit, et multi fuerint dies annorum eius, et anima illius repleatur bonis, et sepultura non sit ei: dixi melius est super eum abortiuum, quia in uanitate uenit, et in tenebris nomen eius operietur: et quidem solem non uidit, et caetera. si enim laudantur super uiuos mortui (et iuxta quosdam qui, antequam in corpora ista descendant, animas degere in coelestibus arbitrantur, melior esse dicitur duobus, qui necdum natus est, et omnis ista uita tentatio est; et secundo iob: mors uiri requies: et iuxta eumdem et ieremiam, maledicta est dies in qua nascimur), quomodo nunc repromittitur honorantibus patrem et matrem quod longaeui sint super terram, quam dominus deus suus dederit eis? quaerenda est ergo terra, quam dominus repromittit et tribuit his qui spiritualem aegyptum reliquerint, et cum omni patientia, magna et terribilia uitae istius deserta transierint, et uicerint reges magnos, quos percutit dominus: et transierint in iudaeam quae lacte et melle fluit, et sub iesu duce, iericho corruente atque uastata hai, quae interpretatur, abruptum, ierusalem uenerint, et aedificetur eis templum sub salomone rege pacifico, et possideant terram, quae mansuetis est praeparata: beati quippe mites, quoniam ipsi possidebunt terram, quae uere est terra uiuentium, psalmista quoque dicente: credo uidere bona domini in regione uiuentium. huius uitae longitudinem et sapientia habet in manu dextera, in sinistra tenens diuitias et gloriam.

"et patres nolite ad iracundiam prouocare filios uestros: sed educate illos in disciplina et conuersatione domini". peccatum filiorum est non obedire parentibus, et quia poterant parentes aliquid imperare peruersum, adiunxit, in domino. peccatum uero parentum, paruulos filios atque lactentes ad iracundiam prouocare, aut certe iam adolescentibus et maturioris aetatis, ea imperare quae grauia sunt. sicut igitur in filiis obsequium, et subiectionis merces est demonstrata: ita parentibus moderatum iubetur imperium, ut non quasi seruis, sed quasi filiis praeesse se nouerint. nec hoc praecepti fine contentus est, sed et illud adiunxit: educate illos in disciplina et correptione domini. quam correptionem nos legimus, melius in graeco dicitur nouthesia~g, quae admonitionem magis et eruditionem quam austeritatem sonat. legant episcopi atque presbyteri, qui filios suos saecularibus litteris erudiunt, et faciunt comoedias legere, et mimorum turpia scripta cantare, de ecclesiasticis forsitan sumptibus eruditos: et quod in corbonam pro peccato uirgo uel uidua, uel totam substantiam suam effundens quilibet pauper obtulerat, hoc kalendariam strenam, et saturnalitiam sportulam et mineruale munus grammaticus, et orator, aut in sumptus domesticos, aut in templi stipes, aut in sordida scorta conuertit. eli sacerdos ipse sanctus fuit, sed quia filios suos non erudiuit in omni disciplina et correptione, supinus cecidit, et mortuus est. non enim poterat ad priora extendi, sed retrorsum ruit, et opisthotono insanabili lapsus in tergum, ad sodomam cum lot uxore respexit. et certe corripuerat filios suos, dicens: quare facitis uerba haec quae ego audio de uobis mala ab omni populo? nolite, filii mei: quoniam non est bona fama, quam ego audio de uobis. de istiusmodi patribus et isaias lacrymabili uoce causatur, dicens: et filii alienigenarum nati sunt eis. quod si hoc ephesiis laicis, et plerisque, ut in populo solet, uitae huius negotiis occupatis, praecepit, ut filios suos erudiant in omni disciplina, et admonitione domini: quid de sacerdotibus aestimandum est, de quorum ordine ad timotheum scribit, dicens: filios habentem in obsequio, cum omni honestate. et idipsum ad titum inculcat et repetit: filios habentem fideles: non in accusatione luxuriae, aut non subditos: et quasi uitia filiorum parentibus imputentur, coniunctionem causalem interserens, ait: oportet enim episcopum sine crimine esse, tanquam dei dispensatorem. non est ergo sine crimine episcopus, cuius filius non fuerit subditus, et in accusatione luxuriae.

"serui, obedite dominis carnalibus, cum timore et tremore, et simplicitate cordis uestri, sicut christo, non ad oculum seruientes, quasi omnibus placentes, sed ut serui christi, facientes uoluntatem dei ex animo: cum fidelitate seruientes sicut domino, et non hominibus: scientes quod unusquisque quod fecerit boni, hoc recipiet a domino, siue seruus, siue liber". propheta loquente ad ierusalem: qualis tu timuisti ab homine mortali, et a filio hominis? et petro in epistola sua: timorem eorum ne timeatis: sed dominum iesum christum sanctificate in cordibus uestris: et saluatore eadem concinente: "nolite timere eos qui possunt occidere corpus, et plus non habent quod uobis faciant, sed timete eum qui potest et animam et corpus occidere in gehennam: salomone quoque paria testante: fili, honora dominum, et confortaberis: praeter illum autem ne timeas alium". uidetur apostolus diuersa praecipere ut serui cum timore et tremore obediant dominis carnalibus, et uxor ut timeat uirum. atque qui simplicius respondebit, haec dicet: non perfectis seruis et eis qui sapientiae secreta cognouerint haec praecepta constituit, sed his qui principia habebant fidei, et doctrinis humilioribus indigebant. alius uero asserat eum qui non habeat spiritum seruitutis iterum in timore, nequaquam huic subiacere sententiae, ut cum timore et tremore obediat dominis carnalibus, hoc idem et de uxore dicturus, quae iubetur ut timeat uirum. porro tertius in hoc quoque loco, sicut in muliere, timorem pro reuerentia dictum putabit: sed arctabitur ex eo quod additus est timori tremor. potest enim uxori reuerentia conuenire, ut reuerens timeat uirum. ubi autem tremor est, metus non sonabit reuerentiam, sed timorem. necessario itaque in seruis additum est, ut post timorem domini habeant et tremorem, et ad distinctionem domini spiritualis, nunc carnalis dominus appellatur: ita ut seruo quicunque crediderit in deum, et necdum ad scientiae summam peruenerit, non indecens sit domino seruire carnali cum timore et tremore, in simplicitate cordis sui, et sic ei seruire fideliter ut christo. non ad oculum seruiens, ut hi faciunt qui hominibus placere desiderant, sed ut necessitatem in uoluntatem uertat, et faciat de seruitute mercedem maxime cum dominus carnis a domino spiritus diuersa non imperet. hoc est enim quod ait: non ad oculum seruientes, ut hominibus placentes, sed ut serui christi, facientes uoluntatem dei. sed et ipsam fidelitatem non coactam seruus habeat, sed spontaneam et ex animo: sic seruiens domino suo sicut christo, a quo recepturus est fidelis praemium seruitutis, non minus quam si liber uoluntate seruisset. simul et hoc notandum, quod obedientiae filiorum atque seruorum diuersa subiunxerit. ad filios enim dicit: obedite parentibus uestris in domino: ad seruos uero, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore. ut sicut inter seruum et uxorem habet metus diuersitatem: ita et inter filios et seruos obedientia discreparet. et pulchre imperans seruis ut obediant dominis, adiecit, quasi christo: et iterum, ut serui christi, facientes uoluntatem dei: ut scilicet non audiat seruus carnalem dominum, si contraria deo praeceptis uoluerit imperare. quomodo autem ad corinthios secundum tempus rescripserat, ne per occasionem fidei in christum inter maritos, et uxores diuortia fierent, si e duobus unus credere uoluisset: ita ad ephesios et ad colossenses, quia plurimi inter initia fidei putabant gentiles dominos contemnendos, nunc conditionum moderate praecepta constituit: ut et seruitia non uideatur contra dominos concitare, et rursum nequaquam dominos doceat audiendos, si uitiosa et nefanda praecipiant.

"et domini, eadem facite ad illos, remittentes minas, scientes quia et ipsorum, et uester dominus est in coelis, et personarum non est acceptio apud eum". quaenam sunt haec quae seruis superius imperauit, ut diceret dominis eadem facienda quae seruis? puto illa quae dixerat, in simplicitate cordis, et, facientes uoluntatem dei: et, ex animo; et, cum fidelitate siue beneuolentia in seruos, quia eunoia~g utrumque sonare potest. unusquisque enim quod fecerit boni, hoc recipiet a domino, siue famulus seruierit, sicut dictum est, siue liber dominatus fuerit, ut oportet: ut non sit terribilis, non promptus ad uerbera: sciens quia et ipse habeat dominum in coelis, apud quem non est acceptio personarum, et qui solus tantum iudicet uoluntates, et iuxta eas deteriori praeferat meliorem, eligens facta, non homines. "de caetero confortamini in domino, et in potentia uirtutis eius". scio in graeco pro uirtute, fortitudinem positam, id est, ischun~g: quia uirtus apud eos aret�~g appellatur. sed haec apud nos consuetudo est scripturarum, ut indifferenter ischun~g et aret�n~g, uirtutem nominent: maxime quia fortitudo corporis uirtus animi existimatur. quanquam et apud philosophos inter quatuor uirtutes fortitudo sit posita; quam utique animi, et non corporis esse manifestum est. quod igitur ait: confortamini in domino, et in potentia uirtutis eius, totum sentitur in christo, ut in omnibus uirtutibus quae super eo intelliguntur, qui crediderint confortentur. et prudenter post specialia mandata, quid uiris et uxoribus, patribus et filiis, dominis et seruis obseruandum sit, nunc generaliter omnibus in commune praecipit, ut in domino et in eius potentia confortati, praeparent se aduersum diabolum, de quo in consequentibus scribit.

"induite omnia arma dei, ut possitis stare contra uersutias diaboli". ex his quae infra legimus, et his quae in scripturis omnibus de domino saluatore dicuntur, manifestissime comprobatur, omnia arma dei quibus nunc indui iubemur, intelligi saluatorem; ut unum atque idem sit dixisse,. induite uos omnia arma dei; quasi dixerit: induite dominum iesum christum. si enim cingulum ueritas est, et lorica iustitia est: saluator autem et ueritas et iustitia nominatur, nulli dubium quin ipse et cingulum sit et lorica. itaque iuxta haec, ipse erit et praeparatio euangelii pacis, et scutum fidei, et galea salutaris, et gladius spiritus, quod est uerbum dei, et uiuens sermo et efficax, et acutus super omnem gladium ex utraque parte acutum. quae autem alia arma dei possumus existimare, quibus induendus est qui habet aduersum diaboli dimicare uersutias excepta uirtute, quae christus est. hunc enim qui iuxta omnia quae super eo intelliguntur, fuerit indutus, potens erit contra uniuersas insidias diaboli repugnare, et secundum id quidem quod ueritate praecinctus est, non facile ad falsitatis dogmata deducetur. iuxta hoc uero quod loricam indutus est iustitiae, iniquitatis iaculis non poterit perforari. nec non cum calciatus fuerit calciamentis pulcherrimis in praeparatione euangelii pacis, quasi is qui praeparauit in fine opera sua, et idcirco pacis homo factus est, nec bellicum aliquid et tumultuosum agit, nec cum his qui impraeparati sunt, condemnabitur. infidelitas quoque, quae inimica est fidei, ubi scutum est fidei, nihil ualebit. caput etiam et principale cordis, et animae in quo sensus omnes locati sunt, salutis galea circumdatum non quassabitur. ad extremum quasi uir bellator et fortis, omnes sectas contrarias ueritati concidet, interficiet, iugulabit, gladium spiritus, id est, uerbum dei, manu tenens. uolens ergo apostolus multimoda diaboli ingenia ostendere, quibus nos capere nitatur per ea loca in quibus non omni custodia seruemus cor nostrum, methodeias~g eius, id est, adinuentiones uel uersutias nominauit. si enim abstinuerimus nos a corporum uoluptate, parum cautos in auaritia capit. quod si et auaritiam cum uoluptate contemnimus, per luxuriam irrepit, et facit nobis uentrem esse deum, et per hanc etiam illa quae fortia esse uidebantur, expugnat. et quomodo solent sapientes exercituum principes, ea uel maxime oppugnare urbium loca quae parum munita sunt, ut cum per illa irruperint, facile munita capiantur; ita et diabolus per ea quae patere uidet, aut certe non firmiter clausa, quaerit irrumpere, et ad ipsam arcem cordis et animae peruenire. et quid me necesse est de pluribus eius insidiis dicere, cum ex his et caeterae uersutiarum eius species cognoscantur? diabolus autem, nomen graecum est, quod interpretatur criminator. iuxta hebraei uero sermonis proprietatem, quia et tribus zabulon quamdam similitudinem huius uocabuli habet, kataru�n~g, id est deorsum fluens dici potest, quod scilicet paulatim de uirtute ad uitium fluxerit, et de coelestibus ad terrena corruerit.

"quoniam non est nobis colluctatio aduersus sanguinem et carnem; sed aduersus principatus, aduersus potestates aduersus mundi rectores tenebrarum harum, aduersus spiritualia nequitiae in coelestibus". non puto paulum scribentem ad corinthios dicere potuisse: non est uobis colluctatio aduersus carnem et sanguinem, quibus ait: tentatio uos non apprehendat nisi humana. fidelis autem deus, qui non permittet uos tentari supra id quod potestis. existimo quippe aduersus carnem et sanguinem esse certamina, quae ibi tentationes appellantur humanae, quando caro concupiscit aduersus spiritum, et prouocat nos facere opera sua, fornicationem, immunditiam, luxuriam, idololatriam, inimicitias, contentiones, aemulationes, iras, rixas, dissensiones, haereses, insidias, ebrietates, comessationes et reliqua his similia. porro non est humana tentatio, nec aduersus carnem et sanguinem pugna, quando aut ipse satanas transfiguratus in angelum lucis, persuadere nititur, ut eum angelum lucis arbitremur, aut aliquid horum simile facit, in omni uirtute, signis et portentis mendacibus, in omni deceptione iniquitatis. nam cum aliquem illaquearit inimicus ut recipiat se, et loquatur in eo, haec dicit dominus, non quasi caro et sanguis eum decipit, aut quasi humana tentatio, sed quasi principatus et potestas, rector tenebrarum et nequitia spiritualis. quamobrem non demus locum diabolo, sed et si spiritus potestatem habentis ascenderit super nos, iuxta quod scriptum est, locum non demus ei. dicat quispiam hoc quod ait: non est nobis colluctatio aduersus sanguinem et carnem, sed aduersum principatus et potestates, et caetera quae sequuntur, ideo dici, ut doceamur, ne ea quidem quae nobis ministrari uitia putamus ex carne, carnis esse uel sanguinis, sed a quibusdam spiritualibus nequitiis suggeri. sunt enim quidam daemones amoribus et amatoriis canticis seruientes, ut propheta quoque commemorat dicens: spiritu fornicationis seducti sunt. nam et barbara quaedam nomina eorum esse dicuntur, ut saepe confessi sunt hi quos uere uulgus maleficos uocat, et incantationes, et preces, et colores uarii, et diuersa uel metallorum genera, uel ciborum, ad quae inuocati assistere daemones, et infelices animas capere memorantur. alii uero iracundias, et furores, et bella committere: alii praeesse inimicitiis, et inter homines odia concitare. quia uult ergo, aiunt, apostolus nos docere: non ex natura corporis, et de materia carnis et sanguinis, haec uitiorum genera procreari, sed instinctu daemonum; propterea ait: non est nobis colluctatio aduersus sanguinem et carnem, sed aduersus principatus et potestates, et reliqua. ideo autem nunc eorum qui magicis infelices artibus seruiunt, et facere ista perhibentur, in medium exempla protulimus, ut retundamus eorum opinionem, qui putant omnia uitia esse carnis et sanguinis, et nullam habere daemones potestatem, ut nos incitent ad peccatum. talem luctationem et iacob putamus fuisse, quod scilicet non aduersum carnem et sanguinem contenderit, quando remansit solus, et luctabatur cum eo homo, adiuuans eum, et corroborans aduersum alium, sudore nimio dimicantem. et simul uide; ne forte ridiculi sint qui arbitrantur in ritum luctantium, tota iacob nocte luctatum. quid enim grande, si ut illi aiunt, luctans aut superarit, aut uictus sit? sed iuxta rationabilem et conuenientem patriarchae luctam, talem illi colluctationem fuisse credendum est, qualem hi habent qui possent dicere: non est nobis colluctatio aduersus carnem et sanguinem. non necesse est totum nunc loci illius excutere sacramentum, cum in suo loco, si uixero, plenius disserendum sit. quaerimus autem ubi in ueteri testamento paulus haec legerit, aut qua auctoritate quae minime scripta sunt, publicarit. et coniicimus ex his quae de praeliis et singulari certamine, uerbi causa, dauid aduersum goliam, et filiorum israel contra alienigenas, et caeteras gentes, scripta sunt in lege, et iesu, et libro iudicum, et regnorum, et paralipomenon, altius intellexisse apostolum, et spirituale bellum sensisse de carneo, quo pugnantes uicti sint, siue superarint, et satrapas quidem uniuscuiusque loci, supernarum fuisse indicia potestatum: reges autem gentium singularum, imagines eorum qui nunc rectores mundi, tenebrarum que dicuntur: malos uero homines spirituales nequitias in coelestibus demonstrasse. et uidetur nobis apostolus aliis uerbis haec dicere: o ephesii, quae de praeliis israelis aduersum nationes legitis, uidentur quidem carnem sonare uel sanguinem, uerbi gratia, aegyptiorum, idumaeorum, ammonitarum, moabitarum, et gentium caeterarum: sed si uere uultis scire, cognoscite quia illa uniuersa figuraliter contingebant illis. scripta sunt autem propter nos, in quos fines saeculorum decurrerunt, ut intelligamus ex illis, non esse nobis pugnam aduersum carnem et sanguinem, sed aduersus spirituales quasdam et inuisibiles potestates, aduersus rectores earum tenebrarum, quae huic mundo incubant, et errorem hominibus incredulitatis offendunt, et aduersum spiritualia nequitiae, quae habitant in coelestibus: non quo daemones in coelestibus commorentur, sed quo supra nos aer, hoc nomen acceperit. unde et aues quae uolitant per aerem, uolucres coeli esse dicuntur. nam et in alio loco de daemonibus quod in aere isto uagentur, apostolus ait: in quibus ambulastis aliquando iuxta saeculum mundi istius, secundum principem potestatis aeris spiritus, qui nunc operatur in filios diffidentiae. haec autem omnium doctorum opinio est, quod aer iste qui coelum et terram medius diuidens, inane appellatur, plenus sit contrariis fortitudinibus. post haec retractandum, a quo principatus, et potestates, et rectores tenebrarum mundi, et spiritualia nequitiae in coelestibus, ut hoc sint, acceperint potestatem. et quidem dicat alius, apostatam diabolum satellitibus suis diuersa officia commisisse, et non esse harum distributionum auctorem deum. cui potest illud diligens lector opponere, et quomodo scriptum est: non est enim potestas, nisi a deo? quod si de hominibus dicitur, quanto magis de his qui sunt subtilioris melioris que naturae? nec statim qui hoc sentiat, blasphemiae eum crimen incurrere: quia unusquisque iuxta suam uoluntatem diuersa ministeria sortitus sit. quomodo enim in urbibus eos qui aliquid commisere flagitii, uidemus uel bestias alere, uel secare marmora, uel mundare spurcitias cloacarum, uel praeesse gladiatoribus, et fundendo reorum sanguini destinari: ita et daemones ex proprii arbitrii libertate, insidiarum, fraudum, scelerum, atque periurii, et reliquam uitiorum prouinciam esse sortitos, ut sint rectores tenebrarum, quia esse lucis principes noluerunt. hi ergo rectores mundi atque tenebrarum, cum aduersum aliquem colluctantes supplantauerint eum, fecerint que corruere, statim illum suo mundo et suis tenebris quibus principantur, annectunt. ob quam causam fortius laborandum, ut qui semel audiuimus: ego elegi uox de isto mundo: iam non estis de isto mundo: si enim essetis de mundo, mundus quod suum esset, amaret, non redeamus ad mundum, nec subiiciamur ei: sed crucifigatur nobis mundus, et nos ei, ut rector lucis, iesus proprio mundo nos copulet, et sub patris esse faciat ditione, erutos de spiritualis nequitiae potestate, et de coelo eorum quod transiturum est, nec dei sedes appellari potest. impium quippe est, ut spiritualia nequitiae in coelestibus, eum coelum tenere credantur, de quo loquitur deus: coelum mihi thronus est. itaque qui intelligit quanta in isto mundo, nobis et praesentibus, et absentibus fiant: dum ea uidere non possumus, siue propter corpus humilitatis nostrae hoc fragile atque terrenum, quo anima inuoluitur, siue quia carnalibus oculis subtilior natura non panditur: hic uidebit quae sint tenebrae quae ab apostolo nunc dicantur: quod scilicet aut tota uita ista terrena, tenebrae nuncupentur (lux quippe lucet in tenebris, et tenebrae eam non comprehenderunt), aut animae lumen et sensus, terrenum corpus, et corpus mortis, et humilitatis obumbret, operiat et obcaecet. sciamus autem quod, excepto praesenti loco, nec in ueteri, nec in nouo testamento, kosmokratoras~g, id est mundi rectores, unquam legerimus: quod nomen idcirco paulus apostolus finxit: quia necesse habebat ad ephesios disputans, rebus nouis et inuisibilibus noua nomina coaptare. adhuc propter hoc quod ait in caelestibus, quia uidetur ambiguum, dicendum, subaudiri posse illud ad omnia, ut sit sensus: non est nobis colluctatio aduersus potestates in coelestibus, et rectores tenebrarum istarum in coelestibus, et spiritualia nequitiae in coelestibus; et non tantum, aduersum spiritualia nequitiae in coelestibus. maxime si intelligimus (ut iam supra expositum est) quomodo coelestia nominentur propter uolucres coeli, et quod in usu dicitur, pluuiam uenire de coelo: non quo pluuia e coelo ueniat. philosophi quippe aiunt, non amplius, quam duobus millibus passuum a terra distare nubes, ex quibus fundantur pluuiae, et imber irroret. iuxta quem sensum cataractae quoque coeli diluuio apertae esse feruntur. uerumtamen quanto quis peior fuerit, tanto uicinior erit terrae locis, et pinguiori substantiae. siquidem et terra, et circumdatus nobis aer habent pinguedinem suam: aiunt quidam et animas corporibus liberatas, si attenuatae fuerint in praesenti uita, et lima, ut ita dicam, ask�se�s~g atque uirtutum, in subtile corpus attritae, non habitaturas in pinguioribus locis: sed deo, qui incorporeus est, uicinas fore. si uero tales fuerint, de quibus dici possit; filii hominum, usquequo graui, siue pingui corde, secundum crassitudinis suae pondus ad infima detrahi, et pinguedine praegrauari. post hoc et illud pariter disserendum, an hac terra et aere aliquis pinguior locus sit, qui a plerisque appellatur infernus, in quo hi qui dicuntur inferi, commorentur. quinam uero isti sint, et quam uel cognationem, uel diuersitatem habeant, ad eos qui spiritualia nequitiae in coelestibus appellantur, non est praesentis temporis disputare. reliquum est, ut quid inter colluctationem carnis et sanguinis, et inter rectores tenebrarum istarum, et spiritualia nequitiae in coelestibus sit, in duobus apud apostolum manifestius discamus agminibus. quando enim uult humanas tentationes, hoc est, colluctationem carnis et sanguinis indicare, despiciens eas atque contemnens loquitur: quis nos separabit a charitate dei: tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames et nuditas, et periculum, et gladius? iuxta quod scriptum est: propter te mortificamur tota die, reputati sumus ut oues occisionis. sed in his omnibus superamus, propter eum qui dilexit nos. quando uero docere nos uult de aduersariis potestatibus, et rectoribus tenebrarum, et spiritualibus nequitiae in coelestibus, ab alio quasi capite sumit exordium, et dicit: certus sum enim, quia neque mors, neque uita, neque angeli, neque principatus, neque praesentia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque alia quaelibet creatura poterit nos separare a charitate dei, quae est in christo iesu domino nostro. prolixius forsitan quam lector uoluerit, de hoc capitulo disputatum sit: sed, quaeso, det ueniam difficultati ipsius loci et personae ephesiorum, qui post artes magicas scire debuerant, a quibus fuissent aliquando decepti.

