Hieronymus
Commentarii in Ezechielem

LIBER 1

finitis in esaia decem et octo explanationum uoluminibus, ad hiezechiel, quod tibi et sanctae memoriae matri tuae paulae, o uirgo christi eustochium, saepe pollicitus sum, transire cupiebam et extremam, ut dicitur, manum operi imponere prophetali, et ecce mihi subito mors pammachii atque marcellae, romanae urbis obsidio, multorum que fratrum et sororum dormitio nuntiata est. atque ita consternatus obstupui, ut nihil aliud diebus ac noctibus nisi de salute omnium cogitarem me que in captiuitate sanctorum putarem esse captiuum, nec possem prius ora reserare nisi aliquid certius discerem dum inter spem et desperationem sollicitus pendeo aliorum que malis me crucio. postquam uero clarissimum terrarum omnium lumen exstinctum est, immo romani imperii truncatum caput et, ut uerius dicam, in una urbe totus orbis interiit, obmutui et humiliatus sum et silui de bonis, et dolor meus renouatus est; concaluit intra me cor meum, et in meditatione mea exardescet ignis, nec putaui illam sententiam neglegendam: musica in luctu importuna narratio. uerum quia et tu indesinenter hoc flagitas et magno uulneri cicatrix paulatim obducitur, scorpius que inter enceladum et porphyrionem trinacriae humo premitur et hydra multorum capitum contra nos aliquando sibilare cessauit, datum que tempus quo non haereticorum respondere insidiis sed scripturarum expositioni incumbere debeamus, aggrediar hiezechiel prophetam cuius difficultatem hebraeorum probat traditio. nam nisi quis apud eos aetatem sacerdotalis ministerii, id est tricesimum annum impleuerit, nec principia geneseos nec canticum canticorum nec huius uoluminis exordium et finem legere permittitur, ut ad perfectam scientiam et mysticos intellectus plenum humanae naturae tempus accedat. quod opus si per domini misericordiam ad calcem usque perduxero, transibo ad hieremiam, qui in lamentationibus suis sub typo hierusalem quattuor plagas mundi quadruplici plangit alphabeto.

1. et factum est in tricesimo anno, in quarto, in quinta mensis. tricesimus annus non, ut plerique aestimant, aetatis prophetae dicitur, nec iubilaei qui est annus remissionis, sed a duodeuicesimo anno iosiae regis iudae quando inuentus est liber deuteronomii in templo dei, usque ad quintum captiuitatis annum ioiachin cognomento iechoniae, qui cum matre ductus est in babylonem et cum daniele tribus que pueris et hiezechiel - quae est tribus iudae prima captiuitas quando stillauit ira dei super hierusalem -. secundum anag�g�n~g uero praefiguratur dominus atque saluator qui triginta annos natus uenit ad baptismum, quae in homine perfecta aetas est. unde et in numerorum uolumine iuxta hebraeos non, ut in septuaginta continetur, a uicesimo quinto aetatis anno, sed a tricesimo incipiunt sacerdotes in tabernaculo ministrare. in quod signum praecessit et ioseph quando in aegypto esurienti populo frumenta largitus est, et ioannes baptista uenit ad fluenta iordanis praedicauit que baptismum paenitentiae. quod scriptum est 'in quarto' pendente sententia subauditur 'mense'; statim enim sequitur 'in quinta mensis'. quod ut manifestius fieret supra addidere septuaginta.

cum essem in medio captiuorum iuxta fluuium chobar, aperti sunt caeli et uidi uisiones dei. in quinta mensis, ipse est annus quintus transmigrationis regis ioiachin. captiuum sedisse populum super flumen babylonis, dauid prophetat in spiritu: super flumina babylonis ibi sedimus et fleuimus; chobar autem aut nomen est fluminis aut certe, iuxta interpretationem suam qua in 'graue' uertitur, tygrim significat et euphratem et omnia magna et grauissima flumina quae in terra chaldaeorum esse perhibentur; apertos que caelos non diuisione firmamenti sed fide credentis intellege, eo quod caelestia sint illi reserata mysteria. unde et in baptismate saluatoris, quando spiritus sanctus in specie columbae descendit super eum, 'apertos caelos' legimus, quibus reseratis panduntur uisiones, non una uisio sed plures, dicente domino per prophetam: ego uisiones multiplicabo et in manibus prophetarum assimilatus sum. istae sunt uisiones quas omnis hiezechielis prophetia contexuit. significantius que iuxta hebraeos et ceteros interpretes 'transmigratio' dicitur ioiachin, et non 'captiuitas' quod lxx transtulerunt; non enim captus urbe superata, sed uoluntate se tradens ductus est babylonem: igitur ioiachin, id est iechoniae, dicatur prima 'transmigratio', sedeciae autem secunda uel extrema 'captiuitas'.

factum est uerbum domini ad hiezechiel filium buzi, sacerdotem, in terra chaldaeorum secus flumen chobar. et danieli et hiezechieli qui in babylone erant iuxta flumina, futurorum sacramenta panduntur super aquas, immo in aquis purissimis, ut baptismatis potentia monstraretur. alioquin et apostolus paulus quando ab anania lotus in domino est, tegentibus prius oculos eius squamis, caruit caecitate. et in genesi prima quae uiuerent de aquis egressa sunt. illud quoque intellegendum: quod in tricesimo aetatis suae anno dominus ad baptisma uenerit; in quarto mense qui apud nos uocatur ianuarius et est in anni primus exordio, praeter nisan mensem nouorum, in quo pascha celebratur - apud orientales enim populos, post collectionem frugum et torcularia quando decimae deferebantur in templum, october erat primus mensis et ianuarius quartus -; quintam autem diem mensis adiungit, et significat baptisma in quo aperti sunt christo caeli et epiphaniorum dies hucusque uenerabilis est, non ut quidam putant natalis in carne, tunc enim absconditus est et non apparuit. quod huic tempori congruit quando dictum est: hic est filius meus dilectus in quo mihi complacui. porro 'buzi' in linguam nostram uertitur 'spretus' atque 'contemptus', 'hiezechiel' 'roboratus a deo'. quod sic domino coaptabitur, ut dicamus creatorem mundi quia pater est saluatoris, ab omnibus haereticis sperni atque contemni qui uetus non recipiunt testamentum. nec mirum robustum dei esse dominum cum ipse sit dei uirtus dei que sapientia. et facta est super eum ibi manus domini. (lxx: et facta est super me manus domini). ut cernere uisiones dei et intellegere possimus, manu et fortitudine dei super nos opus est. in qua manu et brachio eductus est populus israel de aegypto, cuius fortitudines partim etiam magi intellexerunt dicentes: digitus dei est, et saluator in euangelio: si ego in digito dei eicio daemonia, pro quo in altero euangelio scriptum est: si ego in spiritu dei eicio daemonia.

et uidi et ecce uentus turbinis ueniebat ab aquilone, et nubes magna, et ignis inuoluens, et splendor in circuitu eius. (lxx: et uidi et ecce spiritus auferens - siue attollens - ueniebat ab aquilone, et nubes magna in eo, et ignis micans, et splendor in circuitu eius). in consolationem populi transmigrati et reuelationem sententiae dei, propheta uidit maximam uisionem. in cuius interpretatione omnes synagogae iudaeorum mutae sunt ultra hominem esse dicentium, et de hac et de aedificatione templi, quod in ultimo prophetiae huius scribitur, aliquid uelle conari. nos autem quae a maioribus accepimus, et iuxta modulum ingenioli nostri, spiritalibus spiritalia comparantes, suspicari magis possumus quam explanare, beneuolis credimus fidis que lectoribus, ueniam deprecantes ut temeritati, immo fidei nescienti mensuram suam, faueant magis quam irascantur. ac primum sciendum 'spiritum attollentem siue auferentem', quem nos iuxta aquilam interpretati sumus 'uentus turbinis', et, iuxta symmachum et theodotionem, 'flatum ac spiritum tempestatis', ab aliis in bonam, ab aliis in contrariam partem accipi. uerbum enim hebraicum 'ruha' pro locorum qualitate uel 'spiritus' uel 'anima' uel 'uentus' accipitur. spiritus, ut ibi: emittes spiritum tuum et creabuntur; anima: egredietur spiritus eius, et reuertetur in terram suam; uentus: in spiritu uiolento confringes naues tharsis, et alibi: ignis, sulphur et spiritus procellarum pars calicis eorum. qui uentum et flatum tempestatis legunt, hoc sentiunt: iram et furorem dei uenire ab aquilone, hoc est nabuchodonosor, et hierusalem post sex annos huius uisionis esse capiendam. cernitur enim uisio quinto anno transmigrationis regis ioiachin, qui et sedeciae regnanti in hierusalem quintus erat, quem legimus post sex similiter annos, id est anno undecimo imperii sui, urbe capta, ductum in babylonem. his ergo qui habitabant propter flumen chobar et sponte se regi tradiderant, reuelatur quod benefecerint obedire sententiae dei: in breui enim et iudaeam prouinciam et urbem hierusalem esse capiendam. quod que nubes magna describitur, intellegimus eam imbres super iudaeam pluuias que portare; et inuolutus ignis monstrat uentura supplicia et captiuitatis mala; splendor que in circuitu eius significat dei aperta iudicia. qui autem in contrariam partem sentiunt, hoc est bonam, spiritum auferentem siue extollentem, spiritum sanctum intellegunt qui auferat ab hominibus uitia atque peccata, siue iacentes attollat ad sublimia, faciat que recedere ab aquilone uento frigidissimo a quo: exardescunt mala super omnem terram; et in hieremia olla illa terribilis a facie aquilonis accenditur nubem quoque magnam ad personam christi referunt qui uenit in aegyptum huius saeculi super nubem leuem, magnam que proprie dici ad comparationem minorum, prophetarum uidelicet, et apostolorum omnium que sanctorum, de quibus scriptum est: et ueritas tua usque ad nubes, et: mandabo nubibus ne pluant super israel imbrem, et alibi: nubes puluis pedum eius, et iterum: nubes et caligo in circuitu illius. ignem quoque micantem et splendorem in circuitu eius, iuxta illud accipi quod scriptum est: deus ignis consumens est. ad quem mittendum super terram saluator uenisse se dicit et in nobis omnibus que credentibus ardere desiderat, qui cum terrorem peccatoribus inferat atque supplicia, tamen splendore rutilet et lumine ac fulgore sit plenus. idcirco nos excoquens ut puris atque purgatis tribuat laetiora.

et de medio eius quasi species electri, id est de medio ignis. (lxx: et in medio eius quasi uisio electri in medio ignis. quod que sequitur: (signum_obeli) et splendor in eo (signum_metobeli) obelo praenotandum est). nisi addidisset scriptura dicens: id est de medio ignis, propter ambiguitatem uerbi errare poteramus, ut putaremus speciem uel uisionem electri esse in medio uenti uel spiritus. ergo hoc sentiendum: quod in medio ignis uel tormentorum dei electri similitudo sit, quod est auro argento que pretiosius, et post iudicium atque tormenta, quae patientibus uidentur rustica et dura, pretiosius electri fulgor appareat, dum prouidentia dei omnia gubernantur et quae putatur poena medicina est.

et in medio eius similitudo quattuor animalium, et hic aspectus eorum, similitudo hominis in eis. in medio 'eius' subauditur quidem 'electri', sed melius ut 'ignis' intellegamus, qui credentibus lumen, incredulis supplicium est. in huius ergo ignis medio erat similitudo quattuor animalium - similitudo, non natura -, quattuor que animalium, quae postea dicuntur quadriformia, una similitudo est hominis, ut omnia in mundo rationabilia demonstrentur: faciamus, inquit, hominem ad imaginem et similitudinem nostram - imago autem et similitudo dei non est corporis forma sed mentis, descripta ad similitudinem uerae imaginis christi, quae est imago dei inuisibilis -. hae rationales creaturae in quattuor uersantur locis, siue propter quattuor cardines mundi quibus orbis includitur, siue propter quattuor loca caelestium, terrestrium, infernorum et supercaelestium de quibus et apostolus paulus loquitur: ut in nomine iesu omne genu flectatur: caelestium, terrestrium et infernorum. de tribus pauli testimonium est; uideamus et quartum: laudate deum caeli caelorum et aqua quae super caelos est laudet nomen domini, rursum que ab apostolo dicuntur caelestia et alia supercaelestia.

quattuor facies uni et quattuor pennae uni; et pedes eorum pedes recti, et planta pedis eorum quasi planta pedis uituli, et scintillae quasi aspectus aeris candentis. et manus hominis sub pennis eorum in quattuor partibus. (lxx: et quattuor facies uni et quattuor alae uni, et crura eorum recta, et pennati pedes eorum. et scintillae quasi fulgurans aeramentum et leues pennae eorum. et manus hominis sub pennis eorum in quattuor partibus eorum). de quattuor animalibus quorum aspectus erat similitudo hominis, ita dumtaxat ut singula haberent quaternas facies et quaternas alas, pedes que rectos et plantam pedis 'quasi uestigium pedis uituli' siue, ut interpretatus est aquila, 'rotundam', quod septuaginta penitus omiserunt, de scintillis quoque aeris splendore rutilantibus, et de leuibus pennis eorum quod in hebraico non habetur, de manu quoque hominis sub alis eorum per quattuor partes, et reliquis quae propheticus sermo describit, conabimur quid nobis uideatur dicere, cum opiniones singulorum breuiter strinxerimus. quidam quattuor euangelia, quos nos quoque in prooemio commentariorum matthaei secuti sumus, horum animalium putant nominibus designari: matthaei, quod quasi hominem descripserit: liber generationis iesu christi, filii dauid, filii abraham; leonis ad marcum referunt: initium euangelii iesu christi, filii dei. sicut scriptum est in esaia propheta: uox clamantis in deserto: parate uiam domini, rectas facite semitas eius; uituli ad lucae euangelium, quod a zachariae incipit sacerdotio; aquilae ad ioannis exordium, qui ad excelsum euolans coepit: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum: super quo quid nobis uideretur, in supradicto opere diximus; plenius que in apocalypsi ioannis horum animantium species ac nomina referuntur ad quattuor euangelia: quibus quomodo possit omnium animalium descriptio coaptari, tentabimus suo loco dicere. alii uero, qui philosophorum stultam sequuntur sapientiam, duo hemisphaeria in duobus templi cherubim, nos et antipodas quasi supinos et cadentes homines suspicantur. plerique, iuxta platonem, rationale animae et irascentiuum et concupiscentiuum, quod ille logikon~g et thumikon~g et epithum�tikon~g uocat, ad hominem et leonem ac uitulum referunt: rationem et cogitationem et mentem et consilium eandem uirtutem atque sapientiam in cerebri arce ponentes, feritatem uero et iracundiam atque uiolentiam in leone, quae consistit in felle, porro libidinem, luxuriam et omnium uoluptatum cupidinem in iecore, id est in uitulo, qui terrae operibus haereat; quartum que ponunt quae super haec et extra haec tria est, quam graeci uocant suneid�sin~g - quae scintilla conscientiae in cain quoque pectore, postquam eiectus est de paradiso, non extinguitur, et, uicti uoluptatibus uel furore, ipsa que interdum rationis decepti similitudine, nos peccare sentimus -, quam proprie aquilae deputant, non se miscentem tribus sed tria errantia corrigentem, quam in scripturis interdum uocari legimus spiritum, qui interpellat pro nobis gemitibus ineffabilibus. nemo enim scit ea quae hominis sunt, nisi spiritus qui in eo est, quem et paulus ad thessalonicenses scribens cum anima et corpore seruari integrum deprecatur. et tamen hanc quoque ipsam conscientiam, iuxta illud quod in prouerbiis scriptum est: impius cum uenerit in profundum peccatorum, contemnit, cernimus praecipitari apud quosdam et suum locum amittere, qui ne pudorem quidem et uerecundiam habent in delictis et merentur audire: facies meretricis facta est tibi, nescis erubescere. hanc igitur quadrigam in aurigae modum deus regit et incompositis currentem gradibus refrenat docilem que facit et suo parere cogit imperio. quam disputationem partium animae, id est hominis, qui minor mundus ab iisdem philosophis appellatur, etiam nos attingemus. sunt qui simpliciter in quattuor animalibus, iuxta hippocratis sententiam, quattuor arbitrantur elementa monstrari de quibus constant omnia: ignem, aerem, aquam, terram; quae quomodo sibi misceantur et, cum singula sint, sibi iuncta uideantur inuicem que se tangant et in una persona animantium quattuor species habeant ac figuras, non est propositi operis. quattuor quoque rotas de terrenis ad sublimia consurgentes, singulis et quadriformibus iunctas animalibus, uel eorumdem elementorum commixtionem aestimant, uel quattuor temporum circulum qui ternis conficitur mensibus, annum que uertentem qui ab eo quod semper uertatur et in se redeat nomen acceperit, de quibus pulchre uno uersiculo dictum est:

uer, aestas, autumnus, hiems, et mensis, et annus.
quod que dicitur: 'erat rota in rota', 'annum in anno' significari putant, de quo alius poeta:

atque in se sua per uestigia uoluitur annus.
firmamenti etiam similitudinem quae crystallo comparatur, caelum hoc quod suspicimus intellegi uolunt, sub quo uoluuntur et transeunt quattuor animantia. thronum que coloris sapphiri et sedentem desuper hominem sub humana similitudine, imperium cuncta regentis omnia que habentis sub pedibus suis, omnipotentiae describi autumant, dici que ad extremum: haec uisio similitudinis gloriae domini, per quae quasi per picturam quandam et imaginem prouidentiam demonstrari. quod que pedes animantium recti esse dicantur, et planta pedis uituli, seu rotunda, terrena quaeque ad caelestia subuolare et, omnibus angulis amputatis, rotunditatem sequi quae omnium figurarum pulcherrima est. scintillas rutilantes cuncta plena luminis indicare, et manus hominis sub pennis tam ipsius hominis quam leonis et uituli et aquilae, ut ratio cuncta sustentet, ac de humilitate terrena ad caelestia subleuet. haec et ad euangelia et ad cuncta quae supra posuimus referre possumus. audisse me memini quattuor perturbationes, de quibus plenissime cicero in tusculanis disputat: gaudii, aegritudinis, cupidinis et timoris, quorum duo praesentia, duo futura sunt, per quattuor significari animalia - de quibus et uergilius breuiter:

hinc metuunt cupiunt que, dolent gaudent que -,
quae regi debeant ratione et potentia dei, quibus que oppositae sint, immo impositae, uirtutes quattuor: prudentia, iustitia, fortitudo, temperantia, ut earum gubernentur arbitrio; quae quomodo uultibus hominis, leonis, uituli que et aquilae coaptentur, omnino tacuerunt; super quibus idem philosophus et orator in tribus ad filium officiorum libris disputat. legi et cuiusdam catinae, quem syri lepton~g, id est 'acutum' et 'ingeniosum' uocant, breuem disputatiunculam, putantis castrorum ordinem duodecim tribuum describi in solitudine, ad orientem, occidentem, septemtrionem et meridiem, quae sibi inuicem et caritate et consanguinitate sociantur, et hoc esse rotam in rota, quae ducantur a spiritu et nube protegantur in eremo et columna ignis illuminentur in nocte ne reuertantur in aegyptum sed semper ad terram repromissionis ire festinent. electri autem in medio similitudinem interpretatur sancta sanctorum, faciem que hominis refert ad totum israel, leonis ad regale sceptrum iudae, uituli ad sacerdotalem et leuiticam tribum, extra quae sit aquila uindicta et ultio dei de caelo cuncta prospiciens et quae parata sit laniare peccantem, de qua et in osee dicitur: sicut aquila super domum dei, id est templum; et in hoc eodem propheta aquilam magnam magnarum alarum et unguium quae habeat ductum intrandi in libanum, nabuchodonosor intellegi quem et nunc significet esse uenturum, ac super huiuscemodi quadrigam instar aurigae sedere deum et facienda et non facienda praecipere. hoc autem, inquit, populo dicitur qui in babylone uersatur, quod si deo colla subiecerit ipsius que paruerit retinaculis, rursum eius mereatur auxilium et terram quam amiserat recipiat.

et facies et pennas per quattuor partes habebant; iunctae que erant pennae eius alterius ad alterum. non reuertebantur cum incederent, sed unumquodque ante faciem suam gradiebatur. iuncta sibi sunt euangelia haerent que mutuo et in toto orbe uolitantia huc illuc que discurrunt, nec habent finem uolatus nec aliquando superantur et recedunt, sed semper ad altiora procedunt; unde et paulus dicit: praeteritorum obliuiscens et in futurum me extendens. hoc idem et de uirtutibus animi possumus dicere et de uolatu temporum commixtione que elementorum: quod praeterita relinquentes semper ad priora festinent. quod autem tempora labantur et fugiant, breui uersiculo demonstratur:

sed fugit interea, fugit irreparabile tempus,
et in carmine lyrico:

eheu fugaces, posthume, posthume,

labuntur anni ....

similitudo autem uultus eorum facies hominis, et facies leonis a dextris ipsorum quattuor, facies autem bouis a sinistris ipsorum quattuor, et facies aquilae desuper ipsorum quattuor. facies principia dicit euangeliorum, e quibus homo et leo, hoc est natiuitas christi et prophetae uox tonantis in eremo, dextras partes tenent; uituli autem, id est uictimarum et sacerdotii iudaeorum, in sinistris est, quod abolitum transiuit ad sacerdotium spirituale de quo dictum est: tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem melchisedech, ita dumtaxat ut omnia sibi haereant uno que corpore censeantur; aquila autem, quae est super natiuitatem, et super prophetiam est quae domini expletur aduentu et super sacerdotium quod praeteriit, et extra haec omnia est, de natiuitate referens spiritali, quomodo pater in filio et filius in patre sit, de qua rectissime dicitur: generationem eius quis enarrabit?. ista sunt iuxta apocalypsim, ut ante iam diximus: quattuor animalia plena oculis ante et retro, quorum unum animal simile leonis et secundum simile uituli et tertium habere faciem quasi hominis et quartum simile aquilae uolantis; ibi que dicuntur in modum seraphim senas habere alas, duabus faciem et duabus pedes operientia, duabus autem uolantia, et nec in die nec in nocte cessantia atque dicentia: sanctus, sanctus, sanctus dominus deus omnipotens, qui erat et qui est et qui uenturus est.

et facies eorum et pennae eorum extentae desuper; duae pennae singulorum iungebantur, et duae tegebant corpora eorum. et supra diximus iuncta sibi esse euangelia et tempora et omnes rationales creaturas quattuor que uirtutes, ita ut qui una caruerit omnibus careat. quod que duae extentae sunt et in altum se eleuant, praedicationem caelestem significat, et omnia ad dei tendere maiestatem. duae autem quibus teguntur corpora, humana excluditur scientia, nec perfectus praebetur intuitus, dicente apostolo: ex parte cognoscimus et ex parte prophetamus. cum autem uenerit quod perfectum est, destruentur ea quae ex parte sunt.

et unumquodque coram facie sua ambulabat. ubi erat impetus spiritus, illuc gradiebantur, nec reuertebantur cum ambularent. qui aratri stiuam tenet non debet respicere post tergum nec imitari uxorem lot, ne incidat in plagam deuteronomii et pereat opisthoton�i~g insanabili, quo cecidit et eli quia uitio filiorum offenderat deum; quanto magis quattuor animalia quae plena erant lumine atque pennata, quae sequuntur sanctum spiritum praecedentem, quae ita per orbem uolitant et se ad excelsa sustollunt, ut corpora sua protegant pennis historiae, nec nobis aspectum tribuant pleniorem? quod autem secundo dicitur: non reuertebantur cum incederent, utriusque testamenti indicat sacramentum, quod, in quattuor istis animantibus, et lex et euangelium ad futura festinet et numquam retro motum accipiat.

et similitudo animalium, aspectus eorum quasi carbonum ignis ardentium, et quasi aspectus lampadarum. haec erat uisio discurrens in medio animalium, splendor ignis, et de igne fulgur egrediens. et animalia ibant et reuertebantur in similitudinem fulguris coruscantis. (lxx: et in medio animalium uisio, sicut carbonum ignis ardentium, sicut facies lampadarum discurrentium in medio animalium; et splendor ignis, et de igne egrediebatur quasi fulgur. quod que sequitur: et animalia currebant et reuertebantur quasi species 'bezec', de editione theodotionis in lxx additum est, qui, ne contrariores duas sententias propheta dicere uideretur, hoc quod putabant esse contrarium, id est: et animalia currebant et reuertebantur, silendum putauerunt ne legenti scandalum faceret; melius est autem in diuinis libris transferre quod dictum est, licet non intellegas quare dictum sit, quam auferre quod nescias; alioquin et multa alia quae ineffabilia sunt et humanus animus non potest comprehendere, hac licentia delebuntur). nos autem hoc dicimus, quod, quomodo in prouerbiis in eodem loco scriptum est: ne respondeas stulto secundum stultitiam suam, ne similis ei fias, et rursum ponitur quod nobis uidetur esse contrarium: responde stulto secundum stultitiam suam, ne sibi sapiens esse uideatur, et utrumque pro temporum et personarum diuersitate concordat dum et stultus contemnitur quia non recipit sapientiam, et stulta superbia alia decutitur stultitia iuxta quod et apostolus dicit: factus sum insipiens, uos me coegistis, ita et in hoc loco debere nos quaerere quare supra secundo dictum sit: non reuertebantur animalia cum incederent, et nunc semel: animalia currebant et reuertebantur; esset que quaestio nisi sequeretur: in similitudinem fulguris coruscantis, quod hebraico sermone dicitur 'bezec' et interpretatus est symmachus: quasi species radii fulguris quomodo crebris micat ignibus aether, et in ictu oculi atque momento discurrunt fulgura et reuertuntur non amittentia matricem et, ut ita dicam, fontem ignis atque materiam, ita et haec animalia cum inoffenso pergant pede, ad priora festinant. sin autem conatui suo aliquid oppositum uiderint, non tam reuertuntur quam contrahunt se, extendenda rursum et praebitura lumen quod parumper absconderant, ut dent seruis cibaria in tempore suo, nec tribuant sanctum canibus, nec mittant margaritas ante porcos; unde et paulus dicit: lac uobis potum dedi, non escam, necdum enim capere poteratis, electio que iudae, et saulis unctio non arguunt deum ignorantiae futurorum, sed praesentium monstrant esse iudicem; unde et apostolis praecipitur ut, si indignam domum salutatione perspexerint, excutiant prius pedes currentes, et pax quam domui dederant reuertatur ad eos. carbones autem ignis ardentis et lampades in medio animalium discurrentes, de illo loco interpretandae sunt esaia: et comedit ignis sicut fenum materiam et sanctificabit eos in igne ardente; de quibus et alibi scriptum est: cadent super eos carbones ignis; et contra labia dolosa in alio psalmo dicitur: quid detur tibi, aut quid apponatur tibi ad linguam dolosam? sagittae potentis acutae cum carbonibus desolatoriis; et in alio loco: habes carbones ignis, sedebis super eos; hi erunt tibi in adiutorium. quamcumque creaturam aspexerimus fulgurat dei notitiam, dum ex creaturis creator agnoscitur; de medio que animantium splendor ignis et fulgur egreditur: si enim euangelia sibi colliserint, in medio litterae uilis que historiae spiritus sancti sacramenta reperies.

cum que aspicerem animalia, apparuit rota una super terram iuxta animalia habentia quattuor facies. et aspectus rotarum et opus earum quasi uisio maris, et una similitudo ipsarum quattuor; et aspectus earum et opera quasi sit rota in medio rotae. per quattuor partes earum euntes ibant, et non reuertebantur cum ambularent. statura quoque erat rotis et altitudo et horribilis aspectus, et totum corpus plenum oculis in circuitu ipsarum quattuor. (lxx: et uidi, et ecce rota una super terram sequens animalia quattuor. et aspectus rotarum et factura earum quasi species tharsis. et similitudo in quattuor, et opus earum sicut solet esse rota in rota. in quattuor partes earum ambulabant, et non reuertebantur cum ambularent. et dorsa earum et altitudo erat eis. et uidi eas et dorsa earum plena oculis in circuitu ipsarum quattuor). hucusque quattuor animantium quae quaternas habebant facies pictura describitur, sequentium spiritum et nubem quae erat in medio spiritus; nunc per singula animalia singulae ponuntur rotae quae non erant iunctae animantibus sed sequebantur ea, siue una rota apparuit super terram, quae, diuisa per quattuor, tot habebat facies quot animalia sequebatur. tanta que similitudo erat rotarum quattuor sequentium animalia quattuor, ut una rota uerissime crederetur. opus que earum erat atque factura, quasi uisio 'tharsis', quam nos in 'mare' uertimus; aquila 'hyacinthum' posuit, qui lapis caeli habet similitudinem. aspectus que earum erat quasi rota in rota, non ut unam rotam crederes sed alteram alteri copulatam. per quattuor partes ibant et non trahebantur nec reuertebantur retrorsum; qui enim fieri poterat ut reuerterentur, cum sequerentur animalia quae semper ad priora se tenderent? statura quoque rotarum et altitudo tanta erat, ut miraculum uidentibus faceret. totum que corpus et dorsa erant plena lucis in circuitu, ut nullum membrorum aspiceres quod oculos luminis non haberet - qualemcumque describunt fabulae poetarum argum fuisse centoculum siue multorum oculorum, quem iuno in pauum uertit ob neglegentem custodiam - ut, quod miraculum est conditoris dei, hoc condemnatio esset inulti adulterii. omnia caelestia et terrestria et quidquid sub humanam cadit intellegentiam, suis rotis uoluitur; solis annuum circulum per singulos menses luna decurrit; lucifer qui ipse uesper est, dum ad orientem et ad occidentem rutilus micat et noctis tenebras paruo temperat lumine, duobus annis eundem conficit cursum; alia que astra quattuor quae uocantur errantia, et quidquid fulget in caelo, segetum quoque et arborum herbarum que uarietates, per quattuor tempora suis currunt rotis; nihil que aspicimus quod ante non fuerit: gyrans gyrando uadit spiritus et in circulos suos reuertitur. omnes torrentes uadunt in mare et mare non adimpletur. quare? quia ad fontes suos de matrice abysso reuertuntur. euangeliorum autem, id est quattuor animalium quae spirant, uiuunt, intellegunt, si quis rotam cursum que consideret, in breui tempore uidebit mundum esse completum sermone apostolico. rota quoque in rota, uel duorum iunctura testamentorum est quod indicat scala iacob et forceps isaiae et gladius bis acutus, uel euangelia sibi cohaerentia quorum cursus et statura tendit ad caelum, paululum que quid attingat in terra ut, semper properans, ad excelsa festinat; de quibus et alibi dicitur: lapides sancti uoluuntur super terram, ex quibus aedificatur caelestis hierusalem; hoc ipsum puto significare et illud quod in psalmo canitur: uox tonitrui tui in rota, et alibi: quae inflammat rotam natiuitatis; quae testimonia quem sensum in suis locis habeant non huius est temporis. totum autem corpus et dorsa plena oculis approbabit qui uiderit nihil esse in euangeliis quod non luceat et splendore suo mundum illuminet, ut etiam quae parua putantur et uilia, spiritus sancti fulgeant maiestate.

cum que ambularent animalia, ambulabant pariter et rotae iuxta ea. et cum eleuarentur animalia de terra, eleuabantur simul et rotae. quocumque ibat spiritus, illuc, eunte spiritu, et rotae pariter leuabantur sequentes eum; spiritus enim uitae erat in rotis. cum euntibus ibant et cum stantibus stabant; et cum eleuatis a terra pariter leuabantur et rotae sequentes ea, quia spiritus uitae erat in rotis. quattuor animalia spiritum sequebantur et nubem quae erat in spiritu. rursum que rotae cum animalia sequerentur eleuantia se de terra, nequaquam animalia, sed spiritum sequebantur, ut ostenderent propriam uoluntatem: quia spiritus uitae erat in rotis. tria autem et in animalibus et in rotis pariter indicantur: cum starent, cum ambularent, cum eleuarentur, quae et animalia et rotae in commune faciebant; neque enim stantibus animalibus rotae poterant ambulare, nec ambulantibus super terram animalibus eleuare se rotae, sed quorum una erat praedicatio, una erat et requies et cursus et eleuatio. secundo que dicitur: quia spiritus uitae erat in rotis, ut nequaquam uas aliquod arbitremur rotarum quas in carpentis plaustrorum raedarum que et curruum aspicimus, sed animantia, immo super animantia; animalis enim homo non percipit ea quae spiritus sunt. istae ergo rotae in quibus erat spiritus uitae, omnia ordine faciunt atque mensura, habent que cum animalibus concordiam, sequentes ea et per ea spiritum sanctum, immo, mediis praetermissis, sancti spiritus societate gaudentes. quae omnia iuxta priorem intellegentiam, uariae interpretationi prudens lector poterit coaptare.

et similitudo super caput animalium firmamenti, quasi aspectus crystalli horribilis, et extenti super capita eorum desuper. sub firmamento autem pennae eorum rectae alterius ad alterum. unumquodque duabus alis uelabat corpus suum, et alterum similiter uelabatur. et audiebam sonum alarum, quasi sonum aquarum multarum, quasi sonum sublimis dei. cum ambularent, quasi sonus erat multitudinis, ut sonus castrorum, cum que starent, demittebantur pennae eorum. nam cum fieret uox supra firmamentum quod erat super caput eorum, stabant et submittebant alas suas. et super firmamentum quod erat imminens capiti eorum, quasi aspectus lapidis sapphiri, similitudo throni, et super similitudinem throni similitudo quasi aspectus hominis desuper. (ubi nos posuimus: pennae eorum rectae, et: quasi sonum - uel uocem - sublimis dei, lxx transtulerunt: alae eorum extentae et uolantes, et: quasi uocem fortis, quod in hebraico dicitur 'saddai'. multa que et in hoc et in aliis capitulis ab eis praetermissa sunt, quae ob longitudinem ponere supersedi. quod autem nos manifestius interpretati sumus: alterius ad alterum; unumquodque duabus alis uelabat corpus suum, et alterum similiter uelabatur, pro quo in hebraeo scriptum est: 'mulieris ad sororem suam; uir duabus alis uelabat corpus suum, et uir uelabatur similiter', ideo post mulierem uirum posuit in persona eadem, ne sexum in caelestibus putaremus, cum in uno atque eodem, iuxta proprietatem hebraicam, idem et uir mulier appellatur). uidetur autem super quattuor animalia et rotas totidem, similitudo firmamenti quod nos appellamus caelum, habens speciem crystalli, quod est purissimum et ex aquis mundis atque lucentibus nimio frigore congelascere dicitur, intantum ut etiam gelu constricta aqua graeco sermone 'crystallus' nominetur; decebat autem in superioribus esse eximiam puritatem quae cuncta protegat, id est rationales sapientes que uirtutes, et quattuor temporum cursum et mundi plagas et rerum omnium ordinem et euangelicam praedicationem, quae ex parte intellegitur, ex parte uelatur. uox que auditur alarum uolantium, quasi uox aquarum multarum, quae iuxta apocalypsim ioannis populos significant, paulatim que proficiens dicitur quasi uox castrorum et quasi uox sublimis dei quod hebraice appellatur 'saddai' et iuxta septuaginta 'uox uerbi', ut uniuersa quae praedicatur in mundo, uocem filii dei esse credamus. stantibus autem animalibus demittebantur alae eorum: uocem enim dei omnipotentis resonantem in caelestibus ferre non poterant, sed stabant et mirabantur, et silentio suo dei potentiam demonstrabant qui sedebat super firmamentum, quod firmamentum, his qui deorsum erant habebat similitudinem crystalli, his autem qui supra instar lapidis sapphiri uidebatur, quae similitudo sapphiri thronus erat eius qui sedebat in similitudinem hominis. ex quo intellegimus et firmamentum et crystallum et sapphirum et hominem in similitudine non in ueritate monstrari. hominem autem deum patrem debere intellegi multa docent testimonia, e quibus illud est in euangelio: homo quidam plantauit uineam et locauit eam agricolis, et post paululum: misit seruos suos et super omnes filium suum, rursum que: homo fecit nuptias filio suo - non quod filius excludatur a regno de quo scripsit esaias: uidi dominum sedentem super thronum excelsum et eleuatum, et ioannes: haec autem, inquit, dixit esaias, quando uidit gloriam filii dei, sed quod in patre regnet et filius -; omnia autem filii patris sunt, qui est imago dei patris inuisibilis: nam et in daniele deus pater sedens inducitur et offertur ei filius hominis ut accipiat regnum, et in apocalypsi ioannis eadem de filio describuntur, et ad pugnam primi martyris stephani cernitur stans ad dexteram patris de quo canitur in psalmis: dixit dominus domino meo: sede ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. sicut autem in crystallo purissima quaeque atque lucentia in caelestibus demonstrantur quae nostrum oculatum corpus illuminent, sic in sapphiro id est in throno dei, et super firmamentum quod caelum accipimus, abscondita atque secreta et incomprehensibilia dei sacramenta monstrantur, qui posuit tenebras latibulum suum et in nube uidetur et in caligine: unde et in exodo scribitur: et sub pedibus dei erat quasi opus lateris sapphiri et sicut species firmamenti caeli mundissimi, unde et sponsa pulchritudinem sponsi describit in cantico: uenter eius quasi tabula eburnea super lapidem sapphirum, et in ioannis apocalypsi primum fundamentum iaspis secundum sapphiri scribitur, et in rationali pontificis in uersu et ordine lapidum singulorum secundus ordo carbunculum habet et sapphirum et iaspidem; de quibus lapidibus ex parte in esaiae explanationibus diximus.

et uidi quasi speciem electri, uelut aspectum ignis, intrinsecus eius per circuitum, a lumbis eius et desuper; et a lumbis eius usque deorsum uidi quasi speciem ignis splendentis in circuitu, uelut aspectum arcus cum fuerit in nube in die pluuiae: hic erat aspectus splendoris per gyrum. haec uisio similitudinis gloriae domini. similitudo hominis qui sedebat super similitudinem throni, qui thronus habebat similitudinem lapidis sapphiri, a lumbis et desuper electro comparatur, quod electrum et intrinsecus et extrinsecus habebat quasi ignis aspectum. a lumbis uero et deorsum ignis erat resplendens in circuitu, ut ostenderet ea quae supra lumbos sunt, ubi sensus uersatur et ratio, non indigere igne nec flammis sed pretiosissimo metallo et purissimo. ea uero quae a lumbis deorsum, ubi coitus, ubi generatio est, ubi incentiua uitiorum purgatione indigere flammarum, ut cum purgata fuerint habeant sicut arcus similitudinem, quae uulgo iris dicitur, cum fuerit in nube in die pluuiae - iris~g enim quae in sancta scriptura uocatur arcus, et in apocalypsi ioannis eodem nomine iris~g dicitur, nisi in pluuia et in aquosa nube non potest apparere, diuersorum colorum et pulcherrimorum et sensim in alios transeuntium; unde et poeta:

mille rapit uarios aduersa luce colores;
sed et morem uulgi sequens idem poeta: cum bibit, inquit, arcus, ex quo significat numquam arcum apparere nisi in nube et in aquis -. hic arcus signum est clementiae et testamenti dei quod fecit cum hominibus, ut, quando apparuerit in nube, sciamus nos, secundum antiquitatis exemplum, nequaquam perituros esse diluuio. ex quo ostenditur post poenas atque supplicia et purgationem peccatorum, futuram misericordiam dumtaxat in his qui deum meruerint uidere regnantem. unde dicitur: hic erat aspectus splendoris per gyrum, per gyrum dei uel throni uel omnium quae perfecta sunt; et haec uisio gloriae similitudinis dei, non quo gloriam domini uiderit, sed similitudinem gloriae eius. uisio autem omnis haec est: spiritus eleuans et nubes magna et quattuor animalia et rotae totidem sequentes animalia et spiritum quae sub firmamento dei esse meruerunt; quae, postquam eleuata sunt et audierunt uocem quasi aquarum multarum et quasi uerbi sublimis dei uocem que castrorum et exercitus, demiserunt alas et stuporem silentio demonstrarunt; apparuit que, sedens super similitudinem sapphiri, quasi similitudo hominis qui a lumbis supra habebat speciem electri et a lumbis deorsum speciem ignis in circuitu; post quam certius datur signum misericordiae, uelut aspectus arcus cum fuerit in nube in die pluuiae. de hac uisione prolixius diximus quia et obscura est et a multis uarie exponitur. in reliquis quantum fieri potest absque damno sensuum, propter magnitudinem uoluminis breuitati studebimus.