"ideo sumite omnia arma dei, ut possitis resistere in die malo: et uniuersa operati, stare". diem malam, aut praesens tempus ostendit, de quo supra dixerat: redimentes tempus, quia dies mali sunt propter angustiam et uitae huius labores, quia non absque sudore et certamine peruenimus ad palmam: aut certe consummationis atque iudicii, quando diabolus, inimicus et uindex, in sua nos cupiet parte retinere, de qua liberabitur, qui intelligit super egenum et pauperem: in die enim mala liberabit eum dominus. haec est dies, de qua et in alio loco scriptum est: ecce uenit, dies irae domini; et alibi: dies enim domini insanabilis ueniet, furoris et irae; et rursum: uae desiderantibus diem domini: ut quid uobis dies domini? et haec est tenebrae, et non lux. quemadmodum si fugiat homo a facie leonis, et incurrat in ursum: et introeat in domum suam, et reclinet manus suae super parietem: et mordeat eum coluber. nonne tenebrae dies domini, non lux: et caligo non habens splendorem? quomodo enim non mala est haec dies, quae tenebris et caligine inuoluitur? de qua ioel quoque propheta commemorat dicens: canite tuba in sion: praedicate in monte sancto meo; et confundantur omnes qui habitant terram; quoniam adest dies domini: quia prope est dies tenebrarum et turbinis, dies nebulae et caliginis. et sophonias de eadem die loquitur dicens: prope est dies domini magna, prope et uelox nimis. uox diei domini amara, et dura, et fortis: dies irae, dies illa, dies angustiae et necessitatis, et reliqua. post quae infert: et affligam homines, et ambulabunt ut caeci: quia domino peccauerunt. ut igitur possit quis in hac die diabolo resistere: quia ipse est accusator fratrum nostrorum, assumat omnia arma dei (hoc enim sonat panoplia~g, non ut in latino simpliciter arma translata sunt), et omnibus telis armis que succinctus, de quibus in sequentibus explicatur, sciat tunc se stare posse, si uniuersa fuerit operatus, ut plenus cunctis uirtutibus, stabilem figat gradum, et non moueatur de acie, sit que ex his de quibus dominus ait: sunt quidam de hic stantibus; et in alio loco: etenim fide statis; et psalmista: statuit, inquit, supra petram pedes meos. tertia quoque a quibusdam interpretatio subinducitur, dicentibus: non omne aduersum diabolum praelium morte finiri; sed cum de isto saeculo exierimus, tunc nobis fortius et apertius, praesentibus contra praesentes futurum esse certamen; et sic illud quod paulo ante posuimus, exponent, neque praesentia, neque futura: ut futura haec dicant esse, quae post uitam istam sint ineunda certamina. nec non et illud: quapropter contendimus, siue in praesenti, siue in futuro, placere illi, ut praesens tempus, hanc uitam, futurum post mortem significari putent. hoc quoque quod nunc dicitur: et omnia operati, stare, ad eumdem sensum referent: quasi non possit aliquis omnia in praesenti uita operari, sed ex parte quid faciat: sicut ex parte uideat, et ex parte prophetet: et tunc perfecte stare ualeat, cum uniuersa fuerit operatus. alius uero simplicius haec exponit dicens, ephesios ad futuras tentationes, et persecutiones quas eis paulus apostolus post hanc epistolam prophetico uidebat spiritu prouenire, cohortari et moneri, ut omnia faciant, per quae possint in fide stare euangelii, nec in persecutione corruere. diem autem malam, proprie de quadragesimo octauo psalmo arbitramur esse nunc sumptam.

"state ergo succincti lumbos uestros in ueritate". quod iuxta membra carnis et corporis, omnia membra animae in scripturis uocentur, nulli dubium est, de quibus unum puto esse nunc membrum, lumbos, quos ut accingamus ueritate, praecipitur. scriptum est quoque in euangelio kata~g loukan~g: sint lumbi uestri praecincti, et lucernae ardentes in manibus uestris. quia igitur lumbi in generatione semper accipiuntur et semine, secundum illud: de fructu lumbi tui ponam super thronum tuum. et alibi: adhuc in lumbis erat leui patris sui abraham, quando obuiauit ei melchisedec, uidetur nobis accinxisse lumbos suos, qui nequaquam uxori debitum reddit, nec seruit libidini: sed imitatur ingenitum deum, generationis negotiis non ministrans. hoc idem, reor, et illud significare quod ioannes zonam pelliceam habebat circa lumbos suos, et non erat de immundis, qui propter fluxum seminis extra castra proiecti cum arca domini habitare non possunt: nec ex his de quibus in numeris scribitur: sint uestimenta eius dissuta. qui autem christo accinctus est ueritate, haec uestimenta in altum colligit, et sursum trahit: et nudorum laterum foeditatem balteo spirituali uelat, stringit, et includit, et paratus ad praelium est, et opera habet lucentia, quae lucernae dicuntur ardentes.

"et induti loricam iustitiae". sicut difficile uulneratur, in his uel maxime locis quae uitam tenent, qui confertam hamis, et ferreis inuicem circulis se tenentem loricam uirtutis indutus est: ita qui est circumdatus multiplici ueste iustitiae, nec ad similitudinem cerui in iecur accipiet sagittam, nec in desideria corruet et furores, sed erit mundo corde, habens artificem huius loricae deum, qui unicuique sanctorum omnia arma fabricatur, et non sinit eum a iaculo uolante per diem, et a sagittis ardentibus percuti pariter et exuri.

"et calciati pedes, in praeparatione euangelii pacis". diligentius obseruate, quod uirtutem quamdam animae appellauerit pedes, quibus ingredimur in eo qui dicit: ego sum uia, et quos nos oportet calciare in praeparatione euangelii pacis. in horum calciamentorum figuram, et illa calciamenta in exodo praecesserunt, quae habere pascha uescentibus imperatur et his, qui ad faciendum iter parati sunt. sic enim ait, manducabitis illud: lambi uestri accincti, et calciamenta uestra in pedibus uestris, et baculi uestri in manibus uestris: et comedetis illud cum festinatione: pascha est enim domini. signum siquidem praeparationis est, cum festinatione, et calciatis pedibus comedere: ut, corroborati paschali cibo, latam et horribilem possint eremum pertransire. qui ergo adhuc ambulat, calcietur: qui uero, iam iordane transmisso, terram repromissionis intrauit, nudet pedem. solue, ait, calciamentum de pedibus tuis: locus enim in quo tu stas, terra sancta est. si quis non est iesus naue, nec apostolus, calciet pedes suos in praeparatione euangelii pacis. si quis autem apostolus est, et inter duodecim numerari potest, nequaquam tollat in uia calciamentum suum, nec ad scorpiones, et colubros declinandos calcaneum tegat; sed iam consummatus atque perfectus, stet in terra sancta, et uiuat in christo, et sequatur agnum quocunque uadit. quaeritur utrum nam ad distinctionem euangelii alterius, nunc dixerit, pacis euangelium? an certe proprium sit hoc euangelii, ut pacis euangelium nominetur? qui igitur habet pacem, calciatus est christi euangelio: et cum calciatus fuerit, praeparatus est: et praeparatus non se putet esse perfectum: sed ad hoc praeparetur, ut pergat, et pergens ueniat ad finem.

"super omnia accipientes scutum fidei, in quo possitis omnia iacula maligni ignita exstinguere". quasi dixerit: in omni opere portate clypeum fidei, ut possitis tecti atque muniti excipere uenientes sagittas, et huc atque illuc arte eas bellica declinare. haec est fides super qua et abraham post multa opera atque uirtutes uix potuit promereri, ut de eo scriptura diceret: credidit autem abraham deo, et reputatum est illi ad iustitiam. perspicua sunt autem iacula maligni, quae uult mittere in corda nostra per cogitationes pessimas: de quibus unum iecit in cor iudae, ut traderet saluatorem. itaque ne principium quidem habere poterit inimicus animae uulnerandae, si tenuerimus scutum fidei: in quo non solum uenientia tela franguntur, sed etiam telorum ipse ignis exstinguitur, de quo et propheta complorat dicens: omnes adulterantes, quasi clibanus corda eorum. qui hunc umbonem fidei manu forti tenuerit, et confisus in domino, scierit se a uenientibus iaculis esse securum, loquetur intrepidus: in domino confido: quomodo dicitis animae meae: transmigra in montem sicut passer? quoniam ecce peccatores intenderunt arcum, parauerunt sagittas suas in pharetris, ut sagittent in obscuro rectos corde. cum ergo, inquit, confidem in domino, qua mihi datis ratione consilium, ut non stem aduersum inimicorum impetus, et iacula quae contra me in pharetris praepararunt, uolentes non solum me, sed etiam omnes rectos corde percutere? ecce sto super petram, et non transmigro in montes tenebricosos: et omnia tela hostium repulsa, in ipsos qui dirigunt, conuertuntur.

"et galeam salutis accipite". propter hanc galeam salutaris, omnes in capite nostro sensus integri perseuerant: et maxime oculi, de quibus in ecclesiaste salomon ait: sapientis oculi in capite eius, sciebat enim quod esset uiri caput, et quinam isti oculi in uiri capite collocati. si enim caput uiri christus est, et oculi sapientis in capite eius sunt: sequitur ut omnis noster sensus, mens, cogitatio, sermo, consilium (si tamen sapientes fuerimus) in christo sint. in christo autem uerbo, lumine, iustitia, ueritate, cunctis que uirtutibus.

"et gladium spiritus, quod est uerbum dei. per omnem orationem et obsecrationem, orantes in omni tempore in spiritu: et in ipso uigilantes in omni instantia et prece, pro omnibus sanctis et pro me". dei sermo de spiritu sancto fluit: contrarius uero de terra loquitur, et inde sumit exordium. qui enim de terra est, de terra loquitur. qui de caelo uenit, super omnes est: et quod uidit et audiuit hoc testatur. porro sermo dei, gladius spiritus est, de quo nunc paulus ait: gladius spiritus, quod est uerbum dei. uiuens quippe sermo dei et efficax, et acutus super omnem gladium ancipitem, et penetrans usque ad artus animae, et ossium, et medullarum. qui spiritus praecidit et diuidit, multum proficiens per orationem, et obsecrationem eorum, qui in omni tempore dominum deprecantur in spiritu, iuxta illud: orabo spiritu, orabo et mente. et in hoc proficiens, ut per uigilias, et instantem precem apostolus in dei uerbo doctrina que ditetur. et haec omnis opulentia ad aliorum proficiat salutem, ut eis quoque ipsis prosit, qui pro eo obsecrant. simul que apostoli humilitas admiranda, petentis ephesios, ut pro se faciant obsecrationes. ait quippe: in omni instantia, et prece pro omnibus sanctis et pro me. ut seorsum sanctorum, et seorsum sui faceret mentionem.

"ut mihi detur sermo in apertione oris mei, in confidentia notum facere mysterium euangelii, pro quo legatione fungor in catena: ita ut in ipso audeam ut oportet me loqui". hoc quod nunc ait: in apertione oris mei; et alibi: os meum ad uos apertum est, o corinthii; et: aperiens os suum, docebat discipulos suos dicens; et: os meum aperui et attraxi spiritum; et: aperiam in parabolis os meum, et caetera his similia, sic accipiendum quasi dixerit: aperiantur thesauri, et abscondita a saeculis sacramenta pandantur, ut spiritus sanctus introeat ad ea proferenda quae latitant. nam quod huius testimonii, id est, ut detur mihi sermo in apertione oris mei, iste sit intellectus, sequentia probant. in confidentia, inquit, notum facere mysterium euangelii. nequaquam in parabolis et prouerbiis sicut et prophetae, et ipse dominus adhuc constitutus in corpore loquebatur, dicens: uenit hora quando nequaquam uobis in prouerbiis loquar, sed confidenter de patre annuntiabo uobis. hunc confidentiae sermonem, solus poterit obtinere, qui non habuerit cor se reprehendens: si enim cor nostrum nos non reprehenderit, confidentiam habemus ad deum, et quodcunque petierimus, accipiemus ab eo. rarus itaque est qui in confidentia notum faciat mysterium euangelii: quia rarus est qui confidentiam habeat ad deum. quis enim gloriabitur castum se habere cor: aut quis stabit dicens mundum se esse a peccatis? post haec quid sit hoc quod ait: pro quo legatione fungor in catena, ut notum uidelicet facerem mysterium euangelii, breuiter perstringendum. et quidem qui simpliciter intelligit, dicet propter testimonium christi eum de carcere, et de catenis haec romae positum scripta misisse. alius uero propter corpus humilitatis, et catenam istam qua circumdamur, et necdum scimus secundum quod oportet nos scire, et per speculum uidemus in aenigmate, ista eum dixisse contendet, et tunc uere posse in confidentia euangelii, aperire mysteria, cum catenam deposuerit, et de carcere liber exierit: nisi forte et in uinculis absque uinculis computandus est, qui conuersationem habet in coelis, et de quo dici potest: uos autem non estis in carne, sed in spiritu: si tamen spiritus dei habitat in uobis.

"ut autem sciatis et uos quae circa me sint, quid agam, omnia nota uobis faciet tychicus dilectus frater, et fidelis minister in domino: quem misi ad uos in hoc ipsum, ut cognoscatis quae circa nos sunt, et consoletur corda uestra". dupliciter accipite: uel ideo tychicum missum ephesum, ut nuntiaret eis uincula apostoli pauli nota facta esse in omni praetorio, et catenam illius ad fidem euangelii profecisse, eo tempore quo et ad colossenses scripsit dicens: quae circa me sunt, omnia nota uobis faciet tychicus frater dilectus, et minister, et conseruus in domino: quem misi ad uos ob hoc ipsum, ut cognoscatis quae circa nos sunt, et consoletur corda uestra cum onesimo charissimo et fideli fratre, qui est ex uobis, qui omnia quae hic aguntur, nota faciet uobis. grandis enim consolatio erat, audire paulum romae in domina urbium, et in arce romani imperii, de carcere et de uinculis triumphantem. uel certe ob id tychicum missum esse, ut uitam et conuersationem pauli, quam ignorabant, annuntiaret eis, et quasi quoddam exemplar uiuendi daret discentibus gesta apostoli atque uirtutes, et eum imitari uolentibus. nec parua esse poterat consolatio aemulari cupientium, quae apostolum egisse cognouerant.

"pax fratribus, et charitas cum fide, a deo patre et domino iesu christo". si qua alia dona sunt quae tribuuntur a deo patre, et domino iesu christo, inter haec pax non minimum possidet locum, quae superat omnem sensum, et custodit corda intellectus que sanctorum, serenitas quaedam atque tranquillitas animae quiescentis, et uniuersam tempestatem et turbinem perturbationum fugans. huic similis est charitas cum fide, quam et ipsam simul deus pater donat et filius, ut diligamus deum de toto corde, et proximos sicut nosmetipsos, et pro inimicis nostris precemur. hanc pacem et charitatem, quam credentibus apostolus imprecatur, hi tantum habent, qui fratrum nomine merentur uocari. pax quippe fratribus, et charitas cum fide et pace. igitur et charitatem et fidem sic pater praestat ut filius; et haeresis obmutescit, quae non uult eadem filium posse quae patrem.

"gratia cum omnibus qui diligunt dominum iesum christum in incorruptione. amen". nonnulli hoc ita interpretati sunt, ut eum putarent diligere dominum nostrum iesum christum, qui ab operibus corruptionis alienus sit, opera corruptionis in coitu sentientes. unde et consuetudo et sermo uulgaris incorruptos, uirgines uocat, eos que qui coitum nesciant feminarum. corruptos uero eos, qui istiusmodi degustauerint uoluptatem. illud quoque testimonium coaptantes: si quis templum dei corrumpit, corrumpet illum deus. sed nescio an hoc ualeant explanare quod scribitur: unusquisque proprium habet donum a deo: alius quidem sic, et alius sic. uideamus igitur ne forte melius sit omne peccatum corruptionem animae intelligere, et eos qui a peccato liberi sunt, incorruptos uocari; ita ut diligentes dominum iesum christum, in incorruptione sint, dum peccati uinculis non tenentur et cum eis est gratia dei. simul que arbitror ad distinctionem eorum qui diligunt dominum iesum christum, sed non in incorruptione nunc positum, eos gratiam habere christi, qui diligant eum in incorruptione. quanti enim diligunt dominum, parati exsilia, parati martyria, parati inopiam, et omnia pro eo contumeliarum genera sustinere, et nihilominus carnis passione superantur: sed his non imprecatur apostolus gratiam: quia gratia domini est cum omnibus qui diligunt eum in incorruptione.

Ad Titum

Prologus

licet non sint digni fide, qui fidem primam irritam fecerunt, marcionem loquor et basilidem, et omnes haereticos qui uetus laniant testamentum: tamen eos aliqua ex parte ferremus, si saltem in nouo continerent manus suas, et non auderent christi (ut ipsi iactitant) boni dei filii, uel euangelistas uiolare, uel apostolos. nunc uero cum et euangelia eius dissipauerint, et apostolorum epistolas, non apostolorum christi fecerint esse, sed proprias, miror quomodo sibi christianorum nomen audeant uindicare. ut enim de caeteris epistolis taceam, de quibus quidquid contrarium suo dogmati uiderant, eraserunt, nonnullas integras repudiandas crediderunt: ad timotheum uidelicet utramque, ad hebraeos, et ad titum, quam nunc conamur exponere. et siquidem redderent causas, cur eas apostoli non putarent, tentaremus aliquid respondere, et forsitan satisfacere lectori. nunc uero cum haeretica auctoritate pronuntient et dicant: illa epistola pauli est, haec non est; ea auctoritate refelli se pro ueritate intelligant, qua ipsi non erubescunt falsa simulare. sed tatianus encratitarum patriarches, qui et ipse nonnullas pauli epistolas repudiauit, hanc uel maxime, hoc est, ad titum, apostoli pronuntiandam credidit; paruipendens marcionis et aliorum, qui cum eo in hac parte consentiunt, assertionem. scribit igitur apostolus, o paula et eustochium, de nicopoli quae in actiaco littore sita, nunc possessionis uestrae pars uel maxima est; et scribit ad titum discipulum suum, et in christo filium quem cretae reliquerat ad ecclesias instruendas: praecepit que ei, ut cum e duobus artemas, seu tychicus cretam fuerit appulsus, ipse nicopolim ueniat. iustum quippe erat, ut ille qui dixerat, sollicitudo mea omnium ecclesiarum: et qui euangelium christi usque ad illyricum de hierosolymis proficiscens, fundauerat, non pateretur et sui et titi absentia cretenses esse desertos; a quibus primum idololatriae semina pullularunt: sed mitteret eis pro se et tito arteman, uel tychicum, quorum doctrina et solatio confouerentur.

1. "paulus seruus dei: apostolus autem iesu christi". in epistola ad romanos ita exorsus est: paulus seruus iesu christi uocatus apostolus. in hac autem seruum se dei dicit: apostolum uero iesu christi. si enim pater et filius unum sunt, et qui crediderit in filium, credit et in patrem: seruitus quoque indifferenter apostoli pauli, uel ad patrem est referenda, uel ad filium. haec autem seruitus non est illa de qua ipse apostolus ait: nec enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis, in quo clamamus abba, pater, uerum nobilis seruitus, de qua et dauid ad deum loquitur: ego seruus tuus, filius ancillae tuae. et beata maria ad angelum: ecce ancilla domini, fiat mihi secundum uerbum tuum. hanc seruitutem habuit et moyses, de quo dominus ad iesum filium naue: moyses, inquit, famulus meus mortuus est. et in alio loco: mortuus est moyses famulus domini in terra moab per uerbum domini. absit quippe ut spiritum seruitutis moysen et mariam in timore, et non in dilectione dei habuisse credamus. nec mirum quamuis sanctos homines, tamen dei seruos nobiliter appellari, cum per isaiam prophetam pater loquatur ad filium: magnum tibi est uocari te puerum meum, quod graece dicitur: mega~g soi~g esti~g tou~g kl�th�nai~g se~g paida~g mou~g. puer autem, hoc est, pais~g quia potest, secundum graecos, et famulum et filium significare, in hebraeo quaesiuimus, et inuenimus non filium meum scriptum esse, sed seruum meum, id est, abdi. unde et abdias propheta qui interpretatur seruus domini, ex famulatu dei nomen accepit. si moueat quempiam, dominum saluatorem, qui uniuersitatis est conditor, seruum dei dici; non mouebitur, si ipsum ad apostolos audiet loquentem: qui uoluerit inter uos esse maior, sit omnium seruus; et: filius hominis uenit, non ut ministraretur sibi, sed ut ministraret: quod ne docere tantum uerbis uideretur, monstrauit exemplo. assumpto quippe linteo, accinxit se, et aqua peluim replens, discipulorum pedes lauit. non est itaque impium credere eum qui formam serui assumpserat, haec fecisse quae serui sunt, ut paternae uoluntati seruisse dicatur, cum seruis suis ipse seruierit. haec autem seruitus, charitatis est, per quam nobis inuicem seruire praecipimur. et ipse apostolus cum esset liber ex omnibus, omnium se seruum fecit. et in alio loco: uester, inquit, seruus propter christum. seruus dei ille est, qui non est seruus peccati. omnis enim qui facit peccatum, seruus est peccati. apostolus igitur, qui peccati non fuit seruus, recte dei patris uocatur seruus et christi. porro quod ait: apostolus autem iesu christi, tale mihi uidetur, quale si dixisset, praefectus praetorio augusti caesaris, magister exercitus tiberii imperatoris. ut enim iudices saeculi huius quo nobiliores esse uideantur, ex regibus quibus seruiunt, et ex dignitate qua intumescunt, uocabula sortiuntur: ita et apostolum grandem inter christianos sibi uindicans dignitatem, apostolum se christi titulo praenotauit, ut ex ipsa lecturos nominis auctoritate terreret: indicans omnes qui in christo crederent, debere sibi esse subiectos. nec non quod paulo ante scriptum posuimus ad romanos: seruus iesu christi, non differt ab eo si dixisset, seruus sapientiae, seruus iustitiae, seruus sanctificationis, seruus redemptionis: christus quippe factus est nobis a deo patre, sapientia, iustitia, sanctificatio, et redemptio.

"secundum fidem electorum dei, et cognitionem ueritatis, quae est iuxta pietatem in spe uitae aeternae: quam promisit non mendax deus ante saecula aeterna: manifestauit autem temporibus suis uerbum suum in praedicatione, quae credita est mihi secundum imperium saluatoris nostri dei. tito charissimo filio iuxta communem fidem: gratia et pax a deo patre, et iesu christo saluatore nostro". qui non iuxta humilitatem, ut plerique aestimant, sed uere dixerat: et si imperitus sermone, non tamen scientia, hebraeus ex hebraeis iuxta legem pharisaeus, profundos sensus graeco sermone non explicat, et quod cogitat, in uerba uix promit. iuxta ordinem igitur sensuum, et textum rerum potius, quam uerborum, de singulis, ut scripta sunt, disseramus. secundum fidem, inquit, electorum dei, refer ad superiora, quod intulit: paulus seruus dei: apostolus autem iesu christi secundum fidem electorum dei, id est, eorum qui non tantum uocati sunt, sed et electi. electorum quoque ipsorum magna diuersitas est pro uarietate operum, sensuum atque sermonum. nec statim qui electus dei est, uel iuxta electionem possidet fidem, uel iuxta fidem habet scientiam ueritatis. unde et saluator ad iudaeos qui in eum crediderant, est locutus: si permanseritis in uerbo meo, cognoscetis ueritatem, et ueritas liberabit uos. et euangelista testatur, quod haec credentibus quidem dixerit, sed nescientibus ueritatem, quam consequi possent, si in sermone ipsius permanerent, et liberi effecti, serui esse desinerent. quaeritur quare ad id quod ait: secundum fidem electorum dei et cognitionem ueritatis, iunxerit, quae iuxta pietatem est; utrumnam sit aliqua ueritas quae non in pietate sit posita, et nunc ad distinctionem illius inferatur cognitio ueritatis, quae iuxta pietatem est. est plane ueritas, quae non habet pietatem. si quis grammaticam artem nouerit, uel dialecticam, ut rationem recte loquendi habeat, et inter falsa et uera diiudicet. geometria quoque et arithmetica et musica habent in sua scientia ueritatem; sed non est scientia illa pietatis. scientia pietatis est nosse legem, intelligere prophetas, euangelio credere, apostolos non ignorare. et econtrario multi sunt qui habent pietatis ueram cognitionem: sed non statim et caeterarum artium et earum, de quibus supra mentionem fecimus, ueritatem. haec igitur ueritas, cuius cognitio iuxta pietatem est, in spe uitae aeternae posita est: quia statim ei qui se cognouerit, praemium tribuit immortalitatis. absque pietate uero notitia ueritatis delectat ad praesens: sed aeternitatem non habet praemiorum, quam promisit non mendax deus ante saecula aeterna, et manifestauit eam temporibus suis in christo iesu. cui autem promisit ante, et postea fecit esse perspicuam, nisi sapientiae suae, quae erat semper cum patre, cum laetaretur orbe perfecto, et gauderet super filiis hominum, et repromisit eos quicunque in illa credituri essent, habituros esse uitam aeternam? antequam orbis iaceret fundamenta, antequam maria diffunderet, montes statueret, coelum suspenderet, terram deiecta mole solidaret, haec repromisit deus, in quo mendacium non est. non quia possit mentiri, et nolit in falsitatis uerba prorumpere: sed quia qui pater sit ueritatis, nullum in se habet mendacium, secundum illud: fiat autem deus uerax: omnis autem homo mendax. propterea autem non mendax deus dicitur: etenim cum iureiurando quaedam in prophetis pollicetur, ut nos securiores effecti, magis speremus futura esse quae praedicta sunt, et tota mente credentes, ad consequenda ea quae uentura sunt, praeparemur.

non ab re uidetur breuiter perstringere, cur deus solus uerax, et omnis homo mendax, apostoli uoce dicatur. et nisi fallor, quomodo solus habere dicitur immortalitatem, cum et angelos et multas rationabiles fecerit creaturas, quibus dederit immortalitatem: ita et solus dicitur esse uerax: non quod et caeteri non immortales, et ueritatis sint amatores, sed quod ille solus naturaliter sit, et immortalis, et uerus. caeteri uero immortalitatem et ueritatem ex largitione illius consequantur, et aliud sit uerum esse, quid habere per semet: aliud in potestate donantis esse quod habeas. sed nec hoc silentio praetereundum puto, quomodo non mendax deus, ante aeterna saecula, aeternam spoponderit uitam: ex quo iuxta historiam geneseos factus est mundus, et per uices noctium ac dierum, mensium pariter et annorum, tempora constituta sunt. in hoc curriculo et rota mundi, tempora labuntur et ueniunt, et aut futura sunt, aut fuerunt. unde quidam philosophorum non putant esse tempus praesens, sed aut praeteritum, aut futurum: quia omne quod loquimur, agimus, cogitamus, aut dum fit, praeterit, aut si nondum factum est, exspectamus. ante haec igitur mundi tempora, aeternitatem quamdam saeculorum fuisse credendum est, quibus semper cum filio et spiritu sancto fuerit pater: et, ut ita dicam, unum tempus dei, est omnis aeternitas: imo innumerabilia tempora sunt, cum infinitus sit ipse qui ante tempora omne tempus excedit. sed mille necdum nostri orbis implentur anni: et quantas prius aeternitates, quanta tempora, quantas saeculorum origines fuisse arbitrandum est, in quibus angeli, throni, dominationes, caeterae que uirtutes seruierint deo: et absque temporum uicibus atque mensuris, deo iubente, substiterint! ante haec itaque omnia tempora, quae nec sermo eloqui, nec mens comprehendere, nec cogitatio tacita audet attingere, promisit deus pater sapientiae suae uerbum suum, et ipsam sapientiam suam, et uitam eorum qui credituri erant, mundo esse uenturam. diligenter attendite textum et ordinem lectionis: quoniam uita aeterna quam non mendax deus, ante saecula aeterna promisit, non alia sit absque uerbo dei. manifestauit enim, inquit, temporibus suis uerbum suum: ergo quam promiserat uitam aeternam, ipsa est uerbum suum, quod in principio erat apud patrem: et deus erat uerbum, et uerbum caro factum est, et habitauit in nobis. quod autem uerbum dei, hoc est, christus ipse sit uita, in alio loco testatur dicens: ego sum uita. uita uero non breuis, non aliquibus circumscripta temporibus; sed perpetua, sed aeterna: quae manifestata est in nouissimis saeculis, in praedicatione quae credita est paulo doctori gentium, et magistro: ut annuntiaretur in mundo, et hominibus nota fieret, iuxta imperium saluatoris dei, qui nos saluos esse uoluit, id quod pollicitus fuerat implendo. scribit autem apostolus tito charissimo filio, quod graece dicitur, gn�si�i~g tekn�i~g et latino sermone non potest explicari: gn�sios~g enim hoc potius sonat, cum quis fidelis et proprius, et (ut ita dicam) legitimus siue germanus absque comparatione alterius appellatur. ex quo intelligimus fuisse et in filiis pauli plurimam differentiam, quod alios haberet gn�sious~g, id est, germanissimos, sibi que coniunctos, et de uero matrimonio, ac de libera procreatos: alios uero quasi ex ancilla et ex agar, qui non possunt haereditatem accipere cum liberae filio isaac. sermo quippe et sapientia, et doctrina qua titus christi ecclesias instruebat, efficiebant eum proprium apostoli filium, et ab omni aliorum consortio separatum. uideamus post haec quod sequitur: secundum communem fidem, utrumnam omnium qui in christo credebant, communem dixerit fidem: an communem, suam tantum et titi? quod quidem mihi melius uidetur apostoli pauli et titi fidem fuisse communem, quam omnium credentium; in quibus pro uarietate mentium, fides quoque communis esse non poterat, sed diuersa. ad extremum praefatio epistolae, et salutatio praefationis apostoli ad titum, tali fine completur: gratia et pax a deo patre et christo iesu saluatore nostro. siue quod et gratia, et pax, tam a deo patre sit quam a christo iesu, et utrumque ab utroque datum possit intelligi: siue quod gratia ad patrem, et pax referatur ad filium. non absque scrupulo transeundum est, quod quibusdam apostolus imprecatus est, ut eis gratia et pax multiplicarentur: nunc uero ad titum pax et gratia, sine multiplicatione sint positae. noe uir iustus, et naufrago orbe solus seruatus non dicitur plures gratias, sed unam gratiam inuenisse in conspectu dei. et moyses ad dominum: si inueni, inquit, gratiam apud te. et sicubi alibi in persona sanctorum gratia posita est, quaere et inuenies, non eos gratias inuenisse, sed gratiam. mercator ille de euangelio qui plures habuit margaritas, ad extremum unam pretiosam reperit, quam de multis margaritis solam emit. perfectorum quippe est unam margaritam, et unum thesaurum, omnibus margaritis et totius substantiae suae emere commercio: incipientium uero et adhuc in itinere positorum, nedum unam et solam, sed plures habere margaritas.

"huius rei gratia reliqui te cretae, ut ea quae deerant corrigeres". apostolicae dignitatis est ecclesiae iacere fundamentum, quod nemo potest ponere, nisi architectus. fundamentum autem non est aliud praeter christum iesum. qui inferiores artifices sunt, hi possunt aedes super fundamenta construere. paulus itaque ut sapiens architectus, et hoc omni labore contendens, ne in praeparatis gloriaretur, sed ubi necdum christus fuerat annuntiatus, postquam dura cretensium ad fidem christi corda mollierat, et tam sermone quam signis edomuerat, et edocuerat eos non uernaculum iouem, sed in deum patrem et in christum credere, reliquit titum discipulum cretae ut rudimenta nascentis ecclesiae confirmaret, et si quid uidebatur deesse, corrigeret, ipse pergens ad alias nationes, ut rursum in eis christi iaceret fundamentum. quod autem ait: ut ea quae deerant, corrigeres, ostendit necdum eos ad plenam uenisse scientiam ueritatis: et licet ab apostolo correcti fuerint, tamen adhuc indigere correctione. omne autem quod corrigitur, imperfectum est. nam et in graeco praepositionis adiectio, qua scribitur epidiorth�s�i~g, non idipsum sonat quod diorth�s�i~g, id est, corrigeres, sed ut ita dicam, supercorrigeres, ut scilicet ea quae a me correcta sunt, et necdum ad plenam ueri lineam sunt retracta, a te corrigantur, et normam aequalitatis accipiant.

"et, constituas per ciuitates presbyteros sicut ego tibi disposui". audiant episcopi qui habent constituendi presbyteros per urbes singulas potestatem, sub quali lege ecclesiasticae constitutionis ordo teneatur: nec putent apostoli uerba esse, sed christi, qui ad discipulos ait: qui uos spernit, me spernit qui autem me spernit, spernit eum qui me misit. sic et qui uos audit, me audit: qui autem me audit, audit eum qui me misit. ex quo manifestum est, eos qui, apostoli lege contempta, ecclesiasticum gradum non merito uoluerint alicui deferre, sed gratia, contra christum facere, qui qualis in ecclesia presbyter constituendus sit per apostolum suum in sequentibus exsecutus est. moyses amicus dei, cui facie ad faciem deus locutus est, potuit utique successores principatus, filios suos facere, et posteris propriam relinquere dignitatem; sed extraneus de alia tribu eligitur iesus, ut sciremus principatum in populos non sanguini deferendum esse, sed uitae. at nunc cernimus plurimos hanc rem beneficium facere, ut non quaerant eos, qui possunt ecclesiae plus prodesse, in ecclesiae erigere columnas: sed quos uel ipsi amant, uel quorum sunt obsequiis deliniti: uel pro quibus maiorum quispiam rogauerit, et, ut deteriora taceam, qui ut clerici fierent, muneribus impetrarunt. diligenter apostoli uerba attendamus dicentis: ut constituas per ciuitates presbyteros, sicut ego tibi disposui. qui qualis presbyter debeat ordinari, in consequentibus disserens, hoc ait: si quis est sine crimine, unius uxoris uir, et caetera, postea intulit: oportet enim episcopum sine crimine esse tanquam dei dispensatorem. idem est ergo presbyter qui et episcopus, et antequam diaboli instinctu studia in religione fierent, et diceretur in populis: ego sum pauli, ego apollo, ego autem cephae, communi presbyterorum concilio ecclesiae gubernabantur. postquam uero unusquisque eos quos baptizauerat suos putabat esse, non christi, in toto orbe decretum est, ut unus de presbyteris electus superponeretur caeteris, ad quem omnis ecclesiae cura pertineret, et schismatum semina tollerentur. putet aliquis non scripturarum, sed nostram esse sententiam, episcopum et presbyterum unum esse, et aliud aetatis, aliud esse nomen officii: relegat apostoli ad philippenses uerba dicentis: paulus et timothaeus serui iesu christi, omnibus sanctis in christo iesu, qui sunt philippis, cum episcopis et diaconis gratia uobis et pax, et reliqua. philippi una est urbs macedoniae, et certe in una ciuitate plures, ut nuncupantur, episcopi esse non poterant. sed quia eosdem episcopos illo tempore quos et presbyteros appellabant: propterea indifferenter de episcopis quasi de presbyteris est locutus. adhuc hoc alicui uideatur ambiguum, nisi altero testimonio comprobetur. in actibus apostolorum scriptum est, quod cum uenisset apostolus miletum, miserit ephesum, et uocauerit presbyteros ecclesiae eiusdem, quibus postea inter caetera sit locutus: attendite uobis, et omni gregi, in quo uos spiritus sanctus posuit episcopos pascere ecclesiam domini, quam acquisiuit per sanguinem suum. et hic diligentius obseruate, quomodo unius ciuitatis ephesi presbyteros uocans, postea eosdem episcopos dixerit. si quis uult recipere eam epistolam, quae sub nomine pauli ad hebraeos scripta est, et ibi aequaliter inter plures ecclesiae cura diuiditur. siquidem ad plebem scribit: parete principibus uestris, et subiecti estote: ipsi enim sunt qui uigilant pro animabus uestris, quasi rationem reddentes, ne suspirantes hoc faciant: siquidem hoc utile uobis est. et petrus, qui ex fidei firmitate nomen accepit, in epistola sua loquitur dicens: presbyteros ergo in uobis obsecro compresbyter, et testis christi passionum, qui et eius gloriae quae in futuro reuelanda est, socius sum, pascite eum qui in uobis est, gregem domini, non quasi cum necessitate, sed uoluntarie. haec propterea, ut ostenderemus apud ueteres eosdem fuisse presbyteros quos et episcopos: paulatim uero ut dissensionum plantaria euellerentur ad unum omnem sollicitudinem esse delatam. sicut ergo presbyteri sciunt se ex ecclesiae consuetudine ei qui sibi praepositus fuerit, esse subiectos: ita episcopi nouerint se magis consuetudine, quam dispositionis dominicae ueritate, presbyteris esse maiores, et in commune debere ecclesiam regere, imitantes moysen, qui cum haberet in potestate solum praeesse populo israel, septuaginta elegit, cum quibus populum iudicaret. uideamus igitur qualis presbyter, siue episcopus ordinandus sit.

"si quis est sine crimine unius uxoris uir, filios habens fideles, non in accusatione luxuriae, aut non subditos". primum itaque sine crimine sit: quod puto alio uerbo ad timotheum irreprehensibilem nominatum: non quod eo tantum tempore quo ordinandus est, sine ullo sit crimine, et praeteritas maculas noua conuersatione diluerit: sed ex eo tempore quo in christo renatus est, nulla peccati conscientia remordeatur. quomodo enim potest praeses ecclesiae auferre malum de medio eius, qui in delicto simili corruerit? aut qua libertate corripere peccantem, cum tacitus sibi ipse respondeat, eadem admisisse quae corripit? itaque qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat. opus inquit, non honorem, non gloriam. oportet autem illum et testimonium habere bonum ab his qui foris sunt, ut non in opprobrium incidat et in laqueum diaboli. quod autem ait, unius uxoris uir, sic intelligere debemus: ut non omnem monogamum digamo putemus esse meliorem; sed quo is possit ad monogamiam, et continentiam cohortari, qui sui exemplum praeferat in docendo. esto quippe aliquem adolescentulum coniugem perdidisse, et carnis necessitate superatum, accepisse uxorem secundam, quam et ipsam statim amiserit, et deinceps uixerit continenter; alium uero usque ad senectam habuisse matrimonium, et uxoris usum, ut plerique existimant felicitatem, nunquam a carnis opere cessasse: quis uobis e duobus uidetur esse melior, pudicior, continentior? utique ille qui infelix etiam in secundo matrimonio fuit, et postea pudice, et sancte conuersatus est, et non is qui ab uxoris amplexu nec senili est separatus aetate. non sibi ergo applaudat, quicunque quasi monogamus eligitur, quod omni digamo sit melior, cum in eo magis sit electa felicitas, quam uoluntas. quidam de hoc loco ita sentiunt: iudaicae, inquiunt, consuetudinis fuit, uel binas uxores habere, uel plures: quod etiam in ueteri lege de abraham et iacob legimus: et hoc nunc uolunt esse praeceptum, ne is qui episcopus eligendus est, uno tempore duas pariter habeat uxores. multi, superstitiosius magis quam uerius, etiam eos qui cum gentiles fuerint, et unam uxorem habuerint, qua amissa, post baptismum christi, alteram duxerint, putant in sacerdotio non legendos: cum utique, si hoc obseruandum sit, illi magis ab episcopatu arceri debeant, qui uagam per meretrices ante exercentes libidinem, unam regenerati uxorem acceperint: et multo detestabilius sit fornicatum esse cum pluribus, quam digamum reperiri; quia in alio infelicitas matrimonii est, in alio ad peccandum prona lasciuia. montanus et qui nouati schisma sectantur, nomen sibi munditiae praesumpsere; putant que secunda matrimonia ab ecclesiae communione prohibenda: cum apostolus de episcopis et presbyteris hoc praecipiens, utique in caeteris relaxarit: non quod hortetur ad secunda matrimonia; sed quod necessitati carnis indulgeat. scripsit et tertullianus de monogamia librum haereticum: quem apostolo contrarie, nemo qui apostolum legerit, ignorabit. et quidem esse sine crimine episcopum, siue presbyterum, et unam uxorem habere, in nostra est potestate. caeterum illud quod sequitur: habere filios fideles, non in accusatione luxuriae, ac non subditos, extra nostram est uoluntatem. esto quippe, parentes bene instituisse liberos suos, et a parua aetate semper dominicis erudisse praeceptis: hi si postea se luxuriae dederint, et superati uitiis, libidini frena permiserint, numquid culpa ad parentes redundabit, et sanctitatem patris filii peccata maculabunt? si quis bene erudiuit filios suos, in his puto fuisse et isaac, qui utique esau filium suum bene instituisse credendus est. uerum esau fornicarius, et profanus, pro una esca uendidit primogenita sua. samuel quoque qui talis fuit, ut inuocaret dominum, et dominus exaudiret eum, et in tempore messis pluuiam hiemis impetraret, habuit filios qui declinauerunt post auaritiam, et accipiebant munera, et tam iniqui iudices exstiterunt, ut populus, nequaquam ferens, regem sibi in similitudinem caeterarum gentium postularet. ergo si electio sacerdotum fieret, et isaac propter esau, et samuel propter filios suos, indigni sacerdotio putarentur. et cum peccata parentum filiis non imputentur, nequaquam iam illa uigente sententia, parentes uuam acerbam comederunt, et dentes filiorum obstupuerunt, filiorum uitia parentibus praeiudicabunt? primum itaque dicendum est, quod tam sanctum nomen sit sacerdotii, ut nobis etiam ea quae extra nos sunt posita, reputentur, non quo propter uitia nostra episcopi non fiamus: sed quod propter filiorum incontinentiam ab hoc gradu arcendi simus. qua enim libertate possumus alienos filios corripere, et docere quae recta sunt: cum nobis statim possit qui fuerit correptus ingerere: ante doce filios tuos? aut qua fronte extraneum corripio fornicantem, cum mihi conscientia mea ipsa respondeat: exhaereda ergo fornicantem filium: abiice filios tuos uitiis seruientes? cum autem nequam filius in una te cum conueniat domo, tu audes ab alterius oculo festucam detrahere, in tuo trabem non uidens? non itaque iustus polluitur ex filiorum uitiis, sed libertas ab apostolo ecclesiae principi reseruatur: quod talis fiat qui non timeat propter uitia liberorum extraneos reprehendere. deinde etiam illud est inferendum aduersum eos qui de episcopatu intumescunt, et putant se non dispensationem christi, sed imperium consecutos: quia non statim omnibus his meliores sint, quicunque episcopi non fuerint ordinati: et ex eo quod electi sunt, ipsi se magis existiment comprobatos: sed intelligant propterea quosdam a sacerdotio remotos, quia eos uitia liberorum impedierint. si autem peccata filiorum iustum ab episcopatu prohibent, quanto magis unusquisque se considerans et sciens quia potentes potenter tormenta patientur retrahet se ab hoc non tam honore quam onere: et aliorum locum, qui magis digni sunt, non ambiet occupare! ad extremum hoc dicendum est in scripturis per filios logismous~g, id est cogitationes, per filias uero praxeis~g, id est opera, intelligi, et eum nunc praecipi debere episcopum fieri, qui et cogitationes et opera in sua habeat potestate, et uere credat in christo, et nulla subrepentium uitiorum labe maculetur.

"oportet enim episcopum sine crimine esse, tanquam dei dispensatorem: non proteruum, non iracundum, non uinolentum, non percussorem, non turpis lucri appetitorem". quaeritur ergo inter dispensatores, ut fidelis quis inueniatur: et non comedens et bibens cum ebriosis, percutiat seruos et ancillas; sed incertum dei exspectet aduentum, et det conseruis in tempore cibaria. inter uillicum autem et familiam haec sola distantia est quod conseruus praepositus est conseruis suis. sciat itaque episcopus et presbyter, sibi populum conseruum esse, non seruum. caetera quae sequuntur, in nobis posita sunt: non proteruum, id est non tumentem, et placentem sibi quod episcopus sit, sed quasi bonum uillicum, id requirentem, quod pluribus prosit. non iracundum. iracundus est, qui semper irascitur, et ad leuem responsionis auram atque peccati, quasi a uento folium commouetur. et reuera nihil est foedius praeceptore furioso, qui cum debeat esse mansuetus (et secundum illud quod scriptum est: seruum autem domini non oportet rixari; sed humilem esse ad omnes, doctorem, patientem, in mansuetudine erudientem eos qui contraueniunt), ille e diuerso toruo uultu, trementibus labiis, rugata fronte, effrenatis conuiciis, facie inter pallorem ruborem que uariata, clamore perstrepat: et errantes non tam ad bonum retrahat, quam ad malum sua saeuitia praecipitet; inde est quod et salomon ait: ira perdit etiam sapientes; et: ira uiri iustitiam dei non operatur. neque uero qui aliquando irascitur, iracundus est; sed ille dicitur iracundus, qui crebro hac passione superatur. prohibet quoque episcopum esse uinolentum, de quo ad timotheum scribitur: non multo uino deditum. quale est autem episcopum uidere uinolentum, ut sensu occupato, uel exaltet risum contra grauitatis decorem, et labiis dissolutis cachinnet: uel si paululum tristis cuiusdam rei fuerit recordatus, inter pocula in singultus prorumpat et lacrymas. longum est ire per singula, et insanias quas ebrietas suggerit, explicare. uideas alios pocula in tela uertentes, scyphum in faciem iacere conuiuae; alios scissis uestibus in uulnera aliena proruere; alios clamare; alios dormitare; qui plus biberit, fortior computatur; accusationis occasio est, adiuratum per regem, frequentius non bibisse. uomunt ut bibant, bibunt ut uomant. digestio uentris, et guttur, uno occupantur officio. hoc nunc dixisse sufficiat, quod secundum apostolum, in uino luxuria est. et ubicunque saturitas atque ebrietas fuerint, ibi libido dominetur. specta uentrem et genitalia, pro qualitate uitiorum ordo menbrorum. nunquam ego ebrium castum putabo, qui et si uino consopitus dormierit, tamen potuit peccare per uinum. miramur autem apostolum in episcopis siue presbyteris damnasse uinolentiam, cum in uetere quoque lege praeceptum sit, sacerdotes cum ingrediuntur templum ministrare deo, uinum omnino non bibere et: nazaraeum quandiu sanctam comam nutriat, et nihil contaminatum, nihil mortale conspiciat, et a uino abstinere, et ab uua passa, et a dilutiori quae solet ex uinaceis fieri, potione, omni que sicera, quae mentem ab integra sanitate peruertit. dicat quisque quod uolet: ego loquor conscientiam meam: scio mihi abstinentiam, et nocuisse intermissam, et profuisse repetitam. post uinolentiam autem hoc praecipit, ne percussor sit: quod quidem et simpliciter intellectum aedificat audientem, ne facile manum porrigat ad caedendum: ne in os alterius uerberandum insanus erumpat. melius autem est, ut non percussorem illum dicamus esse, qui mansuetus et patiens, scit in tempore quid loquendum sit, quid ue tacendum: nec sermone inutili, conscientiam percutit infirmorum. non enim apostolus ecclesiae principem formans, uetat esse pugilem et pancratiasten (quod etiam in plebeio et quocunque gentili si fuerit, reprehenditur), sed hoc ut dixi: ne contumeliosus et garrulus perdat eum, quem potuit modestia et lenitate corrigere. turpis quoque lucri appetitus ab eo qui episcopus futurus est, esse debet alienus. sunt enim multi docentes quae non oportet, turpis lucri gratia: qui totas domos subuertunt, et putant quaestum esse pietatem. melior autem est modica acceptio cum iustitia, quam multa genimina cum iniquitate: et magis eligendum in paupertate nomen bonum, quam in diuitiis nomen pessimum. episcopus qui imitator apostoli esse cupit, habens uictum et uestitum, his tantum debet esse contentus. qui altario seruierint, de altario uiuant. uiuant, inquit, non diuites fiant. unde et aes nobis excutitur de zona: et una tantum tunica induimur: nec de crastino cogitamus. turpis lucri appetitio est, plusquam de praesentibus cogitare. hucusque quid non debeat habere episcopus siue presbyter, apostoli sermone praeceptum est: nunc e contrario quid habere debeat, explicatur.

"sed hospitalem, bonorum amatorem, castum, iustum, sanctum, continentem, siue abstinentem, obtinentem eum qui secundum doctrinam est, fidelem sermonem, ut potens sit consolari in doctrina sana, et contradicentes arguere". ante omnia hospitalitas futuro episcopo denuntiatur. si enim omnes illud de euangelio audire desiderant: hospes fui, et suscepistis me: quanto magis episcopus, cuius domus omnium commune esse debet hospitium! laicus enim unum aut duos, aut paucos recipiens, implebit hospitalitatis officium. episcopus nisi omnes receperit, inhumanus est. sed uereor ne, quomodo regina austri ueniens a finibus terrae audire sapientiam salomonis, iudicatura est homines temporis sui; et uiri niniuitae, acta poenitentia ad praedicationem ionae, condemnabunt eos qui maiorem iona saluatorem audire contempserunt: sic plurimi in populis episcopos iudicent, subtrahentes se ab ecclesiastico gradu, et ea quae episcopo non conueniunt exercentes; de quibus puto et ioannem ad caium scribere: charissime, fideliter facis quodcunque operaris in fratribus, et hoc peregrinis, qui testimonium dederunt dilectioni tuae coram ecclesia: quos optime facis, si praemiseris deo digne; pro nomine enim domini exierunt, nihil accipientes a gentilibus. et uere sancto spiritu in se loquente, quod futurum erat in ecclesiis, iam tunc reprehendit dicens: scripsi etiam ecclesiae: sed qui primatus agere cupit eorum, diotrephes, non recipit nos. propterea cum uenero, admonebo eius opera quae facit, malis uerbis detrahens de nobis: et non sufficit ei quod ipse non recipit fratres, sed et uolentes prohibet, et de ecclesia eiicit. uere nunc est cernere quod praedictum est, in plerisque urbibus, episcopos, siue presbyteros, si laicos uiderint hospitales, amatores bonorum, inuidere, fremere, excommunicare, de ecclesia expellere, quasi non liceat facere quod episcopus non faciat: et tales esse laicos, damnatio sacerdotum sit. graues itaque eos habent, et quasi ceruicibus suis impositos, ut a bono abducant opere, uariis persecutionibus inquietant. si autem episcopus et pudicus, quem graeci s�phrona~g uocant: et latinus interpres uerbi ambiguitate deceptus, pro pudico, prudentem transtulit. si autem laicis imperatur ut propter orationem abstineant se ab uxorum coitu: quid de episcopo sentiendum est, qui quotidie pro suis populi que peccatis, illibatas deo oblaturus est uictimas? relegamus regum libros, et inueniemus sacerdotem abimelech de panibus propositionis noluisse prius dare dauid et pueris eius, nisi interrogaret, utrum mundi essent pueri a muliere: non utique aliena, sed coniuge. et nisi eos audisset ab heri et nudiustertius uacasse ab opere coniugali, nequaquam panes quos prius negauerat, concessisset. tantum interest inter propositionis panes et corpus christi, quantum inter umbram et corpora, inter imaginem et ueritatem, inter exemplaria futurorum et ea ipsa quae per exemplaria praefigurabantur. quomodo itaque mansuetudo, patientia, sobrietas, moderatio, abstinentia lucri, hospitalitas quoque et benignitas, praecipue esse debent in episcopo, et inter cunctos laicos eminentia: sic et castitas propria et (ut ita dixerim) pudicitia sacerdotalis, ut non solum ab opere se immundo abstineat, sed etiam a iactu oculi et cogitationis errore, mens christi corpus confectura sit libera. iustus quoque et sanctus episcopus esse debet, ut iustitiam in populis quibus praeest exerceat, reddens unicuique quod meretur: nec accipiat personam in iudicio. inter laici autem et episcopi iustitiam hoc interest, quod laicus potest apparere iustus in paucis, episcopus uero in tot exercere iustitiam potest, quot et subditos habet. sanctus autem quod graece hosios~g dicitur, magis id significat, cum ipsa sanctitas est mista pietati, et ad deum refertur. quem enim nos sanctum, graeci hagion~g uocant: quem autem illi hosion~g, nos pium in deum possumus appellare. sit quoque episcopus et abstinens: non tantum (ut quidam putant) a libidine et ab uxoris amplexu, sed ab omnibus animi perturbationibus: ne ad iracundiam concitetur: ne illum tristitia deiiciat: ne terror exagitet, ne laetitia immoderata sustollat. abstinentia autem in fructibus spiritus ab apostolo numerata est. et si exigitur ab omnibus, quanto magis ab episcopo, qui patiens et mansuetus debet uitia ferre peccantium: consolari pusillanimes: sustentare infirmos: nulli malum pro malo reddere; sed uincere in bono malum. ad extremum obtineat eum qui secundum doctrinam est fidelem sermonem, ut quomodo sermo dei fidelis est, et omni acceptione dignus; sic et ille talem se praebeat, ut omne quod loquitur, fide dignum existimetur, et uerba ipsius sint regula ueritatis. potens quoque sit eos qui saeculi istius turbinibus exagitantur, consolari, et per sanam doctrinam infirma praecepta destruere. sana autem doctrina dicitur, ad distinctionem languidae infirmae que doctrinae. talis quoque sit, ut contradicentes arguat haereticos siue iudaeos, et saeculi istius sapientes. et superiora quidem quae in episcopi uirtutibus posuit, ad uitam pertinent. hoc uero quod ait: ut potens sit consolari in doctrina sana, et contradicentes arguere, referendum est ad scientiam. quia si episcopi tantum sit sancta uita, sibi potest prodesse sic uiuens. porro si doctrina et sermone fuerit eruditus, potest se caeteros que instruere: et non solum instruere et docere suos, sed et aduersarios repercutere: qui, nisi refutati fuerint atque conuicti, facile queunt simplicium corda peruertere. hic locus aduersus eos facit qui, inertiae se, et otio, et somno dantes, putant peccatum esse si scripturas legerint: et eos qui in lege domini meditantur die ac nocte, quasi garrulos inutiles que contemnunt: non animaduertentes apostolum post catalogum conuersationis episcopi, etiam doctrinam similiter praecepisse.