2. et uidi, et cecidi in faciem meam, et audiui uocem loquentis. non est elatus uisionum magnitudine, sed conscientia fragilitatis humanae procidit in faciem suam. unde et apostolus paulus, post ascensionem caeli et paradisi et auditionem uerborum ineffabilium, datum sibi dicit angelum satanae qui se colaphizet ne extolleretur; et abraham cecidit in faciem postquam audiuit sermones dei. et tamen quia non peccato sed humilitate corruerat, a domino subleuatur et uerba eius iubetur audire. sciendum quoque quod aliud sit in faciem cadere, aliud retrorsum: abraham postquam audiuit de natiuitate isaac, cecidit in faciem et risit; eli autem qui peccauerat, retrorsum cecidit; et de dan in genesi scriptum est: fiat dan coluber in semita, mordens plantam equi et cadet eques eius retrorsum, salutem exspectans dei: quia enim ad morsum colubri ceciderat ex equo, propterea saluatoris exspectat aduentum; et in euangelio secundum ioannem, qui ad apprehendendum uenerant dominum, postquam ille respondit: 'ego sum', ceciderunt retrorsum in terram, sermonem eius qui moysi dixerat: uade, dic filiis israel: qui est misit me ad uos, minime sustinentes.

et dixit ad me: fili hominis, sta super pedes tuos, et loquar tibi. iacens sermonem dei audire non poterat, sed audit cum moyse: tu uero hic sta me cum, quod et daniel accidisse sibi commemorat.

et ingressus est in me spiritus postquam locutus est mihi, et statuit me supra pedes meos, et audiui loquentem ad me et dicentem. (lxx: et uenit ad me spiritus, et assumpsit me, et eleuauit, et statuit me super pedes meos, et audiui eum loquentem ad me, et dixit mihi). praeceperat prophetae sermo diuinus et iusserat: sta super pedes tuos, sed sine auxilio dei et aduentu spiritus sancti stare non poterat; propterea ingreditur in eum, siue assumit, et suscitat ut firmo sit gradu et possit dicere: statuit supra petram pedes meos. nullum que peccatorem stantem legimus, sed ad sanctos dicitur: state ergo succincti lumbos uestros; peccator autem illud deuteronomii meretur audire: non erit stabile uestigium pedis tui. crebro ad hiezechiel dicitur: fili hominis, et ad daniel raro; quorum uterque, in persona eius qui dixerat: filius autem hominis non habet ubi caput reclinet, captiuum populum consolatur et retrahit ad poenitentiam.

mitto ego te ad filios israel, ad gentes apostatrices quae recesserunt a me; ipsi et patres eorum praeuaricati sunt pactum meum usque ad diem hanc. nequaquam populum dei israel, sed gentes apostatrices uocat eos qui a domino recesserunt, non solum patres sed et filii: ne peccato patrum filii uiderentur obnoxii, sed ut par, et patrum et filiorum, esset impietas. porro quod septuaginta transtulerunt 'irritantes me' siue 'in amaritudinem conuertentes,' illud significat quod deus natura benignus et dulcis nostris uitiis mutetur in amaritudinem: sicut enim sanctis dicitur: gustate et uidete quoniam suauis est dominus, sic peccatores eum amarum sentiunt; unde et apostolus bonitatem et seueritatem dei super sanctos et peccatores refert, et de peccatoribus qui iacebant scriptum est: dominus erigit allisos, dominus diligit iustos, dominus soluit compeditos, sanctis uero stantibus praemia pollicetur.

et filii dura facie et indomabili corde sunt ad quos ego mitto te. (hoc in lxx non habetur). magnae que clementiae est ad tales deum mittere, nec desperare eorum salutem, et confidentiae prophetalis, quod ad tales quoque ire non timeat. indomabili autem corde et dura facie iuxta illud debemus accipere quod peccatori dicitur: neruus ferreus collum tuum, et frons tua aenea, qui et in consequentibus arguuntur cordis lapidei quod deus euulsurum esse se dicit et pro illo carneum redditurum, ut mollitie sua dei praecepta suscipiat.

et dices ad eos: haec dicit dominus deus; si forte uel ipsi audiant et si forte quiescant, [quoniam domus exasperans est: et scient quia propheta fuerit in medio eorum]. simile quid et in hieremia scriptum est: si forte audiant et agant paenitentiam, et in euangelio: forsitan filium meum uerebuntur. loquitur autem haec deus ambigentis affectu, ut liberum hominis monstrent arbitrium, ne praescientia futurorum mali uel boni immutabile faciat quod deus futurum nouerit: non enim quia ille uentura cognoscit necesse est nos facere quod ille praesciuit, sed quod nos propria sumus uoluntate facturi ille nouit futurum quasi deus.

tu ergo, fili hominis, ne timeas eos, neque sermones eorum metuas, quoniam incredibiles et subuersores sunt te cum. (lxx: et tu, fili hominis, ne timeas eos, nec a facie eorum formides, quoniam insanient et congregabuntur contra te in circuitu). licet dura ceruice sint et corde indomabili, tamen mea sunt fortiora praecepta. nec te putes esse deceptum, si mittaris ad eos qui te loquentem non audiant. ecce praedico tibi quod insaniant et congregentur aduersum te et circumdent te, nullum tibi effugium relinquentes; hoc autem facient quia increduli sunt et dei imperia contemnentes.

et cum scorpionibus habitas. [uerba eorum ne timeas, et uultus eorum ne formides, quia domus exasperans est]. qui possint ferire, qui et arcuato percutere uulnere et aculeo fistulato, ut eadem plaga et cutem aperiat et uenena diffundat. unusquisque pro moribus suis sortitur uocabulum: scribis et pharisaeis dicitur: generatio uiperarum, et de herode qui uersipellis erat: ite et dicite uulpi huic, et pseudoprophetae in hoc eodem propheta uulpibus comparantur et nunc corde indomabili scorpiones esse dicuntur, unde et in euangelio legimus: omnes qui ante me fuerunt, fures fuerunt et latrones, et non audierunt eos oues - et quomodo oues perditae domus israel audierunt aduersarios? -, ex quo ostenditur eos qui audierint fures et latrones, ouium uocabulum perdidisse et alia assumpsisse nomina, ut non quasi oues perierint sed quasi uiperae, uulpes et scorpiones.

et loqueris uerba mea ad eos; forte audiant et timeant (uel quiescant), [quoniam irritatores sunt. tu autem, fili hominis, audi quaecumque loquor ad te]. non est ergo cessandum, licet mali sint quibus loquimur, quin secundum apostolum opportune importune uerbum dei praedicemus, quia potest fieri ut et durus corrigatur ad mollitiem et qui obediens est, mutata uoluntate, non audiat.

noli esse exasperans sicut domus exasperatrix est. semel diximus 'exasperationem' siue 'irritationem' septuaginta 'amaritudinem' ponere. quod ergo dicit hoc est: non debes eos imitari ad quos corrigendos mitteris, ne peccatum simile similem mereatur et poenam.

aperi os tuum et comede quae ego do tibi. 'dignum te 'inquit 'praebe sermonibus meis, et cibum suscipe spiritalem' ut, quomodo in euangelio dicitur: qui habet aures audiendi, audiat, et hic dicatur: 'qui habet apertum os ad comedendum, comedat'. unde et per psalmistam dominus loquitur: aperi os tuum et ego implebo illud, et ille respondit: os meum aperui et attraxi spiritum; et apostolus paulus, qui habebat in se thesauros sapientiae et scientiae et in quo christus dominus loquebatur, scribit corinthiis: os meum apertum est ad uos, o corinthii; et de saluatore matthaeus refert: aperiens os suum docebat discipulos.

et uidi, et ecce manus missa ad me. pro manu 'missa', 'extentam' septuaginta transtulerunt, quae mittitur et extenditur ad eos qui domini beneficia consequuntur, contrahitur autem ab his quibus loquitur per prophetam: numquid abbreuiata est et contracta est manus domini? et in psalmo: ut quid auertisti manum tuam, et dexteram tuam de medio sinu tuo in finem? denique extendit in passione pennas suas, suscepit que discipulos et portauit illos in humeris suis, et locutus est: tota die expandi manus meas ad populum non credentem, ut congregaret filios hierusalem, sicut gallina congregat pullos suos sub alas suas, et extensione manuum eius israel superaret amalec.

in qua erat inuolutus liber, et expandit illum coram me, et erat scriptus intus et foris; scriptae erant in eo lamentationes et carmen et uae. [et dixit ad me: fili hominis, quodcumque inueneris, comede]. pro 'inuoluto libro' septuaginta 'capitulum libri' transtulerunt, in manu domini sedentis super thronum, quae missa est et extenta, de quo et in psalmis dicitur: in capitulo libri scriptum est de me - capitulum intellegamus exordium -. iste liber inuolutus atque signatus, scriptus que intus et foris uel ante et post, tantae difficultatis fuit, ut nullus potuerit, neque in caelo, neque in terra, neque subtus terram aperire illum uel legere, nisi solus leo de tribu iuda, radix dauid et iesse; quem ioannes in apocalypsi deuorasse se dixit, non totum sed in capitulo, id est in principio. neque enim fieri potest ut humana natura totos libri huius thesauros deuoret. et expandit illum coram propheta et legendum cognoscendum que praebuit, qui in esaia populo non credenti dicitur esse signatus - usque hodie enim iudaeis uelamen in ueteri positum est testamento -. scriptus que erat ante et retro, de futuris et de praeteritis; uel certe foris in historiae littera, intus in intelligentia spiritali de qua et psalmista: omnis, inquit, gloria filiae regis ab intus. scriptae que erant in eo, tam intus quam foris, lamentationes et carmen et uae: lamentationes de his qui ad poenitentiam prouocantur sicut samuel et apostolus paulus plangebant atque lugebant saul et corinthios quos saluare cupiebant, carmen super his qui dei digni sunt testimonio et quibus psalmista praecipit: cantate domino canticum nouum, porro uae super illis qui penitus desperantur et, cum uenerint in profundum peccatorum, contemnunt.

3. comede uolumen istud, et uade loquere filiis israel. nisi ante comederimus apertum uolumen, docere non possumus filios israel; denique et dauid postquam ipse misericordiam consecutus est: docebo, inquit, iniquos uias tuas, et impii ad te conuertentur.

et aperui os meum, et cibauit me uolumine illo. [et dixit ad me: fili hominis]. 'ego' inquit 'aperui os meum, quia mihi dictum est: aperi os tuum et comede'. et aperto ore dominus largitus est cibos, ut initia uoluntatis in nobis sint et perfectionem beatitudinis a domino consequamur: non est enim uolentis neque currentis, sed miserentis est dei; attamen et uelle et currere nostri arbitrii est. pro 'aperui' septuaginta transtulerunt 'aperuit', ut subaudiatur deus qui ipse aperuit os prophetae et cibauit eum.

uenter tuus comedet, et uiscera tua complebuntur [uolumine isto quod ego do tibi]. (lxx: os tuum comedet, et uenter tuus implebitur [capitulo isto tibi dato]). principia lectionis et simplicis historiae, esus uoluminis est; quando uero assidua meditatione in memoriae thesauro librum domini condiderimus, impletur spiritaliter uenter noster et saturantur uiscera ut habeamus, cum apostolo paulo, uiscera misericordiae, et impleatur ille uenter de quo hieremias loquitur: uentrem meum, uentrem meum ego doleo; et sensus cordis mei conturbant me.

et comedi illud, et factum est in ore meo sicut mel dulce. loquitur et dauid: quam dulcia gutturi meo eloquia tua, super mel ori meo, et alibi: iudicia domini uera, desiderabilia super aurum et lapidem pretiosum multum, et dulciora super mel et fauum, et samson fauum mellis in ore leonis inuenit, et dominus post resurrectionem partem assi piscis comedit et fauum, et in prouerbiis de ape dicitur, quamquam hoc hebraea non habeant exemplaria: uade ad apem et disce quomodo operatrix sit, et opus suum castum faciat: cuius laboribus reges et imperiti pro sanitate abutuntur, quod operati sunt moyses et prophetae et euangelistae et apostoli, ut quicumque rex fuerit, cuius cor in manu dei est, dulcibus fruatur cibis; qui uero simplex et absque serpentis astutia habet innocentiam columbarum, simplici fide credat atque saluetur, quia, ubique insidiae sunt, et saepe diabolus transfigurat se in angelum lucis, mel que distillat de labiis mulieris meretricis, dulcia repromittens ut uenena interserat.

et dixit ad me: fili hominis, uade et ingredere ad domum israel, et loqueris uerba mea ad eos. cui dicitur: uade et ingredere ad domum israel, ostenditur non fuisse cum populo peccatore, licet in isdem uideretur super flumen chobar finibus commorari - scriptum est enim: 'et ego eram in medio transmigrationis super flumen chobar' -: separata enim erat prophetae conuersatio, et iniquorum offendebatur aspectu. hoc idem faciebat et moyses procul a castris multitudinis figens tabernaculum: quod cum fuisset ingressus, descendebat columna ignis, et stabat ante ostium tabernaculi.

non enim ad populum profundi sermonis et difficilis linguae tu mitteris, ad domum israel; neque ad populos multos et ignoti sermonis, quorum non possis audire sermonem: et si ad illos mitterem te, ipsi audirent te. 'quoniam illi ad te nolunt uenire, tu perge ad eos: non enim habent sani opus medico, sed male habentes; neque potes dicere: non possum loqui ad eos quia linguae alterius sunt, et inuicem nobis barbari sumus, nec mutuum possumus audire sermonem. quid loquar de uno populo? si ad diuersas te mitterem nationes, tamen auctoritas et potentia mea omnem difficultatem uinceret. atque utinam tempus instaret, quo ad omnes missurus sum nationes, quo et linguarum daturus sum gratias ut praedicent apostoli mei, et totum mundum a diuersitate linguarum una fide meo subdant iugo; facilius illi audirent qui profundi sunt alti que sermonis, nihil habent de leuitate iudaica sed graui et solido ingrediuntur pede, et, cum ignotae sint linguae, notae fidei sunt'; unde sequitur: et si ad illos mitterem te, ipsi audirent te. denique, postea misit, et omnes pariter crediderunt; unde paulus et barnabas loquuntur ad iudaeos: uobis quidem oportuerat praedicari uerbum, sed quia noluistis suscipere sermonem, ecce conuertimur ad gentes; et de centurione dicitur: neque in israel tantam fidem inueni.

domus autem israel nolunt audire te, quia nolunt audire me. omnis quippe domus israel attrita fronte est et duro corde. 'ne contristeris' ait 'si te audire noluerint. idcirco te non audient: quia me audire contemnent' iuxta quod saluator aiebat: qui uos non recipit, me non recipit, in quo aperte liberum monstratur arbitrium. et duae redduntur causae quare non audiunt: 'quia peruersae' inquit 'sunt uoluntatis, et attrita fronte' - siue, ut lxx uerterunt, 'contentiosi sunt' -, et subauditur quod saepe ad salutem prouocati audire noluerunt.

ecce dedi faciem tuam ualentiorem faciebus eorum, et frontem tuam duriorem frontibus eorum; ut adamantem et ut silicem dedi faciem tuam [ne timeas eos neque metuas a facie eorum, quia domus exasperans est. et dixit ad me]. 'domus israel attritae frontis est et procacis audaciae et duro sic corde, ut scorpionibus comparetur. ideo dedi tibi uultum durissimum et frontem quae nullo pudore superetur'. ex quo discimus interdum gratiae esse dei impudentiae resistere et, cum locus poposcerit, frontem fronte conterere. hoc autem tribuitur, ne nostra uerecundia et humanus pudor pertimescat insidias aemulorum.

fili hominis, omnes sermones meos, quos loquor ad te, assume in cor tuum et auribus audi. iste est cibus uoluminis, et haec sunt uerba quibus pro diuersitate audientium, uel lamenta uel carmen uel uae hominibus loquimur. et tamen notandum, quod ante sermones dei in nostro corde condendi sint audiendi que et intellegendi diligentius, et sic ad populum proferendi.

uade, ingredere ad transmigrationem (siue captiuitatem), ad filios populi tui [et loqueris ad eos et dices eis: haec dicit dominus deus; si forte audiant et quiescant]. et dominus noster uenit ad populum iudaeorum, mittente patre, ut praedicaret captiuis remissionem et impleretur in eo quod scriptum est: ascendens in altum captiuam duxit captiuitatem, dedit dona in hominibus.

et assumpsit me spiritus, et audiui post me uocem commotionis magnae: benedicta gloria domini de loco suo. deus, de quo scriptum est: assumens mansuetos dominus, ipse assumpsit, et prophetam, qui non erat in carne sed in spiritu et ambulans in spiritu, carnis opera non implebat, spiritus enim dei erat in eo; quamobrem et terrena contemnens rapitur a spiritu et audit post se uocem commotionis magnae, praeteritorum obliuiscens et in futurum se extendens ut inimicorum insidias post tergum relinqueret - tale quid et in exodo legimus, quando pharao et omnis exercitus eius persequebatur israel et angelus in columna nubis deseruit priora castrorum, uenit que post tergum et tota nocte stetit inter israel et aegyptios ut, perterritis aduersariis, audiret israel: benedicta gloria domini de loco suo; locus autem domini est omnis in quibus hospitium inuenit, aut certe filius locus est patris sicut et pater locus est filii dicente domino saluatore: ego in patre, et pater in me, hoc idem significat et michaeas: ecce dominus egredietur de loco suo, et descendet super excelsa terrae; et commouebuntur montes subter eum, et ualles tabescent sicut cera a facie ignis, et sicut aqua quae defertur in praeceps: descendente enim domino saluatore et proficiscente de patre, excelsa terrae montes que commoti sunt et inferiora uallium liquefacta; potest locus esse gloriae domini et lux inaccessibilis de qua apostolus loquitur: qui solus habet immortalitatem, et lucem habitat inaccessibilem -. quando praeterita iudicia domini animo reuoluimus, audimus uocem post tergum commotionis magnae; quando futura corde meditamur, auditur uox de prioribus et ex his qui ante sunt.

et uocem alarum animalium percutientium altera ad alteram, et uocem rotarum sequentium animalia, et uocem commotionis magnae. (pro eo quod subauditur apo~g koinou~g iuxta hebraicum: audiui post me uocem commotionis magnae, et 'audiui' uocem alarum animantium, et uocem rotarum, addidere lxx: et 'uidi' uocem alarum animantium, uocem percutientium altera ad alteram, et reliqua, iuxta illud quod in exodo legitur: et uidebat omnis populus uocem dei, ut uocem quae ueniebat post tergum audierit propheta, quae autem ante se erat uiderit). sed melius et uerius est auditam uocem intellexisse quam uisam, tam alarum percutientium se mutuo quam rotarum, de quibus supra diximus, et commotionis magnae quae dei iram super israel populum uenturam esse monstrabat.

spiritus quoque leuauit me et assumpsit me, et abii amarus in indignatione spiritus mei. (lxx: et spiritus eleuauit et suscepit me et abii sublimis in impetu spiritus mei). postquam eleuatus a spiritu est et assumptus ab eo, tunc in indignatione et in amaritudine spiritus sui abiit quo ferebatur, intellegens indignationem dei, et quid significaret uisio mente pertractans, siue sublimis ipso spiritus sui impetu ferebatur, cupiens ire quo dominus imperabat - spiritum autem eius non spiritum sanctum sed spiritum hominis intellegamus, de quo in multis locis dicitur, et in esaia: de nocte consurgit spiritus meus ad te, deus -. transfertur que propheta, non, ut quidam existimant, in spiritu, sed in ipso corpore, quod et abacuc iuxta theodotionem legimus.

manus enim domini erat me cum confortans me. et ueni ad transmigrationem, ad aceruum nouarum frugum, ad eos qui habitant iuxta flumen chobar; et sedi ubi illi sedebant, et mansi septem diebus maerens in medio eorum. (lxx: et manus domini facta est super me fortis. et intraui ad captiuitatem sublimis; et circuiui habitantes super fluuium chobar qui erant ibi, et sedi ibi septem diebus conuersans in medio eorum). pro eo quod nos uertimus 'aceruum nouarum frugum', aquila, symmachus et theodotio ipsa uerba posuere hebraica 'thel abib', quod septuaginta transtulerunt 'sublimis et circuiui', melius esse credentes aliquid dicere quam id ponere quod lectori faceret quaestionem. nos autem ab hebraeis didicimus 'thel abib' significare: quando noua frumenta uel hordea congregantur, et post famem et penuriam, antequam terantur in area spem ciborum aliquam repromittunt; ita et israel paruus et tenuis, qui habitat in ripis chobar fluminis, quasi reuiuiscens ortus que de terra, sementem iudaici populi promittebat. manus autem domini fit super prophetam, confortans eum, ut possit nomen speculatoris accipere et docere quod didicit. septem que prius diebus uersatur inter eos, uidens cuncta quae gererent, ut postea sciret quae corriperet. maeret autem, siue conuersatur, in medio eorum, uidens scelera et iustam dei pro peccatorum iniquitate sententiam - pro eo quod nos diximus 'maerens' et in hebraeo scriptum est 'masmim', theodotio transtulit 'admirans', ut stuporem prophetae, iniquitates eorum cernentis, exprimeret; aquilae uero secunda editio, quam hebraei kata~g akribeian~g nominant, transtulit �remaz�n~g id est 'quiescens' et 'seorsum positus', ut fuisse quidem in medio captiuorum, sed ab eis separatum mente, monstraret -.

cum autem pertransissent septem dies, factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, speculatorem dedi te domui israel, et audies de ore meo uerbum, et annuntiabis eis ex me. qui speculator futurus est et dei uerba populo narraturus, multo tempore debet quiescere, et dolere ad ea quae uideat, nihil que habere eorum in conscientia quae in aliis correpturus est.

si, dicente me ad impium: morte morieris, non annuntiaueris ei neque locutus fueris ut auertatur a uia sua impia et uiuat, ipse impius in iniquitate sua morietur, sanguinem autem eius de manu tua requiram. si autem annuntiaueris impio, et ille non fuerit conuersus ab iniquitate et a uia sua impia, ipse quidem in iniquitate sua morietur, tu autem animam tuam liberabis. duo sunt 'impii' siue 'iniqui' ut septuaginta transtulerunt: unus qui nihil audit ab speculatore, et in sua impietate moritur, cuius sanguis de speculatoris quaeritur manibus; alter, cui speculator annuntiat, et, ille audire contemnens, suo uitio moritur, ita dumtaxat ut speculator a culpa alienus sit. ex quo intellegimus ideo dominum impio comminari et dicere: morte morieris, ut auertatur a uia sua impia et uiuat; comminatio enim non in homines sed in peccata est, nec in eos qui conuertuntur a uitiis sed qui in peccato permanent. magnum que discrimen est, dei tacere sermones, ob triplicem causam: uel propter timorem uel propter pigritiam uel propter adulationem; unde et esaias: uae, inquit, mihi misero quia tacui. quod que sequitur: tu autem animam tuam liberasti, illud apostolicum sonat: si cuius opus arserit, damnum patietur; ipse autem saluus erit, sic tamen quasi per ignem, ut probet utrum speculator externus a causa sit mortis eius qui periit, an reus; opus enim magistri, salus discipuli est.

sed et si conuersus iustus a iustitia sua fecerit iniquitatem, ponam offendiculum coram eo. ipse morietur quia non annuntiasti ei: in peccato suo morietur, et non erunt in memoria iustitiae eius quas fecit; sanguinem uero eius de manu tua requiram. sin autem tu annuntiaueris iusto ut non peccet iustus, et ille non peccauerit, uiuens uiuet quia annuntiasti ei, et tu animam tuam liberasti. sicut impios uel iniquos duos legimus: unum qui non audiuit et periit et alterum qui audiuit et perseuerauit in nequitia, sic duo iusti sunt: unus qui non audiuit et periit, alter qui audiuit et conuersus est ad paenitentiam, saluauit animam suam. notandum que quod possit iustus cadere et, si habuerit magistrum ad meliora [conuerti; et bona igitur opera indigent assiduo praeceptore, ne lapsus ab optimo cursu], retrahat pedem; et impius quidem uel iniquus, si conuersus non fuerit, in impietate et iniquitate sua morietur. iustus autem, si fecerit impietatem atque peccatum, non statim moritur sed ponitur 'offendiculum' in conspectu eius, siue 'tormentum' et ut theodotio dixit 'infirmitas', ut torqueatur et planam uiam non inueniat et intellegat se languidum, de quibus et apostolus dicit: ideo infirmantur multi apud uos et dormiunt multi; prodest enim iusto intellegere delictum suum cum scientia tormentorum, et dicere cum psalmista: conuersus sum in aerumnam dum mihi infigitur spina. et quomodo impio non sunt obuiae iniquitates si auertatur a uia sua impia et uiuat, sic iusto non prosunt antiquae iustitiae si nouis facinoribus opprimatur. quod autem intulit: ipse morietur, quia non annuntiasti ei, subauditur potuisse eum uiuere si speculator magister que docuisset.

et facta est ibi super me manus domini, et dixit ad me: surge, egredere in campum, et ibi loquar te cum. quod ex hebraeo transtulimus 'ibi' et in septuaginta non habetur, significanter positum est nec dubium quin locum significet; supra enim legimus: et ueni ad transmigrationem, ad aceruum nouarum frugum, ad eos qui habitant iuxta fluuium chobar. recte que ei, qui dixerat: sedi, iubetur ut surgat; et qui ingressus fuerat ad transmigrationem, audit: egredere, non in fragosas ualles, non in praeruptas rupes, sed in campi latitudinem quae possit capere gloriam domini - unde et corinthiis dicitur: dilatamini -.

quando ingreditur ad captiuos, de quibus dictum est quod insaniant et persequantur eum, forti manu indiget ut possit resistere et furorem persequentium sustinere; quando autem egreditur in campum, fit quidem super eum 'manus' domini quia absque illius adiutorio exire non poterat, sed non additur 'fortis': ad uidendum enim gloriam dei, non ad pugnandum egreditur. et hoc animaduertendum, quod, in medio captiuorum sedentium ipse sedens, propheta gloriam domini non uiderit.

et surrexi et egressus sum in campum, et ecce ibi gloria domini stabat quasi gloria quam uideram iuxta fluuium chobar. iubente domino ingreditur et iubente egreditur sedit que cum sedentibus, quia stantem illum numerus captiuorum audire non poterat. egressus que in campi latitudinem uidit stantem gloriam domini, quam prius uiderat ambulantem, et eleuantem se, et interdum stantem - quia iuxta fluuium saeculi 'chobar', qui interpretatur 'grauissimus', gloria cernebatur, quod significat omnem mundi huius gloriam praeterfluere et gradum stabilem non habere; gloria autem domini stans et perseuerans, cum stante propheta uidetur in campo, quae in medio captiuorum nec stare poterat nec uideri -.

et cecidi in faciem meam. et ingressus est in me spiritus et statuit me super pedes meos, et locutus est, et dixit ad me: ingredere et includere in medio domus tuae. stantem gloriam domini ferre non sustinens, cecidit in faciem suam, ut ab ingrediente in eum spiritu leuaretur. qui spiritus statuit eum super pedes suos et locutus est, dicens: intra et includere in medio domus tuae; et est sensus: 'quia corroboratus es aspectu dominicae maiestatis, nullum timeas nec aliquem pertimescas, sed reuertere in domum tuam - uel ad necessitates corporis ut quidam putant, uel in signum futurae obsidionis - et, quomodo esaias discalceatus et nudus trium annorum captiuitatem et nuditatem populi nuntiabat, ita et tu clausus domo, opere ipso propheta uicinam obsidionem urbis hierusalem'.

et tu, fili hominis, ecce data sunt super te uincula, et ligabunt te eis, et non egredieris de medio eorum; et linguam tuam adhaerere faciam palato (uel gutturi) tuo, et eris mutus nec ut uir obiurgans, quia domus exasperans est. quod in domo clauditur, quod in uinculis alligatur, quod non egreditur ad eos inter quos habitat, sed inter multitudinem captiuorum solitudinem carceris patitur, ut supra dixi obsidionis indicium est, quae clausa hierusalem atque circumdata ab exercitu chaldaeorum, nullum habitantium foras exire permittit; haec est olla, de qua hieremias loquitur et ipse hic propheta in consequentibus, in qua carnes populi consumuntur. quod autem lingua prophetae palato uel gutturi cohaerescit et, mutus effectus, auctoritatem non habet increpantis, causa perspicua est: quia domus, inquit, exasperans est; et est sensus: tantae sunt amaritudines et tantae aduersum deum contentiones, ut obiurgantem non mereantur audire. ex quo perspicuum est, ubi multitudo fuerit peccatorum, indignos esse peccantes, qui a domino corrigantur.

cum autem locutus fuero tibi, aperiam os tuum, et dices ad eos: haec dicit dominus deus: qui audit audiat, et qui quiescit quiescat, quia domus exasperans est. illud quod in ecclesiaste legimus: tempus tacendi et tempus loquendi, etiam in sermone prophetico comprobatur: quod eiusdem sit sapientiae et tacere et loqui pro tempore, et dare conseruis cibaria in tempore suo; unde et esaias ad populum non credentem: 'tacui, numquid tacebo semper? dicit dominus'. qui igitur ob multitudinem peccatorum diu clausum os tenuit, quia uidit aliquos posse conuerti de quibus dictum est: qui audit audiat, et qui a malis quiescit quiescat et desinat, idcirco aperto ore, et non propria uoluntate sed domini iussione, loquitur ad populum. id autem quod nos posuimus: qui audit audiat, et qui quiescit quiescat, pro quo septuaginta interpretati sunt: qui audit audiat, et qui incredulus est incredulus sit, secunda aquilae editio ita transtulit: qui audit audietur, et qui relinquit relinquetur; et est sensus: qui habet dabitur ei, qui autem non habet, etiam id quod uidetur habere auferetur ab eo.

4. et tu, fili hominis, sume tibi laterem, et pones eum coram te, et describes in eo ciuitatem hierusalem. et ordinabis aduersus eam obsidionem, et aedificabis munitiones et comportabis aggerem, et dabis contra eam castra et pones arietes in gyro. sicut prius diximus: intra et includere in medio domus tuae, et: ecce data sunt super te uincula, et ligabunt te, et non egredieris, typum esse prophetam futurae obsidionis urbis hierusalem, ita nunc geometrica iubetur in latere arte describere, ipsum que laterem poni in conspectu prophetae, ut, postquam descripserit in puluere hierusalem, omnem aduersum eam pingat obsidionem, adumbrans munitiones et comportatos aggeres et coronam uallantis exercitus et arietes in circuitu, per quae omnia urbes capi solent: munitiones dicuntur, quibus urbs clauditur ne quis obsessorum possit effugere; comportati aggeres, quibus uallum fossae que complentur; castra, militum custodiae per circuitum; arietes, quibus murorum fundamenta quatiuntur et lapidum iunctura dissoluitur. hoc autem dicitur ut significetur urbis hierusalem sub sedecia rege uicina captiuitas, cuius anno undecimo et rex, et ciuitas capta est. pro 'latere', qui graece dicitur genere feminino plinthos~g, symmachus manifestius interpretatus est plinthion~g quem nos 'laterculum' et 'abacum' appellare possumus; in cuius puluere solent geometrae grammas~g id est 'lineas' 'radios que' describere. ex quo quidam uolunt non absurdum esse etiam huius doctrinae habere scientiam, illa exempla replicantes quod iesus filius naue exploratores miserit, qui terram describerent quae proprie uocatur geometria; et angelus in zacharia habuerit funiculum geometricum ad hierusalem metiendam. et quod nunc iubetur propheta hierusalem in puluere describere - quae apud eos proprie appellatur sk�nographia~g -, possumus laterem et in sugillationem israelis accipere, quod in luto et latere seruierit pharaoni; siue ut urbs quam putabant esse firmam et inexpugnabilem, fragilissimo lateri comparetur qui ad tactum aquae ilico soluitur, ut, de qua prius dictum est: numquid petra durissima (uel deserti) mons est filiae sion, uertatur in laterem qui inundatione babylonia corrumpatur, iuxta illud quod scriptum est: propterea adducet dominus super uos aquas multas et fortes, regem assyriorum.

et tu sume tibi sartaginem ferream, et pones eam murum ferreum inter te et inter ciuitatem, et offirmabis faciem tuam ad eam, et erit in obsidionem, et circumdabis eam: signum est domui israel. quod supra diximus: et ipsum prophetam et descriptionem lateris - munitionibus, aggere, arietibus que circumdati - in signum praecedere obsidendae hierusalem, hoc nunc manifestius dicitur, post multa quae media sunt: signum est domui israel. sartago ferrea, quae instar muri inter prophetam et urbem ponitur, grandem iram demonstrat dei, quae nullis precibus fatigetur nec flectatur ad misericordiam: sicut enim omnia metalla ferrum domat nihil que eo durius est, sic incredibilia scelera hierusalem deum, natura mollem, suo uitio fecerunt esse durissimum. sartago quoque dicitur medius inter populum et deum murus oppositus, ut ostendat omnem multitudinem in breui esse frigendam redigendam que ad nihili. offirmatio autem uultus contra urbem, seueritatis indicium est, iuxta illud quod alibi scriptum legimus: facies domini super facientes mala, ut disperdat de terra memoriam eorum.

et tu dormies super latus tuum sinistrum, et pones iniquitates domus israel super eo numero dierum in quibus dormies super illud et assumes iniquitatem eorum. ego autem dedi tibi annos iniquitatis eorum numero dierum trecentos et nonaginta dies, et portabis iniquitatem domus israel. et cum compleueris haec, dormies super latus tuum dextrum secundo, et assumes iniquitatem domus iudae quadraginta diebus; diem pro anno, diem, inquam, pro anno dedi tibi. quaerimus qui sint anni trecenti nonaginta, qui pro diebus totidem supputentur quibus in sinistro latere propheta dormierit uinctus atque constrictus, ita ut in latus se alterum non moueret, captiuitatem et miserias decem tribuum, id est israel, ostendens; et qui alii quadraginta anni, quibus pro iuda et iniquitatibus eius in dextro iacuerit latere siue, ut narrat sancta scriptura, dormierit. - de israel hoc dicendum est: quod sub rege phacee filio romeliae, qui regnauit in israel annis uiginti, uenit theglathphalasar rex assur, et cepit aion, et abel domum maacham, et ianoe, et cedes, asor, et galaad, uniuersam terram neptalim; et transtulit eos in assyrios. post quem regnauit in israel osee filius ela annis nouem, captus que est cum omni samaria a salmanassar rege assyriorum, et translatus in ela et abor fluuios gozam in ciuitatibus medorum. sexto autem ezechiae regis anno, ut sancta regum narrat historia, captus est osee, a quo, si per ordinem supputemus, quot annis israel fuerit in angustia et iugo pressus captiuitatis sic inuenire poterimus. a sexto anno usque ad uicesimum nonum annum - tot enim ezechias regnauit annis - supputantur anni uiginti quattuor. cui successit manasses regnauit que annis quinquaginta quinque. post hunc amon regnauit annis duobus. post quem iosias annis triginta duobus. cui successit ioacim qui et eliacim cognominatus est, et regnauit annis undecim. post quem ioiachin cognomento iechonias, qui statim ductus est in captiuitatem, regnauit que pro eo sedecias annis undecim, sub quo capta est hierusalem templum que destructum. fiunt itaque a prima captiuitate israel, quae facta est sub rege phacee, usque ad undecimum annum sedeciae, quo templum desolatum est, anni centum sexaginta quattuor. a secunda, quando captus est osee et omnis subuersa samaria, anni centum triginta quinque. fuerunt que desolationis templi anni septuaginta qui, additi primae captiuitati, faciunt annos ducentos triginta et quattuor. in secundo enim darii regis persarum anno templum exstructum est a zorobabele filio salathiel et iesu filio iosedec, prophetantibus aggaeo et zacharia, qui regnauit annis triginta sex, uno que sublato, adduntur anni eius triginta quinque. post quem regnauit xerxes filius darii annis uiginti. post quem artabanus mensibus septem. et xerxes qui cognominabatur makrocheir~g, annis quadraginta. post quem xerxes mensibus duobus, et sogdianus mensibus septem. cui successit darius cognomento nothus, qui regnauit annis decem et nouem. post quem artaxerxes cognomento memor, darii et parisatidis filius, regnauit annis quadraginta, qui ab hebraeis asuerus appellatur, sub quo mardochei et esther narratur historia, quando omnis populus iudaeorum de mortis periculo liberatus recepit pristinam libertatem. fiunt que a secundo anno darii usque ad extremum annum asueri, anni centum quinquaginta quinque, menses quattuor, qui, additi superioribus annis ducentis triginta quattuor, faciunt annos trecentos octoginta nouem et menses quattuor. - dextri autem lateris dormitio, id est annorum quadraginta, facile supputantur. post eliacim enim qui cognominatus est ioacim, regnauit filius eius ioiachin cognomento iechonias mensibus tribus. quo regnante, ascenderunt serui nabuchodonosor regis babylonis in hierusalem et circumdata est urbs munitionibus. uenit que nabuchodonosor rex babylonis ad ciuitatem, cum serui eius oppugnarent eam. et egressus est ioiachin rex iuda ad regem babylonis, ipse et mater eius et serui eius et princeps eius et eunuchi eius, et suscepit eum rex babylonis anno octauo regni sui. et protulit inde omnes thesauros domus domini et thesauros domus regiae. et post paululum: et transtulit omnem hierusalem et uniuersos principes et omnes fortes exercitus decem millia in captiuitatem, et omnem artificem et clusorem; nihil que relictum est, exceptis pauperibus populi terrae. quo capto cum infinita populi multitudine et cunctis opibus hierusalem, regnauit sedecias annis undecim, sub quo capta urbs templum que destructum est; cuius solitudo usque ad secundum darii annum permansit annis septuaginta. tricesimo autem desolationis templi anno, cyrus regnauit in persis subuerso astyage rege medorum, qui, iuxta prophetiam esaiae, quinquaginta ferme hominum millia de tribu iuda remisit in hierusalem et uasa templi quae nabuchodonosor asportauerat et cetera quae ezdrae narrat historia. - sicuti igitur in israel, hoc est decem tribubus, a phacee rege israel sub quo salmanassar israelitici populi multa uastauit, usque ad quadragesimum annum asueri, supputamus annos trecentos nonaginta, quando uniuersi iudaici populi persecutio mitigata est, sic a primo anno iechoniae, quando magna pars hierusalem translata est in babylonem, usque ad primum cyri regis persarum annum, qui desolationis templi erat annus tricesimus, supputantur anni quadraginta, sub quo iudaeorum laxata captiuitas est, et libertas populo reddita. - quidam trecentos nonaginta annos israelis et quadraginta iudae iungentes, faciunt annos quadringentos triginta, et uolunt eos impleri, a baptismate saluatoris usque ad consummationem mundi. alii uero, et maxime iudaei, a secundo anno uespasiani, quando hierusalem a romanis capta templum que subuersum est, supputari uolunt, in tribulatione et angustia et captiuitatis iugo populi constituti, annos quadringentos triginta, et sic redire populum ad pristinum statum ut, quomodo filii israel quadringentis triginta annis fuerunt in aegypto, sic et in eodem numero finiatur extrema captiuitas; scriptum que esse in exodo: habitatio autem filiorum israel qua habitauerunt in terra aegypti, anni quadringenti triginta, et iterum: factum est post annos quadringentos triginta, egressus est omnis exercitus domini nocte -.

satis que miror cur uulgata exemplaria 'centum nonaginta annos' habeant et in quibusdam scriptum sit 'centum quinquaginta', cum perspicue et hebraei et aquila, symmachus que et theodotio 'trecentos nonaginta annos' teneant, et apud ipsos septuaginta - et tamen non sunt scriptorum uitio deprauati - idem numerus reperiatur. difficillimam quaestionem et, ne dicam superbe, a nullo explanatam, non tam nostri scientia quam domini gratia exposuisse nos credimus, impleto illo quod ipse pollicitus est: quaerite et inuenietis, petite et accipietis, pulsate et aperietur uobis. - qui autem uoluerit supputare a prima captiuitate quae facta est sub manae filio gaddi rege israel, qui regnauit in samaria annis decem quando uenit phul rex assyriorum in terram israel, et mille talenta accepit argenti, et post eum alios duos annos phacee quos regnauit in israel, inueniet uicesimo et octauo anno regis asueri compleri trecentos nonaginta annos, quando esther fertur historia, quod et credibilius est; neque enim finito imperio asueri, sed adhuc regnante eo, israel iugum grauissimae seruitutis abiecit.

et ad obsidionem hierusalem conuertes faciem tuam, et brachium tuum erit exertum, et prophetabis aduersum eam. (lxx: et in conclusione hierusalem parabis faciem tuam, et brachium tuum roborabis, et prophetabis super eam). praeparatione uultus opus est, ac robore et confirmatione exerti brachii atque nudati, ut non solum uoce, sed et gestu et habitu prophetantis, urbis obsidio demonstretur.

ecce circumdedi te uinculis, et non te conuertes de latere tuo in latus alterum, donec compleas dies obsidionis (uel conclusionis) tuae. sinistrae partes, quia sine templo et notitia dei fuerant in samaria, delegantur israeli; dextrae, iudae, in qua dei cultus et religio; et notandum quod in altero sit poena peccantium, in altero uirtutis exercitatio. nec conuertit se de altero in alterum latus, ut nulla cruciatuum requies indicetur, donec impleatur supradictarum dierum perfecta conclusio. quod dies prophetae, hoc annus est patientibus; et quos annos putabat laban, iacob erant quasi pauci dies. non solum autem in suppliciis uarietas est pro diuersitate meritorum, sed in bonorum quoque retributione agni in dextra et haedi stant in sinistra; unde et in alio loco scriptum est: cor sapientis in dextra eius, cor autem stulti in sinistra. alia sunt domini uincula quibus ligamur in salutem, alia diaboli quibus decem et octo annis ligauerat mulierem in euangelio; unde et: funibus peccatorum suorum unusquisque constringitur, quae soluit dominus per typum lazari suscitati, qui fasciolis et institis uinctus iacuerat in sepulcro.

et tu sume tibi frumentum et hordeum et fabam et lentem et milium et uiciam, et mittes ea in uas unum, et facies tibi panes numero dierum quibus dormies super latus tuum: trecentis et nonaginta diebus comedes illud. cibus autem tuus, quo uesceris, erit in pondere uiginti stateres in die; a tempore usque ad tempus comedes illud. et aquam in mensura bibes, sextam partem 'hin'; a tempore usque ad tempus bibes illud. et quasi subcinericium comedes illud, et stercore humano operies illud in oculis eorum. quam nos 'uiciam' interpretati sumus, pro quo in hebraeo dicitur 'chasamim', septuaginta theodotio que posuerunt oluran~g quam alii 'auenam' alii 'sicalam' putant, aquilae autem prima editio et symmachus 'zeas' siue 'zeias' interpretati sunt, quas nos uel 'far' uel gentili italiae pannoniae que sermone 'spicam' 'speltam que' dicimus; 'in uase' quoque septuaginta addidere 'fictili'. iubetur autem propheta famem futuram et inopiam populi israel opere demonstrare: sicut enim in rerum omnium penuria non quaeruntur ciborum diuersitates et deliciae sed quomodo uenter impleatur, sic nunc propheta frumentum et hordeum, fabam, lentem et milium auenam que mittit in unum uas, facit que trecentos nonaginta panes quos per singulos dies comedat, qui panes habent uicenos siclos - id est stateres; siclus autem, id est stater, habet drachmas quattuor; drachmae autem octo latinam unciam faciunt -, ita ut unus panis decem uncias habere dicatur, quo trahitur anima magis quam sustentatur. sterilitatem cibi, aquae auget sterilitas: sextam enim partem mensurae hebraicae, quae appellatur 'hin', iubetur per singulos dies bibere - porro 'hin' duos 'chois' atticos facit, quos nos appellare possumus duos 'sextarios' italicos, ita ut 'hin' mensura sit iudaici sextarii nostri que castrensis cuius sexta pars facit tertiam partem sextarii italici -, qui cibus et potus, iuxta inclytum oratorem, non uires tribuit, sed mortem prohibet. quod autem dicit: a tempore usque ad tempus comedes (uel bibes) illud, a uespere usque ad uesperam significat, licet quidam male ab anno usque ad annum intellegi putent. ipsi que panes instar hordeacii panis subcinericii fiunt; dicitur que ei ut humano stercore operiat eos, non ignorantibus his qui comessuri sunt - solet haec locus quippe inscitia miserias temperare - sed uidentibus, et in oculis eorum, ut ante aspectus horrorem quam gustus nauseam sustineat. notandum quoque quod iuxta numerum dierum sinistri lateris, trecenti nonaginta subcinericii panes iubeantur fieri et per singulos dies comedi, et de quadraginta dierum dextri lateris panibus omnino taceatur, ut occulte sancta scriptura significet non eandem poenam esse populi peccatoris si tamen notitiam habeat dei, et eius qui a religione ueri dei omnino discesserit. possumus autem et hoc dicere, iuxta intellegentiam spiritalem: quod iudaicus populus post offensam dei usque hodie subcinericios panes comedat mixtos frumento, hordeo, faba, lente, milio et auena, quorum alter hominum alter iumentorum cibus est: in eo enim quod uidentur in unum deum credere habent aliquid et frumenti, quod autem filium negant hordeo iumentorum pascuntur et fabis quibus comedentium uenter inflatur et mens opprimi dicitur, intantum ut pythagoraeis quoque cibus detestabilis est. propter lentem esau primogenita perdidit; milium rusticorum et agrestium et altilium cibus est; auena, siue uicia et olyra, bruta pascuntur animalia. quod autem scribitur iuxta septuaginta helias fugiens iezabel inuenisse panem olurit�n~g, 'subcinericium', persecutionis et penuriae signum est; unde et a coruis pascitur, et, quia cibum non inuenerat in israel, nationum quae immundae erant, pasceretur alimentis. lex quoque ipsa quam legunt et non intellegunt, subcinericius panis est, et opertus est humano stercore; quamobrem et paulus apostolus lucra legis et pristinarum caeremoniarum obseruantiam dicit se habuisse quasi stercora, ut christum lucrifaceret.

et dixit dominus: sic comedent filii israel panem suum pollutum inter gentes ad quas eiciam eos. et dixi: ah ah ah, domine deus, ecce anima mea non est polluta, et morticinum et laceratum a bestiis non comedi ab infantia mea usque nunc, et non est ingressa in os meum omnis caro immunda. et dixit ad me: ecce dedi tibi fimum boum pro stercoribus humanis, et facies panem tuum in eo. prophetas iuxta zachariam uiros esse portentosos, qui suis operibus futura portendant et de quibus loquitur deus: in manibus prophetarum assimilatus sum, in multis locis creberrime legimus. sicut igitur hiezechiel panem comedit in stercore, sic et filii israel uel omnis populus iudaeorum siue, ut alii putant, decem tribus comedent panem pollutum in nationibus, licet non sit ad eos comminatio qui iam eiecti sunt, sed ad eos qui eiciendi de terra repromissionis. quod cum propheta didicisset, iuxta aquilam tertio detestatus est: 'ah, ah, ah', iuxta symmachum uero et lxx respondit: m�dam�s~g quod latine dicitur: 'nequaquam', pro quo theodotio transtulit: 'o domine deus', ne putemus eum contradicere domini imperio, sed causas reddere, immo deprecari, cur hoc facere non possit; denique impetrat quod rogauit et sententiae austeritas mitiori imperio temperata est. quaeritur cur hiezechiel faciliora renuerit, et osee scorto statim fuerit copulatus, nec contradixerit immo responderit, castum habere se corpus neque commixtione meretricis debere maculari, dicente apostolo: qui adhaeret meretrici unum cum ea corpus efficitur; ex quo ostenditur figuram fuisse synagogae uel ecclesiae, non uere iuxta litteram perpetratum, quod ipsum exponentes prophetam plenius disseruimus. morticinum dicitur quod absque effusione sanguinis amittit uitam, et in quo moritur anima, laceratum a bestiis, quod graece appellatur th�rial�ton~g. quod autem pro humano stercore boum conceditur fimus, leuiora significantur mala, dum iubetur quidem coctum in bubulo stercore comedere panem, sed ab humani stercoris longe esse immunditia; et usque hodie in populo iudaeorum seruatur ista sententia: ut non comedant panem suum in humano stercore; neque enim idolis seruiunt nec uaria daemonum portenta uenerantur, sed in fimo bubulo, dum omnia propter carnem et uentrem et terrae huius bona operantur, secundum quod dicitur: qui fecerit ea, uiuet in eis. nos autem qui terrena contemnimus, non solum humani stercoris calcamus cibos et terrenas delicias putamus esse pro nihili, sed comedimus panem qui de caelo descendit et fruimur illo cibo de quo psalmista decantat: panem angelorum comedit homo, nequaquam aegyptiis carnibus sed mannae tenuitate uiuentes.

et dixit ad me: fili hominis, ecce ego conteram baculum panis in hierusalem, et comedent panem in pondere et in sollicitudine, et aquam in mensura et in angustia bibent, ut, deficientibus pane et aqua, corruat unusquisque ad fratrem suum, et contabescant in iniquitatibus suis. uerbum hebraicum 'mate' prima aquilae editio 'baculum', secunda et symmachus theodotio que st�rigma~g id est 'firmamentum', interpretati sunt. quod autem opere futurum esse monstrauerat, et sermone demonstrat, omnis que sinistri et dextri lateris dormitio et subcinericii panis sex que specierum uarietate commixti, mundi mala significans, illo tendit, ut inediam ciborum in hierusalem et aquae penuriam incredibilem protestetur, ita ut unusquisque corruat ad fratrem suum, ab alio auxilium sperans quod in se esse non peruidet - natura enim hominum est ut, prementibus malis et angustiarum pondere, in proximo magis quam in se habeant fiduciam -, contabescunt que in iniquitatibus suis, dum pro iniquitatibus cuncta patiuntur. uereor que ne ista panis contritio etiam in nostra inueniatur hierusalem, in qua uisio pacis cernitur, quem conterit dominus quando irascitur et indignos nos suo iudicat pane; atque utinam saltem in pondere eum et sollicitudine mereamur accipere, et arentem linguam nimia siccitate extremus lazari digitus irroret. deficiente pane autem et aqua ecclesiae, corruet uir contra fratrem suum, et ubique discordia est, scindentibus nobis christi tunicam quam nec milites in passione saluatoris scindere ausi sunt, et contabescentibus in iniquitatibus nostris, dum dei iustitiam non habemus. scriptum est in hieremia, quod: paruuli, id est uulgus ecclesiae, petierint panem et non fuerit qui eis frangeret; paulus uero, qui uir erat et sciebat christum panes fregisse legales ac dedisse discipulis erogandos, loquitur confidenter [: panis quem frangimus, nonne communicatio corporis christi est?]. baculum que uel fortitudinem panis comedere non possunt qui lacte infantiae indigent nec ualent accipere solidum cibum; nihil que ita uescentis animum roborat, quomodo panis uitae de quo scriptum est: et panis confirmat cor hominis.