"sunt enim multi et non subditi, uaniloqui, et mentium deceptores: maxime qui de circumcisione sunt, quibus oportet silentium indici: qui uniuersas subuertunt domos, docentes quae non oportet, turpis lucri gratia". qui ecclesiae futurus est princeps habeat eloquentiam cum uitae integritate sociatam, ne opera absque sermone sint tacita, et dicta factis deficientibus erubescant: maxime cum sint non pauci, sed plures: nec subditi, sed proterui, qui non curent illud psalmistae dicere: nonne subiecta est deo anima mea? sed bonam mentium sementem, quae naturaliter habet notitiam dei, inani persuasione peruertant. hoc quippe mihi paulus uidetur sensisse, cum dicit phrenapatai~g: non ut simpliciter latinus interpres transtulit, deceptores, sed mentium deceptores. et quidem sine scripturarum auctoritate garrulitas non haberet fidem, nisi uiderentur peruersam doctrinam etiam diuinis testimoniis roborare. hi sunt de circumcisione iudaei, qui tunc temporis nascentem christi ecclesiam subuertere nitebantur, et introducere praecepta legalia: de quibus et ad romanos et ad galatas plenius paulus exsequitur. et nos ante paucos menses, tria uolumina in epistolae ad galatas explanatione dictauimus. tales homines doctor ecclesiae, cui animae populorum creditae sunt, scripturarum debet ratione superare, et silentium illis testimoniorum pondere imponere, qui non unam, aut paucas domos, sed uniuersas cum dominis familiis que subuertunt, docentes de ciborum differentiis, de sabbati iam olim abolitione, de circumcisionis iniuria; atque utinam hoc ipsum zelo fidei facerent, ex parte aliqua posset ignosci, dicente apostolo: confiteor, zelum dei habent, sed non secundum scientiam; uerum quia deus est uenter ipsorum, turpis lucri gratia uolunt proprios facere discipulos, ut quasi magistri a sectatoribus suis alantur. possumus autem et aliter interpretari hoc quod dictum est, turpis lucri gratia: ut putemus apostolum communi uerbo usum, quo omnes haeretici cum peruersa docent, se hominum solent asserere lucratores: cum non lucrum sit, sed perditio, animas interficere deceptorum. contra, qui errantem fratrem suum iuxta euangelium corripuerit, si fuerit ille conuersus, lucratus est eum. quod enim maius lucrum potest esse, aut quid pretiosius, quam si humanam animam quis lucretur? omnis igitur doctor ecclesiae, qui ad fidem christi recta ratione persuadet, honestus lucrator est. et omnis haereticus qui quibusdam praestigiis homines fallit et fallitur, loquitur quae non oportet, turpis lucri gratia.

"dixit quidam ex illis proprius eorum propheta: cretenses semper mendaces, malae bestiae, uentres pigri. testimonium hoc uerum est, ob quam causam increpa illos acriter, ut sani sint in fide, non attendentes iudaicis fabulis, et mandatis hominum auersantium se a ueritate". quantum ad textum sermonis, et ad continentiam loci pertinet, hoc quod ait: dixit quidam ex illis proprius eorum propheta, uidetur ad eos referri, de quibus superius est locutus: maxime qui de circumcisione sunt: quos oportet refrenari, qui uniuersas domos subuertunt, docentes quae non oportet turpis lucri gratia, ut sequatur: dixit quidam ex illis proprius eorum propheta. quia uero in nullo prophetarum qui apud iudaeam uaticinati sunt, hic hexameter uersiculus reperitur, uidetur mihi dupliciter legendum, ut hoc quod ait: dixit quidam ex illis proprius eorum propheta, cum superioribus copuletur, huius rei gratia reliqui te cretae, ut ea quae deerant, corrigeres, et sequatur: dixit quidam ex illis proprius eorum propheta, id est cretensium. sed quia multa in medio sunt, et hoc absurdum uidetur, et forte nemo recipiat: propterea cum superioribus, quae magis uicina sunt, aliter aptandum est, ut legamus: sunt enim multi et non subditi, uaniloqui, et mentium deceptores, maxime autem qui de circumcisione sunt; quos multos et non subditos, uaniloquos, et mentium deceptores, cum his qui de circumcisione sunt, oportet refrenari, qui uniuersas domos subuertunt, docentes quae non oportet turpis lucri gratia: dixit quidam ex illis proprius eorum propheta: ut id quod ait, proprius eorum propheta, non specialiter ad iudaeos, et eos maxime qui de circumcisione sunt, sed ad multos referatur, qui non subditi sunt, et uaniloqui, et mentium deceptores, qui utique quia in creta erant, cretenses fuisse credendi sunt. dicitur autem iste uersiculus in epimenidis cretensis poetae oraculis reperiri; quem inpraesentiarum siue illudens prophetam uocauit, quod scilicet tales christiani, tales habere mereantur prophetas: quomodo et prophetae erant baal, et prophetae confusionis, et alii offensionum; et quoscunque uitiosos prophetas scriptura commemorat: siue uere, quia de oraculis scripserit atque responsis, quae et ipsa futura praenuntient, et ea quae uentura sunt multo ante praedicant. denique ipse liber oraculorum titulo praenotatur: quem quia uidebatur diuinum aliquid repromittere, propterea apostolum arbitror inspexisse, ut uideret quid gentilium diuinatio polliceretur: et in tempore abusum esse uersiculo, scribentem ad titum qui erat cretae: ut falsos cretensium doctores proprio insulae doctore conuinceret. hoc autem paulus non solum in hoc loco, sed etiam in aliis fecisse deprehenditur. in actibus quippe apostolorum, cum concionaretur ad populum, et in areopago, quae est curia atheniensium, disputaret, inter caetera ait: sicut et quidam de uestris poetis dixerunt: ipsius enim et genus sumus, quod hemistichium in phaenomenis arati legitur: quem cicero in latinum sermonem transtulit; et germanicus caesar, et nuper auienus, et multi, quos enumerare perlongum est. ad corinthios quoque, qui et ipsi attica facundia expoliti; et propter locorum uiciniam atheniensium sapore conditi sunt, de menandri comoedia uersum sumpsit iambicum: corrumpunt mores bonos colloquia mala. nec mirum si pro opportunitate temporis, gentilium poetarum uersibus abutatur: cum etiam de inscriptione arae aliqua commutans, ad athenienses locutus sit: pertransiens enim, inquit, et contemplans culturas uestras, inueni et aram in qua superscriptum est: ignoto deo. quod itaque ignorantes colitis, hoc ego annuntio uobis. inscriptio autem arae non ita erat, ut paulus asseruit, ignoto deo, sed ita: diis asiae, et europae, et africae: diis ignotis, et peregrinis. uerum quia paulus non pluribus diis indigebat ignotis, sed uno tantum ignoto deo, singulari uerbo usus est; ut doceret illum suum esse deum, quem athenienses in arae titulo praenotassent: et recte eum scientes colere deberent, quem ignorantes uenerabantur, et nescire non poterant. hoc autem paulus faciebat raro, et ut loci potius quam ostentationis opportunitas exigebat, in morem apium, quae de diuersis floribus solent mella componere, et fauorum cellulas coaptare. sunt qui putent hunc uersum de callimacho cyrenensi poeta sumptum, et aliqua ex parte non errant. siquidem et ipse in laudibus iouis aduersus cretenses scriptitans, qui sepulcrum eius se ostendere gloriabantur, ait: cretenses semper mendaces: qui et sepulcrum eius sacrilega mente fabricati sunt. uerum, ut supra diximus, integer uersus de epimenide poeta ab apostolo sumptus est; et eius callimachus in suo poemate est usus exordio. siue uulgare prouerbium, quo cretenses fallaces appellabantur, sine furto alieni operis in metrum retulit. putant quidam apostolum reprehendendum, quod imprudenter lapsus sit; et dum falsos doctores arguit, illum uersiculum comprobarit: quod propterea cretenses dicuntur esse fallaces, quod iouis sepulcrum inane construxerint. si enim, inquiunt epimenides siue callimachus, propterea cretenses fallaces, et malas bestias arguunt, et uentres pigros, quod diuina non sentiant; et iouem, qui regnet in coelo, in sua insula fingant sepultum: et hoc quod illi dixerunt, esse uerum apostoli sententia comprobatur: sequitur iouem non mortuum esse, sed uiuum. imperite igitur paulus idololatriae destructor, dum aduersus peruersos doctores agit, deos, quos impugnabat, asseruit. quibus breuiter respondendum est, sicut in eo quod ait: corrumpunt mores bonos colloquia praua. et in illo, ipsius enim et genus sumus, non statim totam menandri comoediam, et arati librum probauit; sed opportunitate uersiculi abusus est, ita et in praesenti loco non totum opus callimachi, siue epimenidis, quorum alter laudes iouis canit, alter de oraculis scriptitat, per unum uersiculum confirmauit, sed cretenses tantum mendaces uitio gentis increpauit: non ob illam opinionem, qua sunt arguti a poetis, sed ob ingenitam mentiendi facilitatem, de proprio eos gentis auctore confutans. qui autem putant totum librum debere sequi eum qui libri parte usus sit, uidentur mihi et apocryphum enochi, de quo apostolus iudas in epistola sua testimonium posuit, inter ecclesiae scripturas recipere; et multa alia quae apostolus paulus de reconditis est locutus. possumus enim hoc argumento dicere: quia apud athenienses ignotum deum colere se dixit, quem illi in ara adnotauerant, debere paulum et caetera, quae in ara scripta fuerant, sequi, et ea quae athenienses faciebant, facere: quia cum atheniensibus in cultura ignoti dei ex parte consenserat. absit ut argumentum et scholasticam elegantiam in calumniam traham. nemo est tam sicarius, et tam parricida, tam ueneficus, qui non aliquid boni aliquando fecerit. ergo si unum bonum illius uidens probauero, et in caeteris mihi incumbet necessitas, quae mala fuerint approbandi? si inimicus aduersus nos iurgetur et clamitet, nonne inter uerba simultatis et rixae aliquid loquetur ueritatis? quod et a nobis quoque aduersus quos loquitur, non usquequaque reprehenditur. itaque et callimachus et epimenides, non ideo uera dixerunt, iouem deum esse, et reliqua quae in eorum carminibus continentur, quia cretenses fallaces sunt; sed in eo tantummodo uerum locuti sunt, quia ingenitum cretensium uitium expressere mendacii: qui quia fallaces sunt, non statim et uerum non aliquando dixerunt. nec enim iupiter deus idcirco non esset, si cretenses uera loquerentur; sed tamen illis tacentibus, qui mortuus erat, dei uocabulum non haberet. denique ut sciamus apostolum non fortuito, et ut libet transitorie (ut illi arbitrantur), sed considerate et circumspecte, et ex omni parte se protegentem aduersus cretenses locutum: testimonium, inquit, hoc uerum est; non totum carmen, de quo testimonium sumptum, non uniuersum opus: sed tantum hoc testimonium, hic uersiculus quo mendaces uocantur. et utique qui in una tantum poematis parte consensit, caetera confutasse credendus est. quomodo autem cretenses mendaces, et stulti galatae, uel dura ceruice israel, uel unaquaeque prouincia proprio uitio denotetur, in epistola pauli ad galatas disseruimus. et quia nihil amplius est quod hic possimus afferre, illo contenti sumus. quamobrem increpa, ait, illos acriter: mendaces quippe sunt, et malae bestiae, et uentres pigri: qui falsa persuadent, qui ferarum ritu sanguinem sitiunt deceptorum: et non cum silentio operantes, suum panem manducant, quorum deus uenter est, et gloria in confusione eorum: et increpa, ut sani sint in fide. de qua fidei sanitate et in consequentibus loquitur: senes sobrios esse, honestos, pudicos, sanos in fide, et charitate, et patientia: ad quam fidei similitudinem, doctrinae quoque sanitas appellatur. erit, ait, tempus quando sanae doctrinae non acquiescent. sunt et sermones sanitatis, de quibus ad timotheum in prima epistola loquitur: si quis aliter docet, et non acquiescit sanis sermonibus domini nostri iesu christi, et quae secundum pietatem doctrinae. et in secunda: exemplum habens sanorum uerborum quae a me audisti. qui hanc habent fidei et doctrinae sanitatem atque uerborum, non attendent iudaicis fabulis et mandatis hominum auersantium se a ueritate. acquiescamus paulisper iudaeis, et eorum, qui apud eos sapientes uocantur, patienter ineptias audiamus; et tunc intelligemus quae sunt iudaicae fabulae sine auctoritate scripturae, sine ulla assertione rationis, animalia quaedam et fabulosa fingentium, de quibus isaias prophetauit, dicens: populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. sine causa autem me colunt: docentes doctrinas et mandata hominum. quod testimonium saluator in euangelio comprobans, arguit eos legi dei mandata hominum praetulisse. deus quippe ait: honora patrem et matrem: illi uero tradiderunt: quia quicunque dixerit patri et matri: munus quodcunque est ex me, tibi proderit, et non honorificabit patrem suum et matrem. si quis post aduentum christi conciditur, et non circumciditur: iudaicis seruit fabulis et mandatis hominum auersantium ueritatem. non enim qui in manifesto iudaeus est, sed qui in occulto: et circumcisio cordis in spiritu, non littera. si quis pascha agit, non in azymis sinceritatis et ueritatis: ut exterminet ex anima sua omne uetus fermentum malitiae et nequitiae: iste attendit fabulas, et umbras sequitur, ueritate neglecta. si quis non resurgens cum christo, nec quaerens ea quae sursum sunt, sed quae deorsum, dicit: ne tetigeris, ne gustaueris, ne tractaueris quae sunt in corruptione, ipso usu secundum praecepta et doctrinas hominum, iste sequitur iustitias non bonas, et praecepta non bona. ubi autem est ueritas, et lex spiritualis, ubi iustificationes bonae, et praecepta sunt optima: quae qui fecerit, uiuet in eis.

"omnia munda mundis, coinquinatis autem et infidelibus nihil mundum: sed polluta est eorum et mens et conscientia". quia superius dixerat: sunt enim multi et non subditi, uaniloqui, et deceptores, maxime qui de circumcisione sunt, et de his qui ab eis decepti fuerant, consequenter addiderat: increpa illos acriter, ut sani sint in fide, non intendentes iudaicis fabulis et mandatis hominum auersantium ueritatem. et quomodo ad galatas et ad romanos plenissime disputatur, putabant inter cibos esse distantiam, cum aliqui mundi, aliqui uiderentur immundi, propterea nunc infert: omnia munda mundis, his uidelicet qui in christo credunt, et sciunt omnem creaturam bonam esse: et nihil abiiciendum quod cum gratiarum actione percipitur. coinquinatis autem et infidelibus nihil mundum: quia polluta est eorum et mens et conscientia: propterea etiam quae munda sunt per naturam, eis immunda fiunt. non quod uel mundum sit aliquid, uel immundum: sed, pro qualitate uescentium, et mundum mundis, et immundum contaminatis fiat. alioquin infideles quosque atque pollutos etiam panis benedictionis, et calix dominicus non iuuat; quia qui indigne comederit de pane illo, et de calice biberit, iudicium sibi manducat et bibit. aduentu christi purgata sunt omnia. quae ille mundauit, nos communicare non possumus. sed considerandum ne, ista tractantes, occasionem illi haeresi demus, quae iuxta apocalypsim, et ipsum quoque apostolum paulum scribentem ad corinthios, putat de idolothytis esse uescendum: quia omnia munda sunt mundis. nunc enim apostolo non fuit propositum de his quae immolantur daemonibus disputare: sed aduersus iudaeos, qui secundum legis abolitae disciplinam, quaedam munda, quaedam arbitrabantur immunda. non enim, inquit, possumus mensae domini participare, et mensae daemoniorum: nec ualemus simul bibere calicem domini, et calicem daemoniorum. in nobis itaque est comedere uel munda uel immunda. si enim mundi sumus, munda nobis est creatura. si autem immundi et infideles, fiunt nobis uniuersa communia: siue per inhabitantem in cordibus nostris haeresim, siue per conscientiam delictorum. porro si conscientia nostra nos non reprehenderit, et habuerimus fiduciam pietatis ad dominum: orabimus spiritu, orabimus et mente: psallemus spiritu, psallemus et mente: et procul erimus ab his de quibus nunc scribitur: polluta est eorum et mens et conscientia.

"confitentur se nosse deum, factis autem negant: exsecrabiles, et inobedientes, et ad omne opus bonum reprobi". hi quorum polluta est et mens et conscientia, deum se nosse confitentur, factis autem negant, secundum illud quod in isaia dicitur: populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. quomodo igitur labiis qui honorat, et corde procul recedit: ita deum sermone quis confitens, operibus negat. negans autem operibus deum, confessione simulata recte exsecrabilis et profanus est: et nulla ueritatis ratione persuasus, inobediens et incredulus appellatur. unde euenit ut ad omne opus bonum reprobus sit: quod scilicet, etiam ea quae naturali bonitate superatus forte bona fecerit, non sint bona, dum mentis peruersitate sunt reproba. existimant quidam in eo tantum deum negari, si in persecutione quis a gentilibus comprehensus, se renuerit christianum. sed ecce apostolus, omnibus quae peruersa sunt factis, deum asserit denegari. christus sapientia est, iustitia, ueritas, sanctitas, fortitudo. negatur per insipientiam sapientia, per iniquitatem iustitia, per mendacium ueritas, per turpitudinem sanctitas, per imbecillitatem animi fortitudo. et quotiescunque uincimur uitiis atque peccatis, toties deum negamus. ut econtrario, quoties bene quid agimus, deum confitemur. nec arbitrandum est in die iudicii illos tantum a dei filio denegandos, qui in martyrio christum denegarunt: sed per omnia opera, sermones, cogitationes, christus, uel negatus negat uel confessus confitetur. de hac puto confessione et discipulis praecepit, dicens: eritis mihi testes in ierusalem, et in omni iudaea et samaria, et usque ad extremum terrae, ut in omnibus bonis operibus atque sermonibus, mens christum ipsi dedita confiteatur. est et quaedam laudanda negatio, de qua et ipse apostolus ait: ut abnegantes impietatem et saecularia desideria, caste, et iuste, et pie uiuamus in praesenti saeculo: exspectantes beatam spem et aduentum saluatoris nostri dei. quam negationem qui negauerit, et sequi uoluerit saluatorem loquentem: quicunque uoluerit uenire ad me, abneget semetipsum, exutus ueterem hominem cum operibus eius, et indutus nouum, sequetur deum suum. quomodo autem se quis abneget, contemplandum est. pudicus fornicatorem, quod prius fuerat, negat: sapiens imprudentem, iustus iniustum, fortis infirmum. et ut in commune de omnibus loquar, toties negamus nos, quoties priora uitia calcantes, desinimus esse quod fuimus, et incipimus esse quod ante non fuimus.

2. "tu uero loquere quae decet sanam doctrinam". aliud est sanam doctrinam loqui, aliud ea quae sanae conueniunt docere doctrinae: qui in altero simplex tantum institutio est: in altero cum eo quod docens, uitae quoque correctio est. qui enim soluerit unum de mandatis istis minimis, et docuerit sic homines, minimus uocabitur in regno caelorum: domino praecipiente discipulis, non solum in meditatione scripturarum eos laborare debere, ut quae scripta sunt, replicent, et condant in memoriae thesauro: sed prius faciant quae praecepta sunt. quicunque uero fecerit et docuerit, ille uocabitur magnus in regno caelorum. nisi enim supergressa fuerit nostra iustitia scribarum iustitiam et pharisaeorum, non possumus ingredi regna caelorum. qui supra moysi cathedram sedentes, dicunt et non faciunt, et alligant onera importabilia, quae ceruicibus hominum imponunt, et ipsi minimo digito nolunt ea contingere. hoc igitur nunc apostolus titum, filium in christo et discipulum suum, docet ut ea loquatur quae sanae doctrinae conueniant: quia tunc doctrinae sit sanitas, cum doctoris doctrina pariter et uita consentiant.