LIBER 2

secundi explanationum in hiezechiel uoluminis, o uirgo christi eustochium, istud exordium est.

5. et tu, fili hominis, sume tibi gladium acutum quasi nouaculam tonsorum (siue radentem pilos), et trahe per caput tuum et barbam tuam, et assumes tibi stateram ponderis et diuides eos. tertiam partem igni combures in medio ciuitatis, iuxta completionem dierum conclusionis; et tertiam partem concides gladio in circuitu eius; tertiam uero aliam disperges in uentum, et gladium nudabo post eos. et sumes inde paruum numerum, et ligabis eos in summitate pallii; et ex eis rursum tolles, et proicies in medium ignis, et combures eos; ex eo egredietur ignis in omnem domum israel. pro 'tribus' partibus capillorum et pilorum, quarum una comburitur in medio ciuitatis, alia conciditur gladio in circuitu eius, tertia uento huc illuc que rapienda dispergitur, de qua parum assumitur et ligatur in ora pallii, et rursum modicum quid partis tertiae emittitur in ignem de quo egreditur flamma in omnem domum israel, lxx 'quattuor' partes interpretati sunt; cum que dixissent: quartam partem igni combures in medio ciuitatis et quartam caedes gladio in circuitu eius, et quartam disperges in uentum, quia remanebat eis quarta pars alia, addiderunt de suo: et quartam partem assumes et combures eam in medio ciuitatis, quasi non sit ipsa quae prima et aliud quid in prima dixerit, aliud in ista quae addita est. denique et in consequentibus ainigma~g capillorum in tres partes diuisorum, ipse dominus edisserit per prophetam, dicens: tertia tui pars peste morietur et fame consumetur in medio tui, famem et pestilentiam ignem esse significans; et tertia tui pars gladio cadet in circuitu tuo, foris caedes ac bella describens; tertiam uero, inquit, partem tuam in omnem uentum dispergam, eos esse demonstrans qui ducendi sunt in captiuitatem. post quos dicit se nudare uel effundere gladium suum, ut nec captiuitas nouissimum sit malorum, sumere que de ipsis dispersis atque captiuis, et ligare in summitate pallii sui eos qui de captiuitate redituri sunt in hierusalem, et ex ipsis quoque tollere aliquam partem et igni flamma que consumere, significans macedonas sub quibus habitatores iudaeae et praecipue hierusalem dura perpessi sunt. quod autem dicit: ex eo (id est populo iudaeorum, siue iuxta septuaginta: ex ea, ut subaudiatur urbe hierusalem) egredietur ignis in omnem domum israel, machabaeorum narrat historia: quod quaedam pars iudaeorum se tradiderit antiocho epiphani et eum ad persecutionem populi concitarit et multa alia quae in eadem scribuntur historia, et in iosephi uoluminibus, praecipue que dissensione hyrcani et alexandri per quorum occasionem cnaeus pompeius cepit hierusalem et romanae ditioni subdidit, postea que sub tito et uespasiano urbs capta templum que subuersum et, post quinquaginta annos, sub aelio hadriano usque ad solum incensa ciuitas atque deleta est, ita ut pristinum quoque nomen amiserit. quomodo autem in caesarie et barba pulchritudinis ac uirilitatis indicium est quae si radantur foeda nuditas apparescit, et uniuersi corporis pars extrema atque, ut ita dicam, emortua in capillis ac pilis est, ita hierusalem et populus eius emortuus et a uiuo dei corpore separatus, fami ac pestilentiae, caedi et gladio, captiuitati ac dispersioni traditur. de qua dispersione, sub figura capillorum, aliqua pars ligatur in sublimitate pallii, ut modicum quid rursum tradatur incendio, de quo infinita flamma ac poenae uniuersa uastitas egreditur in omnem domum israel.

haec dicit dominus deus: ista est hierusalem, in medio gentium posui eam, et in circuitu eius terras; et contempsit iudicia mea ut plus esset impia quam gentes, et praecepta mea ultra quam terrae quae in circuitu eius sunt: iudicia enim mea proiecerunt, et in praeceptis meis non ambulauerunt. hierusalem in medio mundi sitam, hic idem propheta testatur, umbilicum terrae eam esse demonstrans; et psalmista natiuitatem exprimens domini: ueritas, inquit, de terra orta est; ac deinceps passionem: operatus est, ait, salutem in medio terrae. a partibus enim orientis cingitur plaga quae appellatur asia; a partibus occidentis eius quae uocatur europa; a meridie et austro libya et africa; a septemtrione scythis, armenia atque perside et cunctis ponti nationibus: in medio igitur gentium posita est ut, quia erat notus in iudaea deus et in israel magnum nomen eius, omnes in circuitu nationes illius sequerentur exempla, quae, gentium circa se positarum impietatem secuta, uicit etiam ipsas in scelere suo. quod pulchre interpretatus est symmachus: haec hierusalem, quam in medio nationum posui et circa eam regiones, commutauit iudicia mea impietatibus quas didicit a gentibus, et iustificationes meas a regionibus quae sunt in circuitu eius, quia legitima mea reprobauerunt et in iudiciis meis non ambulauerunt. illud autem quod dixere septuaginta: iustificationes meas inique ex gentibus, et legitima mea de regionibus quae sunt in circuitu eius, non habere consequentiam, etiam me tacente perspicuum est.

idcirco haec dicit dominus deus: quia superastis gentes quae in circuitu uestro sunt, in praeceptis meis non ambulastis, et iudicia mea non fecistis, et iuxta iudicia gentium quae in circuitu uestro sunt, non estis operati, ideo haec dicit dominus deus: ecce ego ad te et ipse ego faciam in medio tui iudicia in oculis gentium. et faciam in te quae non feci et quibus similia ultra non faciam, propter omnes abominationes tuas. (pro eo quod nos interpretati sumus: quia superastis gentes quae in circuitu uestro sunt, symmachus transtulit: quia multitudo uestra fuit ex gentibus quae in circuitu uestro sunt. aquilae secunda editio: eo quod numerati estis in gentibus quae in circuitu uestro sunt; porro lxx: quia occasio uestra de gentibus quae in circuitu uestro sunt). et est sensus: uel superasse hierusalem sceleribus suis cunctas in circuitu nationes, uel multitudinem eius non populum israel sed turbam ceterarum gentium esse dicendam, aut certe in numerum ceterarum gentium quae in circuitu sunt eos esse conuersos, siue omnem occasionem habuisse de gentibus quas magis in bonam partem docere debuerint. 'quid' inquit 'causer quod in praeceptis meis non ambulaueritis et iudicia mea non feceritis, cum etiam omnes in circuitu nationes uiceritis scelere uestro, et non feceritis quae illi naturali lege scripta in cordibus suis saepe fecerunt? idcirco non per angelos neque per aliquos ministros, sed ipse ego faciam in te iudicia, uidentibus cunctis quae ante in te non feci et ultra non faciam'. dicens autem 'iudicia' ostendit sententiae ueritatem, ne ira mensuram poenarum uideatur excedere. nec fecit in ulla natione talia qualia fecit in hierusalem [, quia: seruus qui nouit uoluntatem domini sui et non facit eam, uapulabit multis]; potentes que potenter tormenta patientur; et: similia, inquit, ultra non faciam. pulchre dixit: similia non faciam, multo enim post interfectionem christi duriora facturus est: aliud est enim coluisse interdum idola propter quae ante puniti sunt, et aliud dei filium trucidasse.

ideo patres comedent filios in medio tui, et filii comedent patres suos, et faciam in te iudicia, et uentilabo uniuersas reliquias tuas in omnem uentum. ad id quod supra dixerat: quia superastis gentes quae in circuitu uestro sunt (siue pro eo quod occasio uestra est ex gentibus quae in circuitu uestro sunt), in praeceptis meis non ambulastis, et iudicia mea non fecistis, tertio retulit 'ideo'. primum ita: ideo haec dicit dominus deus: ecce ego ad te et ipse ego faciam in medio tui iudicia; secundo: ideo patres comedent filios in medio tui; tertio: ideo uiuo ego, dicit dominus deus, nisi pro eo quod sanctum meum uiolasti in omnibus offensionibus tuis, et reliqua. attamen notandum quod ubi decora sunt et honesta, ac pro merito eorum qui ea sustinent, seipsum deus facere profitetur; ubi autem tristia et non digna deo, dicit quidem fieri sed non a se, ut in praesenti: ideo patres comedent filios in medio tui, et filii comedent patres suos; non enim dixit: 'ego faciam ut patres comedant filios suos in medio tui, et filii comedant patres suos'; quod autem decorum erat nec dei maiestate uidebatur indignum, ipsum se dicit facere, sequitur enim: et faciam in te iudicia, et uentilabo uniuersas reliquias tuas in omnem uentum. tale quid et in maledictis deuteronomii inuenire poterimus, et praecipue in loco illo: glorificantes me glorificabo; qui autem me despiciunt, ad nihilum deducentur; eos enim qui eum glorificant ipse glorificat, qui autem eum despiciunt non a domino despicientur uel deducentur ad nihili - hoc enim sequebatur ut diceret -, sed absolute deducentur ad nihili, non a deo sed pro meritis suis atque peccatis. legimus in regum uolumine, famis necessitate cogente, a matre filium deuoratum; iosephus quoque in obsidione hierusalem multa huiuscemodi facta commemorat; quando autem patres filios suos comederint uel filii patres, nulla narrat historia, nisi forte in multis necessitatibus malis etiam haec facta esse credendum sit. potest hoc ipsum referri et ad nostram hierusalem, quando magistri contra discipulos, id est patres contra filios, et discipuli contra magistros, id est filii aduersum patres, seditione mutua concitantur, et impletur illud quod per apostolum dicitur: si autem inuicem mordetis et accusatis, uidete ne ab inuicem consumamini. unde et propheta mystico sermone cantabat: cum appropinquarent aduersum me qui affligunt me, ut comederent carnes meas, et iob simile quid loquitur: si autem dixerunt ancillae meae: quis det nobis de carnibus eius ut comedamus?, et super magistris qui lucra sectantur de discipulis salutis que eorum nullam curam gerunt dicitur: qui deuorant populum meum sicut cibum panis, de quibus et apostolus: et comedunt, inquit, domos uiduarum. possumus patres qui comederint filios et filios qui comederint patres, non solum in babylonia sed et in romana obsidione intellegere; illud quod dicitur: et uentilabo uniuersas reliquias tuas in omnem uentum, magis ad romanam pertinet captiuitatem quando in toto orbe dispersi sunt, et haec est in omnem uentum capillorum barbae que dispersio.

idcirco uiuo ego, dicit dominus deus, nisi pro eo quod sanctum meum uiolasti in omnibus offensionibus tuis et in cunctis abominationibus tuis, ego quoque confringam (siue iuxta lxx abiciam te), et non parcet oculus meus et non miserebor. proprie hoc ad hierusalem dicitur: 'quia sancta mea uiolasti me deserens et in templo meo idola coluisti, ego quoque confringam omnia idola tua et conteram atque concidam, siue abiciam te quia tu prius abiecisti me, et non parcet oculus meus cum te uidero fami, gladio, seruituti colla submittere, nec miserebor quia misericordiam non mereris', scriptum est enim: beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. hoc idem et in ecclesia intellegendum est, quod magistris et sacerdotibus qui egerint neglegenter, possit deus cotidie dicere: 'quia sancta mea uiolastis in cunctis offensionibus uestris et in cunctis abominationibus, quae egistis ego quoque uos conteram atque confringam, reddam que per me quod in meum populum perpetrastis'. de quo contra pastores hic idem propheta plenius loquitur: quod lanis ouium operiantur et lacte uescantur et caseo, et fractum pecus ac morbidum non requirant.

tertia tui pars peste morietur et fame consumetur in medio tui, et tertia tui pars gladio cadet in circuitu tuo, tertiam uero partem tuam in omnem uentum dispergam, et gladium euaginabo post eos. et implebo furorem meum et requiescere faciam indignationem meam in eis, et consolabor; et scient quia ego dominus locutus sum in zelo meo, cum impleuero indignationem meam in eis. (septuaginta, quia supra quattuor partes posuerant quas in direptione incendii et gladii et dispersionis tres tantum esse sermo propheticus approbauit ut superfluo una pars incendii in duas partes diuideretur, in hoc quoque loco eandem primam partem diuiserunt in duas, ut dicerent: quarta pars tui morte atteretur, et quarta pars tui fame consumetur in medio tui, et quarta pars tui cadet in circuitu tuo, et quartam partem tui in omnem uentum dispergam; licet hoc quod posuimus: et quarta pars tui in gladio cadet de theodotionis editione sub asteriscis additum sit). perspicuum est autem, ut hebraea ueritas continet, tres esse partes, de quarum prima dicatur: et tertia tui pars peste morietur et fame consumetur in medio tui. multo que melius fuerat transferre quod scriptum est, quam rei male translatae patrocinium quaerere; nec hoc dicimus ab illis factum quibus uetustus auctoritatem dedit, sed per multa saecula scriptorum atque lectorum uitio deprauatum, quamquam et aristaeus et iosephus et omnis schola iudaeorum quinque tantum libros moysi a septuaginta translatos asserant; de quo capitulo quia supra diximus, nunc omittendum uidetur. hoc tantum addam, quod necessarium est in eo quod ait: et implebo furorem meum et requiescere faciam indignationem meam in eis, et consolabor; et scient quia ego dominus locutus sum in zelo meo, cum impleuero indignationem meam in eis, quomodo sentiendus sit furor et indignatio et zelus dei, saepe exposuimus quod humanis deus loquatur affectibus, non quo ipse irascatur, sed quo nos per poenas atque cruciatus deum sentiamus iratum. zelus autem sub metaphorai~g uiri et uxoris accipiendus qui, quamdiu uxorem diligit, zelotypus est, si neglexerit, dicit illud quod in consequentibus dicturi sumus: zelus meus recedet a te; et ultra non irascar tibi. quod que iungitur: et scient quia ego dominus locutus sum in zelo meo, non illi qui consumpti sunt fame et pestilentia, nec qui gladio ceciderunt in circuitu ciuitatis, sed illi qui dispergentur in omnem uentum, aliorum mortibus suis que miseriis sentient iratum deum quem clementem sentire noluerunt. et dabo te in desertum, (quod que sequitur:) et in opprobrium gentibus quae in circuitu tuo sunt (in lxx non habetur, pro quo addiderunt de suo: et filias tuas in circuitu tuo; rursum que iuxta utramque editionem:) in conspectu omnis praetereuntis. prodest autem hierusalem omnia in ea uitia desolari et ad desertum redigi et sua eam peccata cognoscere, ut quae ceteris gentibus in exemplum uirtutum esse debuerat, sit exemplum miseriarum. filias autem eius, urbes uel uiculos intellegere possumus, siue ecclesias in toto orbe dispersas, ut quicumque huius peregrinus est saeculi, et dicit cum psalmista: aduena sum et peregrinus, sicut omnes patres mei, et de quo dicitur: non dixerunt qui praeteribant: benedictio domini super uos, uideat opprobrium eius et doleat.

et eris opprobrium et blasphemia, exemplum et stupor in gentibus quae in circuitu tuo sunt (pro quo in lxx legitur: et erit stenakt�~g - id est 'gemibilis'; et de theodotione additum est: - kai~g d�laist�~g, cuius uerbi notitiam non habemus; pro quo tres alii interpretes 'blasphemiam' transtulerunt quae in hebraico dicitur 'geddupha'. sequitur que:), cum fecero in te iudicia in furore et indignatione et in increpationibus irae, quae ego dominus locutus sum. gemitu autem dignam hierusalem cum offenderit deum, et fecerit in ea iudicia in furore et indignatione, testatur et paulus qui dicit: eramus natura filii irae, sicut et ceteri, et iterum: qui sumus in hoc tabernaculo ingemiscimus aggrauati; loquimur que cum hierusalem: iram domini sustinebo quoniam peccaui ei. d�laist�n~g uel d�laian~g, quidam 'infelicem' et 'miseram', alii 'perspicuam' et 'expositam ad miserias' intellegi uolunt. quando misero sagittas famis pessimas, quae erunt mortiferae, et quas mittam ut disperdam uos, et famem congregabo super uos, et conteram firmamentum (uel baculum) panis. famem et pestilentiam et bestias pessimas et quidquid aliud malorum sustinemus in saeculo, propter nostra uenire peccata manifestum est. unde et fames illa, quae facta memoratur in ruth, et in regum uolumine sub helia quando tribus annis et sex mensibus caelum clausum est, et sub elisaeo cuius incredibilem inopiam repentina abundantia compensauit, dei iudicio missa est. quod non solum tunc in hierusalem factum est, sed et in nostra fit hierusalem in qua, propter magnitudinem peccatorum, primum fames mittitur audiendi sermonem dei; deinde famem mors sequitur, ut qui non audiuimus: gustate et uidete quoniam suauis est dominus, postea sentiamus: mors peccatorum pessima. de firmamento et baculo panis supra diximus. et immittam in uos famem et bestias pessimas usque ad internecionem, et pestilentia et sanguis transibunt per te, et gladium inducam super te; ego dominus locutus sum. bestias pessimas induci super terram solitudinis quae fame, gladio, peste uastata est, praesentia quoque ostendunt tempora, quando familiaria animalia canes in dominorum carnes rabie concitantur, et ursis et lupis cunctis que aliis generibus bestiarum terra completur; pestilentiam que et sanguinem transire per eam, morbum gladium que significat. sed et in nostram hierusalem mittuntur bestiae pessimae, quando tradimur in passiones ignominiae et in reprobum sensum et conscientiam peccatorum, quae excruciant atque dilacerant animam nostram. dissensiones, haereses, schismata, aemulationes, inuidiae, tristitiae, detractiones, desideria multa, auaritia - quae est radix malorum omnium -, bestiae pessimae sunt; quae cum fuerint in nobis, meremur audire: 'corripiet te praeuaricatio tua', precamur que et dicimus: ne tradas bestiis animam confitentem tibi.

7. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, pone faciem tuam ad montes israel et prophetabis ad eos, et dices: montes israel, audite uerbum domini dei. haec dicit dominus deus montibus et collibus, rupibus et uallibus. quod saepe in hoc propheta dicitur 'adonai' dominus, propter graecos et latinos qui hebraeae linguae non habent scientiam, breuiter exponendum uidetur: 'adonai' unum nomen est de decem uocabulis dei, et significat 'dominum' quo saepe et in hominibus utimur - denique et sara uocans abraham 'dominum' suum, hoc uocabat nomine; et ubi dicitur: domine mi rex, 'adonai' scriptum est -; quando igitur duo 'domini' et 'domini' iuncta sunt nomina, prius nomen commune est, secundum proprie dei, quod appellatur arr�ton~g, id est 'ineffabile', et quod scriptum fuit in lamina aurea quae erat in fronte pontificis. montes israel autem qui simulacris daemonum fuerant occupati, non auribus sed imperio ac potentia conditoris suum audiunt et intellegunt creatorem - quomodo mare uidit et fugit, iordanis conuersus est retrorsum, non utique carnis oculis quibus carebat; et ad mare dicitur: tace, obmutesce, et uentorum flatibus imperatur, iubetur que uermi qui ionae percussit umbraculum; et de eadem terra scriptum est: qui respicit terram et facit eam tremere -; ad quos propheta loquitur, indicans idola destruenda, et aras uniuersas que caeremonias, quibus prius idolis seruierant, conterendas. possumus montes israel et principes accipere eos que qui potentia sapientia que et scientia ac diuitiis praecellebant. et hoc animaduertendum: quod offirmatur quidem facies et ponitur contra montes, sed nequaquam solis montibus sed et collibus loquitur et rupibus et uallibus in quibus inferior dignitas et gradus prudentiae scientiae que cognoscitur. uidentur mihi tropologice, montes esse: qui ad perfectam scientiam peruenerunt, colles: qui paulo inferiores sunt, rupes: qui, nullam habentes scientiam et tantum in conuersatione fidentes, aliqua sibi de scripturarum interpretatione praesumunt, habentes, iuxta apostolum, zelum dei, sed non secundum scientiam, ualles autem appellari: nouissimos in ecclesia, qui et uita et scientia inferiores, tamen de conuentu dominicae familiae non recedunt; qui omnes uerbum dei iubentur audire, ut unusquisque pro suo modulo et sensu intellegat quid dominus praecipiat.

ecce ego inducam super uos gladium, et disperdam excelsa uestra; et demoliar aras uestras et confringentur simulacra uestra, et deiciam interfectos uestros ante idola uestra. et dabo cadauera filiorum israel ante faciem simulacrorum uestrorum, et dispergam ossa uestra circa aras uestras, in omnibus habitationibus uestris. montibus dicitur israel quod disperdat deus excelsa eorum in quibus adorabant homines fictos deos, et aras simulacra que confringat, et cultores eorum in conspectu fanorum interfici faciat, ut iaceant cadauera mortuorum ubi prius iacebant hostiae, et dispergantur ossa, non montium sed eorum qui iacebant in montibus, in circuitu ararum et in cunctis urbibus uiculis que israel. hoc iuxta litteram. alioquin et super eos qui eriguntur in superbiam, et de quibus apostolus loquitur: scientia inflat, caritas autem aedificat, inducitur gladius, ut omnia eorum simulacra, quae de suo finxerunt animo, conterantur, et interfecti iaceant et mortuos esse se sentiant, nihil sibi simulacra sua atque figmenta prodesse cernentes. quod dispergere se dicit ossa montium circum aras, fortissimos quosque eorum a se mutuo indicat separandos - prodest enim peruersae scientiae malos a malis diuidi -; et ut illi qui consensu pessimo aedificabant turrem pro utilitate propria dissipati sunt diuisae que linguae eorum ne consensus pessimus peiores eos faceret, ita ossa montium disperguntur ut uanos conatus suos intellegant. (hoc quod nos posuimus: et dabo cadauera filiorum israel ante faciem simulacrorum uestrorum, in lxx non habetur).

urbes desertae erunt, et excelsa demolientur, et dissipabuntur et interibunt arae uestrae, et confringentur et cessabunt idola uestra, et conterentur delubra uestra, et delebuntur opera uestra; et cadet interfectus in medio uestri, et scietis quoniam ego dominus. causa perspicua cur urbes montium deserendae sint, scilicet ut demoliantur excelsa arae que et idola destruantur et delubra pereant et omnis simulacrorum cultura desistat; cadant interfecti in medio montium, et sciant quoniam ipse sit dominus. per quae occasio nobis datur spiritalem magis intellegentiam sequi, ut urbes haereticorum quae interpretantur ecclesiae et excelsa superbiae eorum et arae peruersorum dogmatum confringantur, et idola pereant quae de suo sibi corde simularant, et conterantur delubra - nam templa quae contra templum domini surrexerant graeco que sermone appellantur temen�~g, id est 'fana' atque 'delubra' -, et omnia opera montium conterantur quae non opera dei sunt sed magistrorum falsae scientiae. cum que ceciderint interfecti in medio montium, uel quos ipsi montes interfecerant uel ecclesiastici uiri qui eos male uiuentes in salutem suam occiderant, tunc finis erit montium superborum, ut cognoscant quod ipse sit dominus. potest autem fieri ut de uno populo montium israel, aliis interfectis, cognoscant alii: pestilente enim flagellato stultus astutior erit.

et relinquam in uobis eos qui fugerint gladium in gentibus, cum dispersero uos in terras; et recordabuntur mei liberati uestri in gentibus ad quas captiui ducti sunt. illud quod dominus loquitur ad heliam: reliqui mihi septem millia uirorum qui non curuauerunt genu baal, et paulus apostolus scribit: et nunc in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae saluae factae sunt, potest huic capitulo conuenire. et apostoli enim, qui erant de semine israel et gladium fugerant, idcirco sunt reseruati: ut dispergerentur in gentes, et in terris euangelium praedicarent, ac recordarentur in gentibus dei in quibus captiuitatis tempore uersabantur. potest autem et hoc dici, quod ideo aliqui de captiuitate iudaica reseruati sint: ut in gentibus recordarentur nominis eius, illius que potentiam praedicarent. de haereticorum quoque populis, qui euadere potuerint gladium perditionis eorum et pessimam factionem quae contra deum fuerat concitata, huc illuc que dispersi recordabuntur nominis dei agentes paenitentiam, et captos se a uiris ecclesiasticis exsultabunt.

quia contriui cor eorum fornicans et recedens a me, et oculos eorum fornicantes post idola sua; et displicebunt sibimet super malis quae fecerant in uniuersis abominationibus suis, et scient quia ego dominus non frustra locutus sum, ut facerem eis malum hoc. (multa de hoc capitulo a lxx praetermissa sunt, illud que mutatum: iuraui cordi eorum fornicanti, pro quo nos posuimus: contriui cor eorum fornicans). iurauit autem atque decreuit se facturum esse quae opere monstrauit, siue contriuit cor fornicans et recedens a deo - eorum quibus per osee loquitur: spiritu fornicationis seducti sunt -, et oculos fornicantes post idola - per quorum fenestras mors intrasse perhibetur: quam ob causam et in daniele duo presbyteri praeceperunt reuelari susannam, ut nudati corporis decore fruerentur -.

nec frustra locutus est dominus, ut faceret malum uel mala, quando ad comminationem eius agunt paenitentiam qui sententiae subiacebant; sin autem cor durum sit et indomabile nec per poenas quidem sentiens beneficia corrigentis, dicitur ad eos: sine causa percussi filios uestros; disciplinam non recepistis. prodest autem et haereticis ut conteratur cor eorum, thesaurus pessimus dogmatum peruersorum, quia recessit a domino et fornicantes oculi post adinuentiones suas, qui, cum domini fuerint recordati, displicebunt sibi in uniuersis abominationibus suis, et, intellegentes uerae fidei ueritatem, scient quia ipse sit dominus. qui idcirco saepe infert tribulationem, quae patientibus perniciosa uidetur et pessima, ut ad paenitentiam conuertantur.

haec dicit dominus deus: percute manu tua et allide pedem tuum, et dic: heu, ad omnes abominationes malorum domus israel. magnitudinem peccatorum iubetur propheta manibus pedibus que ac sermone monstrare, ut, gestu corporis et inclinatione uocis, habitum stupentis mirantis que et plorantis ostendat. quomodo enim, si quando nouum aliquid mirandum que conspicimus, tam corpore quam animo perhorrescimus ita ut complaudamus manus et pedes allidamus ad terram et uocem inclinemus ad fletum, sic nunc propheta cernens oculis animi uentura supplicia, ad uniuersas abominationes malorum domus israel loquitur quae sequuntur. percutimus spiritaliter manu, quando a malis nos operibus separamus; allidimus pedem, quando non gradimur itinere peccatorum; plangimus atque ploramus, quando nobis displicent quae geruntur, quod ostenditur uerbo 'heu' - pro quo aquila interpretatus est aa~g -, symmachus schetliason~g quod significat 'lamentare' uel 'plangere', septuaginta uel theodotio euge~g quod magis insultantis est quam plangentis -.

qui gladio, fame, peste ruituri sunt. haec est causa plangendi: quod habitatores montium et ararum idolorum cultores gladio, fame, peste ruituri sunt. qui uariis ducuntur erroribus et cotidie mutant fidem circumferuntur que omni uento doctrinae, isti caeduntur gladio et diuiduntur in partes, unitatem ecclesiasticae fidei relinquentes. qui uero spiritales non habet cibos, fame moritur, nesciens eum qui dixit: ego sum uita. porro qui, uel singulis uel pluribus deditus uitiis, ab eis non potest separari, quasi quodam ueterno, pestilentia corruit.

qui longe est peste morietur, qui autem prope est gladio corruet, et qui relictus fuerit atque circumdatus fame morietur, et implebo indignationem meam in eis. qui obsidionem urbis effugerit et ad deserta migrarit, peste morietur; qui prope fuerit, cadet hostium gladio; quem autem circumdederit hostilis exercitus, fame interibit et penuria; in his que omnibus implebitur indignatio dei, ut cognoscant qui remanserint, quia ipse sit dominus. qui ab ecclesia quoque recesserit, statim peste morietur; qui sciolus sibi uidetur et diligens, nisi cauerit gladio ferietur inimici; qui simplici contentus fide - instar brutorum animantium uersatur quidem in ecclesia, sed tamen in nullo bono opere perficit, nec imitator est formicae quae in messe praeparat sibi cibos atque comportat -, iste fame morietur; et in omnibus his implebitur ira domini.

et scietis quia ego dominus, cum fuerint interfecti uestri in medio idolorum uestrorum, per circuitum ararum uestrarum, in omni colle excelso et in cunctis summitatibus montium, et subter omne lignum nemorosum, et subter uniuersam quercum frondosam locum ubi accenderunt thura redolentia uniuersis idolis suis. perspicuum est iuxta litteram et interpretatione non indiget, quod in montibus israel et in excelsis collibus, inter ipsa idolorum altaria lucos que qui appellantur ligna nemorosa, israeliticus sit caesus exercitus, ut, ubi peccauerant, ibi punirentur. iuxta anag�g�n~g sequamur ordinem propositum. quando magistri haereticorum ab ecclesiasticis uiris, qui instructi sunt scientia scripturarum, contriti fuerint atque superati, uidemus interfectos peruersorum dogmatum iacere inter simulacra quae finxerant, et eos, qui se eleuabant contra scientiam dei, stratos in montibus collibus que subtus omne lignum nemorosum: qui habebant uerba pompatica umbram que foliorum, et poma bonorum operum non habebant: qui erant sub omni quercu frondosa quae non affert fructus hominum sed porcorum, ubi accenderunt thura redolentia, non deo sed idolis suis; nec dicere poterant quod de noe scriptum est: odoratus est dominus odorem bonae flagrantiae, et id quod paulus loquitur: christi bonus odor sumus deo in omni loco - quomodo autem sanctus odore suo delectat deum, sic peccator, ex cuius persona psalmus ille cantatur: computruerunt et corruptae sunt cicatrices meae a facie insipientiae meae, accendit idolis suis thura foetentia -. (id quod nos interpretati sumus: in cunctis summitatibus montium, et post paululum: et subter uniuersam quercum frondosam, lxx reliquerunt).

extendam manum meam super eos, et faciam terram desolatam et destitutam a deserto deblatha in omnibus habitationibus eorum; et scient quia ego dominus. o montes israel, cum interfecti uestri ceciderint in medio ararum idolorum uestrorum, in omni colle excelso, in cunctis montium summitatibus, compleuero que lucos uestros cadaueribus mortuorum in quibus quondam accenderunt idolis suis thura redolentia, tunc extendam manum meam ad ultionem, quae fuerat hucusque contracta, et redigam uniuersam terram israel in solitudinem, a deserto deblatha - quae est in terra emath, quae hodie uocatur epiphaneia~g syriae -, in cunctis habitationibus eorum, ut omnibus pateat nihil esse inter solitudinem et mare magnum quod non hostilis mucro consumpserit - multi putant eundem esse locum de quo in hieremia scriptum est: et apprehenderunt sedeciam in deserto quod est iuxta iericho, et omnis comitatus eius diffugit ab eo. cum que comprehendissent regem, adduxerunt eum ad regem babylonis in reblatha, quae est in terra emath, et, ob uiciniam, immo similitudinem 'daleth' et 'res' hebraicarum litterarum quae paruo apice distinguuntur, uel deblatha uel reblatha appellari -. iuxta mysticos autem intellectus, extendit dominus manum suam super omnes qui haeretico fuerant errore decepti, ut terram eorum, quae interpretatur ecclesia, faciat desolatam a deserto deblatha - quod in lingua nostra palath�~g hoc est 'massam ficorum' sonat 'caricarum que inter se compactarum' -, ut, postquam in simulata dulcedine, quae non erat terrae cultae sed solitudinis, amaritudinem repererint, tunc cognoscant quia ipse sit dominus: mel enim distillat de labiis mulieris meretricis, quae ad tempus impinguat uescentium fauces, et postea amarius felle reperitur. hoc significant et duo calathi ficorum qui positi sunt in hieremia contra faciem templi, unus ficorum optimarum et unus pessimarum, quorum alter ad ecclesiam christi refertur, alter ad congregationem malignantium.

et factus est sermo domini ad me, dicens: et tu, fili hominis, haec dicit dominus deus terrae israel: finis uenit, finis super quattuor 'alas terrae'. quas nos 'plagas mundi' interpretati sumus: orientem uidelicet et occidentem, meridiem et septemtrionem; de quibus alis et esaias loquitur: domine, ab alis (siue finibus) terrae portenta audiuimus, quae in toto orbe per apostolos gerebantur; et de sanctis scriptum est: si dormieritis inter medios cleros, pennae columbae deargentatae, et posteriora eius in uirore auri; unde et dominus, cum appropinquasset et uidisset hierusalem fleuit et dixit: quoties uolui congregare filios tuos sicut gallina congregat pullos suos sub alas suas, et noluisti?; iste est qui, in deuteronomii cantico, expandit alas suas, suscepit eos et assumpsit eos in humeris suis. quidam spiritales alas terrae, quibus ad caelestia subuolamus, quattuor ponit genera credentium: domum aaron et domum leui et domum israel et timentes dominum - de quibus psalmista canit: domus israel, benedicite dominum; domus aaron, benedicite dominum; domus leui, benedicite dominum; qui timetis dominum, benedicite dominum -, in aaron sacerdotium, in leui aedituos et ministros, in israel cunctum populum, in timentibus proselytos intellegens. nos autem simpliciter explanandum putamus quod, post comminationem montium israel, ad omnem terram israel, siue decem siue duodecim tribuum, sermo propheticus dirigatur, et nequaquam propheta uenturam pronuntiet sed iam ingruentem uideat captiuitatem. quinto enim anno sedeciae coepit hiezechiel in babylone prophetare captiuis, et anno nono uenit nabuchodonosor et obsedit hierusalem, cepit que eam anno undecimo sedeciae. ex quibus perspicuum est uenisse finem et appropinquasse, non super montes et colles rupes que et ualles, sed super quattuor plagas terrae ex omni parte israel; non omnis terrae - quod si dixisset, de toto mundo credi poterat -, sed terrae simpliciter, quod significat israel; sic enim coeperat: haec dicit dominus deus terrae israel: finis uenit, finis super quattuor plagas terrae.

nunc finis super te, et mittam furorem meum in te, et iudicabo te iuxta uias tuas, et ponam contra te omnes abominationes tuas. et non parcet oculus meus super te et non miserebor, sed uias tuas ponam super te, et abominationes tuae in medio tui erunt, et scietis quia ego dominus. (in hoc capitulo iuxta septuaginta interpretes ordo mutatus est atque confusus, ita ut prima nouissima sint et nouissima uel prima uel media, ipsa que media nunc ad extrema nunc ad principia transferantur; ex quo nos et ipsum hebraicum et ceteros secuti interpretes ordinem posuimus ueritatis). ad terram igitur israel sermo dirigitur: quod uenerit super eam finis et consummatio, et emittat dominus furorem suum in eam, non iniustum et tantum de indignatione uenientem, sed plenum aequitatis atque rationis, ut iudicet eam secundum uias suas et ostendat illi omnes abominationes suas, ut recordetur operum suorum et intellegat quid male gesserit. quod autem dicit: non parcet oculus meus super te et non miserebor, quasi clementissimus medicus, incidere cupiens putridas carnes et cariosa uulnera adurere cauterio, non parcit ut parcat, non miseretur ut magis misereatur, ne quid putridum uiuas que carnes sui uicinia corrupturum remaneat in corpore. percutit autem dominus quem diligit, et castigat omnem filium quem recipit, cuius intellegentiae illud est: ego percutiam et ego sanabo, omnis enim medicina habet ad tempus amaritudinem, sed postea fructus doloris sanitate monstratur; tale quid per amos loquitur deus: quoniam uos cognoui de uniuersis tribubus terrae, idcirco ulciscar super omnia peccata uestra; nouit enim dominus eos qui eius sunt. 'et uias' inquit 'illius totius que uitae gressum abominationes que et maculas ponam in medio eius', ut ante oculos peccatricis, quae pro sanitate punitur, pristina peccata ponantur; cum que hoc fecerit dominus, scient qui cruciati sunt, quod ipse sit dominus. hoc ipsum sonat et illud testimonium: ulciscar iacob secundum uias suas, et iuxta adinuentiones eius reddam illi. haec dicit dominus deus: afflictio una, afflictio ecce uenit. finis uenit, uenit finis; euigilauit aduersum te, ecce uenit. uenit contritio super te qui habitas in terra. (haec in septuaginta non habentur, sed in editione eorum de translatione theodotionis sub asteriscis addita sunt; nos autem sequamur hebraicum). pro 'afflictione' quam, iuxta symmachum qui interpretatus est kak�sin~g, perspicuitatis causa posuimus, et in hebraico et in graeco kakia~g uel pon�ria~g scribitur, id est 'malitia'. dicitur autem quod extremum peccatum terrae israel tempus aduenerit, ut iam non effugiat sententiam dei quam longo tempore merebatur. et quia necdum compleuerat peccata sua, propterea differebatur supplicium, secundum illud quod scriptum est: necdum enim completa sunt peccata amorrhaeorum; unde et dominus ad iudaeos: et uos, ait, implete mensuram patrum uestrorum. uenit tibi ergo miseria, uenit afflictio, uenit que captiuitas. et ne putes me rursum futura minitari, ostendo digito atque demonstro: ecce uenit, finis uenit, uenit finis; qui hucusque dormitare tibi uidebatur et quiescere, euigilauit contra te repente atque surrexit. uenit 'contritio' - quae in hebraico dicitur 'sephphira' et quam aquila interpretatus est proskop�sin~g id est 'contemplationem' et 'prospectionem' - quam semper pauida tibi uenire metuebas - et quam interpretatus est theodotio plok�n~g id est 'ordinem contextum que' malorum omnium -.

porro quod dicitur: super te qui habitas in terra, iuxta illud apokalupse�s~g ioannis debemus accipere: uae super omnes qui habitant in terra - sanctus enim non est habitator terrae sed aduena atque peregrinus, dicit que: aduena sum et peregrinus, sicut omnes patres mei. quamobrem et abraham 'hebraeus', id est perat�s~g et 'peregrinus' atque 'transitor' 'uiator que' memoratur, de praesenti saeculo ad futura transire festinans - possumus hunc locum et spiritaliter interpretari contra populum iudaeorum, super quem uenit finis et consummatio a sanguine abel iusti usque ad sanguinem zachariae filii barachiae, quem interfecerunt inter templum et altare. quamdiu enim non miserunt manus in filium dei, dormitauit eis domini sententia et dilata est; quando uero interfecerunt heredem ut periret hereditas, tunc euigilauit aduersum eos, atque surrexit omnis ordo miseriarum atque perplexio, quia non quaesierunt caelestia sed terrae haerere cupierunt.

uenit tempus, prope est dies occisionis et non gloriae montium. uerbum hebraicum 'adarim' quod nos, in duo uerba diuisum: primum 'ad', secundum 'arim', iuxta theodotionem 'gloriam montium', interpretati sumus, symmachus uertit in 'recrastinationis' dixit que: et tempus prope est, dies festinationis et non recrastinationis. (porro lxx ita transtulerunt: uenit tempus, appropinquauit dies non cum perturbatione neque cum doloribus). theodotio: uenit tempus, prope est dies famis et non gloriae montium. occisionis autem tempus et famis nunc quoque in iudaico populo comprobatur, non habente prophetas nec uerbum dei quo anima credentium pascitur. montes autem magistros intellege, et qui habeant notitiam scripturarum, de quibus et in alio loco dicitur: illuminans tu mirabiliter a montibus aeternis. porro septuaginta, qui dixerunt: non cum perturbatione et non cum doloribus, illud significant: quod tantam habeant ignorantiam dei et animae caecitatem, ut nec turbentur in sceleribus suis nec paenitentiae dolore crucientur.

nunc de propinquo effundam iram meam super te, et replicabo furorem meum in te, et iudicabo te iuxta uias tuas et imponam (siue dabo) tibi omnes abominationes tuas. si a quinto anno transmigrationis regis iechoniae usque ad nonum annum regni sedeciae, quando uenit nabuchodonosor et obsedit hierusalem, supputare uoluerimus, tres anni erunt medii. unde recte dicitur: 'nunc de propinquo effundam iram meam super te; nequaquam tibi uentura praedicam nec comminabor quae longe post futura sunt, nunc complebo in te furorem meum: qui furor et ira non absque iudicio est, sed ut reddat uias tuas in caput tuum et omnes abominationes tuas sentire te faciat'. possumus autem et de extrema captiuitate dicere, quod, post interfectionem christi, quando uenit eis finis et euigilauit aduersum eos peccatum, impletum est illud quod scribit apostolus paulus: nunc peruenit in eos ira dei in finem; quando a tito et uespasiano hierusalem circumdata est et aduenit desolatio eius et impletum est: ecce relinquetur uobis domus uestra deserta, tunc iudicati sunt iuxta uias suas et blasphemias quibus dominum negauerunt, et senserunt furorem dei, et omnis indignatio eius super illos effusa est receperunt que scelera sua, ut permaneat deletio templi usque ad consummationem.

et non parcet oculus meus neque miserebor, sed uias tuas imponam (siue dabo) tibi, et abominationes tuae in medio tui erunt, et scietis quia ego sum dominus percutiens. causas seueritatis et austeritatis, siue, ut haeretici putant, crudelitatis dei quod 'non parcet oculus meus nec misereatur', subicit dicens: 'uias tuas dabo tibi et abominationes tuae in medio tui erunt, ut sentias quae fecisti et, uidens abominationes tuas uel in conspectu tuo uel in medio omnium positas, emendes errorem paenitudine et, recedens a pristinis operibus, cum oderis quid fecisti, tunc scies quod ipse sit dominus qui ideo percutit: ut emendet, et: castigat omnem filium quem recipit'.

ecce dies, ecce uenit, egressa est contractio; floruit uirga, germinauit superbia; iniquitas surrexit in uirga impietatis: non ex eis, et non ex populo, neque ex sonitu eorum; et non erit requies eis. (lxx: ecce dies parit, ecce finis uenit, egressa est complexio, et floruit uirga, germinauit superbia, suscitata est iniuria et conteret fortitudinem iniqui, et non cum perturbatione neque cum festinatione, et non ex ipsis sunt, neque pulchritudo in eis). 'contracta est' inquit 'dies et abbreuiata, instat que uicina captiuitas; floruit uirga quae multo uobis tempore minabatur, et de flore fructum plagarum parturit; superbia uestra germinauit quod merebamini, ut super uirgam impietatis uestrae, qua subiectos uobis impie caedebatis, consurgat iniquitas quae non est ex miserabili populo, neque ex eis qui instar brutorum animantium ducuntur a magistris, neque ex clamore eorum et sonitu, quo frustra uociferantur, a sacerdotibus pharisaeis que seducti, ut consona uoce clamarent et dicerent: crucifige, crucifige talem; unde non erit eis requies sed aeterna captiuitas'. porro septuaginta, iuxta illum sensum in quo scribitur: neque enim scis quid uentura dies pariat, dixerunt: 'ecce dies parit quod multo ante conceperat, uenit que finis et egressa est complexio quae mala uestra omnia complectatur et teneat (siue, ut symmachus interpretatus est, inspectio ut omnia uideat dominus quae fecistis et consideret opera uestra et reddat unicuique quod meretur)'. in eo autem quod ipsi similiter transtulerunt: floruit uirga, illo testimonio uti possumus: ne auferas uirgam a filio tuo, et apostoli: quid uultis? in uirga ueniam ad uos, an in caritate et spiritu mansuetudinis?; sed et deus ore psalmistae resonat: uisitabo in uirga iniquitates eorum, et in flagellis peccata eorum; misericordiam autem meam non auferam ab eis. ideo ergo dominus uisitat et percutit: ut oriatur et pateat omnis superbia quae diu latebat inclusa, et suscitetur iniuria contra ortam et germinantem superbiam, conteratur que fortitudo iniqui, non cum perturbatione neque cum festinatione: finis enim florentis uirgae, sanitas est atque correptio, quae non eorum merito uenit qui corripiuntur nec pulchritudine quam in se non habent, sed misericordia domini. locus difficilis, et inter hebraicum et septuaginta multum discrepans, quibus pleraque de theodotionis editione addita sunt ut aliquam habere consequentiam uiderentur.

uenit tempus, appropinquauit dies. non solum ad hierusalem dicitur quod uenerit ei tempus captiuitatis et appropinquauerit dies quo babylonio sit uallanda exercitu, sed et ei, qui exstructis et dilatatis horreis exsultabat, dominus loquitur: stulte, hac nocte auferetur anima tua a te; quae autem praeparasti, cuius erunt?; unde et apostolus: tempus, ait, breuiatum est; et in alio loco: praeterit enim figura mundi huius, notandum que quod non in futurum distulerit sed de praesenti dixerit 'praeterit', et cotidie labitur 'figura mundi': numquam enim in eodem statu permanet sed semper crescentium et decrescentium figura praeteruolat et mutatur, unde et dominus: caelum, inquit, et terra praeteribit. sin autem haec, quibus omnia quae in mundo sunt continentur, praetereunt atque pertranseunt, quid potest in humanis rebus esse perpetuum?

qui emit non laetetur et qui uendit non lugeat. naturale est in possessionum emptione laetari, in uenditione lugere. cum autem instet seruitus atque captiuitas, et gaudium ac tristitia in utroque sunt uana. unde et apostolus: tempus abbreuiatum est; de cetero, qui habent uxores, sic sint quasi non habeant, et qui flent quasi non fleant, et qui gaudent quasi non gaudeant, et qui emunt quasi non possideant, et qui utuntur mundo isto quasi non abutantur; nam et diluuium ementes oppressit atque uendentes, ut dominus loquitur in euangelio.

quia ira super omnem populum eius. (hoc in lxx non habetur). pro 'populum' potest et 'multitudo' et 'turba' iuxta hebraicum accipi: hoc enim significat 'amona'. causa que perspicua est quod idcirco qui emit gaudere non debeat et qui uendit flere desistat: quia ira dei in breui uentura sit super omnem multitudinem terrae iudaeae, siue hierusalem; ex superioribus enim intellegitur quibus scriptum est: haec dicit dominus deus terrae israel, et cetera. quia qui uendit ad id quod uendidit non reuertetur. iuxta hebraicum morem loquitur: omnis enim emptio ad uenditorem reuertebatur quinquagesimo anno remissionis, qui apud illos uocabatur iubilaeus; ante igitur quam annus remissionis adueniat, quando possessiones ad priores dominos reuertuntur, ingruet captiuitas quae omnem urbis auferet consuetudinem. porro quod lxx transtulerunt: quia qui emit ad uenditorem non reuertetur, cum iuxta historiam penitus non cohaereat, iuxta anagogen hunc sensum habere potest, ut dicamus eum qui haeretico fuerat errore deceptus, cum intellexerit magistri fraudulentiam, nequaquam reuerti ad uenditorem, id est ad magistrum, sed eum despicere atque contemnere.

et adhuc in uiuentibus uita eorum: quia uisio ad omnem multitudinem eius non regredietur. quomodo possessio non reuertetur ad priorem dominum, euersione urbis instante, sic uisio et comminatio prophetalis, quae ad omnem multitudinem urbis dirigitur, nequaquam regredietur et irrita fiet, sed rebus explebitur, uiuentibus adhuc his ad quos prophetalis sermo dirigitur. hoc autem ait ut ostendat imminentem captiuitatem, ne secundum consuetudinem dicerent: 'uisio haec in longos dies erit et post tempora multa complebitur'. possumus et hoc dicere, quod postquam recesserit a iudaeis uisio prophetalis: lex enim et prophetae usque ad ioannem baptistam, post interfectionem saluatoris nequaquam regrediatur ad eos, nec ultra habere mereantur prophetas. significanter que: 'ad omnem' inquit 'multitudinem uisio non regredietur'; ergo regredietur ad eos qui ex iudaeis domino crediderunt, apostolos uidelicet, et reliquias populi iudaici quae ex israel saluae factae sunt. (sed nec isti duo uersus habentur in septuaginta editione). et uir in iniquitate uitae suae non confortabitur. (lxx: et homo in oculis uitae suae non obtinebit). et est sensus iuxta hebraicum: non proderit homini iniquitas sua, nec ei praebebit aliquam fortitudinem; iuxta septuaginta: et homo qui desiderauit quod in mundo putauit esse pretiosum, non obtinebit sed libertate pereunte amittetur omne quod pulchrum est. ambiguitas autem litterarum hebraicarum 'iod' et 'uau', quae tantum magnitudine discernuntur, fecit alios 'iniquitatem' alios 'oculos' interpretari. canite tuba, praeparentur omnes. (lxx: clangite tuba et iudicate omnia). de tubarum clangore et sonitu in multis locis legimus, ut ibi: sicut tuba exalta uocem tuam, et alibi: clangite in neomenia tuba, in insigni die sollemnitatis nostrae, et in apostolo: quoniam ipse dominus in iussu et in uoce archangeli et in tuba dei descendet de caelo, et in euangelio: nolite tuba clangere ante uos, et tubas ductiles atque argenteas numerorum narrat historia, quae sermoni prophetico comparantur et doctrinae apostolicae. praecipitur que nunc, ut omnes ad signum clangoris buccinae praeparentur ad bella. porro quod dixere septuaginta: et iudicate omnia, nulli dubium est quin apostolorum conueniat potestati qui, postquam cecinerit angelorum tuba, iudicaturi sunt in duodecim thronis duodecim tribus israel; quorum paulus loquebatur: angelos iudicabimus, et alibi: in uobis iudicabitur mundus. iuxta praesentem autem sensum iubentur per ironiam hi qui huic officio mancipati sunt tuba clangere, ut omnes contra babylonium parentur exercitum. et non est qui uadat ad proelium; ira enim mea super omnem multitudinem eius. (et haec in lxx non habentur). praeceperat deus ut tuba canerent ad exercitum praeparandum qui babyloniorum posset resistere fortitudini, sed nihil profuit imperasse cum non sit in populo qui audeat ad bella procedere. idcirco autem eneruatus est populus et caret uiribus proeliandi, quia omnis ira dei super omnem multitudinem eius, subauditur urbis hierusalem siue terrae iudaeae; sed et nostrae terrae hierusalem: quando nos uel persecutio publica uel uariorum incentiua uitiorum superare nituntur, frustra magistri canunt tuba et praeparare nos ad bella festinant cum nulla sit in populo fortitudo, quae idcirco subtracta est, quia iram domini praesentia meruere peccata.

gladius foris, pestis et fames intrinsecus; qui in agro est gladio morietur, et qui in ciuitate pestilentia et fame deuorabuntur. et salui erunt qui fugerint ex eis, erunt que in montibus quasi columbae conuallium omnes trepidi, unusquisque in iniquitate sua. (lxx 'columbas conuallium', siue, ut theodotio transtulit, 'meditantes', omnino tacuerunt). hoc que quod nos interpretati sumus: omnes trepidi, unusquisque in iniquitate sua, theodotio ita transtulit: omnes mussitantes, unaquaeque in iniquitate sua, ut sub metaphora columbarum meditantium significet unumquemque de populo suum flere peccatum et intellegere atque sentire cur ista patiatur. tres autem partes, aliorum qui in urbe pestilentia et fame moriantur, et aliorum quos gladius foris interficiet, et eorum qui captiuitatem fuga euaserint, supra legimus, quorum qui saluus fuerit, transibit ad montes et instar mussitantium columbarum, sua trepidus peccata deflebit. tropologice uero sic intellegendum, quod, qui in agro et campo est extra fines dominicae ciuitatis, quae interpretatur ecclesia, aduersarii mucrone feriatur; qui autem in ciuitate egerit neglegenter nec praeparauerit sibi cibos de quibus in prouerbiis scriptum est: qui operatur terram suam replebitur panibus, iste fame morietur et pestilentia; pauci autem, qui uel haereticorum gladium uel desidiae suae famem mortem que uitauerint, non saluabuntur nisi in montibus, et assumpserint alas columbae et auolauerint et requieuerint - quae columbae, quamdiu in conuallibus sunt, trepidant et ad singula reformidant, quarum praecipimur imitari innocentiam, et de quibus in psalmo scriptum est: si dormieritis in medios cleros pennae columbae deargentatae, et posteriora eius in pallore auri, in cuius specie descendit spiritus sanctus et mansit super dominum saluatorem; pulchre que iuxta theodotionem uocabimus columbam meditantem eum qui in lege domini die ac nocte meditatur, et de quo scriptum est: os iusti meditabitur sapientiam.

omnes manus dissoluentur et omnia genua fluent aquis. et accingent se ciliciis, et operiet eos formido. (pro 'genibus aquis fluentibus', lxx transtulerunt: femora polluentur humore). cum autem omnes trepidauerint et ad montana confugerint, manus omnium dissoluentur, et nullus contra hostes poterit resistere, pauoris que magnitudine urina polluet genua nec ualebit profluentes aquas uesica cohibere, accingent se ciliciis, et tremor omnia possidebit; hoc in illo populo factum sit non solum sub babyloniis, sed et sub romanis quando peruenit in eos usque in finem ira dei. ceterum et in nostra iudaea in qua est domini confessio, quando multiplicatae fuerint iniquitates et refrixerit multorum caritas, omnes manus bonorum operum dissoluentur, et cuncta genua siue femina fluent aquis, eorum, qui illicitos quaerunt concubitus et quos in lege gonorrueis~g, id est 'fluxum seminis sustinentes' et 'immundos' scriptura cognominat; unde qui tales sunt debent se accingere ciliciis paenitentiae et uenturum iudicium formidare, quod qui fecerit merebitur esaiam audire dicentem: confortamini, manus dissolutae et genua debilia, roboramini.

in omni facie confusio, et in uniuersis capitibus caluitium. rubor uultus pudoris indicium est et conscientia peccatorum lucet in facie, spes que salutis est quando delictum sequitur uerecundia; unde ad eam quae corde duro in suis peccatis gloriabatur, dictum est: facies meretricis facta est tibi, nescis erubescere. caluitium quoque capitis luctum significat, quando perdit decorem caesaries et pulchritudinem comarum amittimus; denique ad hierusalem dicitur: pro ornamento capitis tui habetis caluitium, propter opera tua, et alius propheta: omnia, inquit, capita in omni loco attondentur et omnis barba radetur, michaeas quoque ad eandem hierusalem: decaluare, ait, et tondere super filios deliciarum tuarum, dilata caluitium tuum sicut aquila; et super mortuis iubetur fieri caluitium, soli autem sancti, hoc est nazaraei, et qui ad pontificatum domini peruenire meruerunt non radunt capita sua, neque enim habent mortis opera nec immundi sunt, quia nazaraei id est sancti domini sunt, quod si iuxta eos quispiam mortuus fuerit, omnes dies pristini non reputabuntur sanctificationis eorum; samuel dei sanctus erat, et propterea aeterna capitis ornamenta possedit, audiuit que illud de cantico canticorum: cincinni tui nigri sicut coruus; porro samson quia perdidit comam perdidit fortitudinem, paulatim que recrescentibus capillis uires rediere pristinae, ut multo plures moriens quam uiuus occideret; elisaeus, licet corporis haberet caluitium, tamen, quia nazaraeus domini erat, cincinnis capitis fruebatur; unde paruuli, quia paruuli erant et necdum ad aetatem uiri peruenerant, illudentes caluitio eius atque dicentes: ascende, calue, ascende, calue, ferarum laniati sunt morsibus, quarum saltus ac siluae sunt habitaculum.

argentum eorum foris proicietur, et aurum eorum in sterquilinium erit. (lxx: argentum eorum in plateis proicietur, et aurum eorum contemptui erit). fuga et captiuitate cogente, diuitias, auri argenti que pondera proicient in plateis, suas tantum animas saluare cupientes, ne sint ponderi quae prius fuere luxuriae. alioquin iuxta anagogen, captiuorum atque fugientium de hierusalem omne argentum proicietur in plateis, in lata et spatiosa uia quae ducit ad mortem, quia angustam salutis semitam reliquerunt; sed omne aurum erit contemptui et in sterquilinium atque immunditiam reputabitur: non enim potest habere munditiam quod extra domini ecclesiam est.

argentum eorum et aurum eorum non ualebit liberare eos in die furoris domini. (et hoc in septuaginta non habetur). nulli autem dubium quin obsidionis et famis tempore, aurum argentum que esurientes non liberet, et illisi pretiosissimo metallo dentes, instar durissimi lapidis retundantur. denique sequitur: animam suam non saturabunt et uentres eorum non implebuntur. praesentibus malis didicimus multos diuites inter sericum, gemmas et auri et argenti pondera egestate confectos, habuisse exitum mendicantium. argentum autem et aurum eorum qui extra ecclesiam sunt, non liberare animas possidentium in die furoris domini, sed aeternam eos habere famem et inani uentre cruciari, ostendit illud testimonium in quo dicitur: redemptio animae uiri propriae diuitiae. propriae diuitiae sunt quas nos christi ueritas docuit, qui praecepit nobis ut faciamus nobis amicos de iniquo mammona, qui nos recipiant in aeterna tabernacula. quia scandalum iniquitatis eorum factum est. 'ideo' inquit 'possidentium aurum et argentum nec anima saturabitur nec uenter implebitur: quia hoc ipsum aurum et argentum scandalum scelerum eorum factum est'. significat autem idola quae, auro argento que fabricata, suos condemnant artifices. (porro lxx transtulerunt: quia cruciatus iniquitatem eorum fuit, ut in suo iniqui errore crucientur, et se intellegant male dei munera in blasphemiam conuertisse).

et ornamentum monilium suorum in superbiam posuerunt, et imagines abominationum suarum et simulacrorum fecerunt ex eo. (lxx: electa mundi in superbiam posuerunt et imagines abominationum suarum et offendicula sua posuerunt ex eis). 'quae ego' inquit 'dederam in ornamentum possidentium atque diuitias, illi uerterunt in superbiam ut, de quibus poterant per eleemosynas et bona opera suam animam liberare, ex illis haberent materiam arrogantiae; denique ex auro et argento fecerunt idola et mea munera in daemonum simulacra uerterunt'. porro quod dixere septuaginta: electa mundi in superbiam posuerunt, ad aurum argentum que referendum est, quibus in mundo nihil putatur esse pretiosius, illud que quod sequitur: offendicula eorum, sciamus de theodotionis editione additum. facilis autem tropologia, quod aurum et argentum, sensus et eloquia scripturarum quae electa sunt mundi et quae nobis in ornamentum data sunt, haeretici posuerunt in fomentum et materiam superbiae, et imagines diuersorum dogmatum et abominationum atque offendiculorum suorum fecerunt ex eis, ut, per quae poterant colere et adorare deum, ex his deum offenderint.

propter hoc dedi eis illud in immunditiam. et dabo illud in manus alienorum ad diripiendum; et impiis terrae in praedam, et contaminabunt illud. (lxx: propter hoc dedi ea illis in immunditiam. et tradam ea in manus alienorum ut diripiant ea; et pestilentibus terrae in praedam, et polluent ea). 'quia ex auro et argento, id est ornamentis monilium quae dederam eis, imagines sibi abominationum suarum simulacrorum que fecerunt, propter hoc dedi eis illa in immunditiam et in stercora' pro quibus symmachus interpretatus est nauseam, uolens idolorum sordes exprimere. 'et tradam' inquit 'ea in manus hostium ut diripiant omnia, et non tam contaminem quam contaminata esse demonstrem quae prius uidebantur esse sanctissima'. nos quoque tradimur in manus inimicorum et alienorum a deo, quando facimus ornamenta nostra simulacra daemonum, et omnis gloria nostra possidetur ab impiis siue pestilentibus terrae, ut nos suae subiciant potestati.

et auertam faciem meam ab eis, et uiolabunt arcanum meum; et introibunt in illud emissarii (siue ut lxx transtulerunt, temere, uel ut symmachus et theodotio, 'irrumpentes' et 'pestilentes'), et contaminabunt illud. 'cum' inquit 'propter superiores causas abominationum populi, auertero faciem meam ab eis et nequaquam eos dignos meis oculis iudicauero, tunc uiolabunt arcanum meum (quod significat sancta sanctorum, pro quo lxx uisionem transtulerunt, ut in sanctis dei fuisse praesentiam demonstrarent), et irrumpent in ea impii et pestilentes terrae, quae exceptis sacerdotibus solo que pontifice nullus alius audebat intrare'. quod scimus et a babyloniis, et a rege antiocho, cnaeo que pompeio, et, ad extremum, factum esse sub uespasiano et tito, quando templum captum atque subuersum est, et omnia perpetrata quae sequens prophetae sermo complectitur. ad nostra quoque mala opera auertit deus faciem suam, et quia auersa est facies, ideo dei uiolatur arcanum, ut, pro sacerdotibus et sanctis dei, pestilentes ingrediantur et uniuersa contaminent, ut qui locus esse debuit sanctitatis fiat locus immunditiae, iuxta illud euangelicum: domus patris mei domus orationis uocabitur; uos autem fecistis illam speluncam latronum.

fac conclusionem, quoniam terra plena est iudicio sanguinum, et ciuitas plena est iniquitate. (lxx: et adducam perturbationem, quia terra plena iudicio sanguinum, et ciuitas plena iniquitatum). uerbum hebraicum 'arethic' aquila 'conclusionem', symmachus et theodotio kath�l�sin~g id est 'confixionem' interpretati sunt, pro quo septuaginta posuere phurmon~g, quem nos in 'perturbationem' uertimus. 'igitur, o propheta, iram meam super terram iudaeam et super urbem hierusalem breui sermone conclude: ut, quomodo terra plena est iudicio sanguinum - omnes enim in sanguine iudicantur, fundentes innoxium sanguinem, quod et in nabothe persona fecisse iudaeos scriptura commemorat -, sic ipsorum quoque fundatur cruor et plena iniquitatis ciuitas demonstretur - nam et sub manasse repleta est urbs hierusalem a porta usque ad portam sanguine prophetarum -.

ueniet que eis conclusio et perturbatio atque confixio, ut nullus de imminentibus miseriis possit euadere'.

et adducam pessimos de gentibus, et possidebunt domos eorum. (et hoc in lxx non habetur). 'pro sacerdotibus et prophetis, pessimos cunctarum gentium adducam babylonios, ut domos uestras possideant uos que subiciant seruituti'. sed et nostras domos, id est animas - templum enim sumus dei et spiritus sanctus habitat in nobis -, possidebunt pessimi daemones, si fuerit terra nostra plena sanguinibus et habitatio plena iniquitatis.

et quiescere faciam superbiam potentium, et possidebunt sanctuaria eorum. (lxx: et auertam fremitum fortitudinis eorum, et polluentur sancta eorum). omnis superbia offendit deum. propterea pessimi gentium possidebunt domos potentium et superborum et obtinebunt sanctuaria eorum, quia locum sanctimoniae spurcus ingreditur et sua eum contaminat immunditia. significanter autem, quia polluta fuerant sancta dei et uiolatum arcanum est, non dixit: 'possidebunt sanctuaria mea', sed: sanctuaria 'eorum' quae, post contaminationem, 'mea' esse cessarunt.

angustia adest. (lxx: propitiatio adueniet). - iuxta superiorem ordinem recte aquila et theodotio interpretati sunt adesse 'angustiam' symmachus que 'maerorem', septuaginta autem, in medio uniuersorum tristium, uerbum posuere laetitiae, ut lugentis animus sustentetur, et speret inter aduersa meliora, dominum que propitium de quo scriptum est: dominus erigit elisos. - nos autem iuxta symmachum priorem sententiam cum posteriore coniunximus, ut diceremus:

angustia superueniente, requirent pacem et non erit, quod iuxta septuaginta penitus stare non potest: si enim 'propitiatio ueniet', quomodo 'quaerent pacem et non inuenient'? quaeret autem ille pacem et non inueniet, qui audiuit ab apostolis: pax domui huic et non seruauit eam nec fecit eam in sua mente requiescere sed malis fugata operibus non potest inueniri. ipsa est autem: pax quae exsuperat omnem sensum, et quam ad patrem uictor ascendens saluator apostolis dereliquit.

conturbatio super conturbationem ueniet, et auditus super auditum. (lxx: uae super uae erit, et nuntius super nuntium). quomodo sanctis dicitur: gaudete, iterum dico: gaudete, et de ipsis scriptum est: ibunt de uirtute in uirtutem, ut praesentia bona futuris bonis cumulent, sic et his, super quos uenit angustia et qui quaesierunt pacem et non inuenerunt eam, ueniet conturbatio super conturbationem, siue uae super uae - iuxta quod et in apocalypsi scriptum est: uae unum abiit, et uae alterum ueniet -, et auditus ueniet super auditum, nuntius que super nuntium - iuxta illud beati iob: cum adhuc unus loqueretur, uenit alius nuntius, mala augens malis, et appropinquantis babylonii fremitum turbam que describens -.

et quaerent uisionem de propheta, et lex peribit a sacerdote, et consilium a senioribus. proprie singula quaerentur a singulis: uaticinium futurorum quaeritur a propheta, legis interpretatio sacerdotis officium est, prudens consilium aetas matura perquirit iuxta illud quod scriptum est: in consilio sanctorum et congregatione, magna opera domini. haec autem non solum eo tempore, quando babylonius contra hierusalem ueniebat exercitus, a prophetis et senioribus et sacerdotibus quaerebantur, sed cotidie in ecclesiis requiruntur, quae, si uisionem, legem consilium que perdiderint, frustra prophetas et sacerdotes et seniores habere se iactant.

rex lugebit et princeps induetur maerore (siue, iuxta lxx, interitu; qui, nescio quid uolentes, hoc quod hebraico sermone expressimus: rex lugebit, omnino tacuerunt). luxisse autem sedeciam, et omnes principes populi iudaeorum fuisse maerore coopertos, sancta scriptura commemorat. possumus autem, quamquam hoc prima fronte uideatur esse blasphemum, regem lugentem nostra uitia atque peccata, christum dicere qui loquitur in psalmis: quae utilitas in sanguine meo dum descendo in corruptionem? et, appropinquans hierusalem, fleuit eam et dixit: hierusalem, hierusalem, quae occidis prophetas et lapidas missos ad te, quoties uolui congregare filios tuos sicut gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti? principes quoque uel in bonam partem apostoli erunt qui lugent peccatores, uel in contrariam illi quibus dicitur: audite uerbum domini, principes sodomorum. induetur que, iuxta septuaginta, interitu, qui non habet armaturam dei, nec indutus est christo: quotquot enim in christo baptizati sunt, christum induerunt. et manus populi terrae conturbabuntur. (siue, iuxta lxx, dissoluentur). quando uisio non fuerit in propheta et legis scientia in sacerdote et consilium in senioribus rex que luxerit et princeps fuerit in maerore siue in interitu, consequenter et populi manus conturbabuntur suum perdentes ordinem, siue dissoluentur antiquam fortitudinem non habentes. pulchre que non populus dei dicitur cuius turbabuntur manus et cuius non est municipatus in caelo, sed populus terrae de quo scriptum est: recedentes super terram scribantur.

secundum uiam eorum faciam eis, et secundum iudicia eorum iudicabo eos. (siue, ut lxx transtulerunt, ulciscar eos). peccatoribus reddit deus iuxta uias suas, ut teneat iudicii ueritatem; ceterum in sanctis excedit modum clementiae: neque enim dignae sunt passiones huius temporis ad futuram gloriam quae reuelabitur in nobis. stipendia enim peccati mors, quam recipit iuxta uias suas et opera sua; ceterum iustorum uirtus fruitur domini largitate, de qua paulus loquitur: donum dei uita aeterna. quod que addidit: et secundum iudicia eorum iudicabo eos, illud euangelicum sonat: in quo iudicio iudicaueritis, iudicabitur de uobis, et apostolicum illud: in quo alterum iudicas, teipsum condemnas; eadem enim operaris quae iudicas.

et scient quia ego dominus. iste uersiculus frequenter in hoc propheta ponitur, quod supplicia atque cruciatus sequitur scientia dei, ut quem non intellegunt per beneficia, per tormenta cognoscant.

LIBER 3

nihil longum est quod finem habet, et omnis retro temporum series transacta non prodest, nisi forte bonorum operum sibi uiaticum praepararet, quae semper ad futura, immo ad aeterna respiciunt et nullis terminis coartantur. uera sententia est: omnia quae orta occidunt, et aucta senescunt; et alibi: nihil est enim opere et manu factum, quod non conficiat et consumat uetustas. quis crederet ut totius orbis exstructa uictoriis roma corrueret, ut ipsa suis populis et mater fieret et sepulcrum, ut tota orientis, aegypti, africae littora olim dominatricis urbis, seruorum et ancillarum numero complerentur, ut cotidie sancta bethleem, nobiles quondam utriusque sexus atque omnibus diuitiis affluentes, susciperet mendicantes? quibus, quoniam opem ferre non possumus, condolemus, et lacrimas lacrimis iungimus, occupati que sancti operis sarcina, cum sine gemitu confluentes uidere non patimur, explanationes in hiezechiel, et pene omne studium omisimus scripturarum, cupimus que uerba in opera uertere, et non dicere sancta sed facere. unde rursus a te commoniti, o uirgo christi eustochium, intermissum laborem repetimus et, tertium uolumen aggressi, tuo desiderio satisfacere desideramus, illud et te et ceteros qui lecturi sunt deprecantes: ut non uires nostras sed uotum considerent, quorum alterum fragilitatis humanae, alterum sanctae est in dominum uoluntatis.

8. et factum est in anno sexto in sexto mense in quinta mensis, ego sedebam in domo mea et senes iuda sedebant coram me. quinto anno transmigrationis iechoniae, quarto mense, quinta mensis, superiorem uisionem factam ad prophetam legimus. haec autem quam nunc exponere uolumus, sexto anno eiusdem regis, sexto mense, quinta mensis facta memoratur. ex quo perspicuum est post annum et duos menses esse haec facta quae scripta sunt, et uel intermissam per annum et duos menses prophetiam, uel per totos quattuordecim menses gesta quae superior sermo contexuit. sexto autem anno et sexto mense et quinta die mensis, qui numeri ad fabricam mundi referuntur et carneos sensus qui terrena conspiciunt et necdum caelestia contemplantur, factam prophetiam non mirabitur, qui ad presbyteros iuda sermonem dirigi intellexerit, et quibus septuaginta tenebant thuribula et uiginti quinque in templo adorabant solem. sedebat que propheta in domo sua fugiens frequentiam multitudinis, et senes iuda sedebant coram eo, uel prophetae uerba audire cupientes, uel insidiantes sermonibus eius. significanter que dicuntur senes iuda, ut nihil ad israel, hoc est ad decem tribus quae prius captae fuerant, sed ad eos qui de tribu iuda cum iechonia ducti erant in captiuitatem, dici intellegamus.

et cecidit super me ibi manus domini dei, et uidi: et ecce similitudo quasi aspectus ignis, ab aspectu lumborum eius et deorsum ignis, et a lumbis eius et sursum quasi aspectus splendoris, ut uisio electri. (lxx: et facta est super me ibi manus adonai domini, et uidi et ecce similitudo quasi species uiri, a lumbis eius et deorsum ignis, a lumbis eius et sursum (signum_asterisci) quasi uisio aurae (signum_metobeli) quasi uisio electri). 'uirum' hebraeus sermo non continet; 'uisionem' autem 'aurae', quae in lxx non habetur, de theodotione addidimus; et pro eo quod nos diximus: cecidit super me manus domini, symmachus transtulit: incidit mihi manus domini, quod in hebraico dicitur 'thephphol', manus autem energeian~g, id est 'opera' significat, ut uisionis possit sacramenta cognoscere. et hoc considerandum, quod non ipsam uideat ueritatem sed similitudinem ignis, quia a lumbis usque deorsum ignis apparuit, et a lumbis sursum quasi aspectus splendoris ut uisio electri. pro 'splendore', qui in hebraico dicitur 'zor', 'auram' theodotio transtulit, ut in supernis dei refrigeria demonstret. denique et in regum uolumine beatus helias aduentum domini non in tempestate contemplatur et turbine, non in ignis ardoribus, sed in aspectu aurae tenuis atque lenissimae, ut dei omnipotentis mansuetudinem comprobaret. opera autem coitus, quae significantur in lumbis, usque deorsum, igne purgantur, et opera uirtutum, quae a lumbis ad superiora consurgunt, splendorem habent atque fulgorem; et tamen nec ignis usque ad pedes dicitur, nec splendor electri usque ad caput, sed deorsum et sursum, ut tam in peccatoribus quam in sanctis, pro diuersitate meritorum, alius usque ad illud et illud membrum, alius usque ad illa et illa perueniat. et quomodo qui sanctitudinis perfectionem tenent ad uerticem usque perueniunt, sic qui in peccatorum profundo sunt, plantas igneorum pedum tenere credendi sunt.

et emissa similitudo manus apprehendit me in cincinno capitis mei (lxx:

et extendit similitudinem manus et assumpsit me in fimbria uerticis mei). et hic similitudo manus, non ipsa manus, extenditur: neque enim in deo aliquid corporale est; uidetur que manus ut membrum humani corporis, atque consuetudine nequaquam terreat eum qui assumitur atque comprehenditur: si enim in colubri uel in qualibet alia bestiarum similitudine tetigisset prophetam, ipsa dissimilitudo membrorum terruisset assumptum. pars que comprehenditur capillorum, quia totius apprehensionem capitis humana natura non sustinet. pro 'cincinno' septuaginta kraspedon~g, id est 'fimbriam', interpretati sunt, quorum alterum in capillis, alterum in uestibus accipi solet.

et eleuauit me spiritus inter terram et caelum. primum similitudine manus apprehenditur; postea eleuatur a spiritu, qui spiritus non eum statim ad caelum leuat, sed inter terram et caelum, ut terrena interim derelinquens, festinet ad caelum. possumus autem et hoc dicere, quod propter bona opera, propheta similitudine manus dei apprehensus sit, et propter scientiam rerum spiritalium eleuetur a spiritu.

et adduxit me hierusalem, in uisione dei, iuxta ostium interius quod respiciebat aquilonem, ubi erat statutum idolum zeli ad prouocandam aemulationem. et ecce ibi gloria dei israel secundum uisionem quam uideram in campo. (lxx: et adduxit me in hierusalem, in uisione dei, ad uestibulum portae quae respicit aquilonem, ubi erat statua possidentis. hoc autem quod in quibusdam codicibus reperitur (signum_asterisci) et in statua imaginem zeli (signum_metobeli) de theodotione additum est. reliqua similiter). quando dicit: adduxit me hierusalem in uisione dei, ostendit se non corpore, sed in spiritu esse translatum. iuxta quam uisionem possumus et caelos, et profunda maris, et inferna conspicere, dum rationes singulorum cogitatione complectimur. primum autem uenit ad uestibulum quod respicit ad aquilonem, ut ibi uideat statuam idoli zeli ad prouocandam aemulationem, ut de illo loco possit ad interiora penetrare et cernere reliqua, quae postea describuntur; statuam autem idoli baal in templo dei positam, narrat historia; pulchre que appellatur 'idolum zeli', quia ad aemulationem et zelum dominum prouocat, iuxta illud quod in deuteronomio dicitur: ipsi me prouocauerunt ad zelum in eo qui non erat deus; et ego prouocabo eos ad zelum in gente quae non est; porro quia 'zelus' et 'possessio', quod hebraice dicitur 'cena', eodem appellantur nomine, pro 'statua zeli' septuaginta 'statuam possidentis' interpretati sunt; denique quando natus est cain: possedi, inquit parens, hominem per deum, possessione hominis ad cain nomen alludens. ibi que erat gloria dei israel, non quod delectaretur tali uicinia, sed ut sui praesentia idolum zeli templum que deleret; unde et subuersio urbis templi que post breue tempus sequitur; et in esaia scriptum est, quod lectus angustus nequaquam duos capiat et pallium breue utrumque operire non possit, significante scriptura illud apostoli: qui consensus christo et belial? templo dei et idolo?

et dixit ad me: fili hominis, leua oculos tuos ad uiam aquilonis. et leuaui oculos meos ad uiam aquilonis, et ecce ab aquilone portae altaris idolum zeli in ipso introitu. (pro eo quod nos posuimus: ab aquilone portae altaris idolum zeli in ipso introitu, lxx transtulerunt: ab aquilone ad portam orientalem, quod in hebraico non habetur, cetera quae ibi scripta sunt relinquentes). 'dixit' inquit 'ad me, uel gloria dei quam in campo uideram uel spiritus qui me inter caelum leuauit ac terram, locutus que est mihi postquam me transtulit in hierusalem et fecit uel urbem uel templum uidere, et imperauit ut leuarem oculos meos ad uiam aquilonis; ibi enim statua baal posita erat, quam uocat idolum zeli, in ipso portae introitu'. qui autem idolum zeli siue possidentis, ad gloriam dei uel ad spiritum referunt, impie faciunt, personam idoli dei maiestate mutantes.

et dixit ad me: fili hominis, putas ne uides tu quid isti faciunt, abominationes magnas quas domus israel facit hic ut procul recedam a sanctuario meo? et adhuc conuersus uidebis abominationes maiores. 'ne me' inquit 'putes iniuste templum deserere et subuertendam relinquere ciuitatem, aspice quae in templo faciant; cum que illa conspexeris, non putes finem esse scelerum: adhuc maiora conspicies'. quod quidem potest et de nostra hierusalem nostro que templo intellegi, quando in exemplo ophni et phinees idolorum scelera operamur in tabernaculo dei, et fornicamur cum his quae se militiae et ministerio dei deuouerint, et sacrificiorum eius primitiua decerpimus dantes in usum clientium atque famulorum, et omnia lucri causa facimus. sin autem haec tam magna sunt quae uidemus, quanto maiora existimanda sunt quae humanam effugiunt conscientiam?

et introduxit me ad ostium atrii, et uidi, et ecce foramen unum in pariete; et dixit ad me: fili hominis, fode parietem; et cum perfodissem parietem, apparuit ostium unum. et dixit ad me: ingredere, et uide abominationes pessimas quas isti faciunt hic. (hoc quod transtuli: et uidi, et ecce foramen unum in pariete, in lxx non habetur). et quia omnia quasi imagine pictura que monstrantur, unum in pariete foramen uidisse se dicit, iuberi que sibi ut illud perfodiat, et amplius faciat, quo uidelicet aperto foramine latius possit intrare et uidere quae foris positus uidere non poterat. per quod ostenditur, tam in ecclesiis quam in singulis nobis, per parua uitia maiora monstrari, et quasi per quaedam foramina ad abominationes maximas perueniri: ex fructibus enim arbor cognoscitur, et ex abundantia cordis os loquitur. pro signo sunt interioris hominis, uerba erumpentia, quomodo libidinosum, qui sua callide celat uitia, interdum turpis sermo demonstrat, et auaritiam latentem intrinsecus paruulae rei cupido significat: minoribus enim maiora monstrantur, uultu que et oculis dissimulari non potest conscientia dum luxuriosa et lasciua mens lucet in facie, et secreta cordis motu corporis et gestibus indicantur.