"senes sobrios esse, honestos, pudicos, sanos in fide, et charitate, et patientia". generaliter tito ante praecipiens quid ipse loqui deberet ad cunctos, in eo quod ait: tu uero loquere quae decent sanam doctrinam nunc per singulas species quid unamquamque aetatem deceat, exponit. primum senibus uiris conuenientia, deinde anus quid deceat, tertio quae adolescentibus apta sint, tam maribus uidelicet, quam feminis, licet in praecepto mulierum uetularum de adolescentibus feminis mandata subiecerit: ut non tam ipse doceret adolescentulas, quam quid a uetulis docerentur, exponeret. extremo de seruis, et per singulas aetates, et conditiones, sic decenter praecepta constituit, ut sermo eius uitae morum que sit regula. senes igitur sobrios esse, siue uigilantes, quia n�phalioi~g apud graecos utrumque sonat: honestos, ut aetatis grauitatem morum grauitas decoret; pudicos, ne in aliena aetate luxurient, ne iam frigido ad libidinem sanguine, exemplo sint adolescentibus ad ruinam. sanos in fide, de qua fidei sanitate supra diximus. sanos autem non tantum in fide, uerum et in charitate, et in patientia, ut cum primam fidei habuerint sanitatem, audiant a saluatore: fides tua te saluum fecit. et alibi: neque enim in israel tantam fidem inueni. et propter eamdem fidei sanitatem fiant filii abrahae, de quo scriptum est: credidit abraham deo, et reputatum est illi ad iustitiam. et habacuc de hac fidei sanitate commemorans ait: iustus autem ex fide mea uiuit. relege ad hebraeos epistolam pauli apostoli (siue cuiuscunque alterius eam esse putas, quia iam inter ecclesiasticas est recepta), totum illum catalogum fidei enumera, in quo scriptum est: fide maius sacrificium abel a cain obtulit deo. et: enoch translatus est, ne uideret mortem; et noe de his quae necdum uidebat, deo credens fabricatus est arcam, et abraham in terram quam nesciebat, egressus est. et ne uideretur scriptura nullum mulieribus fidei exemplum dare, in eadem epistola scribitur, quia et sara acceperit uirtutem ad recipiendum semen, alieno iam aetatis suae tempore, quia fidelem eum qui repromiserat, arbitrata est. laudatur ibi fides isaac, et iacob, ioseph, moysi quoque et rahab, caeterorum, quos melius potest scire, qui ipsam epistolam legerit. quomodo est igitur fidei sanitas: ita eadem sanitas et in charitate est. quis autem sanitatem possidet charitatis, nisi ille qui primum deum dilexerit ex tota anima sua, et ex toto corde suo, et ex totis uiribus suis? deinde christi praeceptum audiens in proximum: diliges proximum tuum sicut teipsum, diuiserit charitatem: quia in his duobus mandatis pendet omnis lex et prophetae. qui habet sanitatem charitatis, non aemulatur, non inflatur, non agit perperam, non inhoneste, non ad iracundiam concitatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitate, congaudet autem ueritati, omnia sustinet, omnia credit, omnia sperat, omnia praestolatur. et quia charitas nunquam excidit, qui in charitatis est sanitate, nunquam et ipse corruit. siquidem nec tribulatio eum, nec angustia, nec fames, nec persecutio, nec nuditas, nec periculum, nec gladius separare poterit a sanitate charitatis, quam habuerit in christo iesu. quid de gladio et caeteris minoribus loquar, quae non possunt eum diuidere, qui sanitatis possidet charitatem: cum nec mors, nec uita, nec angeli, nec principatus, nec praesentia, nec futura, nec fortitudo, nec altitudo, nec profundum, nec alia quaelibet creatura possit separare eum qui habet charitatem sanitatis in christo iesu? si intellecta est a nobis sanitas charitatis, de scripturis aliquod sumamus exemplum, eorum qui in infirmitate sunt charitatis. ait saluator de extremis temporibus: quia cum multiplicata fuerit iniquitas, refrigescet charitas multorum. calida quippe est charitas in his qui feruent in spiritu: frigens autem et glacialis et gelida in his qui flatus aquilonis durissimos suscepere, ab aquilone enim exardescent mala super omnes inhabitantes terram. de hoc frigore charitatis et amnon in sorore sua thamar obriguerat. timendum ergo ne forte et nos hac infirmitate charitatis aliquando superemur. nonnunquam enim euenit ut primum a nobis in uirginem, siue in quamlibet feminam sit sancta dilectio: et cum mollita mens fuerit in affectus, paulatim sanitas charitatis languore pallescat, et infirmari incipiat, et ad extremam mortem diligentem ferat. unde et apostolus caute et prudenter timotheo praecipit ut exhortetur adolescentulas in omni castitate. omnis autem castitas in carne et spiritu et anima est: ne scandalizetur oculus; ne in pulchritudine uultus feminae haerentes pendeamus: ne blanda nos audire uerba delectet: ne ad simulatos sermones mens prius dura marcescat. caueant ergo, ut diximus, tam iuuenes quam senes, tam adolescentulae quam uetulae, et omni diligentia custodiant cor suum: ne per sanitatem dilectionis, morbus charitatis introeat, et per amorem sanctum, fiat non sancta dilectio, quae illos pertrahat ad gehennam. qui sanus est in fide, qui sanus in charitate, sanus quoque sit in patientia, et patientia quae maxime in tentationibus comprobatur; quia nihil prodest habuisse quae supra enumerauimus, nisi omnes diuitiae et mercimonia, quibus onusta nauis est, in tempestate seruentur, et perflantibus hinc inde uentis, absque naufragio ea, quae bene parta sunt, liberentur. qui enim perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit.

"anus similiter in habitu sancto, non incentrices, non uino multo seruientes; bene docentes, ut ad castitatem erudiant adolescentulas, ut ament uiros suos, ut ament filios: pudicas, castas, habentes domus diligentiam, benignas, subditas uiris suis, ut uerbum dei non blasphemetur". tametsi apostolus petrus praeceperit, ut uiri uxoribus suis tanquam infirmiori uasculo honorem tribuant, non tamen arbitrandum est, quod uxor, quae corporis uasculum habet infirmum, statim et anima infirmior sit. unde nunc praecipitur eis, ut in ipsis quoque illud apostoli compleatur: uirtus in infirmitate perficitur, et dicitur, ut et omnia habeant, quae senibus uiris sunt praecepta communiter, in eo scilicet quod ait: anus similiter, hoc est, ita ut uiri senes, in omnibus honestae, sobriae, pudicae, sanae in fide, et charitate, et patientia, et pro sexu suo hoc habeant proprium, ut sint in habitu sancto, siue, ut melius legitur in graeco, en~g katast�mati~g hieroprepeis~g, ut ipse quoque earum incessus et motus, uultus, sermo, silentium, quamdam decoris sacri praeferant dignitatem. et quia hoc genus muliercularum esse solet garrulum, iuxta illud: simul autem et otiosae discunt circumire domos: non solum autem otiosae, sed et uerbosae, et curiosae, loquentes quae non oportet: propterea eas uult esse non incentrices, id est non accusatrices, non tales quae ut aliis placeant, de aliis detrahant. aut certe quia ipsae adolescentiam iam transgressae sunt, de adolescentularum aetatibus disputent, et dicant: illa sic ornatur, illa sic comitur, sic illa procedit; amat illum, amatur ab illo; cum etiam si haec uera sint, non tam apud caeteros debeant accusare, quam ipsam secrete christi charitate corripere, et magis docere ne faciat, quam in publico accusare quod fecerit. solent hae aetates, quia corporis frixere luxuria (licet sint plurimae, quae nec canos suos erubescant, et ante gregem nepotum trementes uirgunculae componantur), uino se dedere pro libidine; et cum inter pocula sibi prudentes uisae fuerint et facundae, morum quasi austeritatem assumere, loquentes hoc quod sibi uidentur esse, et non recordantes illud quod fuerunt. et a uini ergo nimio potu anus prohibeantur, quoniam quod in adolescentibus libido, hoc in senibus ebrietas est. aut quomodo potest docere anus adolescentulas castitatem, cum si ebrietatem uetulae mulieris adolescentula fuerit imitata, pudica esse non possit? signanter autem expressit: non uino multo seruientes. seruitus enim quaedam est et extrema conditio, uino sensus hominis occupari, et non suum esse, sed uini. quia igitur docuit quales primo anus deberent esse, et post illa quae cum senibus uiris habent communia, etiam propria earum exposuit, ut honesto et sancto habitu, et omni decore sint plenae: nec accusatrices, nec aliis detrahentes, nec uino sensibus occupatis. nunc consequenter doctrinae eis frena permittit, ut cum tales fuerint, docendi habeant libertatem, ut scilicet doceant ea quae bona sunt. licet enim in alio loco dixerit: docere autem mulieribus non permitto, sic intelligendum est, ut in uiros sit illis doctrina sublata. caeterum adolescentulas doceant, quasi filias suas. primum castitatem: quia aduersus hanc magis in aetate florenti pugnat inimicus, et uirtus eius omnis contra feminas in umbilico uentris est: deinde ut ament uiros suos, diligant filios. quae doctrina est amare uiros; cum hoc non in eloquio docentis, sed in corde amantis sit constitutum? uult eas amare uiros suos caste: uult inter uirum et mulierem esse pudicam dilectionem ut eum pudore, et uerecundia, et quasi necessitate sexus, reddat potius debitum uiro quam ipsa exigat ab eo, et opera liberorum ante oculos dei et angelorum perpetrare se credat: ita nec illa erubescet etiam secretum cubile, et noctis tenebras, et clausum cubiculum suum, cum omnia patere dei oculis cogitarit. filios autem ita diligunt, si eos in dei erudiant disciplina. caeterum nolle eos contristare docendo quae bona sunt, et libertatem tribuere peccandi, non est amare filios, sed odisse. erudiantur quoque adolescentulae, ut domus habeant diligentiam. et quia poterat euenire ut diligentia domus cum austeritate regeretur, et per hoc apostoli praeceptum, matrona seuerior fieret in seruulos: ideo copulauit, benignas: ut tunc se crederet mariti bene domum regere, si cum benignitate imperet seruulis, non in terrore. nec non et subditas uiris suis: ne forte diuitiis et nobilitate perflatae dei sententiae non meminerint, per quam subiectae sunt uiris. ait quippe ad mulierem: ad uirum tuum conuersio tua; et ipse tui dominabitur. in quo sanctae scripturae consideranda prudentia est: quia non uiro hoc dominus sit locutus, et dixerit: dominaberis uxori tuae: sed ipsi mulieri, ut illi praemium relinqueret obsequelae, dum in potestate eius est, si dei uelit obedire praeceptis, seruire uiro et marito esse subiecta, ut quodammodo esset libera seruitus, et dilectione plena, ideo seruiens est uiro, dum eum metuit offendere. etenim non est creatus uir propter mulierem, sed mulier propter uirum. et cum caput mulieris uir sit: caput autem uiri christus, quaecunque uxor non subiicitur uiro suo, hoc est capiti suo, eiusdem criminis rea est, cuius et uir si non subiiciatur christo capiti suo. uerbum autem domini blasphematur: uel dum contemnitur dei prima sententia, et pro nihilo ducitur: uel christi infamatur euangelium, dum contra legem fidem que naturae, ea quae christiana est, et ex dei lege subiecta, uiro imperare desiderat: cum etiam gentiles feminae uiris suis seruiant communi lege naturae.

"iuuenes similiter exhortare, ut pudici sint in omnibus: teipsum exemplum praebens bonorum operum, in doctrina, in integritate et castitate, in sermone sano et irreprehensibili: ut qui ex aduerso est, reuereatur, nihil habens de nobis dicere mali". sicut in eo quod supra praeceperat, dicens: anus similiter in habitu sancto, similitudinem anuum dixeramus, ad senes esse referendam; ita nunc in eo quod intulit: iuuenes similiter hortare, ut pudici sint, similitudinem iuuenum ad anus, et per anus ad senes arbitramur aptandam: ut senum habeant sobrietatem, et honesti sint et pudici, et sani in fide, et charitate, et patientia. anuum autem in habitus sanctitate, ut non sint accusatores, non uino multo seruientes, bene docentes, et caetera. proprium autem adolescentulorum hoc posuit, ut pudici sint in omnibus, tam scilicet mente, quam corpore: tam opere, quam cogitatione, ut nulla sit in adolescente suspicio turpitudinis. et licet quidam de latinis ita existiment legendum: iuuenes similiter hortare ut pudici sint, et postea inferant, in omnibus teipsum formam praebens bonorum operum: tamen sciamus, in omnibus, ad superiora esse referendum, id est, hortare ut pudici sint in omnibus. sciendum quoque est quod continentia non solum in carnis opere et animi concupiscentia; sed in omnibus rebus necessaria sit: ne honores indebitos appetamus: ne accendamur auaritia: ne ulla passione superemur. teipsum, inquit, formam praebens bonorum operum. nihil prodest aliquem exercitatum esse in dicendo, et ad loquendum triuisse linguam, nisi plus exemplo docuerit quam uerbo. denique qui impudicus est, quamuis disertus sit, si ad castitatem audientes cohortetur, sermo eius infirmus est, et auctoritatem non habet cohortandi. et e contrario quamuis sit rusticanus et tardus ad loquendum, si castus fuerit, exemplo suo homines potest ad uitae similitudinem impellere. quod autem ait, in incorruptione, sic accipiendum, quod incorruptio proprie uirginitatem sonet. denique qui uirgines sunt, uulgo incorrupti appellari solent; et qui uirgines esse desierint, corrupti nominantur; et dicimus, illa quae fuit olim uirgo, corrupta est. unde et titum existimo, priusquam carnis opere occuparetur, euangelio credentem accepisse baptisma, et uirginem permansisse, et nunc ab apostolo, ut in incorruptione formam sui praebeat commoneri: quam quidem incorruptionem in timotheo non uidemus. nam cum ei diceret: nemo adolescentiam tuam contemnat; sed forma esto fidelium in sermone, in conuersatione, in charitate, in fide, in castitate, de incorruptione tacuit, et tantum posuit castitatem. castitas autem et in coelibatu absque uirginitate intelligi potest. nisi forte castitatem accipiamus in mente, incorruptionem uero in corpore, iuxta illud quod alibi in uirginis definitione scribitur: ut sit sancta corpore et spiritu. et ipse nunc consequenter adiunxit: in doctrina, in incorruptione, in pudicitia. possemus et pudicitiam, et incorruptionem etiam in doctrinae integritate interpretari. nisi quod specialiter sequitur, sermone sano et irreprehensibili, proprium haberet super doctrinae institutione praeceptum. quod autem ait, sermone irreprehensibili, non quod ullus tantae facundiae et prudentiae sit, ut a nemine reprehendatur (reprehenduntur quippe et apostoli et euangelistae ab haereticis et gentibus), sed quod nihil dignum reprehensione dicat aut faciat, licet aduersarii sint ad reprehendendum parati. et quia sunt multi non subditi, uaniloqui et mentium deceptores, qui oderunt in portis arguentem, et sermonem sanctum abominantur, propterea exemplum nos in omnibus praebeamus in doctrina, in integritate, in pudicitia, in sermone sano et irreprehensibili: ut aduersarii uitae et doctrinae nostrae sanitate perterriti, non audeant accusare, hoc est, nihil uerisimile in accusatione confingere. et reuera usque hodie uidemus nonnullos in ecclesiis (quanquam haec rara auis sit) tantae grauitatis continentiae que esse, ut etiam ab aduersariis habeant testimonium, et dicatur, uir magnus est ille, et sanctae conuersationis, probis que moribus, nisi esset haereticus. nemo est enim tam immoderatae impudentiae, ut solis radios possit accusare tenebrosos, et clarum lumen caligine noctis offundere. unde et apostolus haec eadem praecauens ait: ut auferam occasionem his qui uolunt occasionem. potest autem is qui ex aduerso est, et diabolus intelligi, qui accusator est fratrum nostrorum, ut ioannes euangelista praedicat: qui cum nihil habuerit mali quod nobis obiiciat, erubescit, et criminator non poterit criminari. diabolus autem in latina lingua criminatorem sonat.

"serui dominis suis subditi sint in omnibus: sint placentes, non contradicentes, non furantes; sed omnem fidem ostendentes bonam, ut doctrinam saluatoris nostri dei ornent in omnibus". quoniam dominus et saluator noster, qui in euangelio ait: uenite ad me, omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam uos, nullam conditionem, aetatem, sexum, a beatitudine arbitratur alienum: propterea nunc apostolus et seruis praecepta constituit, scilicet ut parti ecclesiae membris que corporis christi. et quomodo superius senes, anus, adolescentulas, iuuenes, quid titus erudire deberet edocuit: ita nunc seruis apta praecepta constituit. primum ut subditi sint dominis suis in omnibus. in his autem omnibus, quae non sunt contraria deo: ut si dominus ea iubet quae non sunt aduersa scripturis sanctis, subiiciatur seruus domino. sin uero contraria praecipit, magis obediat spiritus quam corporis domino. diligenter attendite quomodo congrua personis praecepta decernat. serui, inquit, dominis suis subditi sint in omnibus. in alio loco disputans de filiis, ait: filii, obedite parentibus. filios quippe decet parentibus obedire: seruos uero imperanti domino esse subiectos. nec illud putemus esse contrarium, quod in alia epistola: mulieres, ait, subiectae sint uiris, et in hac subiectas uiris suis asseruit uxores, quasi eodem uerbo et in seruis et in uxoribus usus sit. quodammodo enim maritus uxoris est dominus. ipse, inquit, dominabitur tui. erat et saluator subiectus parentibus suis, sed cum adhuc duodecim esset annorum, et nihil differret a seruo, dominus omnium: necdum enim ad perfectam uiri aetatem quae posset haereditatem capere, peruenerat. sed et alibi de eo scriptum est: quia cum subiecta ei fuerint omnia, tunc ipse filius subiicietur ei qui sibi subiecit omnia, ut sit deus omnia in omnibus. subiicientur autem ei omnia, cum dixerit dominus domino meo, sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. in subiectis seruis dominus subiicitur. et quomodo pro nobis dicitur esse maledictum, cum non sit maledictum, sed uera benedictio: ita pro nobis, uel subiectus scribitur, uel non subiectus: si aut subditi fuerimus deo, aut non subditi. quidam hunc locum ita legunt: serui dominis suis subditi sint, et postquam huc usque distinxerint, inferunt, in omnibus placeant: cum in graeco alius sit ordo lectionis, id est, serui dominis suis subditi sint in omnibus; ut sequatur, euarestous~g einai~g: quod nos licet non plene, tamen ex parte aliqua interpretari possumus, ut complaceant sibi: ne uidelicet super conditione sua uideatur eis dei iniqua sententia. sed quomodo pauper iuxta mensuram suam saluari potest; et mulier in sexus infirmitate ac regno dei non excluditur, et omnis conditio secundum ordinem suum beatitudinem capere potest: ita et serui complaceant sibi quod serui sint: et non idcirco putent deo se seruire non posse, quia subiecti sint hominibus; sed in eo magis placere uoluntati dei, si et dominis suis subditi fuerint in omnibus, et complacuerint sibi in conditione sua; et quod deinceps apostolus praecipit exsequantur, ut non sint contradicentes, non furantes. uel maximum seruorum uitium est, dominis contradicere, et cum aliquid iusserint, se cum mussitare. itaque titum commonet ut per doctrinam sanam ab his qui christiani serui sunt, istiusmodi auferat passionem. si enim quae dominus imperat necesse habet seruus implere: cur hoc ipsum non cum bona faciat uoluntate; sed et dominum offendat, et tamen faciat quod iubetur: maxime cum et deus ad aquam contradictionis offensus sit? et in alio loco de murmurante populo loquatur: desinat a me murmuratio eorum, et non morientur. post contradictionem et aliud seruorum uitium doctrina christi corrigat, ne fures sint. fur autem non solum in maioribus, sed etiam in minoribus iudicatur. non enim id quod furto ablatum est, sed mens furantis attenditur. quomodo in fornicatione et adulterio, non idcirco diuersa sit fornicatio aut adulterium, si pulchra uel diues, deformis aut pauper, meretrix uel adultera sit: sed qualiscunque illa fuerit, una est fornicatio, uel adulterium. ita et in furto, quantumcunque seruus abstulerit, furti crimen incurrit. unde et in moysi lege fures nonnunquam septuplum, nonnunquam quadruplum reddere compelluntur, et interdum obtruncatur; interdum uenditur fur ipse pro furto, de quibus nuper uobis in leuitico exposuisse me memini. si autem hoc prohibetur in seruo, quanto magis in libero: ne aut iudex rapiat, aut miles non contentus stipendiis suis aliena deuastet? pulchre quidam uir apprime grauis, cum ei cuiusdam iudicis laudaretur integritas, et diceret de eo ille qui laudabat, non est fur: respondit, optimum seruum faceret, si nec fugitiuus esset: in tantum furti suspicio ab omni libero debet esse aliena. sint itaque serui subditi dominis suis in omnibus, sint complacentes conditioni suae: ut non ferant aspere seruitutem, non contradicant dominis, non furentur, et post haec in omnibus fidem bonam ostendant, ut doctrinam saluatoris dei nostri ornent in omnibus. si enim apud carnales dominos in minimo fideles fuerint, incipient eis apud deum maiora committi. ornat autem doctrinam domini, qui ea quae conditioni suae apta sunt, facit. et e diuerso confundit eam, qui non est subiectus in omnibus, cui conditio sua displicet, qui contradictor atque fraudator in nullo fidem bonam ostendit. quomodo enim potest fidelis esse in substantia dei, qui carnali domino fidem exhibere non potuit?

"illuxit enim gratia dei saluatoris omnibus hominibus, erudiens nos ut, abnegantes impietatem et saecularia desideria, pudice, et iuste, et pie uiuamus in hoc saeculo: exspectantes beatam spem, et aduentum gloriae magni dei, et saluatoris nostri iesu christi: qui dedit semetipsum pro nobis, ut nos redimeret ab omni iniquitate, et mundaret sibi populum egregium, aemulatorem bonorum operum". post catalogum doctrinae ad titum, quid senes, quid anus, quid adolescentulas et iuuenes, quid ad extremum seruos erudire deberet, recte nunc intulit: illuxit enim gratia dei saluatoris omnibus hominibus. non est enim aliqua differentia liberi et serui, graeci et barbari, circumcisi et habentis praeputium, mulieris et uiri: sed cuncti in christo unum sumus, uniuersi ad dei regnum uocamur, omnes post offensam patri nostro reconciliandi sumus; non per merita nostra, sed per gratiam saluatoris: uel quod dei patris uiuens et subsistens gratia ipse sit christus: uel quod christi dei saluatoris haec sit gratia; et non nostro merito saluati simus, secundum illud quod in alio loco dicitur: pro nihilo saluabis eos. quae gratia omnibus hominibus ideo illuxit, ut erudiret nos abnegantes impietatem et saecularia desideria, pudice, et iuste, et pie uiuere in hoc saeculo. quid sit autem abnegare impietatem et saecularia desideria, ex eo quod supra exposuimus, deum confitentur se nosse, factis autem negant, intelligi posse confido, et per contraria disserta contraria. saecularia ergo desideria sunt, quae a mundi istius principe suggeruntur: et cum sint saeculi, cum saeculi huius nube pertranseunt. nos autem cum pudice et iuste, nec corpore scilicet, nec mente peccantes, uixerimus in christo, pie quoque uiuemus in hoc saeculo: quae pietas exspectat beatam spem, et aduentum gloriae magni dei, et saluatoris nostri iesu christi. sicut enim impietas magni dei reformidat aduentum, ita secura de opere suo, et de fide illum pietas praestolatur. ubi est serpens arius? ubi eunomius coluber? magnus deus iesus christus, saluator dicitur, non primogenitus omnis creaturae, non uerbum dei et sapientia; sed iesus christus: quae uocabula assumpti hominis sunt. neque uero alium iesum christum, alium uerbum dicimus, ut noua haeresis calumniatur: sed eumdem et ante saecula, et post saecula, et ante mundum, et post mariam, imo ex maria, magnum deum appellamus saluatorem nostrum iesum christum, qui dedit semetipsum pro nobis, ut pretioso sanguine suo nos redimeret ab omni iniquitate, et mundaret sibi populum periousion~g (ita quippe habetur in graeco), et bonorum operum faceret aemulatorem. saepe me cum considerans quid sibi uellet uerbum periousion~g, et a sapientibus saeculi huius interrogans si forte alicubi legissent, nunquam inuenire potui qui mihi quid significaret exponeret. quamobrem compulsus sum ad uetus instrumentum recurrere, unde arbitrabar et apostolum sumpsisse quod dixerat. hebraeus enim ex hebraeis et secundum legem pharisaeus, utique id ponebat in epistola sua, quod in ueteri testamento legisse se nouerat. in deuteronomio itaque reperi: quoniam populus sanctus tu domino deo tuo, et in te complacuit domino deo tuo; ut esses ei in populum periousion~g, ex omnibus populis qui sunt super faciem terrae. et in centesimo tricesimo quarto psalmo, ubi nos habemus, psallite nomini eius, quoniam suaue est: quoniam iacob elegit sibi dominus, israel in possessione sibi: pro eo quod est in possessione, in graeco scriptum est eis~g periousiasmon~g, quod quidem aquila et quinta editio eis~g periousion~g expresserunt. septuaginta uero et theodotio, periousiasmon~g transferentes, commutationem syllabae fecere, non sensus. symmachus igitur, pro eo quod est in graeco periousion~g, in hebraeo sgolla, expressit exaireton~g, id est egregium uel praecipuum: pro quo uerbo in alio uolumine latino sermone utens, peculiarem interpretatus est. recte igitur christus iesus, magnus deus noster atque saluator, redemit nos sanguine suo, ut sibi christianum populum peculiarem faceret, qui peculiaris tunc esse posset, si bonorum operum aemulator exsisteret. unde et illud quod in euangelio secundum latinos interpretes scriptum est: panem nostrum quotidianum da nobis hodie, melius in graeco habetur panem nostrum epiousion~g, id est, praecipuum, egregium, peculiarem, eum uidelicet qui de caelo descendens, ait: ego sum panis qui de caelo descendi. absit quippe ut nos, qui in crastinum cogitare prohibemur, de pane isto qui post paululum concoquendus et abiiciendus est in secessum, in prece dominica rogare iubeamur. nec multum differt inter epiousion~g et periousion~g: praepositio enim tantummodo est mutata, non uerbum. quidam epiousion~g existimant in oratione dominica panem dictum, quod super omnes ousias~g sit, hoc est, super uniuersas substantias. quod si accipitur, non multum ab eo sensu differt quem exposuimus. quidquid enim egregium est et praecipuum, extra omnia est, et super omnia.