et ingressus uidi, et ecce omnis similitudo reptilium et animalium abominatio, et uniuersa idola domus israel depicta erant in pariete in circuitu per totum. non solum idolum zeli stabat in introitu portae aquilonis, sed et omnes templi parietes diuersis idolorum imaginibus pingebantur, ut nulla esset bestia quam non parietis pictura monstraret. hoc in delubris idolorum fanis que gentilium hucusque perspicimus, quod omnia genera bestiarum adoret stulta religio; unde et uergilius:

omnigenum que, ait, deum monstra et latrator anubis -
quasi non et illa sint monstra quae laudat -,

contra neptunum et uenerem contra que mineruam.
possumus et in nostri templi parietibus idola monstrare depicta, quando omnibus uitiis subiacemus et pingimus in corde nostro peccatorum conscientiam imagines que diuersas, de quibus et in psalmo dicitur: domine, in ciuitate tua imaginem eorum dissipabis, et in alio loco: uerumtamen in imagine perambulat homo. quod scilicet nullus hominum sit qui aliquam imaginem non habeat, siue sanctitatis, siue peccati; quamobrem furiosis dicitur et iracundis: furor illis iuxta similitudinem serpentis, sicut aspidis surdae et obturantis aures suas, quae non exaudiet uoces incantantium; et de hominibus nequam: generatio uiperarum, quis ostendit uobis fugere ab ira uentura?; et de uersipellibus ac fraudulentis: ite, dicite uulpi huic; ac de amatoribus feminarum: equi insanientes in feminas facti sunt mihi; unusquisque ad uxorem proximi sui hinniebat; et de brutis quoque ac uecordibus: nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellegentia; et iterum: in camo et freno maxillas eorum constringe, qui non appropinquant ad te; et multa huiuscemodi. (hoc autem quod posuimus: ecce omnis similitudo reptilium et animalium, in lxx non habetur).

et septuaginta uiri de senioribus domus israel, et iezonias filius saphan stabat in medio eorum stantium ante picturas, et unusquisque habebat thuribulum in manu sua, et uapor nebulae de thure consurgebat. quando dicit septuaginta uiros fuisse de senioribus domus israel, qui tenebant thuribula in manibus, ostendit multos et alios fuisse presbyteros qui hoc non faciebant sed forsitan peccatis aliis tenebantur, unum que nomine iezoniam filium saphan stetisse in medio eorum, quasi principem sceleris eorum atque sacrilegii, qui, omissa religione dei, colebant idola, et in templo non adorabant deum, cuius erat templum, sed picturas parietum. pulchre que dicitur: stabat iezonias filius saphan, hoc est 'iudicii' et 'condemnationis' suae, in medio stantium presbyterorum, quia et princeps et hi quorum princeps erat, firmo in sceleribus stabant gradu, nec fluctuabant in malo, sed robustissime persistebant; uapor que nebulae et confusionis ac turbinis qui surgebat de thure, offerentium sacrilegia demonstrabat. hoc factum sit eo tempore iuxta litteram. ceterum et nobis orandum est ne seniores domus israel, septenarium numerum, qui est sanctus, septem decadis multiplicantes, stent in erroribus suis et adorent picturas idolorum, uapor que sacrilegii ascendat siue consurgat resistens deo. quando uiderimus plebem pessimam congregatam, de qua scriptum est: odiui ecclesiam malignantium, et peiores plebe praepositos, nequiorem que principem, qui praefectus est, plebi atque presbyteris, dicamus iezoniam stantem ante picturas, et singulos habere thuribula in manibus suis, non dei maiestatem sed proprias sententias adorantes, et nequaquam odorem bonae flagrantiae ad deum, sed faetorem ad idola peruenire.

et dixit ad me: certe uides, fili hominis, quae seniores domus israel faciunt in tenebris, unusquisque in abscondito cubili sui; dicunt enim: non uidet dominus nos, dereliquit dominus terram. 'ex eo' inquit 'quod in templo faciunt pariter congregati, ostenditur quid unusquisque in cubiculo suo faciat'. sed secundum anag�g�n~g melius intellegi potest, quod nonnulli principes ecclesiarum faciant in tenebris quae dictu quoque turpia sunt. iste est absconditus cordis homo, de quo dicitur: ingredere in cubiculum tuum, et rursum: qui uidet in abscondito reddet tibi. recolat unusquisque conscientiam suam et opera tenebrarum recordetur in tenebris, sciat que scriptum: omnis qui mala operatur odit lucem, ne arguatur a luce, et in se illud intelleget esse completum: qui inebriatur, nocte inebriatur, quod iuxta litteram stare non potest: quanti enim in prandiis conuiuiis que diei inebriantur?; sed quia ebrietas cordis offendens deum tenebrarum est et non lucis, propterea: quicumque inebriatur, in nocte inebriatur. cum autem seniores domus israel fecerint mala in tenebris et in abscondito cubiculorum suorum, et putauerint se deum posse celare, tunc consequenter dicent: non uidet dominus nos, dereliquit dominus terram. multi que peccatores et ambulantes iuxta cogitationes suas, qui deum non aestimant curare mortalia, nec ad illum nostra uitia pertinere. certe, quando peccamus, si cogitaremus deum uidere et esse praesentem, numquam quod ei displicet faceremus. porro quod sequitur: dereliquit dominus terram, quorundam etiam philosophorum sententia est, qui, ex siderum cursu atque substantia, suspicantur esse in caelestibus prouidentiam et terrena contemnere, dum nihil recti nec iuxta ordinem in terris geritur.

et dixit ad me: adhuc conuersus uidebis abominationes maiores quas isti faciunt. et introduxit me per ostium portae domus domini quod respiciebat ad aquilonem, et ecce mulieres sedebant plangentes adonidem. quod nos 'adonidem' interpretati sumus, et hebraeus et syrus sermo 'thamuz' uocat; unde, quia iuxta gentilem fabulam in mense iulio amasius ueneris et pulcherrimus iuuenis occisus et deinceps reuixisse narratur, eundem iulium mensem eodem appellant nomine et anniuersariam ei celebrant solemnitatem, in qua plangitur a mulieribus quasi mortuus, et postea reuiuiscens canitur atque laudatur. consequenter que postquam principes et seniores domus israel quid fecerint in templo ac tenebris cubiculis que monstratum est, etiam mulierum uitia describuntur quae plangunt, amatorum societate priuatae, et exsultant si eos potuerint obtinere. et quia eadem gentilitas huiuscemodi fabulas poetarum, quae habent turpitudinem, interpretatur subtiliter, interfectionem et resurrectionem adonidis planctu et gaudio prosequens, quorum alterum in seminibus quae moriuntur in terra, alterum in segetibus quibus mortua semina renascuntur, ostendi putat, nos quoque eos, qui ad saeculi mala et bona uel contristantur uel exsultant, mulieres appellemus, molli et effeminato animo, dicamus que plangere eos 'thamuz', ea uidelicet quae in rebus mundi putantur esse pulcherrima.

et dixit ad me: certe uidisti, fili hominis; adhuc conuersus uidebis abominationes maiores his. et introduxit me in atrium domus domini interius, et ecce in ostio templi domini, inter uestibulum et altare, quasi uiginti quinque uiri dorsa habentes contra templum domini et facies ad orientem, et adorabant ad ortum solis. quod nos 'uestibulum' iuxta symmachum interpretati sumus, qui propulon~g posuit pro eo quod septuaginta et theodotio ipsum uerbum hebraicum transtulerunt 'aelam', aquilae prima editio prostada~g secunda 'aelam' templi interpretata est, quod nos 'porticum' templi exprimere possumus siue intectum 'atrium' quod inter templum et altare erat. et quia supra legimus, post idolum zeli quod ad portam aquilonis apparuit: adhuc conuersus uidebis abominationes maiores, ostensis que per parietem picturis omnium bestiarum quas adorabant septuaginta presbyteri et iezonias filius saphan tenentes thuribula in manibus, secundo dicitur: adhuc conuersus uidebis abominationes maiores quas isti faciunt, eo quod sederent mulieres plangentes adonidem, post tertium quoque peccatum dicitur: adhuc conuersus uidebis abominationes maiores his. quae est autem maior abominatio superiorum trium scelerum? uidelicet quarta quae sequitur: et ecce in ostio templi domini, inter uestibulum et altare, quasi uiginti quinque uiri dorsa habentes contra templum domini et facies ad orientem, et adorabant ortum solis, eo quod, contempto domino, id est creatore, adorarent solem, id est domini creaturam, praecipiente ipso domino per moysen: quod nequaquam in more gentilium contra orientem deum adorare deberent, sed in quacumque fuissent orbis parte, siue ad orientem, siue ad occidentem, siue ad meridiem, siue ad septemtrionem, adorarent contra templum, ubi sancta sanctorum habitare dominus credebatur; quod quidem et daniel in babylone fecisse cognoscimus, qui apertis fenestris coenaculi sui adorabat dominum contra templum quod stat in hierusalem. hoc iuxta litteram fuisse sacrilegii nemo dubitat. secundum anag�g�n~g, omnes haereticos peiores esse prioribus, id est idolo zeli pictis que in pariete figuris animantium et planctu adonidis, per quae idololatria uoluptas que monstratur, ille scire poterit, qui intellexerit prophetam dicentem: tu autem odisti disciplinam, et proiecisti sermones meos post te, et in alio loco: uerterunt contra me scapulas recedentes; an ignoramus marcionem et ceteros haereticos qui uetus laniant testamentum, contempto creatore, id est iusto deo, alium quendam bonum deum colere et adorare quem de suo corde finxerunt, omnes que nostri temporis haeretici qui dei filium praedicant creaturam, et tamen adorant eum, relicto diuinitatis templo, et, post tergum habito, ipsi confessione sua creaturam adorare se dicunt? nos autem sic adoramus solem iustitiae, ut deum adoremus in templo ueteris testamenti, ubi lex et prophetae, ubi cherubim et propitiatorium est. quos nos 'uiginti quinque' uiros transtulimus, septuaginta 'uiginti' posuerunt, et in quibusdam exemplaribus 'quinque' de theodotione additi sunt. et dixit ad me: certe uidisti, fili hominis; numquid leue est domui iuda, ut facerent abominationes istas quas fecerunt hic, quia replentes terram iniquitate conuersi sunt ad irritandum me? et ecce applicant ramum ad nares suas. (pro eo quod nos diximus: et ecce applicant ramum ad nares suas, lxx transtulerunt: et ecce ipsi sicuti subsannantes, quibus de theodotione additum est: extendunt ramum, ut sit totum pariter: et ecce ipsi extendunt ramum quasi subsannantes, pro quo interpretatus est symmachus: quasi emittens sonitum in similitudinem cantici per nares suas). significat autem uiginti quinque uiros, qui in quadrum solida statione fundati sunt et a quinque sensibus per quinquies quinque quadranguli figuram efficiunt, non solum templum figura habere post tergum, sed instar idolorum applicare ramum ad nares suas - haud dubium quin palmarum quas graeco sermone baia~g uocant -, ut per hunc eos idola adorare significet. denique et iob inter ceteras uirtutes etiam hoc habuisse se dicit, quod numquam aspiciens caelum et solem et lunam et astra fulgentia osculatus sit manum suam, id est adorauerit creaturas. symmachi autem interpretatio, foedum raucum que sonitum de naribus procedentem, in dei contemptum significat. omnes que haeretici, qui repleuerunt terram iniquitate et conuersi sunt ad falsi nominis scientiam, ut dominum ad iracundiam prouocarent, aestimandi sunt, quando laudare uoluerunt deum magis turpi sonitu blasphemare uel testamenti ueteris deum parui dicere, irridere, contemnere.

ergo et ego faciam in furore: non parcet oculus meus, nec miserebor, (quod que sequitur:) et cum clamauerint ad aures meas uoce magna, non exaudiam eos (in septuaginta non habetur). 'pro his' ait 'omnibus quae fecerint, et ego faciam in furore et non parcet oculus meus, nec miserebor'. quod audientes ueteres haeretici, creatorem calumniantur quasi crudelem et sanguinarium, nec cogitant apostolum paulum, qui certe boni dei - ut ipsi uolunt - apostolus est, scribere ad corinthios: si uenero rursum non parcam, ut uirga corripiat delinquentes et errantes retrahat ad salutem; qui enim non intellegunt quid sibi prosit et orant frequenter contraria, expedit eis ut non exaudiantur a domino. unde et in oratione dicimus: fiat uoluntas tua; non uoluntas nostra quae errare consueuit, sed uoluntas tua quae futura cognoscit; magnae que interdum felicitatis est ad praesens misericordiae non mereri. et istis igitur, qui sunt de domo iuda et a confessione ecclesiae recesserunt, non parcet dominus; cum que clamauerint uoce magna, de qua dixit dominus: clamor eorum peruenit ad me, tamen dominus non exaudiet eos, ut malis coacti intellegant quid fecerint.

9. et clamauit in auribus meis uoce magna dicens: appropinquauerunt uisitationes urbis. pro 'uisitationibus', 'ultionem' septuaginta transtulerunt: mihi enim uindicta et ego retribuam, dicit dominus, omnis que ultio uisitatio est quasi aegrotantis, quasi habentis uulnera, quasi medicas exspectantis manus, iuxta illud quod alibi scriptum est: uisitabo in uirga iniquitates eorum, et in flagellis peccata eorum; misericordiam autem meam non auferam ab eis. recte que, ut supra diximus, uisitatio uel ultio appropinquare dicitur in captiuitate uicina.

et unusquisque uas interfectionis habet in manu sua. non dixit 'habebat', ut septuaginta transtulerunt, neque enim narrat praeterita, sed praesentia, futura que demonstrat. qui igitur malos percutit in eo quod mali sunt, et habet uasa interfectionis ut occidat pessimos, minister est domini.

et ecce sex uiri ueniebant de uia portae superioris quae respicit ad aquilonem, et unusquisque uas interitus in manu eius; uir quoque unus in medio eorum uestitus lineis, et atramentarium scriptoris ad renes eius; ingressi que sunt et steterunt iuxta altare aeneum. et gloria domini israel assumpta est de cherub quae erat super eum ad limen domus; et uocauit uirum qui indutus erat lineis et atramentarium scriptoris habebat in lumbis suis. pro 'lineis' quod nos iuxta symmachum interpretati sumus, septuaginta pod�r�~g, theodotio ipsum uerbum hebraicum 'baddim', aquila 'praecipua' interpretati sunt; rursum ubi nos diximus: et atramentarium scriptoris ad renes eius, lxx posuerunt: et zona sapphirina super renes eius, theodotio: kastu~g scribae in manu eius, aquila: melanodocheion~g (id est atramentarium) scribae ad lumbos eius, symmachus: tabulas scriptoris habebat in renibus suis; et ubi nos transtulimus 'limen domus', septuaginta et theodotio to~g aithrion~g, id est: sub diuo posuere 'uestibulum'; pro 'uase' quoque, quod singuli uiri habebant in manibus, soli septuaginta 'securim' interpretati sunt. ad hominum igitur peccata delenda, qui in sexta die fabricationis mundi facti sunt, ueniunt sex uiri et descendunt de porta superiori, siue ut septuaginta transtulerunt 'excelsa', ad aquilonem; et habebat unusquisque securim in manibus, de qua ioannes loquitur: iam enim securis ad radices arborum posita est; omnis arbor quae fructum non facit excidetur et in ignem mittetur. erat que in medio sex uirorum unus, id est septimus, in habitu pontificis uestitus lineis indumentis, et habebat atramentarium scriptoris ad renes suos quo omnium peccata describeret et sanctorum a peccatoribus numerum segregaret, siue zonam sapphirinam coloris sapphiri lapidis qui in ornamentis est principis sacerdotum. egressi que sunt sex uiri et steterunt iuxta altare aeneum - duo enim erant altaria: unum thymiamatis, aureum intrinsecus, et alterum ante templum, aeneum holocaustorum. iuxta altare autem stare dicuntur parati ad iubentis imperium, ut cuiuscumque uiderint ibi non esse peccata dimissa, sententiae domini et interfectioni eum subiacere cognoscant -. gloria quoque domini israel ascendit, siue assumpta est de uno cherub, et iuit ad limen, siue ad subdiuum atrii domus atque uestibuli, quod nequaquam tecto premitur sed aeris fruitur libertate. quae ipsa gloria domini uirum, qui erat in habitu pontificis habebat que atramentarium in lumbis suis, uocauit et dixit quae scriptura testatur. quidam sex uiros sex interpretantur angelos qui dei pareant uoluntati, ipsum que unum, qui habebat indumenta pontificis, saluatorem intellegunt, iuxta id quod sacerdos est magni consilii angelus, illud que quod dicitur: tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem melchisedec. pod�r�~g autem, quod septuaginta transtulerunt, una octo uestium est pontificis, quae latine dicitur 'talaris'; et ex eo quod ad pedes usque descendat, hoc sortita uocabulum est - de ueste pontificis ante annos plurimos scio edidisse me librum, ad cuius explanationem mitto lectorem, neque enim possum omnia in omnibus locis dicere -. quod que aquilae prima editio et theodotio dixerunt kastu~g, pro quo in hebraeo legitur 'cesath', cum ab hebraeo quaererem quid significaret, respondit mihi 'graeco sermone appellari kalamarion~g, ab eo quod in illo calami recondantur'; nos 'atramentarium', ex eo quod atramentum habeat, dicimus; multi significantius 'thecas' uocant, ab eo quod thecae sint scribentium calamorum. de quattuor cherubim, unus cherub mittitur a gloria dominicae maiestatis, locuturus ad eum qui pontificis uestimentis indutus erat - et quamquam plerique ta~g cheroubeim~g neutrali genere numero que plurali dici putent, nos scire debemus singulari numero esse 'cherub', generis masculini, et plurali eiusdem generis 'cherubim', non quo sexus in ministris dei sit, sed quo unumquodque iuxta linguae suae proprietatem diuersis appelletur generibus: angeli uocantur numero plurali 'malachim' et 'cherubim' et 'seraphim', eiusdem generis et numeri; porro 'sabaoth', quod interpretatur 'militiarum' siue 'exercituum' atque 'uirtutum', dicuntur genere feminino numero plurali, et desinunt in extremam syllabam 'oth'. - qui autem uolunt sub figura pontificis intellegi saluatorem, de apocalypsi ioannis utuntur exemplo, in qua scriptum est: et conuerti me et uidi uocem quae loquebatur me cum; et conuersus aspexi septem candelabra aurea, et in medio candelabrorum similem filio hominis.

et dixit dominus ad eum: transi per mediam ciuitatem in medio hierusalem, et signa tau super frontes uirorum gementium et dolentium super cunctis abominationibus, quae fiunt in medio eius. et illis dixit, audiente me: transite per ciuitatem sequentes eum, percutite; non parcat oculus uester, neque misereamini: senem, adolescentulum et uirginem, paruulum et mulieres, interficite usque ad internecionem; omnem super quem uideritis tau ne occidatis, et a sanctuario meo incipite. praecipitur ei qui indutus erat ueste talari siue linea et sacerdotalem habitum praeferebat, ut ponat signum super frontes uirorum gementium et dolentium super cunctis abominationibus quae fiunt in medio hierusalem. pro 'signo' quod septuaginta, aquila et symmachus transtulerunt, theodotio ipsum hebraicum posuit 'tau' quae extrema est apud hebraeos uiginti et duarum litterarum, ut perfectam in uiris gementibus et dolentibus scientiam demonstraret; siue ut hebraei autumant, quia 'lex' apud eos appellatur 'thora' quae hac in principio nominis sui littera scribitur, illi hoc accepere signaculum, qui legis praecepta compleuerant. et ut ad nostra ueniamus, antiquis hebraeorum litteris, quibus usque hodie utuntur samaritani, extrema 'tau' littera crucis habet similitudinem, quae christianorum frontibus pingitur, et frequenti manus inscriptione signatur; sunt qui putant, ex eo quod secundum hebraicum alphabetum ista extrema sit littera, demonstrari in multitudine peccantium reliquias superesse sanctorum. gementes igitur dolentes que saluantur qui non solum malis non consenserunt operibus, sed etiam aliena planxere peccata, secundum quod et samuel planxit super saul et apostolus paulus super his qui post peccatum non egerunt paenitentiam; unde et ipse dicebat: qui sumus in tabernaculo, ingemiscimus, et alibi: tristitia mihi est magna, et incessabilis dolor cordis mei. praecipitur que sex uiris ut, praeter eos qui possunt dicere: signatum est super nos lumen uultus tui, domine, cunctos interficiant: non seni parcant, non iuueni, non uirgini, non paruulo, non mulieri - secundum mysticos intellectus, senes sunt in ecclesia, de quibus dicitur: cani hominis prudentia eius; iuuenes, qui sunt ad fidei bella promptissimi; uirgines, qui pudicitiam tota mente conseruant; paruuli, qui lacte potantur infantiae et necdum percipiunt solidum cibum; mulieres, quae fragilitatem sexus animae imbecillitate testantur -; quibus uniuersis non parcitur si absque christi signaculo aliquid esse se credunt. quod que sequitur: et a sanctuario meo incipite (siue, ut septuaginta transtulerunt: et a sanctis meis incipite) uel sacerdotes significat qui uersabantur in templo et adorabant idola, uel eos qui pro sacerdotii merito sancti uocabantur in populo et qui fuerant in populis causa peccati, primi meruere supplicia: tempus est enim ut iudicium incipiat a domo dei. coeperunt ergo a uiris senioribus qui erant ante faciem domus. et dixit ad eos: contaminate domum et implete atria interfectis. pro 'atriis', quae hebraice dicuntur 'aseroth', septuaginta posuere 'uias'. occiduntur autem uiri seniores, de quibus supra legimus quod haberent thuribula et adolerent idolis incensum. nec est ulla templi religio, quia, offenso religionis deo, contaminata sunt omnia, ut, unde peccatum, inde iudicium sit. atria que cadaueribus complentur in templo, et non uiae, quae utique foris erant, nisi forsitan uias intellegere possumus plateas ciuitatis. nec audere poterant angeli contaminare templum sanguine mortuorum, in quo prius habitabat gloria dei, nisi hoc recedentis gloriae dominus praecepisset. omnis qui peccato mortuus est, contaminat atria templi et uias urbis domini in quibus uiuit; qui, cum christo resurgens, mortuus esse desistit. et egressi sunt, et percutiebant eos qui erant in ciuitate. (siue, ut alii transtulerunt: percutiebant ciuitatem, pro his qui erant in urbe ipsam urbem appellantes).

et caede completa remansi ego, rui que super faciem meam et clamans aio: heu, domine deus; ergo ne disperdes omnes reliquias israel, effundens furorem tuum super hierusalem? cunctis qui signaculum non habebant caede prostratis, corruit propheta in faciem suam, pro interfectorum multitudine nullum praeter se arbitrans remansisse. quod, quia uidebatur esse contrarium ei sententiae qua iusserat dominus signatarum frontium uiros non caedendos, propterea in uulgata editione subtractum est; nos autem, sequentes hebraicam ueritatem, posuimus: remansi ego; notandum que quod non dixerat 'solus' quod si dixisset uidebatur esse contrarium, sed: remansi ego, ut subaudiatur 'cum ceteris' qui frontes habuere signatas - ut autem sciamus signanter hoc dictum: remansi ego, in regum uolumine quando helias loquitur ad deum: altaria tua demoliti sunt, et ego relictus sum solus, et quaerunt animam meam auferre, 'solum' posuit quia remansisse alios nesciebat -. quidam putant et ex persona domini, in cuius typum praecessit hiezechiel, posse hoc intellegi de populo iudaeorum: quando omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt; et propheta testatur: saluum me fac, domine, quoniam defecit sanctus; 'solus' enim inuentus est dominus qui peccatum non fecit, nec inuentus est dolus in ore eius. quod autem intulit: effundens furorem tuum super hierusalem, uerbum effusionis poenarum ostendit magnitudinem, ut alibi legimus: effusa est despectio super principes, et iterum: paene effusi sunt gressus mei, et in bonam partem: caritas dei effusa est in cordibus nostris, et: effusa est gratia in labiis tuis, et in contrarium: effunde furorem tuum super gentes quae te non intellexerunt, et super regna quae nomen tuum non inuocauerunt, et: effunde frameam et conclude ex aduerso eorum qui persequuntur me.

et dixit ad me: iniquitas domus israel et iuda magna est nimis ualde; et repleta est terra sanguinibus, et ciuitas repleta est auersione. dixerunt enim: dereliquit dominus terram, et: dominus non uidet; igitur et meus non parcet oculus, neque miserebor: uias eorum super caput eorum reddam. uidens dominus prophetam suum flere populum et admirari indignationis magnitudinem, reddit causas, non, ut ille putabat, iniustae uel excedentis modum supplicii, sed meritae iustae que sententiae: 'iniquitas' inquit 'decem tribuum israel et duarum tribuum iuda magna est, et non solum magna sed magna nimis'; nec hoc dixisse sufficit, sed repetiuit 'ualde', ut, pro magnitudine iniquitatis, magnitudo supplicii sit. ex quo discimus, non, ut plerique aestimant et maxime stoici, paria esse peccata, sed uel magna uel parua, et pro qualitate mensura que peccantium, diuersitatem esse iudicii punientis. repleta est, inquit, terra sanguinibus (siue, ut septuaginta transtulere, populis), et ciuitas repleta est auersione (aut, ut uulgata habet editio, iniquitate et immunditia); non modicus sanguis effusus est, sed de porta usque ad portam, et omnis ciuitas declinauit a cultu dei, et pro eo plena est immunditia, idololatriae uidelicet sordibus. causa autem tantorum scelerum illa est: quod putauerunt prouidentiam non esse super terram, nec deum curare mortalia, iuxta illud quod alibi legimus:

scilicet is superis labor est, ea cura quietos

sollicitat! ...
quia igitur illi uel putauerunt non esse prouidentiam, uel quae ante fuerat in populis hoc tempore suum populum reliquisse, propterea et dei non parcet oculus nec miserebitur: ut, contra uitia saeuiens, placabilis sit uirtutibus, uias que eorum atque peccata reddat super capita eorum, uel super principale cordis uel super principes populi, iuxta numerorum librum in quo capita populorum principes esse dicuntur. et ecce uir qui indutus erat lineis, qui habebat atramentarium in lumbis suis, respondit dicens: feci sicut praecepisti mihi. (lxx:

et ecce uir qui indutus erat podere - id est ueste talari -, et accinctos zona lumbos suos, et respondit uerbum, dicens: feci sicut mandasti mihi). ipse est uir cui iussum est transire per mediam hierusalem et ponere signum in frontibus uirorum gementium et dolentium super cunctis iniquitatibus eorum. dicit ergo se domini praecepta complesse et signaculo 'tau' litterae frontes armasse lugentium. sex autem uiri, quibus praeceperat dominus, dicens: transite per mediam ciuitatem sequentes eum, et percutite; nullius que misereamini usque ad internecionem, nihil tale renuntiant; neque enim laetitiae sed moeroris implere sententiam quae non sermone sed opere probatur. et in hoc loco pro 'podere', id est 'uestimenta talari', quam interpretati sunt septuaginta, theodotio ipsum uerbum hebraicum posuit 'baddim', symmachus 'lineam', aquila 'praecipuam' siue 'stolam'; pro 'zona' quoque symmachus 'tabulas', aquila 'atramentarium', theodotio kastu~g posuerunt.

10. et uidi et ecce in firmamento quod erat super caput cherubim quasi lapis sapphirus, quasi species similitudinis solii apparuit super eam. et dixit ad uirum qui indutus erat lineis, et ait: ingredere in medio rotarum quae sunt subtus cherub, et imple manus tuas prunis ignis quae sunt inter cherubim, et effunde super ciuitatem. de firmamento quod erat super cherub, et de lapide sapphiro qui habebat similitudinem throni, et de rotis quae animalia sequebantur, supra dixisse sufficiat, et illorum lector explanatione contentus sit. nunc autem quod iubetur ille qui indutus erat lineis - pro quo septuaginta in hoc loco 'stolam' interpretati sunt - ut tollat prunas ignis de medio cherubim et effundat siue spargat super ciuitatem, illud mihi uidetur ostendere: quod post interfectionem caedem que multorum et in uiis cadauera mortuorum, prunarum ignis assumitur ut purget siue mundet hierusalem, iuxta illud quod in esaia scriptum est: sanctificabit eum in igne ardente et deuorabit sicuti fenum materiam. isti sunt carbones quos, in remedium linguae atque mendacii, desolantes uitia atque peccata, propheta interrogatus exoptat: quid detur tibi, et quid apponatur tibi ad linguam dolosam? sagittae potentis acutae cum carbonibus desolatoriis; multa que istiusmodi in scripturis sanctis inuenire poterimus, de quibus crebro diximus. hoc tantum notandum est, quod in esaia, qui tantum in sermone peccauerat et immunda labia habere se dixerat, ad purgandum unus forcipe carbo comprehenditur; hic uero, quoniam erat ciuitas plena iniquitate, et post supplicia cadaueribus mortuorum, plures assumuntur carbones ignis, et non una manu, sed ambabus, ut omnis purgetur hierusalem - quamquam et hoc intellegendum sit: quod non ad purgationem, sed ad poenas atque cruciatus prunae ignis assumendae sint, quae effundantur super hierusalem -.

ingressus que est in conspectu meo. cherubim autem stabant a dextris domus cum ingrederetur uir, et impleuit nubes atrium interius. et eleuata est gloria domini desuper cherub ad limen domus, et repleta est domus nube, et atrium repletum splendore gloriae domini. et sonitus alarum cherubim audiebatur usque ad atrium exterius, quasi uox dei omnipotentis loquentis. cum que praecepisset uiro qui indutus erat lineis, dicens: sume ignem de medio rotarum quae sunt inter cherubim, ingressus ille stetit iuxta rotam; et extendit cherub manum de medio cherubim ad ignem qui erat inter cherubim, et sumpsit, et dedit in manu eius qui indutus erat lineis; qui accipiens egressus est. et apparuit in cherubim similitudo manus hominis subtus pennas eorum. uidente propheta ingreditur uir qui indutus erat talari ueste uel linea - et, ut septuaginta nunc interpretationem commutant, 'stola sancta', cum apud hebraeos unus sermo habeatur 'baddim', et ceteri interpretes in coepta translatione persistant -. ingreditur autem, ut secundo dicitur, in medio rotarum quae sunt subter cherubim, ut impleat manus suas ignis carbonibus. qui cum esset ingressus, stetit tantum iuxta rotam et, uel ob tristitiam puniendae hierusalem uel ob gloriae magnitudinem stupens, manum ad ignem ipse non misit sed unus de cherubim, id est: cherub misit manum et tulit ignem qui erat in medio cherubim et dedit in manu eius qui indutus erat uestibus lineis; qui accipiens egressus est; et tamen scriptura non dicit egressus quid fecerit, ut tristis rei narrationem intellegentiae potius nostrae relinqueret quam oculis subiceret. introeunte autem uiro qui indutus erat uestibus lineis, cherubim stabant a dextris domus, ut sanctae supernae uirtutes dexteram domus dei partem tenere uiderentur, et illae quae mittuntur ad supplicia - de quibus scriptum est: immissionem per angelos pessimos -, sinistras partes possidere credantur. cum que eleuata esset gloria domini de cherub qui carbones ignis uiro traditurus erat, et transisset ad limen domus, statim nube, tenebris, caligine atrium impletur interius; neque enim praesente domini maiestate exercentur supplicia, et gloria domini uidetur in atrio, de quo scriptum est: sonitus alarum cherubim audiebatur usque ad atrium exterius. pro 'sonitu' in hebraeo 'uox' ponitur, quae uox habebat similitudinem uocis dei omnipotentis loquentis - pro quo septuaginta transtulerunt 'sicut uox dei saddai', quod aquila, symmachus, theodotio in hikanon~g, quod 'fortem potentem que' significat, transtulerunt -. nota, lector, in quibus superior et haec uisio concordent siue discordent, ut ex collatione utriusque, absque nostro admonitu, diuina intellegas sacramenta, et illud quod ante commonui: quomodo et in firmamento et in throno et in manu hominis non ueritas sed similitudo dicatur; neque enim facie ad faciem reuelato uultu gloriam domini contemplamur, sed in similitudine omnia uidemus et imagine, quamdiu fragili et corruptibili circumdamur corpore.

et uidi, et ecce quattuor rotae iuxta cherubim; rota una iuxta cherub unum, et rota alia iuxta cherub unum, species autem erat rotarum quasi uisio lapidis chrysolithi, et aspectus earum similitudo una quattuor, quasi sit rota in medio rotae. cum que ambularent in quattuor partes, gradiebantur et non reuertebantur ambulantes, sed ad locum ad quem ire declinabat quae prima erat, sequebantur et ceterae nec conuertebantur. et omne corpus earum et colla et manus et pennae et circuli plena erant oculis in circuitu quattuor rotarum; et rotas istas uocauit uolubiles audiente me. quattuor autem facies habebat unum: facies una facies cherub, et facies secunda facies hominis, et in tertio facies leonis, et in quarto facies aquilae. et eleuata sunt cherubim. obserua quod prius species fuerit rotarum iuxta lxx: quasi uisio 'tharsis', nunc autem iuxta eosdem: quasi uisio 'carbunculi', ut poenarum, per ignem qui a cherub traditur, similitudo monstretur - licet in hebraico, et supra et hic, 'tharsis' scriptum sit, quod aquila 'chrysolithum', symmachus 'hyacinthum' transtulerunt -. rursum que ubi nos uertimus: et omne 'corpus' earum, quod subauditur rotarum in hebraeo scriptum est: et omnes 'carnes' earum, et colla et manus et pennae et circuli; nota carnem appellari in supernis uirtutibus, ut, quando legimus: caro et sanguis regnum dei non possidebunt neque corruptio incorruptionem, sciamus non substantiam carnis, sed opera condemnari: 'basar' enim quod in hoc loco scribitur, non corpus sed 'carnem' significat. circulos autem rotarum cantos ferreos appellauit, quibus lignorum rotunditas artatur et stringitur. rotae autem istae non solum carnes habent uel corpus aut membra, sed et colla, manus et pennas, ut efficientias rerum in singulis non membrorum imagines sentiamus. 'rotae' quoque ipsae appellatae sunt lingua hebraica 'gelgel', quod symmachus 'uolubiles', aquila 'rotam' interpretatus est. porro quod sequitur: audiente me, usque ad eum locum ubi scriptum est: eleuata sunt cherubim, in septuaginta non habetur sed de hebraico additum est. in quo obseruandum quod nequaquam, ut supra dicitur: facies hominis, et facies leonis quattuor, et facies uituli a sinistris quattuor, et facies aquilae quattuor a dextris, ut uidelicet alia a sinistris alia a dextris esse credantur, sed omnium aequalis ordo describitur, dicente scriptura: quattuor autem facies habebat unum: facies una facies cherub, et facies secunda facies hominis, et in tertio facies leonis, et in quarto facies aquilae, ut prima et secunda et tertia et quarta facies non locorum diuersitate dextri et sinistri, sed uno per gradus ordine describatur. unam autem faciem, id est primam, appellauit cherub, pro qua supra dixerat facies uituli, ex quo intellegitur faciem cherub esse faciem uituli. quorum omnium sensum, praeteritae uisionis continet explanatio.

ipsum est animal quod uideram iuxta flumen chobar. cum que ambularent cherubim ibant pariter et rotae iuxta ea; et cum eleuarent cherubim alas suas ut exaltarentur de terra, non resistebant rotae, sed ipsae iuxta erant. stantibus illis stabant, et cum eleuatis eleuabantur, spiritus enim uitae erat in eis. omnia uiuunt deo et suum sentiunt creatorem: non est enim deus mortuorum, sed uiuentium. unde et omnia corpora rotarum plena sunt oculis. et in psalmo dicitur: caeli enarrant opera dei, et opera manuum eius annuntiat firmamentum. dies diei eructat uerbum, et nox nocti indicat scientiam; sol quoque et luna, mare et flumina, montes et colles laudant deum, et in suum circulum per annos singulos elementa uoluuntur, caelorum que rationem in terris deprehendimus, ut, antiquae legis ordinem conseruantes uoluantur et currant, et nihil nouum cernamus super terram. quod autem dicitur: ipsum est animal quod uideram iuxta flumen chobar, scriptura demonstrat eadem nos debere intellegere in expositione animalis, quae supra intelleximus.

et egressa est gloria domini a limine templi, et stetit super cherubim; et eleuantia cherubim alas suas exaltata sunt a terra coram me, et illis egredientibus rotae quoque subsecutae sunt; et stetit in introitu portae domus domini orientalis, et gloria dei israel erat super ea. ipsum est animal quod uidi [subter deum israel] iuxta fluuium chobar, et intellexi quia cherubim essent. quattuor per quattuor uultus uni et quattuor alae uni, et similitudo manus hominis sub alis eorum; et similitudo uultuum eorum, ipsi uultus quos uideram iuxta fluuium chobar, et intuitus eorum et impetus singulorum ante faciem suam ingredi. gloria domini, siue maiestas quae steterat in templi limine, stetit super cherubim, quae eleuantia alas suas, propheta cernente, exaltata sunt, rotis pariter sequentibus, et stetit in introitu portae domus domini orientalis, paulatim que protectio dei reliquit israel. primum fuit in templo; deinde stetit in atrio templi siue limine, qua recedente de templo, nubes et caligo impleuit templi penetralia; rursum que ipsa gloria sedit super cherubim et, illis statim auolantibus et ad exteriora abeuntibus, secutae sunt rotae; et gloria stetit in porta domus domini orientalis, non in ianua templi, sed post atrium et limen in introitu portae domus domini orientalis. quod cum uidisset propheta: ipsum est, inquit, animal quod uidi subter deum israel iuxta fluuium chobar, et intellexi quia cherubim essent. quid enim noui uideret, ut intellegeret esse cherubim quae prius non intellexerat? 'cherubim' in lingua nostra 'scientiae multitudo' est, notitia sacramentorum dei, et thronus eius ac requies; unde et in psalmo dicitur: qui sedes super cherubim manifestare; semper enim gloria domini sedet in scientiae multitudine, et tunc manifestatur: quando cuncta regi prouidentia demonstrantur, nec fortuitu quid fieri nec dicere quempiam: dereliquit dominus terram et dominus non uidet; unde et intuitus cherubim et appetitus eorum est obliuisci praeteritorum et in futura se extendere.