"haec loquere et exhortare, et increpa cum omni imperio". tria posuit, loquere, exhortare, et increpa. et quidem in eo quod ait, loquere, ad doctrinam uidetur esse referendum. quod uero intulit, exhortare, id est parakalei~g, aliud quoddam in graeco significat quam in latino: parakl�sis~g quippe magis consolationem quam exhortationem sonat. hoc uerbum et superius de adolescentibus est locutus: iuuenes similiter consolare, pudicos esse in omnibus. de quo nos in suo loco ita ut in latino legitur, quasi exhortare scriptum esse, expressimus. consolatur igitur audientem, qui dicit: rogamus pro christo, reconciliamini deo, et seipsum humiliat et subiicit, ut lucrifaciat quem consolatur. quod uero tertium est, increpa, consolationi mihi uidetur esse contrarium, ut quicunque consolationem contempserit, increpatione sit dignus, et mereatur audire: obliti estis consolationis, quae uobis ut filiis loquitur. ad timotheum quoque alteram consolationem, et increpationem alteram legimus, dicente apostolo: insta opportune, importune, argue, increpa, consolare. et ibi quidem increpatio ante assumitur, et postea consolatione seueritas temperatur. hic uero ante uult discipulos consolari, et si non profecerint consolando, tunc corripi, et corripi cum omni imperio. sic enim intelligo hoc quod dictum est: increpa cum omni imperio, ut specialiter ad increpationem, et non ad duo superiora in commune referatur. neque enim conuenit dicere, consolare cum omni imperio, et loquere cum omni imperio, sed tantummodo, increpa cum omni imperio.

nemo te contemnat. existimet aliquis hoc ipsum nunc ad titum scribi quod ad timotheum dictum est: nemo adolescentiam tuam contemnat. nos uero iuxta graeci sermonis differentiam, aliud putamus significare periphroneit�~g, quod hic scribitur, et aliud kataphroneit�~g, quod ad timotheum dictum est, et praepositiones peri~g uel kata~g sensum facere diuersum. quod autem non fortuito, et ut libet, paulus apostolus, non solum nominibus et uerbis, uerum etiam praepositionibus diuersis utatur pro uarietate causarum, perspicuum fieri poterit ex eo quod ait: mulier enim ex uiro, uir uero per mulierem. et alibi: quia ex eo et per eum et in ipso sunt omnia. nec non et illud, paulus apostolus non ab hominibus, neque per hominem. existimamus itaque kataphron�sin~g ad contemptum proprie pertinere, uel cum quis inter equuleum laminas que distentus, contemnit dolorem, et nec iudicis comminationem, nec circumstantis populi fremitum pertimescit: sed pro confessione martyrii, uniuersa supplicia contemnit et despicit. e contrario autem est et malus contemptus, de quo et habacuc, spiritu sancto in se loquente, testatur: uidete contemptores: et inspicite et admiramini mirabilia, et disperdimini. iuxta quod ad timotheum quoque scriptum diximus: nemo adolescentiam tuam contemnat, id est, nolo te talem exhibeas ut possis ab aliquo merito contemni. periphron�sis~g autem illud sonat, sicut stoici tamen asserunt, qui distinguunt inter uerba subtiliter, cum qui confidens sibi, se alio esse meliorem, despicit eum quem inferiorem putat, et super, id est plus, sapiens, humiliorem existimat dignum esse contemptu. tale quid intumescens superbiae uanitate, et coelum ipsum solem que despiciens apud graecos quidam dixisse deluditur: aerobat�~g kai~g periphron�~g ton~g h�lion~g, quod nos latine possumus dicere, scando per aerem, et pluris me noui esse quam solem. periphron�sis~g ergo, quae nunc ad titum ponitur, illum sensum habet: nemo eorum qui in ecclesiis sunt, te segniter agente sic uiuat, ut se putet esse meliorem. qualis enim aedificatio erit discipuli, si se intelligat magistro esse maiorem? unde non solum episcopi, presbyteri et diaconi debent magnopere prouidere ut cunctum populum cui praesident, conuersatione et sermone praecedant: uerum et inferior gradus, exorcistae, lectores, aeditui, et omnes omnino qui domui dei seruiunt. quia uehementer ecclesiam christi destruit, meliores laicos esse quam clericos.

"admone illos principibus et potestatibus subditos esse, obedire: ad omne opus bonum paratos esse: neminem blasphemare, non litigiosos esse: esse modestos, omnem ostendentes mansuetudinem ad omnes homines". tale quid et ad romanos scribitur: omnis anima potestatibus superioribus subdita sit. non est enim potestas nisi a deo. quod quidem praeceptum, et hic, et ibi propterea puto editum, quia iudae galilaei per illud tempus dogma adhuc uigebat, et habebat plurimos sectatores, cuius et in actibus apostolorum fit mentio, scriptura referente: ante hos enim dies surrexit theodas, dicens, quemdam se esse magnum: cui appositi sunt uiri quasi quadringenta; et, post hunc surrexit in diebus census iudas galilaeus: qui inter caetera hoc quasi probabile proferebat ex lege, nullum debere dominum nisi solum deum uocari: et eos qui ad templum decimas deferrent, caesari tributa non reddere. quae haeresis in tantum creuerat, ut etiam pharisaeorum et multam partem populi conturbaret: ita ut ad dominum quoque nostrum referretur haec quaestio: licet caesari dare tributum an non? quibus dominus prudenter caute que respondens ait: reddite quae sunt caesaris caesari, et quae sunt dei, deo. cui responsioni paulus apostolus congruens, docet principatibus et potestatibus credentes debere esse subiectos. archai~g quippe quae leguntur in graeco, magis principatus quam principes sonant: et ipsam significant potestatem, non eos qui in potestate sunt homines. sed quia dixerat, admone illos, principatibus et potestatibus subditos esse: poterat his qui tormenta formidant, occasio ad negandum dari: iuxta apostoli dictum se assererent principatibus et potestatibus esse subiectos, et facere quod iuberent; propterea subiecit: obedire ad omne opus bonum. si bonum est quod praecipit imperator et praeses, iubentis obsequere uoluntati. sin uero malum, et contra deum sapit: responde ei illud de actibus apostolorum: obedire oportet deo magis quam hominibus. hoc ipsum et de seruis intelligamus apud dominos, et de uxoribus apud uiros, et de filiis apud parentes, quod in illis tantum debeant dominis, uiris, parentibus esse subiecti, quae contra dei mandata non ueniunt. quod uero sequitur: paratos esse, dupliciter legendum, ut uel subaudiatur, ad omne opus bonum paratos esse: uel certe cum superioribus copulato hoc quod ait, obedire ad omne opus bonum, et hucusque finito, quasi aliud proprium et speciale praeceptum sit, paratos esse, iuxta illud quod in leuitico scriptum est: hircum qui emittitur maledicta populi sustinentem, tradi in manus hominis parati. si quis ergo paratus est, ut apopompaion~g teneat, et educat illum in desertum, et ibi eum disperdat, et quantum in se est, sorte maledictionis exterminet, is cum obedierit, omni operi bono etiam paratus erit. potest autem et aliter accipi, paratos esse: ut omnia quaecunque euenire possunt, sibi in animo praefigurent: et cum acciderint, nihil quasi nouum sustineant, sed eis praeparata sint omnia. neminem quoque, blasphemare, non simpliciter accipitur. nec enim ait, neminem hominem blasphemare: sed absolute, neminem: non angelum, non aliquam creaturam dei. omnia quippe quae a deo facta sunt, ualde bona sunt. quando michael archangelus cum diabolo disputabat de moysi corpore, non fuit ausus inferre iudicium blasphemiae, sed dixit, imperet tibi deus. si igitur michael non fuit ausus diabolo, et certe maledictione dignissimo, iudicium inferre blasphemiae: quanto magis nos ab omni maledicto puri esse debemus? merebatur diabolus maledictum: sed per archangeli os blasphemia exire non debuit. relege ueteres libros, et uide quae tribus in mente garizin constitutae sint, ut benedicerent populo, et quae in monte altero, ut maledicerent ruben, qui maculauerat thorum parentis, et zabulon nouissimus filius liae, et ancillarum liberi, in monte hebal ponuntur, ut maledicant eis qui maledictione sunt digni. longum est si nunc enumerem quomodo iacob, qui ad benedictionem uocauerat filios dicens: ut benedicam uobis, postea quasi in benedictione consociet, maledictus furor eorum, quia procax: et ipse dominus loquatur in genesi: maledicta terra in operibus tuis. hoc nunc tantum dixisse sufficiat, quod blasphemare christi discipulos non oportet: nec quod additur, esse litigiosos. si enim sumus filii pacis, et uolumus super nos pacem requiescere, et accessimus ad ierusalem coelestem, quae ex pace nomen accepit, cum his qui oderunt pacem, habeamus pacem: et quantum in nobis est cum omnibus hominibus pacati simus: non solum cum modestis, sed etiam cum rixosis; quia nulla uirtus est ferre mansuetos: locum que demus irae, omnem ostendentes mansuetudinem ad omnes homines: non quod uanae gloriae desiderio nos esse mansuetos omnibus hominibus ostendere debeamus: sed dum omnes ferimus, et iniuriae uicem non rependimus, ipsa opera notiora uniuersis fiant. potest aliquis ob iactantiam et opinionem uulgi auram que popularem simulare apud quosdam mansuetudinem, et fingere bonitatem. sed ubi non est uera et genuina et solida mansuetudo, nescio an eum esse mansuetum possit omnibus persuaderi.

"fuimus enim aliquando et nos stulti, inobedientes, errantes, seruientes desideriis et uoluptatibus uariis, in malitia et in inuidia agentes, odiosi, odientes alterutrum. cum autem bonitas et humanitas illuxit saluatoris nostri dei: non ex operibus iustitiae, quae fecimus nos; sed secundum misericordiam suam saluauit nos, per lauacrum regenerationis et renouationis spiritus sancti, quem effudit super nos opulenter per iesum christum saluatorem nostrum, ut iustificati illius gratia, haeredes efficiamur secundum spem uitae aeternae". quaerat aliquis quomodo paulus fuerit stultus, incredulus, errans, et seruiens uariis desideriis et uoluptatibus in malitia, et in inuidia, odiosus, et odiens, antequam saluatoris nostri bonitas atque clementia per lauacrum secundae regenerationis eum saluum faceret: non ex iustitiae operibus quae fecerat, sed ex misericordia sua, effuso abundanter et large super apostolos atque credentes per iesum christum spiritu sancto: ut, haereditatem gratiae consecuti, spem uitae in perpetuum possiderent. et certe legimus eum secundum iustitiam quae in lege est sine querela fuisse circumcisum octaua die: hebraeum ex hebraeis, secundum legem pharisaeum, de tribu beniamin, eruditum ad pedes gamalielis, et ab infantia sacris litteris institutum. ad quod respondetur, iudaeos qui ante aduentum saluatoris et passionem eius, et resurrectionem, in lege uersati sunt, licet non plenam, attamen aliqua ex parte habuisse iustitiam: sicut simeon quoque et anna prophetissa in templo dei seruiens est reperta. postquam uero populus conclamauit: crucifige, crucifige eum; non habemus regem nisi caesarem: et: sanguis eius super nos, et super filios nostros, et ablatum est ab eis regnum dei, et traditum genti facienti fructus eius: ex eo tempore, qui in christum non credidit, fuit stultus, errabundus, incredulus, et seruiens uariis uoluptatibus. an non nobis uidetur paulus fuisse stultus, quando habebat zelum dei, sed non secundum scientiam; et persequebatur ecclesiam: et lapidantium stephanum uestimenta seruabat? cum in tantum odii contra saluatorem instigatus exarserit, ut litteras a sacerdotibus acciperet, pergens damascum ad eos qui in christum crediderant uinciendos? aut ullas poterat habere uirtutes sine uirtute dei christi iesu, aut aestuantem flammam restinguere uoluptatum, cum non esset templum dei? quae autem maior potest esse malitia et inuidia, quam contra absentes epistolas sumere, et ubique christi uastare discipulos; nolle ipsum saluum fieri: et caeteris qui salui esse poterant, inuidere: odisse christianos et consequenter ab omnibus odium promereri? quis autem maior error, et inobedientia, et uecordia, quam, postquam respirauit dies, et praeterierunt umbrae, legem abolitam uelle seruare, et dicere: ne attrectaueris, ne contigeris, ne gustaueris, et apparente solido cibo et uirili, infantiae lacte cupere potari? diligentius attendamus, et inueniemus in praesenti capitulo manifestissimam trinitatem. benignitas quippe atque clementia saluatoris nostri dei, non alterius quam dei patris, per lauacrum regenerationis, et renouationem spiritus sancti, quem effudit super nos abunde per iesum christum saluatorem nostrum, iustificauit nos in uitam aeternam. salus credentium, mysterium trinitatis est. alii hunc locum ita intelligunt, ut non de paulo et apostolus, sed sub apostolorum persona, de aliis dictum putent: ut quomodo sub persona sua, et apollo et cephae de dissensione et schismate, quod arguebat in corinthiis est locutus: ita etiam in praesenti loco, se et apostolos nominans, omnes qui in christo crediderant, quales fuerint ante regenerationem lauacri uitalis, ostenderit. simul autem et humilitas eius est admiranda, quod qui omnem humilitatem iustitiam que legis quasi quisquilias et purgamenta contempsit, recte se sine christo uitiis omnibus seruisse memorarit.

"fidelis sermo, et de his uolo te confirmare, ut curam habeant bonis operibus praeesse qui credunt in domino. haec bona sunt, et utilia hominibus". hoc quod ait, fidelis sermo, ad superiora iungendum est, in quibus praemiserat, ut, iustificati ipsius gratia, haeredes efficiamur secundum spem uitae aeternae. dignus enim fide super haereditate dei sermo, et super spe uitae aeternae. unde oportet de his non dubium, non timentem et ipsum credere, et ut credant caeteri, confirmare: non solum autem hoc, sed et hoc cum caeteris his qui uoluerint credere, confirmandum est: quapropter ait: et de his uoto te confirmare. qui autem ista uere esse crediderint, necesse est curam habeant bonorum operum, per quae haereditas dei, et spes uitae praeparatur aeternae. et pulchre ut maiorem fidem faceret, non dixit, qui credunt hominibus, sed qui credunt deo. necesse est enim, ut curam bonorum operum habeant, quae adimpleta, et omni studio perpetrata, sunt bona utilia que credentibus.

"stultas autem quaestiones, et genealogias, et contentiones, et pugnas quae ueniunt ex lege, deuita: sunt quippe inutiles et uanae". quia multiplices et diuersae sunt quaestiones, propterea salomon de his qui quaerunt deum, locutus est, dicens: recte autem quaerentes eum, inuenerunt pacem. qui igitur deum non recte quaerunt, pacem inuenire non possunt. plurima exempla sunt quaerentium non recte deum. iudaei praue quaerunt deum, sperantes se eum inuenire posse sine christo. haeretici, uano sermonum strepitu concrepantes, quaerunt quem inuenire non possunt. philosophi quoque et barbari de deo uaria sentientes, quaesierunt deum. sed quia non recte quaesierunt, fuerunt eorum fatuae quaestiones, putantium deum humanis sensibus posse comprehendi. ab his igitur paulus nos reuocat quaestionibus. caeterum ad sapientes, et quae scripturarum auctoritate sunt fultae, magis cohortatur et prouocat, praeceptorum non nescius saluatoris, in quibus ait: quaerite et inuenietis, pulsate et aperietur uobis, petite et dabitur uobis. omnis enim qui quaerit inuenit, et qui petit accipit, et qui pulsat aperietur ei; modo non sit corpus nostrum subditum peccatis, et ingredietur in nos sapientia. exerceatur sensus, mens quotidie diuina lectione pascatur: et quaestiones nostrae stultae non erunt quaestiones. quod autem ait: genealogias et contentiones et rixas quae ueniunt ex lege deuita, proprie pulsat iudaeos, qui in eo se iactant et putant legis habere notitiam, si nomina teneant singulorum: quae quia barbara sunt, et etymologias eorum non nouimus, plerumque corrupte proferuntur a nobis. et si forte errauerimus in accentu, in extensione et breuitate syllabae, uel breuia producentes, uel producta breuiantes, solent irridere nos imperitiae, maxime in aspirationibus in quibusdam cum rasura gulae litteris proferendis. hoc autem euenit quod lxx interpretes, per quos in graecum sermonem lex diuina translata est, specialiter heth litteram et ain, et caeteras istiusmodi (quia cum duplici aspiratione in graecam linguam transferre non poterant) aliis litteris additis expresserunt. uerbi causa, ut rahel, rachel dicerent: et ieriho, iericho: et hebron, chebron: et seor, segor: in aliis uero eos conatus iste deficit. nam nos et graeci unam tantum litteram s habemus, illi uero tres, samech, sade, et sin: quae diuersos sonos possident. isaac et sion per sade scribitur: israel per sin, et tamen non sonat hoc quod scribitur. seon, rex amorrhaeorum, per samech litteram et pronuntiatur et scribitur. si igitur a nobis haec nominum et linguae idiomata, ut uidelicet barbara, non ita fuerint expressa, ut exprimuntur ab hebraeis, solent cachinum attollere, et iurare se penitus nescire quod dicimus. unde et nobis curae fuit omnes ueteris legis libros, quos uir doctus adamantius in hexapla digesserat, de caesariensi bibliotheca descriptos, ex ipsis authenticis emendare, in quibus et ipsa hebraea propriis sunt characteribus uerba descripta: et graecis litteris tramite expressa uicino. aquila etiam et symmachus, septuaginta quoque et theodotio suum ordinem tenent. nonnulli uero libri et maxime hi qui apud hebraeos uersu compositi sunt, tres alias editiones additas habent: quam quintam, et sextam, et septimam translationem uocant: auctoritatem sine nominibus interpretum consecutas. haec immortale illud ingenium suo nobis labore donauit, ut non magnopere pertimescamus supercilium iudaeorum, solutis labiis, et obtorta lingua, et stridente saliua, et rasa fauce gaudentium. est et illis alia occasio superbiae, quoniam sicut nos qui latini sumus, latina nomina et origines de lingua nostra habentia, facilius memoriae tradimus: ita illi a parua aetate, uernacula sui sermonis uocabula penitissimis sensibus imbiberunt et ab exordio adam usque ad extremum zorobabel, omnium generationes ita memoriter uelociter que percurrunt, ut eos suum, putes referre nomen. hoc nos qui aut alias litteras didicimus, aut certe sero credidimus in christum, aut etiam si infantes sumus ecclesiae mancipati, magis scripturarum sensum quam uerba sectamur: si forte non ita nouimus, putant se in nominibus referendis, et in supputatione annorum, et in nepotibus et abnepotibus, auis, proauis, et atauis, doctiores. audiui ego quemdam de hebraeis, qui se romae in christum credidisse simulabat, de genealogiis domini nostri iesu christi, quae scripta sunt in matthaeo, et luca, facere quaestionem; quod uidelicet a salomone usque ad ioseph, nec numero sibi, nec uocabulorum aequalitate consentiant: qui cum corda simplicium peruertisset quasi ex adytis et oraculo deferebat quasdam, ut sibi uidebatur, solutiones, cum magis debuerit iustitiam et misericordiam, et dilectionem dei quaerere, et post illa, si forte occurrisset, de nominibus et numeris disputare. satis forsitan de hebraeorum supercilio et plusquam necesse fuerit dixerimus: sed occasio nobis data est, de genealogiis et contentione et rixis, quae ex lege ueniunt, disserendi. dialectici, quorum aristoteles princeps est, solent argumentationum retia tendere, et uagam rhetoricae libertatem in syllogismorum spineta concludere. hi ergo qui in eo totos dies et noctes terunt, ut uel interrogent, uel respondeant, uel dent propositionem, uel accipiant, assumant, confirment, atque concludant, quosdam contentiosos uocant, qui, ut libet, non ratione, sed stomacho disputent litigantium. si igitur illi hoc faciunt, quorum proprie ars contentio est, quid debet facere christianus nisi omnino fugere contentionem? rixae quoque legales penitus respuendae sunt, et iudaeorum stultitiae relinquendae. sunt enim inutiles et uanae, quae tantum speciem scientiae habent: caeterum nec dicentibus, nec audientibus prosunt. quid enim mihi prodest scire quot annos uixerit mathusalem, quoto aetatis suae anno salomon sortitus sit coniugem, ne forsitan roboam undecimo aetatis illius anno natus esse credatur? et multa istius modi, quae aut difficile est inuenire propter librorum uarietatem, et (dum paulatim de inemendatis inemendata scribuntur) errores inolitos: aut etiam si inueniremus magno studio et labore, nihil profutura cognouimus. frequenter accidit ut habeamus pugnas legis, non ob desiderium ueritatis; sed ob iactantiam gloriae, dum apud eos qui audiunt, docti uolumus aestimari: aut certe ex hoc rumusculo turpia sectamur lucra: quid enim prodest spumantibus labiis, et latratu garrire canum: cum simplex et moderata responsio aut possit te placare si uera est, aut si falsa, leniter et placabiliter emendari?

"haereticum hominem post unam et alteram correptionem deuita: sciens quod subuersus est eiusmodi, et delinquit qui est a semetipso damnatus". nomen haereseos, et in epistola ad corinthios ponitur: oportet enim et haereses in nobis esse, ut probati quique manifesti fiant. et ad galatas inter carnis opera numeratur: manifesta autem sunt opera carnis: quae sunt fornicatio, immunditia, luxuria, idololatria, ueneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, haereses, inuidiae, ebrietates, comessationes, et caetera his similia, quae praedico uobis sicut praedixi: quoniam qui haec agunt, regnum dei non possidebunt. in quibus diligenter est obseruandum, quod quomodo caetera uitia, quae inter carnis opera numerata sunt, excludunt nos a regno dei: ita etiam nobis haereses auferant regnum dei; et non interest quomodo quis, dum tantum excludatur a regno. quod autem magis mirum sit etiam illud de actibus apostolorum uidetur esse relegendum, fidem nostram in christum, et ecclesiasticam disciplinam, iam tunc a peruersis hominibus haeresim nuncupatam. nos enim, inquiunt iudaei ad apostolum paulum, nec litteras a te accepimus de iudaea, nec ueniens quis de fratribus annuntiauit nobis, aut locutus est aliquis de te in malum. petimus autem, ut audiamus a te quid sentias: de haeresi enim ista notum est nobis, quia ubique ei contradicitur. et licet nomen haereseos mileti non dicatur, a paulo tamen opera nominantur, loquente ad presbyteros ecclesiae: ego scio quoniam uenient post abscessum meum lupi graues in uos, non parcentes gregis: et ex uobis ipsis consurgent uiri loquentes peruersa, ut abducant discipulos post se. haec in transitu dicta sint, ubi et alibi haeresis appelletur. nunc ipsum nomen uidetur plenissime uentilandum. haeresis graece ab electione dicitur, quod scilicet unusquisque id sibi eligat quod ei melius esse uideatur. philosophi quoque stoici, peripatetici, academici, epicurei, illius uel illius haereseos appellantur. superfluum est ire per singula, et marcionem, ualentinum, apellem, ebionem, montanum, et manichaeum cum suis enumerare dogmatibus: cum perfacile sit unicuique cognoscere quibus singuli ducantur erroribus. arius et eunomius, et nouae auctor haereseos, utinam tam noti non essent, minus forsitan plurimos decepissent! haereticum igitur hominem post unam correptionem, siue ut in graeco melius habetur, nouthesian~g, deuita; nouthesia~g autem commonitionem magis et doctrinam absque increpatione significat. legitur in latinis codicibus (quod uerum papa quoque athanasius approbabat): post unam et alteram correptionem; quod scilicet non sufficiat tantum semel eum corripi, uel commoneri qui aliquo sit deprauatus errore: sed et secunda sit ei adhibenda doctrina, ut in ore duorum aut trium testium stet omne uerbum. quare autem post primam et secundam correptionem deuitandus sit, reddit causas, dicens: quod subuersus est eiusmodi, et peccat cum sit a semetipso damnatus. qui enim semel bis que correptus, audito errore suo, non uult corrigi, errare existimat corrigentem: et econtrario se ad pugnas et iurgia uerborum parans, eum uult lucrifacere, a quo docetur. propterea uero a semetipso dicitur esse damnatus: quia fornicator, adulter, homicida, et caetera uitia, per sacerdotes de ecclesia propelluntur. haeretici autem in semetipsos sententiam ferunt, suo arbitrio de ecclesia recedentes: quae recessio propriae conscientiae uidetur esse damnatio. inter haeresim et schisma hoc esse arbitrantur, quod haeresis peruersum dogma habeat: schisma propter episcopalem dissensionem ab ecclesia separetur: quod quidem in principio aliqua ex parte intelligi potest. caeterum nullum schisma non sibi aliquam confingit haeresim, ut recte ab ecclesia recessisse uideatur.

"cum misero ad te arteman, aut tychicum, festina uenire ad me nicopolim, ibi enim statui hiemare". legimus in exordio istius epistolae: huius rei gratia reliqui te cretae, ut ea quae deerant corrigas: et constituas per ciuitates presbyteros, sicut ego tibi disposui. ut quia cretenses nuper crediderant, recedente paulo, et ad alias ecclesias transeunte, non dimitterentur orphani: sed haberent apostolicum uirum, qui ea quae uidebantur deesse, corrigeret. quia ergo post fundamentum aliarum ecclesiarum necessarius erat titus, qui aedificium superstrueret, scribit ei, ut cum arteman uel tychicum, unum scilicet e duobus qui se cum fuerant, cretam misisset, impleturus locum eius: ipse nicopolim ueniret, ibi se hiematurum esse contestans. ex quo paternos pauli in cretenses probamus affectus. necessarium habet titum in euangelii ministerium: tamen non eum ante ad se uult uenire, nisi in locum eius artemas, uel tychicus successor aduenerit. nicopolis ipsa est, quae ob uictoriam augusti, quod ibi antonium cleopatram que superarit, nomen accepit.

"zenam legis doctorem, et apollo sollicite praemitte, ut nihil illis desit". iste est apollo de quo et ad corinthios scribitur: unusquisque uestrum dicit: ego sum pauli, ego autem apollo, ego uero cephae. fuit autem uir alexandrinus ex iudaeis, ualde eloquens et perfectus in lege, episcopus corinthiorum: quem propter dissensiones quae in corintho erant, ad uicinam insulam cretam cum zena legis doctore putandum est transfretasse; et pauli epistola dissensionibus quae corinthi ortae fuerant temperatis, rursum corinthum reuertisse. zenam uero legis doctorem, de alio scripturae loco quis fuerit, non possumus dicere, nisi hoc tantum, quod et ipse apostolicus uir id operis quod apollo exercebat habuerit: christi ecclesias exstruendi. praecipit itaque tito, ut quoniam de creta ad graeciam nauigaturi erant, non eos faciat sitarciis indigere, sed habere ea quae ad uiaticum necessaria sunt.