11. et eleuauit me spiritus, et introduxit me ad portam domus domini orientalem, quae respicit solis ortum. quia egressa est gloria domini a limine templi et stetit super cherubim, postea que auolantibus cherubim stetit ipsa gloria in introitu portae domus domini orientalis, et propheta - per se ad eam ire non poterat - eleuatus a spiritu est et ductus ad eandem portam domus domini orientalem quae respicit solem iustitiae, de quo scriptum est: ecce uir oriens nomen eius, ut nequaquam remaneret in templo quod erat ignorantiae nube confusum, sed, stans in porta domus domini orientalis, quae sequuntur sacramenta cognosceret.

et ecce in introitu portae uiginti et quinque uiri, et uidi in medio eorum iezoniam filium azur et pheltiam filium banaiae principes populi. dixit que ad me: fili hominis, hi uiri qui cogitant iniquitatem, et tractant consilium pessimum in urbe ista, dicentes: nonne dudum aedificatae sunt domus? haec est lebes, nos autem carnes. idcirco uaticinare de eis; uaticinare, fili hominis. et irruit in me spiritus domini et dixit ad me: loquere. haec dicit dominus: sic locuti estis, domus israel, et cogitationes cordis uestri ego noui. plurimos occidistis in urbe hac, et implestis uias eius interfectis. propterea haec dicit dominus deus: interfecti uestri quos posuistis in medio eius, hi sunt carnes, et haec est lebes, et educam uos de medio eius. gladium metuistis, et gladium inducam super uos, ait dominus deus. et eiciam uos de medio eius, dabo que uos in manu hostium, et faciam in uobis iudicia. gladio cadetis, in finibus israel iudicabo uos, et scietis quia ego dominus. haec non erit uobis in lebetem, et uos non eritis in medio eius in carnes: in finibus israel iudicabo uos; et scietis quia ego dominus. (quod sequitur, in lxx non habetur sed de hebraeo additum est:) quia in praeceptis meis non ambulastis, et iudicia mea non fecistis, sed iuxta iudicia gentium quae in circuitu uestro sunt estis operati. assumitur propheta iuxta illud quod scriptum est: assumens mansuetos dominus, siue eleuatur e terra et introducitur ad portam domus domini orientalem, ut possit uiginti quinque uirorum qui erant in introitu portae, et iezoniae filii azur atque pheltiae filii banaiae, principum populi sacramenta cognoscere. hi igitur qui erant in introitu portae domus domini orientalis, desperantes salutem et scelerum conscientia parati ad interitum nec uolentes per paenitudinem peccata corrigere dicunt, dicunt: 'libet nuper post primam captiuitatem aedificatae sint domus quae ante corruerant, tamen scimus hanc ciuitatem esse instar lebetis nos que pro carnibus, ut in ea consumamur et concrememur, iuxta illud quod in esaia scriptum est: tempestas si transierit non assumet nos'. illis ista dicentibus, irruit in propheta spiritus domini, et secundo praecepit ut uaticinetur et dicat: 'quomodo ista dixistis et cordium uestrorum me secreta non fallunt, ego uobis interpretabor quomodo ciuitas in lebetem et uos in carnes reputemini, non iuxta illum sensum quem locuti estis, sed iuxta alterum quem non timetis: est quidem ciuitas in lebetis similitudinem, sed non uestris implebitur carnibus, uerum eorum quos interfecistis; uos autem qui arbitramini uos in hac urbe morituros, educam de medio ciuitatis et tradam hostium manibus, faciam que in uobis iudicia, ut, cum cecideritis gladio, nequaquam in urbe nec extra terminos israel sed in finibus uestrae prouinciae, et tunc cognoscatis quod ego sim dominus'. secundo que dicitur: 'in finibus israel iudicabo uos et scietis quia ego sum dominus; haec autem uniuersa patiemini, quia in praeceptis meis non ambulastis et iudicia mea non fecistis, sed ceterarum in circuitu gentium scelera estis operati'. cum que secundum litteram manifestum sit quod dicitur, omissis parumper iezoniae et azur, pheltiae et banaiae nominibus quae in tempus aliud reseruamus, hoc dicendum est: quod usque hodie in ecclesia, quae est domus dei, et ante portam orientalem, et in introitu siue in uia portae, quae significat saluatorem, per quem ingredimur ad patrem, sunt uiginti quinque uiri, ad sensus cuncta referentes - et quantum non subterfugit memoriam meam, numquam in bonam partem hunc numerum potui reperire, licet in leuiticum ad sacerdotale ministerium a uiginti quinque annis eligantur, in hebraeo enim non habet hunc numerum qui in septuaginta dicitur, sed tricenarium, qui in exordio huius prophetae et domini continetur aetate, quando uenit ad fluenta iordanis et a ioanne baptizatus est; sin autem in euangelio quinque uirgines prudentes et quinque stultae reperiuntur, sciamus hunc numerum in medio positum et pro qualitate utentium, uel ad bonam uel ad malam partem posse conferri -. hi igitur uiri, qui cuncta ad sensus referunt, et habent duos principes, de quibus supra diximus, duali numero continentur qui scindit unitatem et in secundae diei numero non uidetur a domino, iuxta hebraicam ueritatem - unde et in arca noe bina et bina introducuntur immunda; dominus autem, scissionem in unum coartans, fecit utrumque unum et soluit medium parietem, inimicitias in sua carne condemnans; unde et augustius quid loquitur atque sublimius: ego et pater unum sumus, ut a iudaica dualitate in unione nos reuocet fidei christianae; denique, pontificatu perdito iudaeorum, dominus patitur nequaquam sub uno principe, sed sub duobus anna et caipha, ut religionis eorum scissum monstraret errorem -. sunt multi in huius portae introitu, ante domum domini orientalem, qui uitiis suis nationibus comparantur, et peccatorum conscientia desperant salutem, et dicunt: 'ciuitas in qua uersamur lebes est, et nos omnes carnes, et babylonio consumemur ardore cuius iacula ignita sunt', nolentes agere paenitentiam et desperantes salutem; propterea audiunt quod non ipsi sint carnes praeteritae et perditae ciuitatis, sed hi quos scandalizauerint, quos interfecerint; idcirco que super eos gladius inducitur: ut, postquam in finibus israel nequaquam inter gentes sed inter christianos fuerint iudicati, tunc cognoscant quod ipse sit dominus, secundum illud quod in psalmis legitur: cum interficeret eos requirebant illum, ut quem per beneficia non senserant, per tormenta cognoscant.

et factum est cum prophetarem, pheltias filius banaiae mortuus est; et cecidi in faciem meam, clamans uoce magna, et dixi: heu, heu, heu, domine deus, consummationem tu facis reliquiarum israel. uaticinante propheta, unus e duobus principibus, pheltias filius banaiae, moritur, qui interpretatur 'ruina declinans' et est filius 'structoris' siue 'caementarii' - oikodomos~g enim aliud in linguam nostram uerti non potest -; alter principum, iezonias, seruatur incolumis - iezonias 'auris eius' sonat, quod subauditur animae; azur uero 'fulcrum' siue 'adiutorium' -. qui igitur cadendo a domino declinauerat et erat aedificationis pessimae, recte cadit, prophetante eo quem confortauit deus; qui autem praeceptis obediebat dei et illius sustentabatur ac fulciebatur auxilio, recte in imperio populi permanet - legimus in exodo, mortuo pharaone rege aegypti, ingemuisse filios israel ab operibus luti, palearum ac lateris, et clamasse ad dominum quem, illo uiuente, inclamare non poterant; esaias quoque, mortuo ozia rege leproso, uidit dominum sedentem super thronum excelsum et eleuatum, et seraphim stantia circa eum, intellegens que immunda habere se labia et habitare in populo immunda labia habente, meretur ut de altari carbo mittatur et labia eius purget immunda; hic autem, prophetante fortitudine dei, princeps, qui a domini declinauerat seruitute, cadit ut eleuetur a christo: si enim resurrectio dominus, ruina diabolus est; in quo quaeritur quomodo de saluatore dicatur: ecce hic positus est in ruinam et resurrectionem multorum in israel: in ruinam eorum qui stabant pessime, et resurrectionem [eorum] qui ceciderant -. quod cum propheta uidisset, cecidit in faciem suam non peccantis merito sed plangentis affectu, et uoce magna, quae de magno fidei ardore ueniebat, tertio clamauit et dixit: heu, heu, heu, domine deus, consummationem tu facis reliquiarum israel; et est sensus: 'etiam ipsae reliquiae quae esse uidebantur in populo, te indignante delentur'.

et factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, fratres tui, fratres tui, uiri propinqui tui et omnis domus israel, uniuersi quibus dixerunt habitatores hierusalem: longe recedite a domino, nobis data est terra in possessionem. propterea haec dicit dominus deus, quia longe feci eos in gentibus, et quia dissipaui eos in terram, ero eis in sanctificationem modicam in terris ad quas uenerint. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, fratres tui, fratres tui et uiri captiuitatis tuae et omnis domus israel consummata est, quibus dixerunt habitatores hierusalem: longe recessistis a domino, nobis data est terra in hereditatem. propterea dic: dicit adonai dominus, quia repellam eos in gentes, et disseminabo eos in omnem terram et ero eis in sanctificationem paruulam in regionibus ad quas ingressi fuerint illuc). primum de interpretationis uarietate dicendum est. pro eo quod in hebraeo habet 'uiri propinqui tui' - hoc enim significat 'goolathach' -, lxx transtulerunt 'uiri captiuitatis tuae'; deinde ubi sequitur: uniuersi quibus dixerunt habitatores hierusalem, pro 'uniuersis' illi posuerunt 'consummata est' propter litterarum et uerbi ambiguitatem: 'chollo' enim, quod aquila et symmachus et theodotio 'uniuersos' interpretati sunt, illi uerterunt 'consummata est', quod iuxta sensum omnino non resonat. factus est igitur sermo domini ad hiezechielem qui dixerat: heu, heu, heu, domine deus, consummationem tu facis reliquiarum israel, in pheltiae uidelicet morte et eorum qui cum eo interfecti sunt, quod nequaquam illae sint reliquiae quas in hierusalem putabat propheta, sed hi qui in babylone uidebantur esse captiui; et est sensus: 'o fili hominis, fratres tui de eadem te cum stirpe generati, fratres, inquam, tui, quibus dixerunt habitatores hierusalem: uos recessistis a domino quia captiui estis et cum iechonia uos tradidistis, nobis autem terra israel data est in aeternam possessionem, dic ergo eis, quod longe quidem eos fecerim a terra israel et disperserim in nationes et in alienis terris esse praeceperim, sed, quia meae obedierint iussioni, sim in eis futurus etiam in peregrinis et hostilibus locis in paruam sanctificationem, dum plerique inueniantur ex eis, qui idololatriae nequaquam colla submittant sed memores sint mandatorum dei', sicut fuerunt daniel et tres pueri, et ceteros fuisse credendum est, in similitudinem tantorum principum quos scriptura nunc monstrat. ex quibus uniuersis discimus non esse insultandum his qui dei iudicio poenis traditi sunt, nec exprobrandum conuerso homini a peccatis suis, nec paenitentibus et egressis de ecclesia aliquando dicendum: longe recessistis a domino, nobis data est terra in possessionem, quia haec dicit dominus: 'licet eos parumper a mea ecclesia separauerim et inter gentes disperserim, tamen ero eis in sanctificationem modicam dum meminerint peccatorum suorum, et qui propter uitia recesserant de terra dei, propter paenitentiam ad sedes pristinas redire festinent'.

propterea loquere: haec dicit dominus deus: congregabo uos de populis et adunabo de terris in quibus dispersi estis, dabo que uobis humum israel. et ingredientur illuc, et auferent omnes offensiones, cunctas que abominationes de illa; et dabo eis cor unum (siue alterum), et spiritum nouum tribuam, in uisceribus eorum; et auferam cor lapideum de carne eorum, et dabo eis cor carneum, ut in praeceptis meis ambulent, et iudicia mea custodiant faciant que ea, et sint mihi in populo et ego sim eis in deo. quorum autem cor post offendicula et abominationes suas ambulat, horum uiam in capite suo ponam, dicit dominus deus. loquitur sermo diuinus ad eos qui captiui erant in terra babylonis et ad fratres hiezechielis prophetae et ad propinquos, quibus dixerunt habitatores hierusalem: longe recessistis a domino, nobis data est terra in possessionem; loquitur autem haec quae sequuntur: 'congregabo uos de populis, et reddam uobis terram israel; cum que ingressi fueritis, auferetis cuncta idola propter quae offenderatis deum, et dabo uobis cor unum, timoris et seruitutis dei, ut nequaquam diuersis idolis seruiatis, siue alterum quam prius habuistis; et spiritum nouum tribuam in uisceribus uestris, iuxta illud quod scriptum est: cor mundum crea in me, et spiritum sanctum innoua in uisceribus meis; et auferam a uobis cor lapideum - id est cor durum secundum illud quod loquitur stephanus primus martyr in christo: dura ceruice et incircumcisi corde -; et induratur cor pharaonis, ne dimittat populum israel; et dabo' inquit 'uobis cor carneum, molle et tenerum, et quod possit dei mandata suscipere ut scribantur in tabulis cordis carnalibus' - idcirco datur cor molle et aufertur cor durum: ut in praeceptis illius ambulent iudicia que custodiant et sint in populo dei, dominus que qui prius fuerat aduersarius sit eis in deum -; qui autem nequaquam paenitentia priora peccata correxerint sed ambulauerint post abominationes suas, retribuam' ait 'eis quod merentur: uiae eorum ponantur in capitibus eorum'. haec sub zorobabel filio salathiel, et sub iesu filio iosedec sacerdote magno, et sub ezdra ac neemia accidisse tribui iudae et his qui cum eis reuersi sunt, plerique aestimant, habitatores que hierusalem, qui sub sedecia rege iudae capti sunt uel qui fugerunt cum hieremia in aegyptum, in omnes terras esse dispersos ut nequaquam reuersos in urbem hierusalem. plena autem conuersio, eorum qui captiui erant et reliquiarum israel, intellegitur in christo, quando reliquiae saluae factae sunt, et una die crediderunt tria milia, et iterum quinque milia, et alii de quibus loquitur iacobus ad apostolum paulum: uides, frater, tanta milia credentium iudaeorum. hi omnes aemulatores legis sunt. sed et cotidie superbi habitatores urbis hierusalem, quorum cor post offendicula et abominationes suas ambulat, dei merentur offensam, et hi qui foris erant, ablato corde lapideo et accepto corde mollissimo, per paenitentiam reuertuntur ad ecclesiam, et ambulant in praeceptis domini, iudicia que eius custodiunt, fiunt que domini populus, et dominus, quem prius offenderant, fit eis deus.

et eleuauerunt cherubim alas suas, et rotae cum eis, et gloria dei israel erat super ea; ascendit gloria domini de medio ciuitatis, steti que super montem qui est ad orientem urbis. paulatim gloria domini recedit de hierusalem; primum, templum deserens, stat in atrio uel in limine domus et postea in introitu portae orientalis; nouissime, sublatis pennis rotis que sequentibus, stat super montem qui est ad orientem urbis - haud dubium quin montem significet oliueti unde saluator ascendit ad patrem; stabat que gloria domini, quae de hierusalem urbe discesserat, super montem oliueti in signum resurrectionis et luminis, ut inde perituram arsuram que cerneret hierusalem -. quod que dicit: ascendit gloria de medio ciuitatis, aliis uerbis dominus loquitur ad discipulos: surgite, abeamus hinc, et ad iudaeos: relinquetur uobis domus uestra deserta; iosephus quoque refert auditam uocem in templo angelorum et fortitudinum caelestium, quae prius in urbis praesidio erant: abeamus ex his sedibus. mirum que, in modum, usque in praesentem diem gloria domini, quae deseruit templum, stat super montem oliueti et, in signo crucis rutilans, spectat templum quondam iudaicum, in fauillas et cineres dissolutum.

et spiritus leuauit me, adduxit que in chaldaeam ad transmigrationem in uisione in spiritu dei; et sublata est a me uisio quam uideram. et locutus sum ad transmigrationem omnia uerba domini quae ostenderat mihi. pro eo quod nos ex hebraica ueritate transtulimus: et sublata est a me uisio quam uideram, lxx transtulerunt: et ascendi a uisione quam uideram, quod utrumque significat non in corpore prophetam hierusalem de babylone translatum, sed in spiritu, sublata que uisione quae eum in spiritu hierusalem duxerat et uniuersa monstrauerat quae superior sermo narrauit, reuersus est a semetipso, et locutus est ad transmigrationem omnia quae ei fuerant demonstrata, ad eos uidelicet de quibus supra scriptum est: ego sedebam in domo mea et senes iuda sedebant iuxta me, et cecidit super me ibi manus domini dei, et uidi. mirum que in modum, sedentibus his qui ad se uenerant uisitandum, uisiones mysticas propheta cernebat, et absens erat ab his qui coram se residebant, absens spiritu, praesens corpore. omnia que fiunt, ut consolationem recipiant qui captiui erant, quod reducendi sint in terram israel, et ambulaturi in praeceptis domini, futuri que ei in populum, et ille futurus sit eis in deum; qui autem non fuerint conuersi ad paenitentiam sed ambulauerint post abominationes suas, recipiant quae fecerunt. uerba autem in scripturis sanctis pro rebus dici, saepe admonuimus.

12. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, in medio domus exasperantis tu habitas, qui oculos habent ad uidendum et non uident, et aures ad audiendum et non audiunt, quia domus exasperans est. (pro eo quod nos uertimus: in medio domus exasperantis tu habitas, lxx posuerunt: in medio iniquitatum eorum tu habitas; sed ex eo quod sequitur: quia domus exasperans est, intellegimus priorem quoque sententiam huic uersiculo conuenire). pro 'exasperatione' quoque dici 'amaritudinem' crebro docuimus, ut sit sensus: 'in medio domus ad amaritudinem conuertentis, tu habitas, quae deum natura dulcem atque clementem, uitiorum suorum amaritudine, amarum facit atque crudelem'; alioquin de deo legimus: gustate et uidete quoniam suauis (siue dulcis) est dominus. habitat autem propheta in medio populi deum ad amaritudinem prouocantis, qui habet oculos et non uidet, aures et non audit, non uitio sensuum sed pertinacia prauitatis; unde et dominus ad iudaeos: si caeci, inquit, essetis, peccatum non haberetis, uoluntariam caecitatem in illis arguens atque condemnans. 'quia ergo oculos habent ad uidendum et non uident, aures ad audiendum et non audiunt et tua uerba contemnunt, doce eos per imaginem atque picturam, et schematibus ostende corporeis, ut uenturam captiuitatem non solum auditu sed et oculis recognoscant'.

tu ergo, fili hominis, fac tibi uasa transmigrationis, et tu migrabis per diem coram his; migrabis autem de loco tuo ad locum alterum in conspectu eorum, si forte aspiciant, quia domus exasperans est. (lxx: et tu, fili hominis, fac tibi uasa captiuitatis, et captiuare per diem coram eis; et captiuare de loco tuo in locum alterum in conspectu eorum, ut uideant, quia domus exasperans est). nulli dubium quin uniuersa loci huius continentia, futuram captiuitatem indicet regis sedeciae tribus iudae, qui captus est cum hierusalem. sed quoniam quidam uolunt captiuitatem sedeciae, qui interpretatur 'iustus dominus', in typum praecedere saluatoris qui, de caelestibus ad terrena descendens, humanum corpus assumpserit, et haec esse uasa captiuitatis, ideo praemonendum puto prudentem cautum que lectorem: et haec quidem nos ponere, ne quid praeterire uideamur, sed non probare: neque enim rex impius in figuram potest praecedere qui totius pietatis exemplum est. captum autem esse sedeciam a babyloniis atque chaldaeis, et hieremias propheta et regum narrat historia, et ductum de loco in locum, hoc est de hierusalem in babylonem, et cetera quae hiezechiel in consequentibus loquitur. qui autem referunt ad dominum iesum christum, captiuitatem eius et transmigrationem de loco ad locum, descensionem ex caelestibus ad terrena significari putant.

et efferes foras uasa tua quasi uasa transmigrantis per diem in conspectu eorum, tu autem egredieris uespere coram eis, sicut egreditur migrans. ante oculos eorum, perfode tibi parietem, et egredieris per eum; in conspectu eorum in humeris portabis, in caligine effugies: faciem tuam uelabis, et non uidebis terram, quia portentum dedi te domui israel. (lxx: et proferes uasa tua, uasa captiuitatis, per diem in oculis eorum, et tu egredieris uespere in conspectu eorum, sicut egreditur captiuus. perfode tibi in pariete, et transibis per eum; in conspectu eorum in humeris portaberis, et absconditus egredieris: faciem tuam operies, et non uidebis terram, quia portentum dedi te domui israel). facere iubetur propheta in figura, quae sedecias facturus est in ueritate: 'collige' inquit 'sarcinas tuas - haec enim uasa sunt transmigrantis - uidentibus eis, et postquam uiderint quae facturus es, egredieris uespere in similitudinem transmigrantis'; legimus sedeciam nocte muro suffosso fugisse ad deserta iordanis ibi que a babyloniis esse comprehensum, et hoc significare perfossum parietem; quod autem dicit: in humeris portabis, subauditur: sarcinas tuas et quidquid ad uiae solatium fugientes portare consuerunt; in caligine efferes: ne uidearis a quoquam; faciem tuam uelabis: uel caecitate quae ei accidit, erutis oculis a nabuchodonosor, uel ne cognoscatur quod ipse sit rex et maior fiat cura seruantium; quod que sequitur: et non uidebis terram, illud significat: quod caecus ductus sit in babylonem, eam que non uiderit; quia portentum, inquit, dedi te domui israel: in signum enim et figuram, prophetarum tam dicta quam facta sunt - unde et in zacharia 'uiri portentosi' uocantur, quod figuras portendant; et in osee loquitur deus: in manibus prophetarum assimilatus sum -. qui autem in hiezechielis persona christum intellegi uolunt, uasa captiuitatis humanum corpus accipiunt, et perfossum parietem quo infernorum claustra perfregit et resurgens, solis credentibus uisus est, portatus que in humeris quando cum angelicis potestatibus ad caelum uictor ascendit, et quod absconditus egreditur et uelat faciem suam ne in carne mortali uideatur diuina maiestas, et non uidet terram ne oculis illius illustretur quae eius non meretur aspectum: oculi enim domini super iustos, et auertit faciem suam ab impiis; 'haec autem' inquiunt 'omnia fecisse narratur ut, per similitudinem hominis, dura ad fidem israelitici populi corda conuerteret; et in portentum datur domui israel, iuxta illud quod scriptum est: ecce hic positus est in resurrectionem et in ruinam multorum, et in signum cui contradicetur'.

feci ergo sicut praeceperat mihi: uasa mea protuli quasi uasa migrantis per diem, et uespere perfodi parietem mihi manu; in caligine egressus sum et humeris portaui in conspectu eorum. (lxx: et feci sic iuxta omnia quae mandauerat mihi: uasa que protuli sicut uasa captiuitatis per diem, et ad uesperum perfodi mihi parietem manu, et absconditus egressus sum, super humeros assumptus sum in conspectu eorum). quae supra iussus est facere, opere se complesse testatur, nec interpretatione indiget, iuxta utramque sententiam, quod supra expositum est. illud autem notandum, quod uno atque eodem tempore hieremias prophetabat in hierusalem et hiezechiel in babylone, et illius prophetia mittebatur ad captiuos, et huius ad eos qui habitabant in hierusalem, ut unius in diuersis regionibus dei prouidentia probaretur et intellegerent audientes, quaecumque accidebant populo nequaquam idolorum potestate sed domini iussione consistere.

et factus est sermo domini mane ad me, dicens: fili hominis, numquid non dixerunt ad te domus israel, domus exasperans: quid tu facis? dic ad eos: haec dicit dominus deus. 'si te interrogauerit domus exasperans: quare ista facis? - uel, secundum septuaginta, etiam si non interrogauerint, tu ingere, ut sciant cur ista feceris -, dic ad eos: haec dicit dominus deus'.

super principem onus istud, qui est in hierusalem, et super omnem domum israel quae est in medio eorum. dic: ego portentum uestrum; quomodo feci sic fiet illis: in transmigrationem et in captiuitatem ibunt; princeps autem qui est in medio eorum in humeris portabitur, in caligine egredietur; parietem perfodient ut educant eum: facies eius operietur ut non uideat oculis terram. et extendam rete meum super illum, et capietur in sagena mea; et adducam eum in babylonem in terram chaldaeorum, et ipsam non uidebit; ibi morietur. et omnes qui circa eum sunt, praesidium eius et agmina illius, dispergam in omnem uentum; et gladium euaginabo post eos. et scient quia ego dominus, quando dispersero illos in gentibus, et disseminauero eos in terras. et relinquam ex eis uiros paucos a gladio et fame et pestilentia, ut narrent omnia scelera eorum in gentibus ad quas ingredientur; et scient quia ego dominus. primum exponamus historiam: 'dic' inquit 'ad eos, o fili hominis, qui uel interrogant uel non interrogant, quid tu facis, haec: quod super ducem onus istud et uisio sit, qui est in hierusalem - ducem significans sedeciam -. et dic: ego portentum uestrum (siue, ut lxx transtulerunt: ego qui portenta facio, ut ex praesentibus futura cognoscantur), quomodo feci sic fiet illis, duci et cunctis qui in comitatu ducis sunt: in transmigrationem babyloniam captiui ducentur, et dux qui est in medio eorum in humeris portabitur uel iumentorum uel eorum qui cum eo fugerant, in caligine et in noctis tenebris egredietur; murum que suffodient socii eius ut educant eum: facies illius uelabitur, uel timore fugientis uel caecitatis iniuria, ut caecus terram non uideat babylonis. et ego extendam rete meum super illum, et capietur in sagena mea - concedente quippe domino a babyloniis captus est, et haec quae ab hostibus passus est fieri, se fecisse testatur -; ductus que in babylonem, terram chaldaeorum non uidebit, ibi que captiuus morietur. omnes autem socios eius et adiutores et comites fugae, cum ille fuerit comprehensus, huc illuc que dispergam nec securos abire permittam, sed in manibus hostium euaginabo gladium meum. et, quando dispersi fuerint in gentibus, intellegant quod ego sum dominus et mea cuncta uoluntate sint facta. et relinquam' inquit 'ex sociis eius qui cum eo fugerint et qui euadere potuerint, paucos qui gladium et famem et pestilentiam euaserint, ut, cum uel fuga uel captiuitate ad diuersas peruenerint regiones, narrent omnia scelera sua, uel sermone uel exemplo, propter quae tanta meruerunt mala; et intellegant quod ipse sim dominus'. qui autem tropologiam et coeptam explanationem super saluatore conatur exponere, ducem qui est in medio hierusalem, ipsum interpretatur qui in portentum signum que praecesserit, quod et ipse et socii eius captiui mundi istius sint, et, ab inferis uictor ascendens, in humeris portatus sit angelorum, in caligine egressus, ignotus incredulis, destructo medio pariete, fecerit utrumque unum; facies illius operta, ut terram non respiciat iudaeorum - nec mirum si dominus celauerit faciem suam, cum usque hodie ante uultum moysi uelamen sit positum populo non credenti -. extendit que dominus rete suum super illum - id quod de eo sponsa loquitur in cantico canticorum: ecce iste post parietem nostrum, prospiciens per fenestras, apparens per retia, de quo et hieremias: spiritus uultus nostri, christus dominus, captus est in peccatis nostris, et: cum non fecisset peccatum, pro nobis peccatum factus est -; et adducetur, ait, in babylonem confusionem istius mundi, in terram chaldaeorum qui interpretantur 'quasi daemonia' - aut eos qui daemonibus fuerant mancipati, retraheret ad salutem et captiuam duceret pristinam captiuitatem -, ipsam que, inquit, terram chaldaeorum non uidebit et ibi moretur, ut omnes nos sua morte uiuificet. cunctos autem adiutores eius et socios, apostolos et apostolicos uiros dispersit in uniuersum orbem; et euaginauit gladium suum post eos, ut uariis coronarentur martyriis. et tunc intellegerent uel ipsi uel hi qui per eos crediderant, quod ipse sit dominus; et idcirco disperserit eos in gentibus et disseminauerit in terras, ut multum fructum facerent. et reliquit ex eis paucos uiros, sicut ioannem apostolum et ceteros, a gladio et fame et pestilentia liberatos, et persecutionum impetum declinantes, ut narrent scelera iudaeorum et iniquitates cunctarum gentium ad quas ingressi sunt, ut acta paenitentia scirent quod ipse esset dominus. haec diximus lectoris arbitrio iudicium relinquentes; ceterum nulla dubitatio est, periculosum esse regis impii captiuitatem et necem, sacramento domini comparare.

et factus est sermo domini ad me, dicens: [fili hominis,] panem tuum in conturbatione comede, et aquam tuam in festinatione et maerore bibe. et dic ad populum terrae: haec dicit dominus deus ad eos qui habitant hierusalem in terra israel: panem suum in sollicitudine comedent, et aquam suam in desolatione bibent, ut desoletur terra a multitudine sua propter iniquitatem omnium qui habitant in ea; et ciuitates quae nunc habitantur desolatae erunt, terra que deserta, et scietis quia ego dominus. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, panem tuum cum dolore comedes; et aquam tuam cum tormento et angustia bibes. et dices ad populum terrae: haec dicit adonai dominus habitatoribus hierusalem super terram israel: panes suos cum egestate comedent, et aquam suam cum dissipatione bibent, ut dissipetur terra et plenitudo eius; in impietate enim omnes qui habitant in ea et ciuitates eorum quae habitantur, in desolatione erunt, et terra dissipabitur, et cognoscetis quod ego sim dominus). post principis et sociorum eius prophetiam, quae sub corporali imagine monstrabatur, uenit ad populum, et quidquid prophetae dicitur, per prophetam refertur ad habitatores hierusalem: quod in obsidionis malo panem suum comedant in egestate et angustia, et aquam suam nequaquam in abundantia, sed cum tormento bibant et tribulatione. 'haec autem' inquit 'propheta tibi dicuntur, ut tu loquaris ad populum terrae tuae et dicas: haec dicit dominus habitatoribus hierusalem quae est in terra israel: obsessi ab nabuchodonosor atque chaldaeis, famis et sitis sustinebitis malum, ut omnis terra cum sua plenitudine deleatur', habitatores significans per eam quae inhabitatur. et ne putent sibi hoc uenire sine causa: 'dic' inquit 'eis, quod propter scelera eorum et impietates omnes urbes iudaeae ad solitudinem redigendae sint, et uniuersae terrae cultura dispereat, ut cognoscant deum saeuientem quem miserantem cognoscere noluerunt'. possumus iuxta anag�g�n~g habitatores hierusalem credentes christo dicere qui habitant in ecclesia; et si per peccata illius offensam meruerint, comedant panem cum egestate et bibant aquam cum maerore et angustia: non cibum panis nec potum aquae, sed famem sermonis et doctrinae dei sustinentes. quando enim, uel uitio principum qui capiendi sunt et tradendi babyloniis uel nostra duritia, perdiderimus sermonem dei, aquas que non meruerimus habere utiles, tunc in dolore et penuria nostrum sumemus cibum, et terra perdet multitudinem credentium, et ciuitates, quae in toto orbe intelleguntur ecclesiae, desolabuntur, et terra deserta erit, ut omnes sciant quia offensa sit domini. quod quidem et in persecutionis tempore intellegere possumus.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, quod est prouerbium istud uobis in terra israel dicentium: in longum differentur dies, et peribit omnis uisio? ideo dic ad eos: haec dicit dominus deus: quiescere faciam prouerbium istud, neque uulgo dicetur ultra in israel; et loquere ad eos quod appropinquauerint dies et sermo omnis uisionis. non enim erit ultra omnis uisio cassa, neque diuinatio ambigua in medio filiorum israel; quia ego dominus loquar, quodcumque locutus fuero uerbum, et fiet; non prolongabitur amplius: sed in diebus uestris, domus exasperans, loquar uerbum et faciam illud, dicit dominus deus. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, ecce domus israel dicentium: uisio quam hic uidet, in dies multos et in tempora longa iste prophetat; propterea dic ad eos: haec dicit dominus deus: non prolongabitur ultra omnis sermo meus, uerbum quod locutus fuero complebitur, dicit dominus deus. quod nos diximus 'prouerbium' iuxta symmachum, omnes alii interpretes 'parabolam' transtulerunt, quae hebraice appellatur 'masal'. (rursum ubi a nobis editum est: neque erit diuinatio ambigua, uertere lxx: nec diuinans iuxta gratiam, pro quo omnes 'lubricum' interpretati sunt, quod nos 'ambiguum' diximus ut decipientia audientes suos prophetarum uerba noscamus). est autem sensus omnis capituli hic: supra prophetauerat contra principem qui erat in hierusalem, deinde populo famem et ardorem sitis nuntiauerat esse uenturum; quod multitudo non credens, uetus assumitur tritum que prouerbium: in longum tempus differtur comminatio prophetarum, et omnis uisio peribit nam frustra 'cernitur' - uel iuxta symmachum diapneusei~g, id est 'in uentum et auram tenuem dissoluetur' -. 'dic ergo' inquit 'eis, quod nequaquam mea comminatio differatur neque diuinatio falsa atque ambigua proferatur in populos quae finem habeat incertum, ut alio dicatur tempore, alio impleatur, sed nunc, uiuente te qui loqueris et his qui audiunt, uerbum quod locutus sum compleatur'. significat autem uicinam captiuitatem urbis hierusalem, et sedeciam cum populo iuda iamiamque capiendum. non solum autem illo tempore, sed usque hodie uulgus incredulum et dura corda mortalium prophetiam dei non recipit, sed omnia quae prophetae comminantur, quae praedicat euangelium, in aliud tempus aestimant differendum. sciamus hic 'parabolam', quae a septuaginta ponitur, accipi pro 'prouerbio', iuxta illud quod in psalmo legimus: et factus sum eis in parabolam, et in hoc eodem propheta: quid est uobis parabola ista in populo israel, dicentium: patres comederunt uuam acerbam, et dentes filiorum obstupuerunt. manifesta perstrinximus, ut in obscurioribus immoremur.

LIBER 4

uellem, si fieri posset, eustochium, explanationes in hiezechiel per singulos libros propriis texere prophetiis, et quod uaticinatione coniunctum est nequaquam expositione diuidere, ut facilior esset cursus dictantis pariter et legentis; longum que et immensum interpretationis iter certis spatiis separarem, ut quasi titulis et indicibus et, ut proprius loquar, argumentis ostenderem quid libri singuli continerent. sed quid faciam, cum aliae prophetiae breues sint, aliae longae, ut saepe necessitate cogamur et plures in unum librum coartare et unam in multos diuidere? unde et nunc contra prophetas et prophetissas, ad seniores quoque populi israel, et ad terram super quam inducuntur quattuor plagae pessimae, et de ligno uitis, quod cum fuerit abscisum inutile est inter omnia ligna siluarum, catalogum etiam uitiorum hierusalem uolumus quarto libro comprehendere; quem quia unius uoluminis non patitur angustia, alteram partem eius quinto uolumini reseruamus, prudentissimi lectoris sollicitudinem praemonentes, ut sciat quid nobis in hoc explanandum et quid sibi legendum sit.

13. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, uaticinare ad prophetas israel qui prophetant; et dices prophetantibus de corde suo: audite uerbum domini. haec dicit dominus deus. (hoc quod nos posuimus: qui prophetant; et dices prophetantibus de corde suo, omisere lxx et pro eo, quod non habetur in hebraeo addiderunt: et prophetabis, et dices ad eos). est autem sermo contra pseudoprophetas qui decipiebant populum et contra mandata dei aliud prophetabant. nec quempiam moueat quod prophetae appellantur, hanc enim habet sancta scriptura consuetudinem, ut unumquemque uaticinationis suae et sermonis prophetam nuncupet, sicut prophetae appellantur baal et prophetae idolorum et prophetae confusionis; unde et apostolus paulus poetam graecum prophetam uocat: dixit quispiam, proprius eorum propheta: cretenses semper mendaces, malae bestiae, uentres pigri, et in osee legimus: sicut propheta insaniens homo portans spiritum. quidquid autem eo tempore israelitico populo dicebatur, hoc nunc refertur ad ecclesiam, ut prophetae sancti sint apostoli et apostolici uiri, prophetae autem mendaces atque furiosi omnes haeretici, quorum principes ex suo corde confingant, qui autem ab eis seducti sunt aliorum mendaciis acquiescant.

uae prophetis insipientibus, qui sequuntur spiritum suum et nihil uident. (lxx: uae his qui prophetant de corde suo et omnino non uident, relinquentes illud quod a nobis positum est: qui sequuntur spiritum suum). cum prophetarum nomen, secundum regulam scripturarum, bonis malis que commune sit, in eo differunt, quod boni prophetae esse dicuntur sapientes, mali autem stulti et insipientes, quorum alterum refertur ad ecclesiasticos uiros, alterum ad omnes haereticos qui, dei spiritum relinquentes, sequuntur spiritum suum, quia nequaquam diuino instinctu, sed proprio corde uaticinantur: unde et nihil uident. qui autem sapiens est, non cordis sui cogitationes sed dei spiritum sequitur, iuxta illud quod in superioribus animalia et rotae dei spiritum sequebantur, et propheta dicit: post dominum deum tuum ambulabis, et in alio loco: deduc me in semita recta, et iterum: spiritus tuus, bonus ipse, me deducet in terram, et populo dei columna ignis et nubes erat dux in solitudine, et hieremias loquitur: non laboraui sequens te. quis autem haereticorum qui sequitur spiritum suum non impingat in tenebras et caecus caecos ducat in foueam? unde licet sibi in mysteriis, immo orgiis suis, plus ecclesiasticis doctoribus uidere uideantur, tamen nihil omnino uident, quia solem iustitiae perdiderunt, frustra que imitantur eos qui prius uocabantur 'uidentes' et quibus dicitur: qui uides, uade; recede in terram iuda, et in bethel non prophetabis; quamobrem 'uisio' esaiae et abdiae ponuntur in titulis, et dominus apostolis praecepit: leuate oculos uestros et uidete, et propheta suppliciter deprecatur: reuela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua.

quasi uulpes in desertis prophetae tui, israel, erant. non ascenditis ex aduerso, neque opposuistis murum pro domo israel, ut staretis in proelio in die domini. uident uana et diuinant mendacium, dicentes: ait dominus, cum dominus non miserit eos; et perseuerauerunt confirmare sermonem. numquid non uisionem cassam uidistis, et diuinationem mendacem locuti estis, et dicitis: ait dominus, cum ego non sim locutus? (lxx: sicut uulpes in desertis prophetae tui, israel. non steterunt in firmamento, et congregauerunt greges super domum israel; non surrexerunt qui dicunt in die domini, uidentes mendacia, diuinantes uana, qui dicunt: dicit dominus, et dominus non misit eos; et coeperunt suscitare sermonem. nonne uisionem falsam uidistis, et diuinationes uanas locuti estis, (signum_asterisci) et dicebatis: dicit dominus, et ego non sum locutus? (signum_metobeli) dicamus primum iuxta hebraicum: prophetae israel uulpium similes sunt, cotidie domesticarum auium furta facientes qui habitant, iuxta aquilam et septuaginta 'in desertis', iuxta symmachum et theodotionem 'in parietinis' atque 'ruinosis'; qui non possunt ascendere ex aduerso, neque murum pro domo israel opponere - legimus aaron aduersum ignem israelis populum deuorantem occurrisse et stetisse medium et opposuisse murum pro salute populi; hieremiae quoque dicitur, ne occurrat domino, neque stet contra iram eius orationis perseuerantia: sicut enim murus hosti opponitur, et aduersario occurri solet ex aduerso contra que uenienti, ita dei sententia sanctorum precibus frangitur; unde et moysi dicitur: dimitte me, et delebo populum istum: cui enim dicitur: dimitte me, ostenditur quod tenendi habeat facultatem -. isti stare non possunt in proelio in die domini, ut pro populo precibus dimicent et resistant obsecrationibus sententiae dei. quia igitur uana conspiciunt et diuinant mendacium et a domino missos esse se dicunt, cum non sint missi ab eo, et perseuerant in erroribus et suum cupiunt firmare sermonem, arguuntur quod omnia sint cassa quae praedicant, suum mendacium domini sermonem esse dicentes. porro iuxta septuaginta hic sensus est: omnes haeretici propter fraudulentiam ac nequitiam uulpium similes sunt, de quibus saluator loquitur: uulpes foueas habent, et uolucres caeli nidos; et de herode scriptum est: dicite uulpi huic; et de hisdem uulpibus quae paruulos simplices que decipiunt et populantur uineam christi, salomon loquitur: capite nobis uulpes paruulas, dissipantes uineas; et in psalmo, super his qui eorum fraudulentia supplantantur, canitur: introibunt in inferiora terrae, tradentur in manus gladii, partes uulpium erunt. hi prophetae, qui uulpium similes sunt, non steterunt in firmamento; nec cum petro audire meruerunt: tu es petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam; nec moysi similes sunt, cui dictum est: tu uero hic sta me cum, nec illius qui dicit: statuit supra petram pedes meos, sed fluctuant omni uento doctrinae; nec steterunt in firmamento de quo in octauo decimo psalmo legimus: caeli enarrant gloriam dei, et opera manuum eius annuntiat firmamentum. isti congregauerunt irrationales quosque, et propter nimiam innocentiam pecudum similes, contra domum dei; unde nunc dicitur: et congregauerunt greges super domum israel, nec surrexerunt ipsi, nec alios suscitare potuerunt, sed quaecumque egerunt et agunt plena mendaciis sunt. quod que sequitur: et coeperunt suscitare sermonem, illud significat: quod uelint quidem consurgere et se ad excelsa sustollere, sed quod cupiant implere non possint, dicitur que eis: nonne uisionem falsam uidistis, et diuinationes uanas locuti estis? - quod que sequitur: et dicebatis: dicit dominus, et ego non sum locutus, in septuaginta non habetur -.

propterea haec dicit dominus deus: quia locuti estis uana et uidistis mendacium, ideo ecce ego ad uos, ait dominus deus; et erit manus mea super prophetas qui uident uana et diuinant mendacium: in concilio populi mei non erunt, et in scriptura domus israel non scribentur, nec in terram israel ingredientur, et scietis quia ego dominus deus. (lxx: ideo dic: haec dicit adonai dominus: quoniam uerba uestra mendacia et diuinationes uestrae uanae, idcirco ecce ego super uos, dicit dominus deus; et extendam manum meam super prophetas qui uident mendacium et qui loquuntur uana: in disciplina populi mei non erunt, nec in scriptura domus israel scribentur, et in terram israel non intrabunt, et scient quia ego adonai dominus). sub prophetarum persona, sermo contra haereticos est qui loquuntur uana et uident mendacium, et perseuerant suam firmare doctrinam: quod ipse dominus contra eos ueniat atque consurgat et extendat manum suam super illos ad percutiendum et non contrahat ad parcendum; et comminatur quod non sint in concilio populi domini futuri, nec in ecclesia eius sed in synagoga diaboli, nec scribantur in domo israel, - de quibus in alio loco dicitur: super terram scribantur: non in terram israel quae terra uiuentium est de qua nunc dicitur: nec in terram israel ingredientur, sed in terram mortuorum et umbram mortis - ut, postquam ista perpessi fuerint, separati a coetu populi dei intellegant quod ipse sit dominus. pro eo quod nos uertimus: in concilio populi mei non erunt, septuaginta transtulerunt: in disciplina (siue in correptione) populi mei non erunt: alia enim aduersariorum, alia filiorum correptio est; unde et hieremias: corripe, inquit, nos, domine, uerumtamen in iudicio, et non in furore, ut nequaquam paucos nos facias. effunde furorem tuum super gentes quae te ignorauerunt, et super regna quae nomen tuum non inuocauerunt.

eo quod deceperint populum meum, dicentes: pax, pax, et non est pax; et ipse aedificabat parietem, illi autem linebant eum luto absque paleis. dic ad eos qui linunt absque temperatura, quod casurus sit; erit enim imber inundans, et dabo lapides praegrandes desuper irruentes, et uentum procellae dissipantem. siquidem ecce cecidit paries; numquid non dicetur uobis: ubi est litura quam leuistis? propterea haec dicit dominus deus: et erumpere faciam spiritum tempestatum in indignatione mea, et imber inundans in furore meo erit, et lapides grandes irae in consummatione; et destruam parietem quem leuistis absque temperamento, et adaequabo eum terrae, et reuelabitur fundamentum eius, et cadet et consumetur in medio eius, et scietis quia ego sum dominus. et complebo indignationem meam in pariete et in his qui linunt eum absque temperamento, dicam que uobis: non est paries, et non sunt qui liniant eum; prophetae israel qui prophetant ad hierusalem, et uident ei uisionem pacis, et non est pax, dicit dominus deus. (lxx: quia deceperunt populum meum, dicentes: pax, pax, et non erat pax; et iste aedificat parietem, et isti linunt eum stultitia. dic ad eos qui linunt stultitia: cadet; erit pluuia inundans, et dabo lapides magnos in iuncturas eorum et cadent, et spiritus auferens et dirumpetur. et ecce cecidit paries; et non dicent ad uos: ubi est litura uestra quam leuistis? propterea haec dicit adonai dominus: et rumpam spiritum auferentem in furore meo, et pluuia inundans in ira mea erit, et lapides magnos in furore inducam in consummationem; et suffodiam parietem quem leuistis, et cadet, et ponam eum super terram et reuelabuntur fundamenta eius, et cadet, et consumemini cum increpationibus, et cognoscetis quod ego dominus. et complebo furorem meum super parietem et super eos qui linunt eum cadet, dixi que ad uos: non est paries, neque qui linunt eum; prophetae israel qui prophetant super hierusalem, et qui uident illi pacem, et non est pax eis, dicit dominus deus). prophetae israel qui non erunt in concilio populi dei nec scribentur in scriptura domus israel nec terram repromissionis intrabunt, ideo ista patientur quia deceperunt populum meum, pro rigore paenitentiae et conuersionis iniuria pacem eis et prospera nuntiantes, secundum illud quod alibi dicitur: pax, pax: et ubi est pax? deus itaque metaphorik�s~g aedificabat eis, per legis mandata sanctorum que prophetarum eloquia et comminationes, maceriam - hoc enim uerbum hebraicum significat 'his', ut omnem ab illis incursionem bestiarum et hostilem impetum submoueret, dum, conuersi ad deum, hoc quasi muro et pariete firmissimo cingerentur -; pseudoprophetae uero non semel sed frequenter pollicebantur eis pacem: hoc enim repetitus pacis sermo significat. ipsum que parietem, qui in sequentibus 'cir' appellatur, liniebant pseudoprophetae 'absque temperamento' - ut interpretatus est symmachus, hoc est 'puro luto', et quod paleas non haberet, nec praebere posset aliquam fortitudinem; ut uero septuaginta et theodotio, linunt eum 'stultitia', aquila autem uerbum hebraicum 'thaphel' interpretatus est anal�i~g quod significat 'absque sale', de translatione transiens ad aliam translationem, ut, quomodo cibus absque sale nullum habet saporem, ita et lutum absque paleis quibus firmatur et stringitur nihil roboris possit praebere parieti -. 'dic' inquit 'ad eos qui illis uana promittunt et cassum pollicentur auxilium, quod casurus sit iste paries, haec maceria, et immittam imbrem uehementissimum, hostes uidelicet saeuissimos - babylonios autem chaldaeos que significat -, et eosdem lapides grandinis desuper irruentes', omnia per metaphoran~g, quo instabilem maceriam subitus turbo subuertat et subruat; et postea dicatur eis - id est pseudoprophetis -: 'ubi est litura quam leuistis, et ubi quod polliciti estis auxilium?'. quidquid autem de pseudoprophetis diximus, et ad haereticos referri potest: quod omnia eorum dei ira figmenta soluantur, et aedificatio pessimorum dogmatum, quae spiritus sancti non habet condimentum, corruat et usque ad fundamenta et puluerem dilabatur, et adaequetur ipsa maceria terrae et cadat, et consumantur prophetae qui promittebant et populus cui promittebatur in medio eius, ut, postquam compleuerit indignationem suam, et dixerit eis: non est iste paries - hoc est 'non est uestra defensio' - et non sunt qui linunt eum, sed omnia uana sunt et in nihilum proficientia, tunc opere cognoscatis quod ego sim dominus. ut autem sciamus qui sint isti qui linunt parietem, sequitur: prophetae israel - hoc est pseudoprophetae - qui prophetant ad hierusalem, et uident ei uisionem pacis; isti sunt causa peccati et ruinae et stultae securitatis: non enim erit pax, dicit dominus, quia dominus non misit eos nec est locutus ad eos. hoc quod septuaginta transtulerunt: et super iuncturas eorum, in hebraico non habetur; significat autem iuncturas lapidum in pariete uel adminicula lignorum quibus parietes roborantur. nec non illud quod supra legimus: ipse aedificabat (uel aedificat) parietem, plerique ad populum referunt israel qui uanum sibi uel aegyptiorum uel pacis auxilium promittebat.

et tu, fili hominis, pone faciem tuam contra filias populi tui quae prophetant de corde suo, et uaticinare super eas, et dic: haec dicit dominus deus: uae his quae consuunt puluillos sub omni cubitu manus, et faciunt ceruicalia sub capite uniuersae aetatis ad capiendas animas; et cum caperent animas populi mei, uiuificabant animas eorum. et uiolabant me ad populum meum propter pugillum hordei et fragmen panis, ut interficerent animas quae non moriuntur, et uiuificarent animas quae non uiuunt, mentientes populo meo credenti mendaciis. propterea haec dicit dominus deus: ecce ego ad puluillos uestros, quibus uos capitis animas uolantes, et dirumpam eos de brachiis uestris et dimittam animas quas uos capitis, animas ad uolandum, et dirumpam ceruicalia uestra, et liberabo populum meum de manu uestra, neque erunt ultra in manibus uestris ad praedandum; et scietis quia ego dominus. pro eo quod maerere fecistis cor iusti mendaciter, quem ego non contristaui, et confortastis manus impii, ut non reuerteretur a uia sua mala et uiueret, propterea uana non uidebitis et diuinationes non diuinabitis amplius, et eruam populum meum de manu uestra, et scietis quoniam ego dominus. (lxx: et tu, fili hominis, offirma faciem tuam super filias populi tui quae prophetant de corde suo, et propheta super eas, et dices: haec dicit dominus deus: uae his quae consuunt ceruicalia sub omni cubitu manus, et faciunt uelamina super omne caput uniuersae aetatis ut peruertant animas; animae subuersae sunt populi mei, et animas saluabant. et contaminabant me ad populum meum propter pugillum hordei et fragmen panis, ut occiderent animas quas non oportuit mori, et saluarent animas quas non oportuit uiuere, dum loquuntur populo audienti uanos sermones. propterea haec dicit dominus deus: ecce ego super ceruicalia uestra, super quae uos collegistis animas, et dirumpam ea de brachiis uestris et dimittam animas quas uos peruertitis, animas eorum in dispersionem, et dirumpam uelamina uestra, et liberabo populum meum de manibus uestris, et non erunt ultra in manibus uestris in congregationem; et cognoscetis quia ego dominus. pro eo quod peruertebatis animam iusti inique, et ego non peruertebam eum, et confortabatis manus iniqui, ut penitus non conuerteretur a uia sua pessima et uiueret, propterea mendacia ultra non uidebitis et diuinationes nequaquam diuinabitis adhuc, et liberabo populum meum de manu uestra, et scietis quia ego dominus). supra ad prophetas diuinus sermo directus est, qui luto linebant parietem quod paleas non haberet, nec ullum posset parieti siue maceriae robur tribuere; nunc aduersus filias populi prophetissas iubetur faciem suam ponere siue dirigere uel, ut septuaginta transtulerunt, offirmare. quomodo autem aduersum prophetas alii pseudoprophetae inspirabantur diabolico spiritu ut dei mandata subuerterent, ita aduersum prophetissas, qualis fuit debbora et olda et in actibus apostolorum philippi euangelistae quattuor filiae prophetantes, inspirabantur daemonico spiritu aliae eiusdem sexus, qualis fuit prisca et maximilla, quae uaticinatione mendacii fidem subuerterent ueritatis. has autem dicunt hebraei maleficis artibus eruditas per necromantias et pythium spiritum, qualis fuit illa quae uisa est suscitasse animam samuelis, et in actibus apostolorum, cuius diuinatio multos dominis reditus acquirebat, de qua ad apostoli pauli imperium immundus eiectus est spiritus. nos autem ita dicimus: alios haereticos falsitate dogmatum suorum praedicare uirtutem, quorum fuit pythagoras et zeno a quo stoici, indorum brachmanes et aethiopum gymnosophistae, qui ob uictus continentiam miraculum sui gentibus tribuunt - recte que dicuntur parietem linire et aliquam fortitudinem polliceri -, sed quia christi non habent condimentum, uanus est eorum labor et peritura aedificatio: nisi dominus aedificauerit domum, in uanum laborauerunt qui aedificant eam; alii autem uoluptatum libidinis que doctores dicuntur consuere puluillos et ponere sub omni cubitu manus, epicurei et pyrrhonii et apud nos iouinianus et eunomius, qui dicunt: manducemus et bibamus, cras enim moriemur. iubetur ergo propheta ponere, siue offirmare, faciem suam contra filias populi sui. primum que dicendum quid sibi uelit 'posita' facies siue 'directa' et 'offirmata', nempe illud quod de domino scriptum est: facies domini super facientes mala, ut disperdat de terra memoriam eorum. sicut enim liquescit cera a facie ignis, sic pereant peccatores a facie dei; secundum quem sensum in hoc eodem propheta dicitur: fili hominis, offirma faciem tuam super theman et darom et nageb, et iterum: factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, offirma faciem tuam super hierusalem, et post paululum: factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, offirma faciem tuam super filios ammon, et rursus: offirma uultum tuum super pharao regem aegypti, et iterum: fili hominis, offirma faciem tuam super gog et magog, et in alio loco: firmabo faciem meam super hominem illum, et ponam illum in desertum et in dissipationem, et auferam eum de medio populi, et scietis quoniam ego dominus. uae igitur his haeresibus his que doctrinis, quae, requiem pollicentes, omnem aetatem sexum que decipiunt, ut capiant animas miserorum et contaminent me ad populum meum, dum credor diligere uoluptatem, et hoc non propter corum et hemicorum hordei ut in osee legimus, sed propter pugillum hordei quo bruta uescuntur animantia, et fragmen panis; non panem integrum nec solida testimonia scripturarum, sed quae haeretica prauitate fracta et decurtata atque imminuta sunt, ut sanctos quosque decipiant et ad mortem trahant, et peccatores uanis promissionibus uiuificare contendant. propterea clemens et misericors deus non ipsas prophetissas interficit, sed dirumpet puluillos earum qui instar retium uolantes animas capiunt, ut, postquam rupti fuerint, liberam uolandi habeant facultatem; et scindet uelamina, siue ceruicalia, in quibus principale animae recumbebat et quibus deceptorum capita operiebantur; cum apostolus doceat uirorum capita non uelanda, sed reuelata facie gloriam domini contemplandam: 'uos enim' inquit 'falsis terroribus seruientium deo animos frangebatis et promissionibus fraudulentis impios tenebatis inclusos, ne agentes paenitentiam uitam reciperent quam perdiderant; propterea uanas nequaquam uidebitis uisiones, nec uocabo uestra mendacia prophetias, sed diuinationes de quibus scriptum est: non est augurium in iacob, neque diuinatio in israel, ut eruam populum meum de manibus uestris, et opere cognoscatis me esse dominum qui perditos liberaui'.

14. et uenerunt ad me uiri seniores israel, et sederunt coram me. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, uiri isti posuerunt immunditias in cordibus suis, et scandalum iniquitatis suae statuerunt contra faciem suam; numquid interrogatus respondebo eis? propter hoc loquere eis, et dices ad eos: haec dicit dominus deus: homo, homo de domo israel qui posuerit immunditias suas in corde suo, et scandalum iniquitatis suae statuerit contra faciem suam, et uenerit ad prophetam interrogans per eum me, et ego dominus respondebo ei in multitudine immunditiarum suarum, ut capiatur domus israel in corde suo quo recesserunt a me in cunctis idolis suis. propterea dic ad domum israel: haec dicit dominus deus: conuertimini et recedite ab idolis uestris, et ab uniuersis contaminationibus uestris auertite facies uestras. quia homo, homo de domo israel et de proselytis, quicumque aduena fuerit in israel, si alienatus fuerit a me et posuerit idola sua in corde suo, et scandalum iniquitatis suae statuerit contra faciem suam, et uenerit ad prophetam ut interroget per eum me, ego dominus respondebo ei per me; et ponam faciem meam super hominem illum, et faciam eum in exemplum et in prouerbium, et disperdam eum de medio populi mei, et scietis quia ego dominus. et propheta cum errauerit, et locutus fuerit uerbum, ego dominus decepi prophetam illum, et extendam manum meam super eum, et delebo eum de medio populi mei israel. et portabunt iniquitatem suam: iuxta iniquitatem interrogantis, sic iniquitas prophetae erit, ut non erret domus israel ultra a me, neque polluatur in uniuersis praeuaricationibus suis, sed sit mihi in populum, et ego sim eis in deum, ait dominus exercituum. (lxx: [et uenerunt ad me uiri de senioribus israel, et sederunt ante faciem meam]. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, uiri isti posuerunt cogitationes suas in cordibus suis, et tormentum iniquitatum suarum posuerunt ante faciem suam; si respondens respondebo eis? propterea loquere eis et dic ad eos: haec dicit adonai dominus: homo, homo de domo israel qui posuerit cogitationes suas in corde suo, et tormentum iniquitatis suae posuerit ante faciem suam, et uenerit ad prophetam ut interroget eum in me, ego dominus respondebo ei in his quibus tenetur mens eius, ut auerteret domum israel secundum corda eorum quae abalienata sunt a me in cogitationibus eorum. propterea dic ad domum israel: haec dicit dominus deus: conuertimini et recedite ab adinuentionibus uestris et ab omnibus impietatibus uestris, et conuertite facies uestras. quia homo, homo de domo israel et de aduenis, qui peregrinantur in israel, qui abalienatus fuerit a me et posuerit cogitationes suas in corde suo, et tormentum iniquitatis suae posuerit ante faciem suam, et uenerit ad prophetam ut interroget eum in me, ego dominus respondebo ei in eo quo tenetur; et offirmabo faciem meam super hominem illum, et ponam eum in desertum et in exterminium, et auferam eum de medio populi mei, et cognoscetis quia ego dominus. et propheta si errauerit, et locutus fuerit uerbum, ego dominus errare feci prophetam illum, et extendam manum meam super eum, et exterminabo illum de medio populi mei israel. et accipient iniquitatem suam: secundum iniquitatem interrogantis, et iniquitas similiter prophetae erit, ut nequaquam erret domus israel a me, et non polluantur adhuc in cunctis delictis suis, et erunt mihi in populum, et ego ero eis in deum, dicit adonai dominus). postquam locutus est ad prophetas qui prophetabant de corde suo et linebant parietem absque temperamento, et ad prophetissas quae consuebant ceruicalia et ponebant sub omni cubitu manus, faciebant que uelamina, et operiebant capita uniuersae aetatis - per quae peruersorum dogmatum doctrina monstratur -, uenerunt ad prophetam non omnes senes, ne cuncti uiderentur errare, sed quidam seniorum israel, et sederunt coram propheta quam ob causam uenissent interim silentio differentes, statim que dei sermo factus est ad prophetam, indicans cur adessent - neque enim naturae hominis est, quamuis sancti, cordis arcana cognoscere; unde de solo dicitur saluatore: uidens autem iesus cogitationes eorum et quid cogitatis mala in cordibus uestris -. et est sensus: 'fili hominis, isti uiri qui coram te sedent posuerunt immunditias suas in cordibus suis - siue cogitationes et, iuxta symmachum et theodotionem, idola -, et scandalum - id est ruinam atque tormentum - iniquitatis suae posuerunt contra faciem suam, et sic ad sciscitandum domini uenere sermonem. numquid huiuscemodi hominibus debeo respondere, qui cum cogitationibus pristinis ad me ueniunt, ne hoc quidem tempore impietatis suae scelera relinquentes, sed credentes idolis et diuinationibus fraudulentis, et habentes ruinam iniquitatis contra faciem suam atque tormentum, dum meliora desperant et parati sunt ad supplicium et sic mea per te cupiunt uerba cognoscere? quia igitur peruerso ad te corde uenerunt, respondes non ex persona tua, - ne leuis sit auctoritas respondentis -, sed ex meo imperio, et dices ad eos: haec dicit dominus deus'. est autem totius loci, ut latam explanationem breui sermone comprehendam, ista sententia: 'homo, homo non aliarum gentium - quarum error potest habere ueniam -, sed domus israel qui cum pristinis uitiis - de quibus supra diximus - ad prophetam uenerit sciscitandum, ego respondebo ei iuxta cor et immunditias suas, ut iuxta quod uult et credit ita audiat: non enim meretur correctionem qui non discendi sed tentandi animo interrogat. recesserunt enim a me, et idola sunt secuti; breuis que ista est comminatio, ut recedant ab idolis cogitationibus que peruersis et conuertantur ad me, priora scelera relinquentes'; non enim meretur audire ueritatem qui fraudulenter interrogat, sed suo corde capiendus est, secundum quod scribae et pharisaei interrogantes dominum, immo tentantes, audiunt: quid me tentatis?, et rursus: nec ego uobis dicam in qua uirtute haec faciam; qui autem talis homo est et sic interrogat, ponit deus faciem suam super illum, siue confirmat, ut austeritate uultus frontis duritia molliatur et sit in exemplum et in prouerbium, siue in solitudinem et in interitum, ut, illo perdito de populo dei, cognoscant ceteri quod ipse sit dominus qui cordis arcana cognoscit, et peruersitatem mentis intellegit, nec considerat loquentium uerba sed corda. quod que sequitur [et] uidetur facere quaestionem: propheta cum errauerit, et locutus fuerit uerbum, ego dominus decepi prophetam illum, non putemus de uero propheta dici, sed de pseudopropheta qui sun�num�s~g propheta appellatur. et de illo scripturarum loco solui potest, quando achab rex israel, uadens ad proelium, non uult audire michaeam prophetam, sed pseudoprophetarum consiliis acquiescit, dicit que michaeas quod uiderit dominum sedentem in solio, et erroris spiritum ultro se obtulisse ad decipiendum regem; diabolus quoque in uolumine iob circumiens terram, stare dicitur in conspectu dei, et in substantiam primo iob, dein in corpus eius accipere a domino potestatem; sed et balaam hariolus a domino mittitur ut decipiat balac filium beor. hoc autem totum dicitur, ne pseudoprophetarum fortitudinis reputetur quod decipitur populus et magis uult audire mendacium quam ueritati aurem accommodare, sed quod dei irae sit ut peruersus populus et incredulus magis pseudoprophetas audiat quam prophetas. denique extendit manum suam super eum - subauditur prophetam - et deletur de medio populi eius, ut portet iniquitatem suam, quia similis erroris et poena consimilis sit, ut tam ille qui interrogat quam ille qui interrogatur portent iniquitatem suam, et nequaquam domus israel eorum, qui dei uerba audire uoluerint, peruersis uaticinationibus illudatur, sed sit populus dei, et ipse dominum deum habere mereatur. in eo quod dixit: ego dominus decepi illum, salomonis uerba consentiunt, qui de deo disputans ait: et illusoribus illudet, illud que testimonium: si ambulauerint ad me peruersi, et ego ambulabo contra eos in furore peruerso. quod que secundo dicitur: homo, homo filiorum israel et aduenarum qui iuncti sunt eis, duplicem in nobis, iuxta apostolum, ostendit hominem: exteriorem et interiorem - multi enim habentes hominis faciem corporalem, diuersarum bestiarum assumunt imagines, quas dissipari propheta cupiens deprecatur: domine, in ciuitate tua imaginem eorum dissipabis; illi, de quibus scriptum est: homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus est eis, non sunt homines homines, sed homines sunt iumenta; rursum qui in euangelio audiunt: serpentes, genimina uiperarum, quis ostendit uobis fugere a uentura ira?, non sunt homines homines, sed homines atque serpentes; et de quibus scriptum est: uulpes foueas habent, et uolucres caeli nidos, ac de herode: dicite uulpi huic, non sunt homines homines, sed homines uulpes -; qui uero utrumque hominis uocabulum possident, si errauerint, ideo per supplicia corriguntur, ut intellegant quod ipse sit dominus. nec non quod iuxta septuaginta posuimus: homo, qui abalienatus fuerit a me et posuerit cogitationes suas in corde suo, et tormentum (siue supplicium) iniquitatis suae ante faciem suam, illi testimonio conuenit quod in esaia scriptum est: ambulate in lumine ignis uestri, et in flamma quam succendistis; unusquisque enim ipse sibi flammarum succendit ardores parat que supplicia, dum non uult paenitudine errata corrigere, sed permanet in erroribus qui flammarum merentur incendium.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, terra cum peccauerit mihi ut praeuaricetur praeuaricans, extendam manum super eam, et conteram uirgam panis eius, et immittam in eam famem et interficiam de ea hominem et iumenta, et si fuerint tres uiri isti in medio eius, noe et daniel et iob, ipsi iustitia sua liberabunt animas suas, ait dominus exercituum. quod si et bestias pessimas induxero super terram ut uastem eam, et fuerit inuia eo quod non sit pertransiens propter bestias, tres uiri isti si fuerint in ea, uiuo ego, dicit dominus, quia nec filios nec filias liberabunt, sed ipsi soli liberabuntur, terra autem desolabitur. uel si gladium induxero super terram illam, et dixero gladio: transi per terram, et interfecero de ea hominem et iumentum, et tres uiri isti fuerint in medio eius, uiuo ego, dicit dominus deus, non liberabunt filios neque filias, sed ipsi soli liberabuntur. si autem et pestilentiam immisero super terram illam, et effudero indignationem meam super eam in sanguine, ut auferam ex ea hominem et iumentum, et noe et daniel et iob fuerint in medio eius, uiuo ego, dicit dominus deus, quia filium et filiam non liberabunt, sed ipsi iustitia sua liberabunt animas suas. quoniam haec dicit dominus deus: quod si et quattuor iudicia mea pessima, gladium et famem et bestias malas et pestilentiam, misero in hierusalem, ut interficiam de ea hominem et pecus, tamen relinquetur in ea saluatio educentium filios et filias: ecce ipsi egredientur ad uos, et uidebitis uiam eorum et adinuentiones eorum, et consolabimini super malo quod induxi in hierusalem in omnibus quae importaui super eam. et consolabuntur uos, cum uideritis uiam eorum et adinuentiones eorum, et cognoscetis quod non frustra fecerim omnia quae feci in ea, ait dominus deus. quattuor plagae inducuntur super terram 'praeuaricatricem' - siue, ut septuaginta transtulerunt, 'peccatricem' -: fames, bestiae, gladius, pestilentia, quarum, si singulae per partes inductae fuerint singulis regionibus et tres uiri isti noe et daniel et iob, quorum iustitia scripturarum uocibus praedicatur, pro terra peccatrice fuerint deprecati, non solum illam seruare non poterunt sed ne filios quidem et filias suas, si terrae peccatricis opera perpetrarint, sed seipsos tantummodo poterunt liberare. - quaeritur, cum et abraham et isaac et iacob, moyses quoque et ceteri patriarchae et prophetae, iusti fuerint, cur horum tantummodo fiat mentio, quod facile soluitur: noe enim imminens orbi terrarum diluuium, quia omnis terra polluerat uias domini, differre non potuit, sed filios, qui forsitan uirtutis eiusdem erant et ob seminarium humani generis, habuit reseruatos; daniel quoque imminentem captiuitatem populi iudaeorum nullis fletibus mitigauit; sed et iob, non ob peccata sed ob probationem, nec domum nec filios liberauit. alii autem dicunt quia hi tantum tres uiri et prospera et aduersa et rursum prospera conspexerunt, idcirco pariter nominatos, et hoc latenter significari ut, quomodo illi et bona et mala et rursum laeta uiderunt, sic et populum israel, qui prius bonis fruitus fuerat et postea captiuitatis sustinuit iugum, si egerit paenitentiam, redire ad pristinam felicitatem. - quod si noe et daniel et iob, pariter congregati et in uno loco positi, peccatricem terram, hoc est eos qui in terra habitant, non possunt irae dei subtrahere, quid dicendum est de his qui putant merito parentum atque uirtutibus posse filios peccatores de gehennae ignibus liberari? unde nec praeuaricatorem filium martyr pater poterit liberare, nec sanctae conuersationis mater impudicae filiae dabit praemia pudicitiae; et e contrario parentum uitia filiis non nocebunt, sed: anima quae peccauerit ipsa morietur. lot, in sodomis habitans sed et spiritu et carne peregrinus, uxorem quae post tergum respexerat non liberauit, sed tantum filias quae forsitan non peccauerant; et iosias, uir sanctus, non solum peccatorem populum suis uirtutibus non saluauit, sed et ipse in peccatis illius mortuus est. quod si aliquando propter abraham et dauid in posteros eorum misericordiam suam dominus pollicetur, notandum quod non his parcat qui in sceleribus perseuerent, sed qui agunt paenitudinem, ut merita patrum, filiorum adiuuat conuersatio. 'cum' inquit 'haec se ita habeant et terram peccatricem a singulis plagis tantorum uirorum non saluet deprecatio, sic dicit dominus: quia hierusalem nefanda peccauit, quattuor simul plagas inducam super eam: gladium quo ab hostibus trucidatur, et famem quam in obsidionem sustinet, et bestias quibus fugientes in desertis et saltibus deuorantur, et pestilentiam quae semper famem et penuriam sequitur - pro qua uulgata editio 'mortem' transtulit -. 'haec autem' inquit 'inducam super eam, ut nec homines in ea remaneant nec iumenta; et tamen, pro mea clementia, quattuor simul imminentibus plagis et cuncta uastantibus, relinquam in ea aliquos qui educant filios suos et filias, et captiui huc ueniant - hoc est in babylonem et in chaldaeam -, et cum uideritis eos et opera ipsorum perspexeritis, tunc intellegatis iuste eos captos et meam iustam fuisse sententiam, et habeat consolationem uestra captiuitas, dum intellegitis idcirco me eos de gladio et fame et bestiis et pestilentia liberasse: ut eorum peruersitate discatis, merito subuersam hierusalem templum que succensum et populum ductum esse captiuum, praeter eos quos gladius, fames, bestiae, pestilentia que consumpserint'. haec dicta sunt de illa hierusalem cui, prophetante hiezechiele apud chaldaeos, appropinquabat captiuitas. ceterum et super nostram terram cui dicitur: terra es et in terram ibis, et super nostram hierusalem, singulos quosque credentium, si dei mandata contempserint et praeuaricatores meruerint appellari, inducetur fames: non fames panis neque sitis aquae, sed fames audiendi uerbum dei; inducetur et gladius de quo legimus: tradentur in manus gladii, partes uulpium erunt, et ad mariam: tuam quoque animam pertransibit gladius; inducentur et bestiae quibus ne tradatur iustus postulat: ne tradas bestiis animam confitentem tibi; inducetur et pestilentia - pro qua septuaginta 'mortem' interpretati sunt - de qua scriptum est: mors peccatorum pessima, et: anima quae peccauerit ipsa morietur, et: sic amara mors. de quibus cunctis nec spiritalium parentum - quos magistros intellegimus - doctrina, nec principes nos poterunt liberare, nisi filiorum fuerit assensus et illorum obsecrationes suis conatibus iuuerint; iustitia enim iusti erit super eum, et iniquitas iniqui in ipso commorabitur: unusquisque peccato proprio morietur et iustitia sua saluabitur; frustra que dicunt iudaei: abraham pater noster, cum opera abraham non habeant; quod si in aliquo fiducia est, in solo domino confidamus: maledictus enim omnis homo qui spem habet in homine, quamuis sancti sint, quamuis prophetae; legimus: nolite confidere in hominibus, et iterum: bonum est confidere in domino, quam confidere in principibus, non in principibus tantum saeculi sed in principibus ecclesiarum qui suas tantum animas, si fuerint iusti, liberabunt, filios autem ac filias quos in ecclesia genuerint, si fuerint neglegentes, saluare non poterunt; et tamen apostolus loquitur: si cuius opus arserit, ipse saluus erit, sic tamen quasi per ignem. manus autem super terram praeuaricatricem extenditur, ut uirga, siue fortitudo, panis conteratur; quae extenta minatur plagas, nolente, qui eam extendit et subleuat, percutere peccantes, sed extensione terrere et territos conseruare.

15. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, quid fiet ligno uitis ex omnibus lignis nemorum quae sunt inter ligna siluarum? numquid tollitur de illa lignum ut fiat opus, aut fabricabitur de ea paxillus ut pendeat ex ea quodcumque uas? ecce igni datum est in escam, utramque partem eius consumpsit ignis, et medietas eius redacta est in fauillam; numquid utile erit ad opus? etiam cum esset integrum non erat aptum ad opus; quanto magis cum ignis illud deuorauerit et combusserit, nihil ex eo fiet operis! propterea haec dicit dominus deus: quomodo lignum uitis inter ligna siluarum, quod dedi igni ad deuorandum, sic tradam habitatores hierusalem, et ponam faciem meam in eos: de igne egredientur, et ignis consumet eos, et scietis quia ego dominus, cum posuero faciem meam in eos, et dedero terram inuiam et desolatam, eo quod praeuaricatores exstiterint, dicit dominus deus. (pro eo quod nos interpretati sumus: utramque partem eius consumpsit ignis, et medietas eius redacta est in fauillam, lxx transtulerunt: annuam purgationem eius consumit ignis, et dimittit in finem. rursum ubi diximus: cum posuero faciem meam in eos, illi uerterunt: cum offirmauero. 'praeuaricationem' quoque 'delictum' interpretati sunt). uariis autem similitudinibus, quas graeci parabolas uocant, praenuntiatur subuersio urbis hierusalem; et quomodo supra in sartagine in qua carnes populi frigebantur, et in latere in quo munimenta et aggeres arietum ac uinearum machinae pingebantur, eiusdem urbis obsessio fames que descripta est, et postea in hoc eodem lecturi sumus - in hieremia quoque scriptum est 'ollam', quae a facie aquilonis accenditur, significare urbem hierusalem; saltus que nageb et theman et darom, succisus, hoc ipsum praenuntiat -, sic in praesenti loco eadem hierusalem uineae et uiti frugiferae comparatur - de qua in alio loco scriptum est: ego te plantaui uineam frugiferam omnem ueram; quomodo conuersa es in amaritudine uitis aliena?, et in esaia: plantaui, inquit, uineam 'sorec', quod 'electam' et 'pulchram' sonat; et in psalmis legimus: uineam ex aegypto transtulisti, eiecisti gentes et plantasti eam; dux itineris fuisti in conspectu eius; et manifestius discimus, scriptura dicente: uinea autem domini sabaoth domus est israel -. haec uinea quamdiu affert fructum, in omnibus lignis saltuum nihil ea pretiosius est, sin autem uuas habere desierit, in nullam rem utilis est nisi ut cum radice et propaginibus suis tradatur incendio. cetera ligna siluarum - ut de pomiferis arboribus taceam, quorum scriptura modo nullam facit mentionem -, cum poma non habeant, succisa plurimam praebent utilitatem et in omnem agriculturam et in usum armorum proficiunt, dum attenuantur in scuta, raduntur in hastilia, cludunt foribus, continent armariis, risco, loculis, omnem que domus tribuunt supellectilem; uitis autem si semel uuas afferre cessauerit, intantum inutilis est, ut ne paxillus quidem ex ea possit fieri de quo aliquid pendeat, cum que malleolos excideris, utramque partem eorum primum ignis arripit, dein flamma consumit, tantum que nihil prodest, cum redacta fuerit in fauillam, ut etiam, cum integra sit, absque frugibus nullam praebeat utilitatem. ambiguitas autem uerbi hebraici 'sene' quod tribus litteris scribitur, 'sin' et 'nun' et 'iod', si legatur 'sene': 'duo' significat, si 'sane': 'annos'; unde factum est ut pro duabus summitatibus eius, quod nos interpretati sumus 'utramque partem eius', septuaginta interpretarentur 'annuam purgationem eius', cum aquila dixerit 'duo nouissima eius', symmachus et theodotio 'duas summitates eius'; et est ordo: 'sicut uitis infructuosa incendio traditur in nullam utilitatem, sic et hierusalem, immo habitatores eius, tradentur ardoribus, ut egrediantur de igne et ignis consumat eos, id est: etiamsi de urbe euaserint, foris hostili gladio consumentur, et qui remanserint, ipso miseriarum pressi pondere, me esse dominum recognoscent, cum posuero siue offirmauero faciem meam super eos et dedero illos in aeternam solitudinem: non enim peccatores sicut ceterae gentes, sed praeuaricatores exstiterunt' - aliud est enim neglegere quod ignores et aliud contemnere quod colueris -. possumus uineam et hierusalem, iuxta intellegentiam spiritalem, intellegere credentium multitudinem, quae, si neglegens fuerit et culturam pristinae religionis amiserit nec attulerit fruges uirtutum nec uinum fecerit quod laetificat cor hominis, aeternis tradetur ardoribus et in nihilum reputabitur: seruus enim qui scit uoluntatem domini sui, et non facit eam, uapulabit multis. tale quid et dominus loquitur in euangelio secundum ioannem: ego sum uitis uera, et pater meus agricola. omnis palmes, qui manet in me et non facit fructum tollet eum pater; et omnis qui affert fructum purgabit eum, ut fructum plus afferat; si autem saluator uitis est et nos palmites et deus pater agricola, quamdiu dei praecepta seruamus, semper excolimur et cultura nostra purgatio est: non est enim uolentis neque currentis, sed miserentis dei; quod si, afferentes fructum, purgamur a patre ut fructus ampliores afferamus, ostenditur omnem nostrum conatum, adiutorio dei, peruenire ad finem et fructum facere plenitudinis; qui autem palmes fruges non fecerit, tolletur a patre, et, cum sublatus fuerit, quid de eo pater faciat scriptura non dicit, nisi forte separatio a christi corpore poena perpetua est et interitus. quod in uinea et in uite intelleximus, sub alia figura saluator docet in euangelio: bonum est sal; si autem sal infatuatum fuerit, in nihil est utile, nisi ut foris proiciatur et ab hominibus conculcetur; et oculus, qui totum corpus illuminat, si fuerit excaecatus, audit a domino: si lumen quod in te est tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae erunt? comparatione quippe praeuaricatoris et eius qui confessum prius negauerit deum leuior poena est eorum qui numquam dei habuere notitiam. ligna autem saltuum siue siluarum, secundum uarietatem credentium, habent in magna domo aliquam utilitatem, in qua non solum uasa aurea et argentea sunt, sed lignea et fictilia, alia in honorem, alia autem in contumeliam.

16. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, notas fac hierusalem abominationes suas, et dices: haec dicit dominus deus hierusalem. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, testificare hierusalem iniquitates suas, et dices ad eam: haec dicit adonai dominus). in quibus breuis erat singularum prophetiarum circumscriptio, tota capitula posuimus, quid nobis uideretur ilico subicientes; hic autem, quia longus ad hierusalem sermo dirigitur testificantis et docentis eam peccata quae fecerit, et pene usque ad ducentorum uersuum numerum extenditur uaticinium, usque ad eum uidelicet locum in quo scriptum est: cum placatus fuero tibi in omnibus quae fecisti, dicit dominus deus, necesse habemus omnem prophetiam per partes proponere, et his, quae proposuerimus, explanationes debitas coaptare. sub persona mulieris meretricis, quae primum uiri fuerit consortio copulata, hierusalem et ortus et educatio et pubertas et nuptiae et adulterium et repudium et rursum reuocatio contexitur, ut et clementia uiri atque iudicium et adulterae atque meretricis scelera cognoscantur, dum post uniuersa supplicia suscitat ei pactum sempiternum, ut recordetur iniquitatis suae et confundatur, et non sit ei ultra aperire os prae confusione sua, cum placatus fuerit illi in omnibus quae fecerat; multum que prodest peccatoribus scire quid fecerint: unde et paenitens loquitur: quoniam iniquitatem meam ego cognosco, et peccatum meum contra me est semper. quattuor autem modis intellegi potest hierusalem: uel haec quae a babylonio et romano igne succensa est, uel caelestis primitiuorum, uel ecclesia quae interpretatur 'uisio pacis', uel animae singulorum quae fide cernunt deum. illud que quod plerique de caelesti hierusalem interpretandum putant, ecclesia non recipit, ne omnia quae in praesenti prophetia contexuntur, ad caelestium fortitudinum ruinas atque cruciatus, et restitutionem in pristinum statum suscipere compellamur.

radix tua et generatio tua de terra chanaan, pater tuus amorrhaeus et mater tua chethaea. magna fides, grandis audacia prophetarum, unum hominem totam urbem ignobilitatis arguere; mirabilis daniel qui, ad presbyterum delinquentem et adulterio iungentem homicidium, puer ausus est dicere: semen chanaan et non iuda, species decepit te; magnus et esaias qui clamat ad principes et ad populum iudaeorum: audite uerbum domini, principes sodomorum; auribus percipite uerba domini, populus gomorrhae; sed non minor hiezechiel qui a totam urbem loquitur confidenter: radix tua et generatio tua de terra chanaan, pater tuus amorrhaeus et mater tua chethaea. quamquam et stephanus, primus martyr euangelii, ad insanientem populum sic locutus est: dura ceruice, et incircumcisi corde, uos semper sancto spiritui restitistis, et licet possimus radicem hierusalem et generationem eius terram chanaan secundum illud accipere quod in aegypto uocatus sit populus et ibi multo tempore habitauerit - cham quippe pater chanaan princeps fuit gentis aegyptiae -, tamen, iuxta scelerum similitudinem, radicem hierusalem terram aegypti esse dicamus; unde et pater illius appellatur 'amorrhaeus' qui interpretatur diadoumenos~g id est 'multo sermone celebratus', et mater 'chethaea' id est exist�sa~g, 'quae' uel 'ipsa insanit' uel 'alios mittit in amentiam': omnis enim qui facit peccatum de diabolo natus est, unde et in toto orbe huius antiqui patris famosum uocabulum est, et multos uertens in amentiam. praecipitur que hierusalem, uel iuxta litteram uel iuxta spiritum, ut relinquat antiquum patrem, et dicitur ad eam: audi, filia, et uide, et inclina aurem tuam, et obliuiscere populum tuum et domum patris tui; et concupiscet rex decorem, et promittitur ei, si post peccatum ad uerum uoluerit patrem reuerti: restituam te sicut fuisti quando nata es. cuius tanta nobilitas, ut urbis hierusalem quae de abraham, isaac et iacob stirpe descendens deum habuit patrem, et tamen, quia peccauit et uerum reliquit parentem, meretur audire: radix tua et generatio tua de terra chanaan, pater tuus amorrhaeus et mater tua chethaea! si illa hoc audiuit, quid de nobis fiet, qui uocati ex gentium sordibus omnem maculam in lauacro saluatoris amisimus, si polluerimus indumentum christi et non habuerimus in conuiuio uestem nuptialem? utique illud: ut, uinctis manibus pedibus que, aeternis tradamur ardoribus, in quibus est fletus oculorum et stridor dentium.

et quando nata es, in die ortus tui, non est praecisus umbilicus tuus, et in aqua non es lota in salutem, nec sale salita, nec inuoluta pannis. non pepercit super te oculus ut faceret tibi unum de his, misertus tui, sed proiecta es super faciem terrae in abiectione animae tuae in die qua nata es. (lxx: et generatio tua: in die qua nata es, non ligauerunt mamillas tuas, et in aqua non es lota in salutem, nec sale salita, et pannis non es inuoluta. nec pepercit super te oculus tuus ut facerem tibi unum ex omnibus istis, et pateretur quidpiam super te, et proiecta es super faciem campi prauitati animae tuae in die qua nata es). iuxta ordinem lectionis de singulis disseramus. quando nata est hierusalem de patre amorrhaeo et de matre chethaea et effusa ex utero: non est praecisus umbilicus eius, quo fetus aluntur in uentre, instar arborum et uirgultorum quae per radices umore terrae nutriuntur occulto - et quomodo uirorum seminarium significatur in lumbis, ita genitalia feminarum honesto sermone, iuxta consuetudinem scripturarum, umbilicus uocatur, testimonio iob qui, sub figura draconis, loquitur de diabolo: uirtus eius in lumbis et fortitudo illius in umbilico uentris; iste enim draco, coluber antiquus qui uocatur diabolus et satanas et decepit orbem terrarum, aduersus uiros uirtutem habet in lumbis, aduersus feminas in umbilico -, hoc autem significat de hierusalem, quod non statim legem acceperit nec ei pudendae natiuitatis exordia sint abscissa, sed gentilem primum uixerit uitam; pro quo septuaginta interpretati sunt: in die qua nata es, non alligauerunt mamillas tuas, hanc habente scriptura sancta consuetudinem, ut pro corde pectusculum, siue pectus, et mamillas nominet, ut unicuique loco congruum uiderit - sacerdotes, in quibus debet esse doctrina et legem requirunt ex ore eorum, accipiunt pectusculum; ioannes super pectus recumbit domini, ut de fonte uberrimo hauriret fluenta sapientiae; uirginis in cantico canticorum duae mamillae sunt quasi duo hinnuli gemini capreae qui pascuntur in liliis, donec respiret dies et amoueantur umbrae; mater diligens, statim ut nata fuerit infantula, ligat mamillas eius, ut a tenero tumore desistant et pulchritudinem custodiant uirginalem, cum autem ad aetatem uenerit pubertatis, dicitur de ea: numquid obliuiscetur sponsa ornatus sui, aut uirgo fasceae pectoralis suae? -. sequitur: et in aqua non es lota in salutem; cruenta infantium corpora statim ut emittuntur ex utero lauari solent; ita et generatio spiritalis lauacro indiget salutari: nullus enim mundus a sorde nec si unius quidem diei fuerit uita eius, et in psalmis legimus: in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis concepit me mater mea; secunda natiuitas soluit primam natiuitatem, scriptum est enim: nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non potest introire in regnum dei; multa que sunt lauacra quae ethnici, in mysteriis suis, et haeretici pollicentur, qui omnes lauant sed non lauant in salutem; propterea additum est: et in aqua non es lota in salutem, quod quidem non solum de haereticis, sed et de ecclesiasticis intellegi potest qui non plena fide accipiunt baptismum salutare, de quibus dicendum est quod acceperint aquam sed non acceperint spiritum - sicut et simon ille magus, qui pecunia uolebat redimere gratiam dei, baptizatus quidem est in aqua sed nequaquam baptizatus est in salutem -. tertio dicitur: nec sale salita; tenera infantum corpora, dum adhuc uteri calorem tenent et primo uagitu laboriosae uitae testantur exordia, solent ab obstetricibus sale contingi, ut sicciora sint et restringantur; porro hierusalem, quae de malis parentibus nata est, nihil saporis, nihil diligentiae consecuta est; qui autem renascuntur in christo, dicitur ad eos: uos estis sal terrae, et praecipitur eis ab apostolo: sermo uester semper in gratia sale conditus sit - unde et uulgo sapientes 'salsi' et stulti uocantur 'insulsi', et in leuitico lege sancitur: omne sacrificium uestrum sale salietur, non cessabit sal testamenti domini de sacrificiis uestris: in cunctis muneribus uestris sal offeretis; qui hoc sale conditus fuerit et omnem foetorem umorem que noxium huius admixtione siccauerit, ultra non dicet: computruerunt et corruptae sunt cicatrices meae a facie insipientiae meae. scio me legisse in quodam uolumine de domino saluatore, quod ipse sit sal caeleste, et non solum terrena et inferna sed caelestia quoque suo sapore condiuerit, et impleatur illud quod scriptum est: gloria in excelsis deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis -. quartum est: nec inuoluta pannis; et saluator pannis est inuolutus infantiae, et omnis qui nascitur per inuoluta pannorum protectionem dei indiget. naturale est, ubi tamen parentum non deest diligentia, ortis infantibus primum praecidi umbilicum, dein ad eluendum sanguinem lauari eos aqua, tertio umorem corporum paruulorum salis adiectione siccari, quarto ut tenera infantum corpora pannis inuoluantur duplicem ob causam: ut et sale siccetur corpus, quod pannis ne defluat, seruatur et stringitur, et membra tenerrima non facile deprauentur - unde et corpora barbarorum romanis corporibus rectiora sunt: usque ad secundum enim et tertium annum semper pannis inuoluuntur -; sed non talis hierusalem, cuius nec umbilicus abcissus, nec ligata sunt ubera, nec aqua lota est in salutem, nec sale salita, neque inuoluta atque constricta pannis infantiae. cur autem nihil horum meruerit, sequens scriptura testatur: non pepercit super te oculus ut faceret tibi unum de his, misertus tui, pro quibus septuaginta posuerunt: non pepercit super te oculus tuus ut facerem tibi unum ex omnibus istis, et necesse est ut duplex editio duplicem habeat intellegentiam; prior hoc significat: non pepercit super te oculus ut faceret tibi unum de his, misertus tui, et est sensus: 'nullus tui misertus est, offenso deo, nullius super te mota sunt uiscera, ut de quattuor superioribus saltem unum tibi faceret, quia omnia simul non merebaris accipere'; in altera dicitur: non pepercit super te oculus tuus ut facerem tibi unum ex omnibus istis, et hunc habet sensum: 'ita egisti, et sic in peccatis nata es et in delictis concepit te mater tua, ut ne ipsa quidem tui misereris. cum que sic gesseris ut aduersum te per mala opera crudelis exsisteres, ego quid tibi potui facere, quae ne unum quidem superiorum accipere merueris? quia igitur nihil horum, quae fieri infantibus solet, in te factum est, et hoc non sine causa nec absque iudicio sed tuo uitio atque peccato quae ne ipsa quidem tui miserta es, ideo: proiecta es in facie terrae (siue campi), et proiecta propter prauitatem animae tuae in die qua nata es' - oremus ne prauitate animae proiciamur in facie campi, in quo lata et spatiosa uia est quae ducit ad mortem, in quo chaldaeorum debacchatur equitatus -. simul que considerandum, quod nullus in die quo nascitur prauum aliquid committere potest, nisi lauacri tempore quando sapiens generatio fide credentis assumitur. transiens autem per te uidi te conculcatam in sanguine tuo, et dixi tibi, cum esses in sanguine tuo: uiue. dixi inquam tibi: in sanguine tuo uiue. multiplicatam quasi germen agri dedi te, et ingressa es et peruenisti ad mundum muliebrem, ubera tua intumuerunt et pilus tuus germinauit; et eras nuda et confusionis plena. (lxx:

et transiui per te et uidi te mixtam in sanguine tuo, et dixi tibi: de sanguine tuo uita; multiplicare. sicut ortum agri dedi te, et multiplicata es et magnificata es; et ingressa es in ciuitates ciuitatum, ubera tua erecta sunt et pilus tuus ortus est; tu autem eras nuda, plena ignominiae). 'postquam proiecta es in facie campi, siue super faciem terrae, propter prauitatem animae tuae, meum ultra non merebaris auxilium. attamen: transiens per te uidi te conculcatam (siue commixtam) in sanguine tuo, id est ream mortalium criminum, et prouocaui te, tribuens paenitentiam, dixi que tibi: licet sis in sanguine, tamen uiue conuersa. tanta que in te fuit rerum omnium abundantia, ut agri uberrimi haberes similitudinem - et benedictionem iacob qua benedixit ei pater suus dicens: ecce odor filii mei sicut odor agri pleni cui benedixit dominus -, et intrares penetralia domini - diceres que cum sponsa: introduxit me rex in cubiculum -, et ad mundum muliebrem peruenires'; pro quo lxx transtulerunt: et ingressa es in ciuitates ciuitatum, ut, quomodo canticum 'canticorum' et saeculum dicitur 'saeculorum', ita ciuitates appellentur 'ciuitatum', de quibus in euangelio dicitur: 'habeto potestatem super decem (siue super quinque) ciuitates, ut non solum ciuitas sed metropolis ciuitas appellaris', secundum illud quod in esaia scribitur: mater urbium fidelis sion; porro quod interpretatus est symmachus: et peruenisti ad ornatum mulierum, siue theodotio: et ingressa es ad ornatum ornamentorum, pro quo nos, secuti sensum hebraicum, diximus: et peruenisti ad mundum muliebrem, tempus pubertatis ostendit, quando puellae 'nubiles' appellantur et possunt maritorum amplexibus copulari. denique sequitur: ubera tua intumuerunt et pilus tuus germinauit, honeste adolescentularum maturitas indicatur, quando intumescunt ubera, siue eriguntur, et germinat pilus. cum que parata esset ad nuptias et haberet pulchritudinem corporis, uestimentorum tegmina non habebat nec dei protegebatur auxilio; si quis christi non habet indumentum, nudus est; si quis non est indutus uiscera misericordiae, bonitatis, humilitatis, pudicitiae, mansuetudinis, patientiae, iacet super faciem terrae, et pulchritudo eius confusione et nuditate turpatur. et transiui per te et uidi te; et ecce tempus tuum, tempus amantium. et expandi amictum meum super te, et operui ignominiam tuam. (lxx: et transiui per te et uidi te; et ecce tempus tuum, tempus diuertentium. et expandi alas meas super te, et operui ignominiam tuam). quanta clementia! non suffecerat semel uidisse eam conculcatam in sanguine et ad paenitentiam prouocasse, sed peccantem rursum inuisit et, quia erat nuda et confusionis plena, rursum uenit et uisitat; et ecce tempus eius, tempus 'amantium' - siue iuxta septuaginta 'diuertentium', et iuxta interpretationem aquilae secundam sunallag�s~g, 'sponsalium' uidelicet et 'temporis nuptiarum', iuxta primam uero eiusdem editionem et theodotionem mast�n~g quod interpretatur 'uberum', pro quo symmachus uertit agap�s~g quod 'dilectionem' sonat -; illud igitur tempus erat quando possunt mulieres [uiris] sociari et sustinere coitum maritalem. attamen misericors deus expandit alas suas, suscepit eos, et in humeris suis portauit - iuxta illud quod in euangelio scriptum est: quoties uolui congregare filios tuos sicut gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti -, siue 'amictum' expandit pro 'alis' - hoc enim interpretatur pterugi�i~g quo operta est et ruth ad pedes dormiens booz; et in ora, id est pterugi�i~g uestimenti nostri iubemur huakinthinas~g fimbrias alligare -; haec autem fecit ut operiret ignominiam hierusalem - genitale feminarum sub hoc nomine corpus ostendens; etenim, iuxta apostolum, inhonesta corporis nostri maiore honore circumdamus, unde et psalmista canit: beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata, quae cham quia non protexit in patre, aeterna maledictione signatur -. quod de hierusalem diximus, referamus ad animam nostram quae, quamdiu in infantia constituta est, peccato caret; cum autem aetatis eius tempus aduenerit, multi sunt amatores daemonum et haereticorum peruersorum que dogmatum, qui ad eam cupiunt declinare; qui protectione domini repelluntur, ut non satellites diaboli sed ministros saluatoris recipiat. pro 'diuertentium', 'dilectione' et 'uberum', in hebraico habet 'dodim' quod, secundum linguae eorum proprietatem, omnia quae supra uersa sunt significat. potest tempus 'dilectionis' et 'uberum' siue 'amatorum dei', intellegi abraham et isaac et iacob, quando eis pollicitus est dominus, post aegyptiam seruitutem suum populum liberandum.