"discant autem et nostri bonis operibus praeesse in necessariis usibus, ut non infructuosi sint". supra dixerat: zenam legis doctorem et apollo sollicite praemitte, ut nihil illis desit. quia ergo poterat suboriri occulta responsio, ut non tam titus quam quicunque epistolae lector hoc diceret: et unde tito, ut uiaticum non habentibus largiretur, soluit hanc quaestionem, et quasi nihil sibi opponatur elidit, dicendo: discant autem et nostris bonis operibus praeesse in necessariis usibus, ut non infructuosi sint. nostros suos uocat qui in christo crediderant: qui quia christi erant, recte et pauli et titi appellari merebantur. habes, inquit, in discipulos potestatem; doce eos non esse infructuosos: sed euangelistis et apostolicis uiris, qui bonis operibus seruiunt, ministrare: et ministrare, non in quibuscunque causis, sed in necessariis usibus: habentes quippe uictum et uestimentum, his contenti simus: et qui altario seruiunt, de altario uiuant: et qui participes spiritualium nostrorum facti sunt, debent nobis sua participare carnalia. et ne forsitan uel epistolam pauli, uel praeceptum titi facile contemnerent, infructuosos uocat, quicunque euangelistis non ministrauerint. dicit et salomon in prouerbiis: fructus uero eleemosyna. et ipse paulus primum spiritus fructum charitatem uocat. charitas autem in communicatione et in ministerio uel maxime comprobatur. ut non, inquit, infructuosi sint. omnis enim arbor quae non facit fructum bonum, excidetur, et in ignem mittetur. hoc autem dico: quia qui parce seminat, parce et metet apostolicis uiris et euangelizatoribus christi in necessariis usibus nolle tribuere, sterilitatis seipsum est condemnare.

"salutant te qui me cum sunt omnes". uel solita consuetudine usus est, ut titum ab omnibus qui se cum erant diceret salutari: uel certe proprie in titum, quod talis esset, ut amorem eorum qui cum paulo erant omnium mereretur. magna uero laus titi per paulum ab omnibus salutari. "saluta eos qui nos amant in fide". si omnis qui amat, amaret in fide, et non essent alii qui absque fide diligerent, nunquam paulus ad amorem, fidem apposuisset, dicens: saluta eos qui nos amant in fide. amant quippe et matres filios, ita ut mortem pro eis oppetere sint paratae; sed non amant in fide: et uxores maritos quibus frequentissime commoriuntur; sed amor ille non fidei est. sola sanctorum dilectio in fide diligit: intantum ut etiam si ille qui diligitur infidelis sit: tamen sanctus in fide eum diligat, secundum illud: omnia uestra in fide fiant. et alibi: diligite inimicos uestros. diligit sanctus inimicos suos, et ideo in fide diligit: quia credit in eum qui pollicitus est se pro expletione mandati retributurum esse mercedem. "gratia domini nostri cum omnibus uobis". sciendum quod in graecis codicibus ita scriptum est: gratia cum omnibus uobis: ut nec domini, nec nostri, in libris feratur authenticis. in commune itaque sanctis atque credentibus, tito et caeteris qui cum eo erant, imprecatur gratiam. et quomodo isaac patriarcha benedixit filium suum iacob, et ipse duodecim patriarchas: apostoli quoque ingredientes domum dicebant: pax huic domui. et si digna erat domus, requiescebat pax eorum super eam: si uero exhibebat se indignam, reuertebatur ad eos qui eam fuerant imprecati. ita et nunc in fine epistolae suae apostolus gratiam credentibus imprecatur: quae cum uoto habebat effectum, et erat in potestate credentium, si talem se benedictus, qualem benedicens praebere uoluisset.

Ad Philemonem

Prologus

qui nolunt inter epistolas pauli eam recipere quae ad philemonem scribitur, aiunt, non semper apostolum, nec omnia, christo in se loquente, dixisse: quia nec humana imbecillitas unum tenorem sancti spiritus ferre potuisset: nec huius corpusculi necessitates sub praesentia domini semper complerentur: uelut disponere prandium, cibum capere, esurire, saturari, ingesta digerere, exhausta complere; taceo de caeteris, quae exquisite et coacte replicant: ut affirment fuisse aliquod tempus in quo paulus dicere non auderet: uiuo, iam non ego, uiuit uero in me christus; et illud: an experimentum quaeritis eius qui in me loquitur christus? quale, inquiunt, experimentum christi est, audire: penulam quam reliqui troade apud carpum, ueniens te cum affer. et illud ad galatas: utinam et excidantur qui uos conturbant. et in hac ipsa epistola: simul autem et praepara mihi hospitium. hoc autem non solum apostolis, sed prophetis quoque similiter accidisse: unde saepius scriptum feratur: factum est uerbum domini ad ezechiel, siue ad quemlibet alium prophetarum: quia post expletum uaticinium, rursum in semet reuertens, homo communis, fieret e propheta; et excepto domino nostro iesu christo in nullo sanctum spiritum permansisse. quod signum et ioannes baptista acceperat, ut super quem uidisset spiritum sanctum descendentem et manentem in eo, ipsum esse cognosceret. ex quo ostendit super multos quidem descendere spiritum sanctum; sed proprium hoc esse saluatoris insigne, quia permaneat in eo. his et caeteris istiusmodi, uolunt aut epistolam non esse pauli, quae ad philemonem scribitur: aut etiam si pauli sit, nihil habere quod aedificare nos possit; et a plerisque ueteribus repudiatam, dum commendandi tantum scribatur officio, non docendi. at econtrario qui germanae auctoritatis eam esse defendunt, dicunt nunquam in toto orbe a cunctis ecclesiis fuisse susceptam, nisi pauli apostoli crederetur: et hac lege ne secundam quidem ad timotheum, et ad galatas eos debere suscipere, de quibus et ipse humanae imbecillitatis exempla protulerit: penulam quam reliqui troade apud carpum, ueniens te cum affer; et: utinam excidantur qui uos conturbant. inueniri plurima et ad romanos, et ad caeteras ecclesias maxime que ad corinthios remissius et quotidiano pene sermone dictata, in quibus apostolus loquatur: caeteris autem ego dico, non dominus. quas et ipsas quia aliquid tale habent, aut pauli epistolas non putandas: aut si istae recipiuntur, recipiendam esse et ad philemonem, ex praeiudicio similium receptarum. ualde autem eos et simpliciter errare, si putent cibum emere, hospitium praeparare, uestimenta conquirere, esse peccatum, et asserere fugari spiritum sanctum, si corpusculi paulisper necessitatibus seruiamus. nolite, inquit apostolus, contristare spiritum sanctum, in quo signati estis in die redemptionis. quibus operibus spiritus sanctus contristetur propheta commemorat, multis in ordine uitiis peccatis que digestis, ad extremum inferens: in omnibus istis contristabas me. alioqui calicem aquae frigidae porrigere, pedes lauare, immolare uitulum, prandium praeparare, peccatum sit: cum sciamus ex his rebus in dei quosdam filios adoptari? non est huius temporis ad omnia respondere: quia nec omnia, quae illi proponere solent, intulimus. quod si non putant eorum esse parua quorum et magna sunt, alterum mihi conditorem, iuxta ualentinum, marcionem et apellen, formicae, uermium, culicum, locustarum: alterum caeli, terrae, maris, et angelorum debent introducere. an potius eiusdem potentiae est, ingenium quod in maioribus exercueris, etiam in minoribus non negare? et quoniam marcionis fecimus mentionem, pauli esse epistolam ad philemonem saltem marcione auctore doceantur. qui cum caeteras epistolas eiusdem uel non susceperit, uel quaedam in his mutauerit atque corroserit, in hanc solam manus non est ausus mittere: quia sua illam breuitas defendebat. sed mihi uidentur, dum epistolam simplicitatis arguunt, suam imperitiam prodere, non intelligentes quid in singulis sermonibus uirtutis ac sapientiae lateat. quae, orantibus uobis, et ipso nobis sancto spiritu suggerente, quo scripta sunt, suis locis explanare conabimur. si autem breuitas habetur contemptui, contemnatur abdias, nahum, sophonias, et alii duodecim prophetarum, in quibus tam mira et tam grandia sunt quae feruntur, ut nescias utrum breuitatem sermonum in illis admirari debeas, an magnitudinem sensuum. quod si intelligerent hi, qui epistolam ad philemonem repudiant, nunquam breuitatem despicerent: quae pro laciniosis legis oneribus, euangelico decore conscripta est, dum breuiatum consummatum que sermonem facit dominus super terram. sed iam ipsa apostoli uerba ponenda sunt, quae ita incipiunt.

1. "paulus uinctus christi iesu, et timotheus frater, philemoni dilecto et cooperatori nostro, et apphiae sorori, et archippo commilitoni nostro, et ecclesiae quae in domo tua est, gratia uobis et pax e deo patre nostro, et domino nostro iesu christo". praepostero ordine atque peruerso, in epistolas pauli dictari a me uobis placuit. nam cum id crebro, o paula et eustochium, peteretis ut facerem; et ego obnixe ne facerem recusarem, saltem paruam, et quae uobis ut numero uersuum, ita sensu quoque et ordine uidebatur extrema, ut dissererem coegistis. rem itaque principii in fine tentabo, et quod alius in exordio statim apostoli quaereret, quare, aut quo tempore, uel quo cognominante, e saulo pauli nomen acceperit, hoc ego nunc facere compellor: ne mu quidem, ut dicitur, ante hanc diem in eum facere ausus. neque uero putandum est, ut a simplicioribus latinis legitur, saulum ante dictum esse, et non saul: quia et de tribu beniamin erat, in qua hoc nomen familiarius habebatur. siquidem et ille saul, rex iudaeae, persecutor dauid, de tribu beniamin fuit. quod autem saulus a nobis dicitur, non mirum est hebraea nomina ad similitudinem graecorum et romanorum casuum declinari, ut sicut pro ioseph, iosephus: pro iacob, iacobus: ita pro saul quoque, saulus in nostra lingua ac sermone dicatur. quaeritur igitur, cur, aut quo iubente, uel antiquum nomen amiserit, uel nouum sumpserit. ut ex abram, abraham diceretur, dei iussione perfectum est ut ex sarai, sarae uocabulum fieret, aeque dei imperium fuit. et ut ad nouum instrumentum ueniam, ut simon, petri nomen acciperet: et filii zebedaei, bane reem, hoc est filii tonitrui, uocarentur, domini nostri iesu christi uoce praeceptum est. quare autem e saulo paulus dictus sit, nulla scriptura memorat. audacter itaque faciam, sed forte uere de actibus apostolorum suspiciones meas affirmans. legimus in eis, quod sanctus spiritus antiochiae dixerit: separate mihi barnabam et saulum, in opus ad quod assumpsi eos. tunc ieiunantes et orantes, imponentes que eis manus, dimiserunt illos. qui cum seleuciam syriae descendissent, et nauigantes salaminam cypri, quae nunc constantia dicitur peruenissent, haberent que se cum in ministerio ioannem (propter quem postea aedificatorium ecclesiae iurgium concitatum est) et omni insula peragrata, paphum usque uenissent, inuenerunt quemdam magnum pseudoprophetam nomine bar iesu, cum proconsule sergio paulo uiro prudente. qui accitis barnaba et saulo, desiderabat dei sermonem ab eis audire. resistente itaque mago, et a fide recta sergium deprauante, saulus (ait scriptura) qui et paulus, repletus spiritu sancto, intuens in eum dixit): o plene omni dolo, et omni fallacia, fili diaboli, inimice omnis iustitiae, non desinis subuertere uias domini rectas? et nunc ecce manus domini super te, et eris caecus, non uidens solem usque ad tempus. confestim que cecidit in eum caligo et tenebrae, et circuiens quaerebat qui ei manus daret. tunc proconsul, cum uidisset factum, credidit, admirans super doctrina domini. et cum a papho nauigassent paulus, et qui cum eo erant, uenerunt pergen pamphyliae. diligenter attende, quod hic primum nomen pauli acceperit. ut enim scipio, subiecta africa, africani sibi nomen assumpsit: et metellus, creta insula subiugata, insigne cretici suae familiae reportauit: et imperatores nunc usque romani ex subiectis gentibus, adiabenici, parthici, sarmatici nuncupantur: ita et saulus ad praedicationem gentium missus, a primo ecclesiae spolio proconsule sergio paulo, uictoriae suae trophaea retulit, erexit que uexillum, ut paulus diceretur e saulo. si autem et interpretatio nominis quaeritur, paulus in hebraeo, mirabilem sonat. reuera mirum, ut post saul, qui interpretatur, expetitus eo quod ad uexandum ecclesiam, fuisset a diabolo postulatus, de persecutore uas fieret electionis. plus forte quam oportuit, sed necessarie disputatum est. quod autem sequitur, uinctus iesu christi, in nulla epistola hoc cognomine usus est, licet in corpore epistolarum, ad ephesios uidelicet, et philippenses et colossenses, esse in uinculis pro confessione testetur. maioris autem mihi uidetur supercilii, uinctum se iesu christi dicere, quam apostolum. gloriabantur quippe apostoli, quod digni fuerant pro nomine iesu christi contumeliam pati; sed necessaria auctoritas uinculorum. rogaturus pro onesimo, talis rogare debuit, qui posset impetrare quod posceret. felix nimirum qui non in sapientia, non in diuitiis, non in eloquentia et potentia saeculari, sed in christi passionibus gloriatur. tali et ad galatas epistolam sermone concludens: de caetero, ait, nemo mihi molestus sit: ego enim stigmata domini nostri iesu christi in corpore meo porto. non omnis autem qui uinctus est, uinctus est christi; sed quicunque pro christi nomine et pro eius confessione uincitur, ille uere uinctus dicitur iesu christi, et sanguis effusus is tantum martyrem facit, qui pro christi nomine funditur. scribit igitur ad philemonem romae uinctus in carcere, quo tempore mihi uidentur ad philippenses, colossenses, et ephesios epistolae esse dictatae. ad philippenses illa ex causa: primum quod cum solo timotheo scribit; quod et in hac epistola facit. dehinc quod uincula sua manifesta dicit facta pro christo in omni praetorio. quid sit autem praetorium, in ipsius epistolae fine significat, salutant uos omnes sancti, maxime autem qui de caesaris domo sunt. a caesare missus in carcerem, notior familiae eius factus, persecutoris domum, christi fecit ecclesiam. deinde ait: quidam autem ex contentione christum annuntiant, non sincere existimantes pressuram se suscitare uinculis meis. porro et ad colossenses principium simile. paulus apostolus iesu christi per uoluntatem dei, et timotheus frater. et in consequentibus: cuius factus sum ego paulus minister, qui nunc gaudeo in passionibus pro uobis: et adimpleo ea quae desunt passionum christi in carne mea pro corpore eius, quod est ecclesia. et in fine: salutatio mea manu pauli, memores estote uinculorum meorum. hoc ideo, ut sciamus has quoque epistolas de carcere et inter uincula fuisse dictatas. illud autem proprie habet ad colossenses, quod idem onesimus, qui nunc philemoni commendatur, etiam perlator eiusdem sermonis fuit. denique ait: quae circa me sunt, omnia uobis nota faciet tychicus charissimus frater, et minister fidelis, et conseruus in domino quem misi ad uos, ad hoc ut cognoscat quae circa uos sunt, et consoletur corda uestra, cum onesimo charissimo, et fideli fratre, qui est ex uobis. si autem philemon, ad quem haec epistola scribitur, onesimi dominus est, imo frater esse coepit in domino, et ad colossenses refertur quod onesimus ex eis sit: ratio nos ipsa et ordo deducit, quod et philemon colossensis sit, et eo tempore communem ad omnem ecclesiam onesimus epistolam tulerit, quo priuatas et sui commendatrices ad dominum litteras sumpserat. est et aliud indicium, quod in hac eadem epistola et archippus nominatur: cui hic cum philemone scribitur: dicite, inquit, archippo, uide ministerium quod accepisti a domino, ut illud impleas. quod est ministerium quod archippus accepit a domino? ad philemonem legimus: et archippo commilitoni nostro, et ecclesiae quae in domo tua est. ex quo puto aut episcopum eum fuisse colossensis ecclesiae, cui admonetur, studiose et diligenter praeesse, ut euangelii praedicatorem. aut si ita non est, illud mihi impraesentiarum sufficit, quod et philemon et archippus, et onesimus ipse qui litteras perferebat, fuerint colossenses, et eodem tempore quatuor (ut ante diximus) epistolae scriptae sunt. ad ephesios uero illam ob causam, quod pro christo et hic uinctum se esse dicat, et eadem quae ad colossenses iusserat, in huius quoque epistolae fine praecipiat, ut uxores subiiciantur uiris, et uiri uxores diligant, ut filii obediant parentibus, ut patres non prouocent ad iracundiam filios suos, ut serui obediant dominis carnalibus, ut domini, relictis minis, ea seruis quae iusta sunt, praebeant: et ad extremum epistolam suam hoc fine concludat: quid agam, notum uobis faciet tychicus charissimus frater, et fidelis minister in domino: quem misi ad uos in hoc ipsum, ut cognoscatis quae circa me sunt, et consoletur corda uestra. tychicus autem is est, qui et ad colossenses cum onesimo mittitur, et eo tempore onesimum habuit comitem, quo onesimus ad philemonem litteras perferebat.

"et timotheus frater". in aliis epistolis sosthenes et siluanus, interdum et timotheus frater assumitur. in quatuor tantum timotheus, quia uel eodem tempore, uel praesente timotheo caeteris que, dictatae sint. quod ego duplici ex causa factum puto; ut et epistola maiorem haberet auctoritatem, quae non ab uno scribebatur: et quia nulla aemulatio erat inter apostolos, si quid forte paulo dictante, alii spiritus suggessisset, absque ulla tristitia addebat paulus in litteris quas dictabat. secundum id quod ipse corinthiis praecepit, ut si alio prophetante, alii fuerit reuelatum, taceat ille qui prius prophetabat. ita ipse quoque praeceptum suum opere complebat, et propter pauca quae alio addiderat suggerente ut suam, ita alterius quoque epistolam praescribebat. philemoni, inquit, dilecto. non habetur in graeco �gap�men�i~g, quod dilectus dicitur, sed agap�t�i~g, id est diligibili. inter dilectum autem et diligibilem, hoc interest, quod dilectus appellari potest et ille qui dilectionem non meretur. diligibilis uero is tantum qui merito diligitur. denique et inimicos nostros diligere praecipimur, qui sunt dilecti, sed non diligibiles. amamus quippe illos, non quia amari merentur, sed quia praecipitur eos odio non habendos. illud uero quod in quadragesimi quarti psalmi titulo praenotatur, pro dilecto, melius habet in graeco, pro diligibili: qui locus manifestissime de christo intelligitur. licet enim iudaei ididia, hoc est amatum dei, salomonem dici putent, quod ei a deo sit ob sapientiam nomen impositum: tamen amatus dei quis magis dici potest, nisi is de quo in euangelio pater loquitur: hic est filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui, hunc audite. denique et in isaia ita scriptum habet: cantabo dilecto canticum diligibilis uineae meae. uinea facta est dilecto. et hoc circumcisio de populo iudaico accipiendum putans, impegit in lapidem offensionis, et petram scandali: non recogitans uineam quae de aegypto translata est, esse domum israel, et christum hic dici uel diligibilem, uel dilectum: dum et ipse diligi meretur a sanctis, et sancti eum diligunt, offerentes ei magis charitatem, quam ulla charitatis praemia postulantes. scribunt igitur paulus et timotheus, philemoni charissimo et cooperatori: qui ideo charissimus dictus est, quod in eodem christi opere uersetur. apphiae quoque sorori, non habenti in se falsae aliquid, et fictae germanitatis: et archippo commilitoni, quem arbitror cum paulo et timotheo contra aduersarios pro christi nomine dimicantem exstitisse uictorem, et propterea nunc commilitonem dici, quod in eodem certamine bello que superauerit. scribitur etiam ecclesiae quae in domo eius est. uerum hoc ambiguum, utrum ecclesiae quae in domo archippi sit: an ei quae in domo philemonis. sed mihi uidetur non ad archippi, sed ad philemonis referendum esse personam, cui ipsa quoque epistola deputatur. nam licet paulus et timotheus pariter scribant ad philemonem, appiam, archippum, et ecclesiam: tamen in sequentibus approbatur paulum tantummodo ad philemonem scribere, et unum cum uno sermocinari. gratias ago deo meo semper, et memoriam tui faciens. hunc autem morem scribendi in nonnullis epistolis eius inuenire poteritis: quod cum plures, et ad plures in praefatione ponantur, postea per totum corpus epistolae, unus disputans inducatur. illud quod ad galatas scribens apostolus ait: in christi fide nihil referre, gentilis sit aliquis, an iudaeus: uir, an mulier: seruus, an liber: etiam in hoc loco perspicuum fit. inter duos quippe uiros et apostolicos, inter cooperatorem pauli, et commilitonem eius, medium apphiae nomen inseritur: ut tali ex utroque latere fulta comitatu, non uideatur ordinem sexus habere, sed meriti. quod autem ait: gratia uobis et pax a deo patre nostro, et domino iesu christo, adhuc a duobus ad plures scribitur, et in omnibus pene epistolis aequale principium est, ut gratiam eis et pacem a deo patre et christo domino imprecetur. ex quo ostenditur unam filii patris que esse naturam, cum id potest filius praestare quod pater, et dicitur id pater praestare quod filius. gratia autem est, qua nullo merito nec opere saluamur. pax, qua reconciliati deo per christum sumus ut ibi: obsecramus pro christo, reconciliamini deo.

"gratias ago deo meo semper, memoriam tui faciens in orationibus meis, audiens charitatem tuam, et fidem quam habes in domino iesu, et omnes sanctos eius: ut communicatio fidei tuae euidens fiat in agnitione omnis boni, quod in uobis est in christo". haec iam non ut paulus et timotheus, philemoni et caeteris; sed ut solus paulus, ad solum philemonem loquitur: gratias, inquiens, ago deo meo semper memoriam tui faciens in orationibus meis. ambigue uero dictum, utrum gratias agat deo suo semper, an memoriam eius faciat in orationibus suis semper. et utrumque intelligi potest. qui enim praecipit aliis, ut in omnibus gratias agant deo, nullis angustiis poterit coarctari, ut gratias semper deo ipse non referat. si autem pro sanctis, et melioribus quibusque paulus semper orabat (sanctus autem et philemon est, tantam habens in se fidem et charitatem, ut non solum auditu ei, sed etiam opere nosceretur) et pro philemone semper orasse paulum, credibile est: quo scilicet fides et charitas quam habebat in christo, et in omnes sanctos eius, per communicationem fidei, et operationem agnitionis in omni bono, christi misericordia seruaretur; et de charitate quidem quam habebat in christo iesu, et in omnes sanctos eius, non difficilis interpretatio est: qua post deum diligere iubemur et proximos. nunc hoc quaeritur, quomodo eamdem fidem in christo iesu habere quis possit, et in sanctos eius; apo~g koinou~g enim resonat charitatem quam habes in domino iesu, et in omnes sanctos eius: et fidem, quam habes in domino iesu, et in omnes sanctos eius. ad expositionem huius loci de exodo sumamus exemplum: credidit populus deo et moysi seruo eius. una atque eadem credulitas in moysen refertur, et in deum: ut populus qui credebat in dominum, aeque credidisse dicatur in seruum. hoc autem non solum in moyse, sed in omnibus sanctis eius est; ut quicunque credidit deo, aliter eius fidem recipere non queat, nisi credat et in sanctos eius. non est enim in deum perfecta dilectio et fides, quae in ministros eius odio et infidelitate tenuatur. quod autem dico, tale est: credidit quispiam in conditorem deum: non potest credere, nisi prius crediderit, de sanctis eius uera esse quae scripta sunt: adam a deo plasmatum, euam ex costa illius, et latere fabricatam, enoch translatum, noe naufrago solum orbe seruatum: quod primus abraham de terra sua, et cognatione iussus exire, circumcisionem quam in signum futurae prolis acceperat, posteris dereliquit: quod isaac oblatus uictima sit, et pro illo aries immolatus, coronatus que sentibus, passionem domini deformarit: quod moyses et aaron decem plagis aegyptum afflixerint: quod ad uocem iesu filii naue preces que steterit sol in gabaon, et luna in ualle ailon. longum est uniuersa iudicum gesta percurrere: et totam samson fabulam, ad ueri solis (hoc quippe nomen eius sonat) trahere sacramentum. ad regum libros ueniam quando in tempore messis, obsecrante samuele, pluuiae de caelo, et flumina repente manarunt: et dauid unctus in regem est: et nathan et gad prophetauerunt mysteria; cum elias igneo raptus est curru, et elisaeus spiritu duplici mortuus mortuum suscitauit. haec et caetera quae de sanctis scripta sunt, nisi quis uniuersa crediderit, in deum sanctorum credere non ualebit: nec adduci ad fidem ueteris testamenti, nisi quaecunque de patriarchis et prophetis, et aliis insignibus uiris narrat historia, comprobarit: ut ex fide legis, ad fidem ueniat euangelii, et iustitia dei in eo reueletur ex fide in fidem, sicut scriptum est: iustus autem ex fide uiuit. praecipitur et in alio loco: sancti estote, quoniam ego sanctus sum, dicit dominus deus uester. eadem sanctitas seruis debetur et domino: et sanctificans quippe et sanctificati ex uno omnes. non putemus leuem philemonis praedicationem, si eamdem fidem habeat in sanctos quam et in deum. qui credit deum sanctum esse, utique non errat. quod si quis hominem qui sanctus non est, sanctum esse crediderit, et dei eum iunxerit societati, christum uiolat, cuius corporis omnes membra sumus. qui dicit, inquit, iustum iniustum, et iniustum iustum, abominabilis uterque apud deum est: similiter qui sanctum dicit esse non sanctum, et rursum non sanctum, asserit sanctum, abominabilis apud deum est. omnes credentes, secundum apostolum, christi corpus efficiuntur. qui in christi corpore errat et labitur, asserens membrum eius uel sanctum esse, cum non sit: uel non sanctum esse, cum sanctum sit, uide quali crimine obnoxius fiat: uae, ait isaias, qui dicunt dulce amarum, et amarum dulce: ponentes tenebras lucem, et lucem tenebras. dulce, puto esse sanctimoniam: amarum, quod sanctimoniae contrarium est; aeque lux sanctimonia intelligi potest, tenebrae contrariae sanctitati. quis putas e nobis probandis numismatibus callidus trapezita, non errabit in discretione sanctorum? qui cum in deum uel in sanctos eius aequalem charitatem habuerit, et fidem, ipsius fidei communicationem debet habere non disparem: ut sicut credit et diligit, ita dilectionem suam et fidem opere consummat. unde ait euidens fiat in agnitione omnis boni; siue ut in graeco melius habetur, efficax; energ�s~g enim proprie transferri potest, efficax, siue operatrix: ut non solum fidem nobis, et charitatem in deum, et in sanctos eius sufficere posse credamus; sed id quod credimus, opere compleatur. potest autem accidere, ut quis habeat fidem, et eam opere consummet: uerum simpliciter et nude, non habens agnitionem nec scientiam eius, iuxta illud apostoli: confiteor zelum dei habent, sed non secundum scientiam. sunt hodie plerique simplicium, qui faciunt opera iustitiae, et non habent eorum quae ipsi operantur scientiam. unde addidit: ut communicatio fidei tuae operatrix fiat in agnitione omnis boni. quantis gradibus quantis que saltibus, apostolicus in altiora sermo se tendit? habet quispiam charitatem et fidem in deum et in sanctos eius: sed forsitan non aequali eam in omnes lance communicet. communicet forsitan in cunctos, sed opere non expleat: uoluntate impleat aliquis et opere, sed gestorum suorum perfectam habere non potest notionem. sit talis quoque qui et opus habeat et scientiam, sed non omnis agnitionem habet boni; multa enim iuste, mansuete, studiose que perpetrans, impar est suis in aliqua parte uirtutibus. an non talis philemon? habet quippe communicationem operatricis fidei, et charitatis in agnitione omnis boni. quae cum in apostolis sit, non eam putemus ob id tantum esse perfectam, si in illis sit: sed in eo totam esse, quia christi est, ut quidquid boni, et in philemone laudatur, et de apostolorum exemplo sumitur: inde bonum sit, quia de fonte christi ducatur.

"gaudium enim magnum habuimus, et consolationem in charitate tua, quia uiscera sanctorum requieuerunt per te, frater". plenius inculcat et edocet, quare dixerit: gratias ago deo meo, semper memoriam tui faciens in orationibus meis. dignum siquidem erat agere gratias deo super charitate philemonis, qui internum cordis affectum, et profundos animi sanctorum recessus suscipiendo refecerat. et hoc idioma apostolicum est; ut semper uiscera uocet, uolens plenam mentis ostendere charitatem. unde gaudens cum gaudentibus, et cum his qui requieuerant, se refectum esse credens: habet laetitiam non transitoriam et leuem, et quae fortuito possit accidere; sed magnam, et prout erat in philemone charitas, eminentem: quam augebat consolatio super philemonis charitate descendens, plena a patre misericordiarum, et deo totius consolationis.

"propter quod multam fiduciam habens in christo iesu, imperandi tibi quod prodest propter charitatem: magis obsecro; cum sis talis, ut paulus senex: nunc autem et uinctus iesu christi". multis in philemonem laudibus ante praemissis, cum res talis sit, pro qua rogatus est, quae et praestanti sit utilis et roganti, poterat paulus magis imperare, quam petere. et hoc ex fiducia illa ueniebat, quod qui tanta ob christum opera perpetrarat, utique impar sui in caeteris esse non poterat. sed uult magis petere quam iubere, grandi petentis auctoritate proposita; per quam et apostolus obsecrat, et senex et uinctus iesu christi. totum autem pro quo rogat, illud est: onesimus seruus philemonis, fugam furto cumulans quaedam rei domesticae compilarat: hinc pergens ad italiam, ne in proximo facilius posset apprehendi, pecuniam domini per luxuriam prodegerat. hoc ne quis putet temere, et ut libet a nobis fictum, in sequentibus discat. nunquam enim paulus diceret: si quid nocuit tibi aut debet, hoc mihi imputa. ego paulus scripsi manu mea, ego reddam. nec sponsor rei fieret ablatae, nisi esset id quod ablatum fuerat dissipatum. hic igitur cum ob confessionem christi, paulus romae esset in carcere, credidit in christum: et ab eo baptizatus, digna poenitentia maculas uitae prioris abstersit: in tantum ut is apostolus conuersionis eius testis fieret, qui quondam petrum increpauerat, non recto pede in euangelii ueritate gradientem. quantum igitur ad peccatum et ad facinus pertinet, quo dominum laeserat, ueniam non meretur; quantum uero ad apostoli testimonium, qui scit eum plene conuersum, grandi pondere premitur, qui rogatur, ut qui e seruo fugitiuo atque raptore, minister apostoli factus erat. (quod autem aliud habeat apostolus ministerium nisi euangelii christi iesu?) iam non quasi a domino, sed quasi a conseruo, et coeuangelista, ignosceretur ei, qui seruus esset christi similiter et minister.

"obsecro te de meo filio, quem genui in uinculis, onesimo, qui tibi aliquando inutilis fuit; nunc autem et tibi, et mihi utilis est: quem remisi tibi. tu autem illum, id est mea uiscera, suscipe, quem ego uolueram me cum detinere, ut pro te mihi ministraret in uinculis euangelii". uolens impetrare quod postulat, iam non pro seruo philemonis, sed pro filio duo se asserit deprecari; et de illo filio quem genuerit in uinculis euangelii, hoc est, quae pro christi euangelio sustinebat: qui cum ante inutilis domino suo tantum fuerit (nec enim seruus fur atque fugitiuus alteri nocuit, nisi domino suo) nunc econtrario utilitatis compensatione, qua ipsi domino et paulo utilis est, caeteris que per paulum, plus charitatis meretur, quam odii ante meruerat. unde ait: qui tibi aliquando inutilis fuit. tibi, inquit, soli; non caeteris: nunc autem et mihi, et tibi utilis. utilis domino in eo, quia posset et paulo seruire pro domino suo; paulo uero in eo utilis: quia illo in carcere, uinculis que detento, posset ei in euangelio ministrare. simul autem admirandum de magnanimitate apostoli, et in christum mente feruentis. tenetur in carcere, uinculis stringitur, squalore corporis, charorum separatione, poenalibus tenebris coarctatur, et non sentit iniuriam, non dolore cruciatur, nihil nouit aliud, nisi de christi euangelio cogitare. sciebat seruum, sciebat fugitiuum, sciebat aliquando raptorem ad christi fidem esse conuersum. grandis laboris est talem hominem in eo perseuerare quod coepit. idcirco filium suum, et filium uinculorum, et ministrum euangelii in uinculis constituti, inculcat, ac replicat, ut philemon ille prudenter et dispensatorie tantum in praefatione laudatus, non auderet negare, ne suis laudibus uideretur indignus. quod autem ait: tu autem illum, id est mea uiscera, suscipe, hoc est, quod paulo ante dixi: uiscera significare internum cordis affectum, et plenam ex animo uoluntatem, cum totum quidquid in nobis est, suscipitur a rogato. alias autem omnes liberi uiscera sunt parentum.

"sine consilio autem tuo nihil uolui facere: ut non quasi ex necessitate bonum tuum esset, sed uoluntarium". hoc quod a plerisque quaeritur, et saepissime retractatur: quare deus hominem faciens, non eum bonum rectum que condiderit, de praesenti loco solui potest. si enim deus uoluntarie, et non ex necessitate bonus est, debuit hominem faciens, ad suam imaginem et similitudinem facere, hoc est, ut et ipse uoluntarie, et non ex necessitate bonus esset. qui autem asserunt ita eum debuisse fieri, ut malum recipere non posset, hoc dicunt: talis debuit fieri qui necessitate bonus esset, et non uoluntate. quod si talis fuisset effectus, qui bonum non uoluntate, sed necessitate perficeret, non esset deo similis: qui ideo bonus est, quia uult, non quia cogitur. ex quo manifestum est, rem eos inter se postulare contrariam. nam ex eo quod dicunt, debuit homo deo similis fieri, illud petunt, ut liberi fieret arbitrii, sicut deus ipse est. ex eo autem quod inferunt, talis debuit fieri, qui malum recipere non posset; dum necessitatem ei boni important, illud uolunt, ut homo deo similis non fieret. potuit itaque et apostolus paulus absque uoluntate philemonis, onesimum sibi in ministerium retinere. sed si hoc sine uoluntate philemonis fecisset: bonum quidem erat, sed non uoluntarium. quod autem non erat uoluntarium, alio genere arguebatur non esse bonum. nihil quippe bonum dici potest, nisi quod ultroneum est. ex quo apostoli consideranda prudentia est: qui idcirco fugitiuum seruum remittit ad dominum, ut prosit domino suo: qui prodesse non poterat, si domino teneretur absente. superior ergo quaestio ita soluitur: potuit deus hominem sine uoluntate eius facere bonum. porro si hoc fecisset, non erat bonum uoluntarium, sed necessitatis. quod autem necessitate bonum est, non est bonum, et alio genere malum arguitur. igitur proprio arbitrio nos relinquens, magis ad suam imaginem et similitudinem fecit. similem autem deo esse absolute bonum est.

"forsitan enim ideo discessit ad horam a te, ut aeternum illum reciperes. iam non sicut seruum, sed plus seruo, fratrem charissimum, maxime mihi: quanto magis autem tibi, et in carne, et in domino". nonnunquam malum occasio fit bonorum, et hominum praua consilia deus uertit ad rectum. quod dico manifestius exemplo fiet. ioseph fratres, sui zeli stimulis incitati, ismaelitis uiginti aureis uendiderunt. hoc initium et patri, et fratribus, et omni aegypto bonorum omnium fuit. denique ipse postea ad fratres: uos, inquit, cogitastis de me mala: et deus cogitauit de me bona. simile quid et in onesimo possumus intelligere, quod mala principia occasiones fuerint rei bonae. si enim dominum non fugisset, nunquam uenisset romam ubi erat paulus uinctus in carcere. si paulum in uinculis non uidisset, non recepisset fidem in christum. si christi non habuisset fidem, nunquam pauli effectus filius, in opus euangelii mitteretur. ex quo paulatim, et per gradus suos, reciprocante sententia, ideo minister euangelii est factus onesimus, quia fugit a domino. pulchre autem addens, forsitan, sententiam temperauit. occulta sunt quippe iudicia dei, et temerarium est quasi de certo pronuntiare quod dubium est. forsitan, inquit, ideo discessit: caute, timide, trepidanter, et non toto fixo gradu: ut si non posuisset forsitan, omnibus seruis fugiendum esset, ut apostolici fierent. quod autem, ad horam, iunxit, horam pro tempore debemus accipere. ad comparationem enim aeternitatis, omne tempus breue est. ut aeternum illum reciperes. nullus aeternus dominus serui sui: potestas quippe eius, et utriusque conditio, morte finitur. onesimus uero qui ex fide christi factus aeternus est, aeterno philemoni, quia in christum et ipse crediderat, spiritu libertatis accepto, iam non seruus, sed frater coepit esse de seruo, frater charissimus, frater aeternus: aeterno et ipsi apostolo domino que suo, cui onesimum ut carnis ante conditio: ita postea spiritus copulat. et tunc quidem quando erat ei subiectus in carne, non erat ei iunctus in domino; nunc autem ei et in carne iunctus est, et in domino. ex quo intelligimus seruum qui crediderit christo, duplici domino suo lege constringi, ut ei et carnis necessitate iungatur ad tempus, et in aeternum spiritu copuletur.

"si ergo habes me socium, suscipe illum sicut me". philemon paulum socium habere cupiebat, et in christum credens, tales utique uolebat habere profectus, ut paulo similis fieret, et ei communicaret in uinculis. consideremus ergo quantum hic laudetur onesimus, quantum profecisse dicatur: cum ita recipiendus sit ut apostolus et sic eius dominus ut pauli debeat desiderare consortium. breuiter quod dicit tale est: si me uis habere consortem, habeto et onesimum, quem ego consortem, et filium meum, et uiscera mea habeo: quem si non susceperis, nec habere uolueris, et ipse intelligis quod me habere non possis.

"si autem aliquid nocuit tibi, aut debet, hoc mihi imputa". imitator domini sui, et christum in se loquentem habens, ea iuxta uires suas debet facere quae christus. si enim ille infirmitates nostras portauit, et plagas nostras doluit, iuste apostolus pro onesimo se opponit, et spondet quae ille debebat. ut autem supra diximus, totum illud est, quod ablatum furto, et per luxuriam perditum, non poterat absolui: quod philemon grandi pretio pensabat dum pro seruo fugitiuo, et pecunia perdita, et fratrem charissimum, et fratrem reciperet aeternum, et per eum sibi apostolum faceret debitorem.

"ego paulus scripsi manu mea. ego reddam, ut non dicam tibi, quia et ipsum te mihi debes". quod dicit tale est: quod onesimus furto rapuit, ego me spondeo redditurum: cuius sponsionis, epistola haec et manus testis est propria: quam non solito more dictaui, sed mea manu ipse conscripsi. crede igitur mihi pro onesimo pollicenti. hoc autem dico quasi ad extraneum loquens. caeterum si ad ius meum redeam, propter sermonem christi, quem tibi euangelizaui, et christianus effectus es, teipsum mihi debes. quod si tu meus es, et tua omnia mea sunt: onesimus quoque, qui tuus est, meus est. poteram igitur eo uti ut meo; sed uoluntati tuae relinquo, ut mercedem habeas ignoscendo.

"ita, frater, ego te fruar in domino". proprietatem graecam latinus sermo non explicat. quod enim ait, nai~g, adelphe~g: nai~g quoddam quasi aduerbium blandientis est. nos autem interpretantes, ita, frater, aquatius et dilutius nescio quid magis aliud quam id quod est scriptum, sonamus. sicut enim anna illud hebraicum, pro quo frequenter septuaginta interpretes �~g d�~g transtulerunt, in lingua sua significat deprecantis affectum: unde nonnunquam symmachus pro anna, deomai~g, hoc est, obsecro, transtulit: ita et nos eamdem in graeca lingua uim patimur, quam graeci sustinent in hebraea. quod autem ait: ego te fruar in domino, aliud multo intelligitur quam putatur. apostolus non fruitur nisi eo qui multas in se habet concinentes que uirtutes, et totum quod christus dicitur pro uarietate causarum: sapientiam uidelicet, iustitiam, continentiam, mansuetudinem, temperantiam, castitatem: has imprecatur philemoni: ut cum his abundauerit, ipse eo perfruens impleatur. et ne putes illam fruitionem dici, qua nos saepe nostri inter nos praesentia delectamur, addidit, in domino: ut ex eo quod domini nomen adiunctum est, intelligeretur, et alia esse fruitio, qua quis absque domino perfruatur.

"refice uiscera mea in christo". sicut ipse frui uult philemone in domino: ita uiscera sua onesimum, quem et superius eodem nomine appellauit, refici uult per philemonem, et ambigue dictum: utrum uiscera pauli in christo onesimus sit: an uiscera pauli onesimus per philemonem in christo reficienda sint. si superius accipere uolueris, recte pauli in christo uiscera dicentur onesimus, quem in uinculis christo genuit. si posterius: in christo reficiendus est onesimus a philemone, dum eius in christo sermonibus eruditur.

"confidens de obedientia tua scripsi tibi: sciens quoniam super id quod dico facies". qui praesumit de eo quem rogaturus est, ipsa quodammodo praesumptione praeiudicat, ne ei negare liceat quod rogatur. porro si scit ille qui postulat plusquam rogauit, rogatum esse futurum: ideo minora petit, ut habeat rogatus uoluntariam, et maiorem praestatione mercedem. si autem philemon haec ad hominis praeceptum facit: quanto magis faciet ob dilectionem dei? unde merito apostoli uoce laudatur: quod mandata eius opere praeuertat, et possit dicere: uoluntaria oris mei complaceant tibi, domine: plus que faciens quam praeceptum est, uincat eos qui tantummodo imperata fecerunt, et iubentur dicere: serui inutiles sumus, quod debuimus facere, fecimus. uirginitas quoque propterea maiori praemio coronatur: quia praeceptum domini non habet, et ultra imperata se tendit.

"simul autem et praepara mihi hospitium". non puto tam diuitem fuisse apostolum et tantis sarcinis occupatum, ut praeparato egeret hospitio, et non una contentus cellula, breues corporis sui spatio aedes, amplissimas existimaret: sed ut dum eum exspectat philemon ad se esse uenturum, magis faciat quod rogatus est. si autem hoc non dispensatorie, sed uere quis existimat imperatum, ut sibi hospitium praeparet, apostolo magis quam paulo hospitium praeparandum est. uenturus ad nouam ciuitatem, praedicaturus crucifixum, et inaudita dogmata delaturus, sciebat ad se plurimos concursuros; et necesse erat primum, ut domus in celebri esset urbis loco, ad quam facile conueniretur. deinde, ut ab omni importunitate uacua: ut ampla, quae plurimos caperet audientium: ne proxima spectaculorum locis: ne turpi uicinia detestabilis: postremo ut in plano potius esset sita quam in coenaculo. quam ob causam eum existimo etiam romae in conducto mansisse biennium. nec parua, ut reor, erat mansio, ad quam iudaeorum turbae quotidie confluebant.

"spero enim per orationes uestras donari me uobis". filium patri, deus rogatus indulget, et frater saepe fratris oratione seruatur. apostolus autem totius ecclesiae precibus conceditur, ob eorum qui eum audituri sunt utilitatem. et hoc donum, non tam in eum dicitur esse qui defertur a martyrio ad martyrium praeparatus, quam in eos ad quos apostolus mittitur. quod autem crebro paulus in carcere fuerit, et de uinculis liberatus sit, ipse in alio loco dicit: in carceribus frequenter, de quibus nonnunquam domini auxilio, crebro ipsis persecutoribus nihil dignum in eo morte inuenientibus dimittebatur. necdum enim super nomine christiano senatusconsulta praecesserant: necdum christianum sanguinem neronis gladius dedicarat. sed pro nouitate praedicationis, siue a iudaeis inuidentibus, siue ab his qui sua uidebant idola destrui, ad furorem populis concitatis, missi in carcerem, rursum impetu et furore deposito, laxabantur. et hoc ita esse ut dicimus, apostolorum acta testantur, in quibus et felix loquitur ad agrippam: potuisse dimitti paulum, si non appellasset caesarem. et quia nullam inuenerit causam praeter quaestiones quasdam de religione propria, et de quodam iesu, quem paulus uiuere praedicabat. ex quo animaduertimus, et a caeteris iudicibus similiter eos potuisse dimitti, id agente domino, ut toto orbe noua praedicatio disseminaretur.

"salutat te epaphras concaptiuus meus in christo iesu: marcus, aristarchus, demas, lucas cooperatores mei". id quod in principio dicebamus, quoniam ad colossenses epistola eodem in tempore, et per eumdem esset scripta baiulum litterarum, quo ad philemonem quoque scriptum est, etiam eorum qui salutantes inducuntur nomina docent. nam et in ipsa ita scribitur: "salutat uos aristarchus concaptiuus meus, et marcus, consobrinus barnabae, et epaphras, qui ex uobis seruus christi"; et paulo inferius: "salutat uos lucas medicus charissimus, et demas; et dicite archippo: uide ministerium quod accepisti in domino, ut illud impleas"; et: "memores estote uinculorum meorum". si autem ex eo aliquis non putat pariter scriptas, quod ad colossenses pauca sint nomina quae hic non ferantur ascripta: sciat non omnes omnibus aut amicos esse, aut notos, et aliud esse priuatam ad unum hominem, aliud publicam ad uniuersam ecclesiam epistolam fieri. salutat te, inquit, epaphras concaptiuus meus in christo iesu. quis sit epaphras, concaptiuus pauli, talem fabulam accepimus: aiunt parentes apostoli pauli de gyscalis regione fuisse iudaeae; et eos, cum tota prouincia romana uastaretur manu, et dispergerentur in orbem iudaei, in tharsum urbem ciliciae fuisse translatos: parentum conditionem adolescentulum paulum secutum. et sic posse stare illud quod de se ipse testatur: hebraei sunt, et ego; israelitae sunt, et ego; semen abrahae sunt, et ego. et rursum alibi: hebraeus ex hebraeis: et caetera quae illum iudaeum magis indicant quam tharsensem. quod si ita est, possumus et epaphram illo tempore captum suspicari, quo captus est paulus: et cum parentibus suis in colossis urbe asiae collocatum, christi postea recipere sermonem. unde ad colossenses, ut supra diximus, scribitur: salutat uos epaphras qui est ex uobis, seruus christi, semper sollicitus pro uobis in orationibus. hoc si se ita habeat, et aristarchus qui concaptiuus eius in eadem epistola dicitur, ad eamdem intelligentiam deducetur: nisi forte reconditum aliquid et sacratum, ut quidam putant, in uerbo captiuitatis ostenditur, quod capti pariter et uincti, in uallem hanc adducti sint lacrymarum. quod si neutrum recipitur, ex eo quod hic additum est in christo iesu, possumus suspicari eadem eum romae pro christo uincula sustinuisse quae paulum; et ut uinctum christi, ita captiuum quoque eius potuisse dici. aut certe ita, quod nobilis et ipse sit in apostolis, ut andronicus et iulia, de quibus ad romanos scribitur: salutate andronicum, et iuliam cognatos, et concaptiuos meos, qui sunt nobiles in apostolis, qui et ante me fuerunt in christo iesu. haec de epaphra. caeterum cooperatores euangelii et uinculorum suorum, cum ad philemonem epistolam scriberet, marcum ponit, quem puto euangelii conditorem, et aristarchum cuius supra fecimus mentionem, et demam, de quo in alio loco queritur: demas me dereliquit, diligens praesens saeculum, et abiit thessalonicam. et lucam medicum, qui euangelium et actus apostolorum ecclesiis derelinquens, quomodo apostoli de piscatoribus piscium, piscatores hominum facti sunt: ita de medico corporum, in medicum est uersus animarum, de quo et in alio loco: misi, inquit, cum illo fratrem, cuius laus est in euangelio per omnes ecclesias: cuius liber quotiescunque legitur in ecclesiis, toties eius medicina non cessat.

"gratia domini nostri iesu christi cum spiritu uestro". sicut a meliore parte hominis capite, numeratur populus israel, dicente scriptura, secundum capita eorum: ita in toto quidem homine, et in omni parte sanctorum, gratia est domini iesu christi. sed a maiori et meliori parte, id est, spiritu, per synecdochen de toto homine dicitur: gratia domini nostri iesu christi cum spiritu uestro. cum autem in spiritu gratia fuerit, totum facit hominem spiritualem: ut et caro spiritui seruiat, et anima non uincatur a carne et redacta simul in substantiam spiritualem, adhaereat domino; quia qui adhaeret domino, unus spiritus est. interpretatur autem secundum iudaeos paulus, admirabilis; timotheus, beneficus; philemon, mire donatus, siue os panis, ab ore, non ab osse; apphia, continens, aut libertas: archippus, longitudo operis; onesimus, respondens; epaphras, frugifer, et uidens, siue succrescens; marcus, sublimis mandato; aristarchus, mons operis amplioris; demas, silens; lucas, ipse consurgens. quae si nomina iuxta interpretationem suam uolueritis intelligere, non est difficile admirabilem atque beneficum praecipue ad eum scribere, cui uniuersa concessa sint uitia et os eius pateat ad caelestem panem. deinde ad continentem, et liberam, et ad longitudinem operis: quod nunquam a sancto labore desistat. scribere autem pro eo qui respondeat testimonio suo, nec non ei, cui specialiter epistola dedicatur, salutari ab ubertate crescente. et eum qui factus sit per mandata sublimior, illo que qui per maiora opera in montem usque succreuerit, ab eo quoque qui posuit custodiam ori suo, et ostium munitum labiis suis: qui idcirco forsitan siluit, quia ad medicum apostolum dereliquerat. et ad extremum ab eo qui per se ipse consurgens quotidie augeatur, processus que habeat: dum eius euangelio orbis impletur, et toties crescit, quoties auditus et lectus aedificat.