et iuraui tibi, et ingressus sum pactum te cum, ait dominus deus. (lxx: et iuraui tibi, et ingressus sum in testamentum te cum, dicit adonai dominus). 'quia expandi amictum meum, siue alas meas, super te et operui confusionem tuam, propterea iuraui tibi et ingressus sum pactum, siue testamentum, te cum, ut mihi, potius quam ceteris qui ad te uolebant diuertere, iungereris' - iuxta illud: iurauit dominus et non paenitebit eum: tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem melchisedec; omnis enim controuersiae finis est iuramentum, et: uiuo ego, dicit dominus, 'nisi malo paenitentiam peccatoris, quam mortem' -. tempore igitur nuptiarum, israel iuramentum accepit dei pro omni dotali munere - et quia dauid de se dixerat: memento, domine, dauid et omnis mansuetudinis eius, qui iurauit domino, uotum uouit deo iacob, et ipse dominus iurat ei, scriptura dicente: iurauit dominus dauid ueritatem, et non frustrabit eum.

et facta es mihi. et laui te aqua, et emundaui sanguinem tuum ex te, et unxi te oleo. 'quia expandi alas meas et operui ignominiam tuam et iuraui tibi et ingressus sum pactum te cum, propterea mea es facta possessio, ut, quae aliena eras quando uidebaris immunda, mea esse coepisti quando pactum meum te cum iuramento firmaui', siue, iuxta consuetudinem prophetarum: 'facta es mihi' ait 'pro eo quod est, meo coniugio copulata es; et laui te' inquit 'aqua baptismi salutaris': nisi enim quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non potest intrare in regnum dei; et alibi legimus: ipse uos baptizabit in spiritu sancto et igni, de quo baptismate et esaias loquitur, dicens: lauabit dominus sordes filiorum et filiarum sion, et sanguinem emundabit de medio eorum, spiritu iudicii et spiritu combustionis. cum autem lauerit, et mundauerit sanguine quo et haimorroousan~g quae duodecim annis cruore manabat fimbriae sanauit attactu, non sufficit lauare aqua et mundare sanguine, nisi oleo quoque unxerit, iuxta quod samaritanus, qui interpretatur 'custos', seminecis uulnera primum olei infusione leniuit, dein uini austeritate compescuit; dominus autem noster alio unctus est oleo, quod non dolorem uulnerum mitigaret, sed laetitiam tribueret, dicente ad eum spiritu sancto: propterea unxit te deus, deus tuus, oleo exsultationis prae consortibus tuis. habent et contrariae fortitudines simulati olei lenitatem, dulcia per haereticos pollicentes: quae uertuntur in amaritudinem, et quae detestatur propheta commemorans: oleum autem peccatoris non impinguet caput meum. sin autem ab unctione unctus, id est christus, appellatur, uide quantum profecerat hierusalem ut et ipsa, uncta oleo spiritali, christi nomen acceperit, iuxta quod in psalmis de abraham legimus: nolite tangere christos meos, et in prophetis meis nolite malignare.

et uestiui te discoloribus. (lxx: et indui te uariis). legis caeremoniis quarum occupata studio, idola derelinqueres. ista sunt uaria uestimenta quibus indutus est ioseph, nec potuerunt eum fratres uendere nisi prius tunicae uarietate nudassent; et de sponsa dicitur in quadragesimo quarto psalmo: astetit regina a dextris tuis in uestitu deaurato, circumdata uarietate; hoc est uestimentum de quo et apostolus loquitur: induti nouum hominem, qui renouatur in cognitione iuxta imaginem creatoris. uolumus scire quae sunt uaria uestimenta? idem nos apostolus doceat, credentibus scribens: induimini ergo uisceribus misericordiae, bonitatis, humilitatis, mansuetudinis, patientiae - quid hac uarietate pulchrius? -, de qua et iob loquebatur: quis dedit mulieribus texturae sapientiam aut uarietatis disciplinam?, et pontifex, semel in anno, quando pro populo adolebat incensum et ingrediebatur sanctam sanctorum, uariis uestibus utebatur. certe si diuitiae uarietatem uestium, et non sanctitas faceret diuersitas que uirtutum, pharao et nabuchodonosor haec uestimenta habuisse scriberentur, et non ioseph qui sub peregrino et pastorali patre uestes discolores et regias habere non poterat. et calceaui te ianthino. (lxx: et calceaui te hyacintho). aquila et symmachus 'ianthina', septuaginta et theodotio 'hyacinthina' transtulerunt, pro quo in hebraeo scriptum est 'thas'. et pulchre, quia ad hierusalem sermo dirigitur et, sub persona feminae, omnis eius ornatus exponitur, huakinthina~g siue ianthina~g calceamenta narrantur, quae uirorum personae non conueniunt - denique facturis pascha praecipitur, absque ulla coloris uarietate, ut accinctis lumbis et pedibus calceatis sint; ista sunt calceamenta de quibus apostolus scribit: calceati pedes in praeparatione euangelii pacis; philo uir disertissimus iudaeorum, huakinthon~g in uestibus pontificis aeri comparat, per quem superna atque caelestia significari arbitratur -. nec prius hierusalem calceatur hyacinthinis, nisi lauetur aqua - unde et apostolis, quibus prius praeceperat dominus ut excuterent pedum suorum puluerem, lauantur a saluatore pedes; et sponsa dicit in cantico canticorum: laui pedes meos, quomodo inquinabo illos?; et moysen et iesum diuinus sermo testatur, ut soluant corrigiam calceamenti sui, quia locus in quo stent sanctus sit -; cum autem loti fuerint pedes et omni sorde purgati, calceantur huakinthinis~g siue ianthinis~g - quod utrumque aeriou~g et kuaneou~g coloris est - ut rapiantur in occursum domini in aerem, et ad caelestia regna festinent.

et cinxi te bysso. hierusalem non solum uestitur discoloribus et calceatur huakinthinis~g, sed et bysso accingitur, de qua tenuissima in ueste pontificis fila texuntur; et uxor, in prouerbiis, quae uiro suo duas texuit chlamydes, et praesentis saeculi et futuri, sibi de bysso et purpura fecisse dicitur uestimenta. hac bysso accinguntur renes quoties pinguia libidinis incentiua tenuanda sunt, nihil que in eis crassi umoris relinquitur, et implemus praeceptum apostoli dicentis: state ergo accincti lumbos uestros in ueritate - quasi aliis uerbis diceret 'bysso' -. et dominus ad apostolos loquitur: sint lumbi uestri accincti, et lucernae in manibus uestris: nisi enim astrinxerimus fluentia lumborum reumata, lucernas in manibus habere non possumus; unde et ad iob loquitur deus: accinge sicut uir lumbos tuos. et comessuri agnum, calceati pedes, tenentes baculum, stantes in euangelii ueritate et ad christi sanguinem praeparati, lumbos accinctos habere dicuntur; qua zona, mortificante lumbos, helias quoque et ioannes baptista accinguntur; de quibus et paenitens flebiliter ingemiscit, dicens: quoniam lumbi mei impleti sunt illusionibus.

et indui te subtilibus. (lxx: et circumdedi te trichapto). pro quo aquila 'florido' siue 'palpabili', symmachus 'indumento', theodotio ipsum uerbum hebraicum posuit 'messe'; cum que diligenter inquirerem quid sibi uellet uocabulum 'trichapti' quod septuaginta transtulerunt, et a nullo graecorum nec usum nec etumologian~g possem inuenire sermonis, tandem didici a septuaginta esse compositum - rebus enim nouis noua figenda sunt nomina -, quod tantae subtilitatis fuerit uestimentum, ut pilorum et capillorum tenuitatem habere credatur; unde et ego, uolens tenuitatem exprimere uestimenti, pro 'trichapto' 'subtilibus' transtuli, quod tenui stamine atque subtegmine textum erat. et congrue illis, de quibus increpans dixerat: incrassatum est cor populi huius, et manducauit et bibit iacob et saturatus est et incrassatus, et calcitrauit dilectus et dereliquit deum factorem suum, nunc tenuitas uestium condonatur, nam et in libro sapientiae, qui a quibusdam salomonis inscribitur, spiritus sapientiae unigenitus et multiplex, tenuis et mutabilis appellatur; et manna, de quo scriptum est: panem angelorum manducauit homo, tenuissimum in similitudinem pruinae et sementis coriandri fuisse narratur. possumus, iuxta interpretationem secundae editionis aquilae qui 'floridum' interpretatus est, 'uestimentum' ubertatem terrae iudaeae per metaphoran~g intellegere, uel diuini cultus pulchritudinem.

et ornaui te ornamento. generaliter ornamenta nunc ponit, de quibus in consequentibus per partes enumerat: armillas et torquem, inaures et coronam, et reliqua, quae ornamenta tribuit hierusalem, et in esaia dicitur quod uitio suo uniuersa perdiderit: scriptum est enim: pro eo quod eleuatae sunt (hoc est superbierunt) filiae hierusalem et ambulauerunt excelsa ceruice, et reliqua: pro zona accinctae sunt funibus, et pro ornamento capitis caluitio deturpatae, et pro pulchris et mollibus indumentis cilicii asperitate circumdatae.

et dedi armillas in manibus tuis. (lxx: et circumdedi armillis manus tuas). quando nobis bona opera dederit deus, circumdat armillas manibus nostris. unde et in manibus prophetarum assimilatum esse se dicit, et crebro in manu aggaei siue hieremiae et reliquorum factum sermonem legimus; in iob quoque draconis labium perforatur armilla, omnes que eius uenenati sibili, qui in peruersis intelleguntur dogmatibus, bonorum operum circulo perforantur.

et torquem circa collum tuum. pro 'torque', quam nos iuxta aquilae secundam editionem et symmachum interpretati sumus, septuaginta et theodotio kathema~g transtulerunt - quod non solum hic, sed et in esaia scriptum est: auferet dominus gloriam uestimenti earum, et murenulas et corymbos et circulos, et kathema~g -; puto autem kathema~g ab eis dictum, ex uariis gemmis in pectus mulierum monile descendens, qui et ipse ornatus pulcherrimus mulierum est.

et dedi inaurem super os (siue nares tuas). uerbum hebraicum 'nezem', excepto symmacho qui interpretatus est epirrinion~g, omnes 'inaurem' transtulerunt, non quo inaures ponantur in naribus - quae ex eo quod de auribus pendeant inaures uocantur -, sed quo circulus, ad similitudinem factus inaurium, eodem uocabulo nuncupetur; et usque hodie, inter cetera ornamenta mulierum, solent aurei circuli in os ex fronte pendere et imminere naribus. quos tunc accipimus iuxta mysticos intellectus, quando cum apostolo possumus dicere: christi bonus odor sumus in his qui salui fiunt, et in his qui pereunt: aliis quidem odor mortis in mortem, aliis autem odor uitae in uitam; quando uiuimus et de nobis dici potest: non mortui laudabunt te, domine, sed nos uiuentes, tunc odoratur deus odorem sacrificii nostri bonae flagrantiae, et aureum circulum sensuum ac dogmatum diuinorum habemus in naribus; quando uero mortui sumus et uersamur in coeno atque in sordibus libidinum, habemus illam inaurem in naribus, de qua scripsit salomon: sicut inaures aureae in naribus porci, sic mulieri male moratae pulchritudo.

et circulos auribus tuis. (lxx: et rotulas super aures tuas). qui claudit aures suas ne audiat iudicium sanguinis, et sepit eas spinis ne particeps fiat inuidis et detractoribus - de quibus scriptum est: cum detractoribus ne miscearis; quoniam repente ueniet interitus eorum, et ruinam utriusque quis nouit? -, tam uidelicet eius qui detrahit, quam illius qui libenter auscultat, iste circulos habet et rotulas in auribus - non rotas quae sequuntur cherubim: illud enim euangelicarum fortitudinum est, sed rotulas diminutiue -, quae humanae conueniunt fragilitati. quamobrem et ad deum dicitur: uox tonitrui tui in rota: in his enim qui terrena pertranseunt et uix modicis uestigiis contingunt terram - de quibus scriptum est: lapides sancti uoluuntur super terram -, uox tonitrui domini et excelsorum dogmatum personat; qui autem erroribus ducuntur humanis et non habent solida uestigia sed circumferuntur omni uento doctrinae et, eiecti de paradiso firmitatis, habitant in regione naid quae interpretatur fluctuatio, merentur linguae mendacis ferre sententiam, quae inflammat rotam natiuitatis nostrae.

et coronam decoris in capite tuo. (lxx: et coronam gloriationis super caput tuum). 'decorem' iuxta symmachum ob sensus elegantiam interpretati sumus; alioquin et in hebraeo 'thopherth', et in reliquis translatoribus kauch�sis~g, 'gloriatio' dicitur. ornamenta cetera, membrorum sunt singulorum; capitis ornatus, totius corporis dignitas est; coronam autem uocat diadema feminarum, quo capillorum stringitur et ornatur ambitio. uolumus scire quae sit corona decoris in capite hierusalem, reuoluamus exodum in quo scriptum est: et fecit laminam auream, et scripsit in ea litteras deformatas sigillo sanctificationis domini, et posuit super caput aaron; 'signum dominicae sanctitatis' nomen est omnipotentis dei, quod quattuor litteris hebraicis scribitur et apud eos uocatur 'ineffabile' dum nomen eius non potest dici - cuius maiestatem etiam gentilitas non ignorat et atheniensium testatur ara 'ignoto deo', unde et apostolus: quem uos, inquit, ignotum colitis, hunc nos annuntiamus uobis -. istam puto coronam esse, de qua et in psalmis ita dicit: signatum est super nos lumen uultus tui, domine, et apostolus loquitur: cursum consummaui, fidem seruaui; de cetero reposita est mihi corona iustitiae, quam mihi reddet iustus iudex, et in alio loco ad credentes: gaudium meum et corona mea: gloria enim patrum, filii; et in salomone scribitur: corona gloriae senectus, eorum uidelicet qui destruxerunt ea quae paruulorum sunt et, post aetatem perfecti uiri, uenerunt ad senectutem et ad patrum nomina, quibus scribit ioannes post pueros et iuuenes, qui possunt dicere: quando eram paruulus, [loquebar ut paruulus,] sapiebam ut paruulus, cogitabam ut paruulus; quando factus sum uir, destruxi ea quae paruuli sunt.

et ornata es auro et argento. crebro diximus aurum ad mentem, argentum ad eloquium pertinere. tribuat que nobis dominus, ut diuinum sensum accipere mereamur atque sapientiam, et id quod mente concipimus, eloquii uenustate proferre et nequaquam ex his facere idola, sicut faciunt haeretici, de quibus scriptum est: dedi eis argentum et aurum; ipsi uero ex argento et auro fecerunt baal. et hoc magis, iuxta intellegentiam spiritalem, ornatui aptum est feminarum; alioquin argenti uilior materia, rusticarum et pauperum ancillarum que ornatus est, qui non conuenit hierusalem, quae in reginam dicitur profecisse.

et uestita es bysso et polymito et multicoloribus. (lxx: et amictus tui byssini et trichapta et uersicoloria). uerbum hebraicum 'mesi' et hic theodotio ipsum ut supra posuit, aquila anthinon~g, symmachus 'polymitum', nos autem quod supra 'subtile' hic iuxta symmachum 'polymitum' diximus, septuaginta 'trichapta' transtulerunt, seruantes interpretationem praeteritam ut ad similitudinem capillorum tenuia uestimenta monstrarent. omnis autem ornatus describitur feminarum, ut lauetur, ut mundetur, ut ungatur oleo, et discoloribus uestiatur, calcietur huakinthinis~g, accingatur bysso, induatur trichaptis siue subtilibus, accipiat armillas, et torquem auream, circulos in ora pendentes, et rotulas in auribus, diadema in capite, auro argento que decoretur - quamquam argenti uilior sit materia -, et post omnia inferatur: uestita es bysso et polymito et uersicoloribus - siue, ut septuaginta transtulerunt, 'amictu et palliis', hoc enim peribolaia~g significant -, ut non solum cultu corporis esset ornata et omnia haberet monilia feminarum, sed strati quoque eius et lectuli sollicita esset diligentia maritalis ut, postquam ista complesset, ueniret ad ciborum delicias, et ne in his quidem aliquid ei deesse pateretur. quae omnia iuxta superiorem explanationem aptauimus intellegentiae spiritali, ut byssinis operiatur atque subtilibus, ne delicata coniugis membra graui palliorum onere praegrauentur, sed et usum pariter exhibeant et decorem.

similam et mel et oleum comedisti, et decora facta es uehementer nimis. post uestitum, ciborum curam gerit, ut comedat hierusalem similam et mel et oleum, uel per partes, ut plerique aestimant, uel commixtione trium, dulciorem panem, qui panis de caelo descendit, ac sub tribus nominibus, ut nonnulli putant, sacramentum indicat trinitatis, non quo alia atque alia substantia sit, sed quo diuersis, similae et mellis et olei, nominibus, patris et filii et spiritus sancti una dulcedo monstretur. et hoc animaduertendum, quod in multis sacrificiis offeratur simila, medulla frumenti atque purissima, de qua scriptum est: et de adipe frumenti saturauit eos, non de hordeo nec de farina, quae tunc solum offertur, quando maritus zelotypiae spiritu commouetur. in iudicum uolumine 'debboram' legimus, quae interpretatur 'apis', cuius prophetia mella dulcissima sunt, et refertur ad spiritum sanctum, qui appellatur apud hebraeos nomine feminino: in euangelio quoque quod hebraeorum lectitant nazaraei, saluator inducitur loquens: modo me arripuit mater mea, spiritus sanctus; porro simila, quae de frumento conficitur, refertur ad dominum qui de semetipso ait: nisi granum tritici ceciderit in terra et mortuum fuerit, ipsum solum manet; sin autem mortuum fuerit, multum fructum affert; oleum uero, quod lassorum membra sustentat et reficit, et est luminis nutrimentum, et quo in tabernaculo dei iuge lucernae lumen accenditur, patri dicitur conuenire; quae omnia unam credentibus tribuunt gratiam, dicente apostolo: diuisiones sunt gratiarum, unus autem spiritus; et diuisiones ministeriorum, unus autem dominus; et diuisiones operationum, unus autem et idem deus. qui talem comederit cibum, et hoc dulcissimo et suauissimo pane olei que splendore fulgente pastus fuerit ac nutritus, uertetur in decorem et fiet pulcherrimus: non semel, sed repetito: 'nimis, nimis'; duplicatum enim aduerbium pondus facit orationis quod ad pulchritudinis magnitudinem addi ultra nil possit.

et profecisti in regnum. - hoc in septuaginta non habetur, qui forsitan, alexandriae in graecum sermonem scripturas ex hebraica ueritate uertentes, timuerunt hoc edere, ne regem aegypti uiderentur offendere dum a deo hierusalem debitum regnum esse commemorant; quamquam eruditi solos quinque libros moysi ab eis interpretatos probent -. post ornatum ergo multiplicem, post coronam, post auri et argenti abundantiam, post indumenta pallia que pulcherrima, post decorem incredibilem, proficit in reginam, quia ciuitas est regis magni, de quo scriptum est: deus, iudicium tuum regi da, et iustitiam filio regis; et in apocalypsi ioannis hierusalem quasi sponsa ornata atque composita describitur uiro suo; in psalmis quoque de eadem dicitur: astetit regina a dextris tuis in uestitu deaurato, circumdata uarietate. omne autem quod dicimus de hierusalem ne in singulis inhaereamus, et librorum magnitudo taedium legentibus faciat, referamus ad ecclesiam; si enim hierusalem, iuxta apostolum, mater nostra est, mater autem nostra ecclesia est, consequenter hierusalem ecclesia est, mater primitiuorum qui descripti sunt in caelis.

et egressum est nomen tuum in gentes propter speciem tuam; quia perfecta eras in decore meo, quem posui super te, dicit dominus deus. (lxx: et exiuit tuum nomen in gentes in specie tua; quod completum est in pulchritudine, quam posui super te, dicit dominus deus). hunc locum manifestius interpretatus est symmachus: et egressum est nomen tuum in gentes; quod perfectum erat propter dignitatem meam, quam posueram super te, dicit dominus deus. et est sensus: 'meis beneficiis mea que incredibili largitate ad reginae uocabulum peruenisti, ita ut de te omnium gentium sermo loqueretur et esses, non tuis meritis atque uirtutibus sed mea liberalitate, perfecta:' nisi enim dominus aedificauerit domum, in uanum laborauerunt qui aedificant eam. nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilauit qui custodit eam; qui plantat enim et qui rigat, nihil est, nisi dominus dederit incrementum, quia: non est uolentis neque currentis, sed miserentis dei, ut, postquam omnia fecerimus, dicamus: serui inutiles sumus; quae debuimus facere, fecimus; non quo ex beneficentia dei liberum hominis tollatur arbitrium, sed quo ipsa libertas dominum debeat habere adiutorem.

et habens fiduciam in pulchritudine tua fornicata es in nomine tuo, et exposuisti fornicationem tuam omni transeunti ut eius fieres. grande discrimen, non in dei clementia, sed in suo decore confidere; quanto que quis sublimior fuerit, debet timere ne corruat et fornicetur in nomine suo. aduersariae siquidem potestates solitos contemnunt cibos, et peregrina alimenta desiderant; unde de diabolo dicitur: escae eius electae; non uult quemlibet decipere: regem saul qui electus a domino est et iudam apostolum supplantare festinat. non ergo confidamus in propria pulchritudine, nec dei liberalitatem nostram putemus esse uirtutem, sed potius audiamus: ne glorieris in crastinum, nescis enim quid uentura pariat dies, et in alio loco: fratres, si praeuentus fuerit homo in aliquo peccato, uos qui spiritales estis, perficite huiuscemodi in spiritum mansuetudinis, considerans teipsum ne forte et tu tenteris; neque exponamus, siue effundamus, fornicationem nostram omni transeunti, ut non dei in quem credimus, sed eius fiamus a quo polluimur: qui cuncta recipit uitia, et diuersorum peccatorum spiritum transeuntem suo suscipit gremio, et diuaricat pedes suos omni transeunti, iste effundit fornicationem suam, et eius incipit sustinere dominatum, cuius hospes exstiterit.

et sumens de uestimentis tuis fecisti tibi excelsa hinc inde consuta; et fornicata es super eis, sicut non est factum neque futurum est. (lxx: et tulisti de uestimentis tuis et fecisti tibi idola consuta; et fornicata es super eis, et non ingredieris neque fiet). symmachus hunc locum ita interpretatus est: cum que tulisses de uestibus tuis, fecisti tibi excelsa multicoloria; et fornicata es in eis, non facta neque futura. pro 'consutis' et 'uersicoloribus' et 'excelsis' siue 'idolis', aquila et theodotio embolismata~g transtulerunt, quod significat 'diuersos pannos hinc inde consutos' et 'instar emplastri factum idolum', quasi 'polurraphon~g uestimentum'. 'uestiui' inquit 'te uersicoloribus, et induta es bysso et polymito et multarum uarietate formarum; tu autem uestimenta tua, quibus mea largitate donata es, tulisti et fecisti tibi idola, siue excelsa quae hebraice dicuntur bamoth, quod numquam ante factum est neque fiet, ut quae acceperis ad ornatum, transtuleris ad iniuriam donatoris'. quod super hierusalem iuxta litteram sic intellegi potest, ut omnia praecepta legis et diuitias ac rerum omnium abundantiam idolis deputauerit, quod gens alia non fecerit nec factura sit; omnes enim nationes quae a principio idolis seruierunt, non tanti criminis reae sunt. nostra autem hierusalem, quae interpretatur 'uisio pacis', ab haereticis scinditur, quando unum et alterum testimonium scripturarum, de propriis carpentes locis, conantur assuere his quibus non queunt coaptari; ad quos et supra dictum in hoc eodem propheta legimus: uae his qui consuunt ceruicalia sub omni cubitu manus, et faciunt operimentum super caput uniuersae aetatis, quod fieri dominus prohibens, loquitur in euangelio: nemo assumit commissuram panni rudis in ueteri uestimento; alioquin tollit de plenitudine eius, et peior scissura fiet. nec mittunt uinum nouum in utres ueteres; tales sunt nazaraei qui ueteris legis obseruantiam, euangelicae gratiae aptare conantur, et omnes haeretici qui testimonium in suo loco alteri sensui congruens, alteri nituntur assuere, cum domini tunica desuper texta per totum scindi non possit, sed texta spiritu sancto nullam recipiat scissionem. quod autem dicitur iuxta septuaginta: et non intrabis neque erit, hoc significat: 'cum tibi idola feceris peruersorum dogmatum quae arbitraris excelsa, et fornicata sis super eis credens in his quae ipsa finxisti, templum dei intrare non poteris, et simulacra tua substantiam non habebunt neque erunt in perpetuum', dicente apostolo: scimus enim quia nihil est idolum in mundo.

et tulisti uasa decoris tui de auro meo et de argento meo quod dedi tibi, et fecisti tibi imagines masculinas, et fornicata es in eis. iuxta litteram, dominus lege praecepit ut fierent thuribula, phialae, candelabrum, arca testamenti: cuncta uel aurea uel deaurata, et alia ex argento, quae omnia conflauit hierusalem et uertit in idola belis siue baalis, chamos, astaroth et melchom. iuxta intellegentiam spiritalem, de auro et argento sanctarum scripturarum idola facimus quando gratiam sensus et eloquentiae haeretica prauitate corrumpimus, et ponimus in caelo os nostrum, et lingua nostra pertransit in terram; masculinae autem imagines dicuntur in quibus omnis haeresis fornicatur, ex eo quod unusquisque se putat robustissima colere et habere quae finxit, nec ulla posse oppugnatione subuerti; hae sunt imagines quas de nostro corde confinximus et quae in caelesti hierusalem destruendae sunt, de quibus propheta praenuntiat: domine, in ciuitate tua imaginem eorum dissipabis; quicumque enim homo est et dei nomen amisit, dicitur de eo: uerumtamen in imagine perambulat, homo uerumtamen frustra conturbatur; nos autem unum habeamus uirum et unam ueneremur imaginem, quae est imago inuisibilis et omnipotentis dei. et sumpsisti uestimenta tua multicoloria, et operuisti illas. subauditur 'imagines masculinas', ut omnem cultum quem acceperat ad utendum, uerteret in blasphemiam. hoc autem facimus quoties prudentia, temperantia, fortitudine, iustitia, cunctis que uirtutibus, haereticam circumdamus prauitatem et, sub occasione earum, simplices quosque decipimus, ut uidentes mella uirtutum, uitiorum uenena non caueant.

et oleum meum et thymiama meum posuisti coram eis. et panem meum (siue, ut lxx transtulerunt, panes meos quos dedi tibi), similam mel et oleum quibus enutriui te posuisti in conspectu eorum in odorem suauitatis. oleum de quo supra diximus, et thymiama siue incensum de quo psalmista conclamat: dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo, et panes propositionis quos deo iubemur offerre, similam quoque sensum purissimum scripturarum, et mel quod gustauit ionathan et aperti sunt oculi eius et confortatus est, posuit misera hierusalem in conspectu idolorum - siue coram imaginibus masculinis -, ut essent his in odorem suauitatis, quae natura sua dulcia sunt atque suauissima sed, dum offeruntur idolis falsis que doctrinis, uertuntur in amaritudinem.

LIBER 5

ne librorum numerus confundatur, et per longa temporum spatia diuisorum inter se uoluminum ordo uitietur, praefatiunculas singulis libris praeposui, ut ex fronte tituli statim lector agnoscat quotus sibi liber legendus et quae nobis prophetia explananda sit. iuxta, praeterito igitur uolumine, id est quarto, partem prophetiae contra hierusalem, cuius istud exordium est: radix tua et generatio tua de terra chanaan, usque ad eum locum, ubi scriptum est: similam et oleum et mel quibus enutriui te posuisti in conspectu eorum in odorem suauitatis, ut potui breui sermone disserui. nunc eiusdem prophetiae pars reliqua cum ceteris quae sequuntur, quinto uolumini, et tuo, eustochium, nomini dedicatur; in quo nihil ex arte rhetorica, nihil ex compositione reperies et uenustate uerborum, sed curam simplicis et solertis diligentiae, ut ista et sola laus mea sit, si prophetae per me dicta intellegas.

et factum est, ait dominus deus. et tulisti filios tuos et filias tuas quas genuisti mihi, et immolasti eis ad deuorandum - numquid parua est fornicatio tua, immolantis filios meos? -, dedisti illos consecrans eis. et post omnes abominationes tuas et fornicationes, non es recordata dierum adolescentiae tuae, quando eras nuda et confusionis plena, conculcata in sanguine tuo. (lxx: et factum est [post haec], dicit adonai dominus. et tulisti filios tuos et filias tuas quas genuisti, et immolasti eis in consumptionem quasi parum fornicata sis, et interfecisti filios tuos et dedisti eos cum offerres illis. hoc super omnem fornicationem tuam et abominationes tuas; et non es recordata diei infantiae tuae, quando eras nuda et ignominiosa, mixta in sanguine tuo uixisti). quod filios suos et filias hierusalem - de quibus scriptum est: filios genui et exaltaui, ipsi autem spreuerunt me -, idolis immolarit, sancta scriptura commemorat: immolauerunt filios suos et filias suas daemonibus, et iterum: effuderunt sanguinem innocentem, sanguinem filiorum suorum et filiarum suarum, quas immolauerunt sculptilibus chanaan. 'suos' autem uocat iuxta hebraicum - ipse enim de eis dixerat: filius primogenitus meus israel - siue iuxta septuaginta 'tuos', quos de fornicatione generasti. in eo autem loco in quo nos posuimus: et dedisti illos consecrans eis, pro quo septuaginta transtulerunt: et dedisti eos ad placandum (siue expiandum), aquila, symmachus et theodotio posuerunt: transtulisti et transduxisti eos, quibus ethnici per ignem filios suos, uel transferunt paruulos, uel adultos transire compellunt. 'cum haec ita feceris, non es recordata infantiae tuae, quando tuli te, conspersam sanguinem, et laui, et - post multa quae propheticus sermo narrauit - copulaui mihi'. nostra quoque hierusalem, si haeretica fuerit fraudulentia supplantata, tollit filios suos qui robustiores in fide sunt et filias quae non habent tantam fidei fortitudinem - aut certe filios qui mystica quaeque cognoscunt, filias quae simplicem sequuntur historiam -, et tradit daemonibus deuorandos et, cum interficiat eos, uiuificare se credit et placare simulacra, quorum occisione saturantur. quod que dicitur iuxta septuaginta: hoc est super omnem fornicationem tuam et abominationes tuas, illud significat quod cunctis peccatis et fornicationibus peior sit doctrina haereticorum, quae dei filios facit filios daemonum, immo interficit eos, quos uel multo labore genuerat deo, uel suos fecerat filios quos in fornicatione generauit.

et accidit post omnem malitiam tuam, uae, uae tibi, dicit dominus deus, et aedificasti tibi lupanar, et fecisti tibi prostibulum in cunctis plateis; ad omne caput uiae aedificasti signum prostitutionis tuae, et abominabilem fecisti decorem tuum, et diuisisti pedes tuos omni transeunti, et multiplicasti fornicationes tuas. et fornicata es cum filiis aegypti uicinis tuis magnarum carnium, et multiplicasti fornicationem tuam ad irritandum me. (lxx: et factum est post omnes malitias tuas, (signum_asterisci) uae, uae tibi, (signum_metobeli) dicit adonai dominus, et aedificasti tibi habitaculum fornicationis, et fecisti tibi prostitutionem in omni platea, et in principio omnis uiae aedificasti fornicationes tuas, et corrupisti decorem tuum, et diuaricasti crura tua omni transeunti, et multiplicasti fornicationem tuam. et fornicata es cum filiis aegypti uicinis tuis qui sunt magnarum carnium, et multipliciter fornicata es ut me ad iracundiam prouocares). hoc quod secundo dicitur: uae, uae tibi, uulgata editio non habet, sed de theodotionis translatione additum est; rursum que ubi nos diximus: et aedificasti tibi lupanar, pro quo septuaginta transtulerunt: et aedificasti tibi habitaculum fornicationis, symmachus et theodotio porneion~g interpretati sunt, aquila, uolens exprimere etumologian~g sermonis hebraici 'gob', posuit bothunon~g quod nos dicere possimus 'foueam', ut significet ganeam ac defossum specum atque tenebrosum in quo prostitutarum libido uersatur; quod que sequitur: et fecisti tibi prostibulum in cunctis plateis, pro quo septuaginta dixerunt ekthema~g, in hebraico habet 'rama', et tam aquila quam symmachus et theodotio 'excelsum' siue 'sublime' interpretati sunt; denique et in consequentibus scriptum est: ad omne caput uiae aedificasti signum prostitutionis tuae - pro 'signo' et 'fornicatione' rursum in hebraeo habet 'rama', quod nos uel 'prostibulum' uel 'signum' interpretati sumus, cum apud hebraeos unum uocabulum sit -, hoc autem ponitur siue excelsius fit, ut uolentibus fornicari procul appareat fornicationis locus et non necesse sit quaeri. quod semel et iterum atque iterum diximus in perpetuum dixisse sufficiat, sub persona mulieris post multa mariti beneficia fornicantis describi fornicationem hierusalem, quomodo a deo recesserit et iuncta sit idolis nec occulta fuerit fornicatione contenta, sed aedificauerit sibi lupanar et in omni uia signum transeuntibus posuerit - ut uenirent ad scortum et satiarent libidinem, non tam suam, quam eius quae diuaricauit crura sua omni transeunti -, et pulchritudinis magnitudinem fornicationis magnitudine deturparit; et inter cetera etiam aegyptiis uicinis suis amore magnarum carnium prostrata sit, et, ut omne genus turpitudinis demonstraret, multiplici spurcitiae genere deformata sit. nulli autem dubium quod aegypto uicina sit palaestina, dicente domino ad abraham: dabo tibi omnem terram, a fluuio aegypti usque ad flumen magnum euphraten, ut ex una parte aegyptios, ex altera habet assyrios cum quibus et in posterioribus dicitur fornicata; fornicatio autem hierusalem cum aegyptiis, idololatriae eorum imitatio est. et ad nostram autem hierusalem, siue ecclesiam, siue credentium animas, si fuerint neglegentes et omnibus uitiis patuerint, duplex maledictionis sermo dirigitur, ut audiant: uae, uae tibi, ait dominus deus, iuxta illud quod scriptum est in apocalypsi ioannis: uae super omnes habitatores terrae. si enim sanctus dicit: aduena sum et peregrinus, sicut omnes patres mei, quare non peccator habitator terrae esse dicitur? aedificat autem sibi lupanar qui tota frontis libertate delinquit, iuxta illud quod scriptum est: peccator cum uenerit in profundum impietatis contemnit. et exstruit altissimum locum in cunctis plateis: lata enim et spatiosa uia quae ducit ad mortem. et in omni capite uiae aedificat, ut nulla peccatorum genera derelinquat sed, imitans scortum prouerbiorum, manifeste in plateis et in angulis platearum praetereuntes stultos iuuenes ad suos inuitet amplexus, et polluat decorem animae quem pro beneficio a deo conditore sortita est. et omnia itinera eius plena sunt turpitudinis, cunctis que cogitationibus quae uitiorum incentiua suppeditant aperit cor suum et crura diuaricat, et fornicatur cum aegyptiis uicinis suis, quorum exempla sectatur, ethnicis uidelicet qui in suis turpitudinibus gloriantur, et tam nefaria est, ut ipsos quoque superet in turpitudine. et haec omnia facit, ut deum ad iracundiam prouocet. magnarum autem carnium aegyptii esse dicuntur, siue ob turpitudinis magnitudinem, siue ob peccatorum deformitatem: unde sanctus, carnium dicitur paruularum, quae in eo decrescunt cotidie et per uirtutes attenuantur, ita ut nequaquam caro appelletur sed spiritus; et loquatur in psalmo: sitiuit anima mea ad te, deus, quam multipliciter tibi caro mea (siue, ut quaedam habent exemplaria, quomodo consumpta est caro mea), in terra deserta et inuia et inaquosa, sic in sancto apparui tibi; quamobrem et corinthius fornicator traditur: in interitum carnis, ut spiritus saluus fiat; de hac carne scriptum est: omnis caro fenum, et omnis gloria eius quasi flos feni; aruit fenum et flos cecidit; uerbum autem domini manet in aeternum, de qua et apostolus loquebatur: caro et sanguis regnum dei non possidebunt, et in genesi loquitur deus: non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quia caro sunt, et ad credentes dicitur: qui in carne sunt, deo placare non possunt. uos autem non estis in carne, sed in spiritu; alia autem caro sanctorum est, de qua scriptum est: omnis caro uidebit salutare dei.

ecce ego extendam manum meam super te, et auferam iustificationem tuam, et dabo te in animis odientium te, filiarum palaestinarum, quae erubescunt in uia tua scelerata. (lxx: si autem extendero manum meam super te, et auferam legitima tua, et dabo te in animas odientium te, filiarum alienigenarum, quae te declinare fecerunt de uia tua. quod que sequitur: �seb�sas~g, hoc est: impie egisti, iuxta lxx sequenti capitulo coaptatur, iuxta ceteros finis superioris est). extendit autem dominus super hierusalem manum suam, ut corrigat delinquentem et auferat legitima eius quae, quamdiu dei praecepta seruabat, legitima domini dicebantur, quando uero adorauit idola et religionem impietate mutauit, legitima illius appellantur - quod non solum in lege et caeremoniis, sed in sabbatis quoque et in diebus festis et neomeniis accipiendum: dans enim legem, ait: sabbata mea et: dies festos meos, quando autem recesserunt a deo, dicitur eis: neomenias uestras et sabbata et diem magnum non recipiam; ieiunium et otium et solemnitates uestras odiuit anima mea; quod et de populo scriptum est: qui enim prius dei populus uocabatur, postquam recessit a domino, dicitur de eo ad moysen: peccauit populus tuus, quos eduxisti de terra aegypti -. quae hic extensio manus, alibi eleuatio siue uisitatio dicitur: quando enim peccantem non corripit deus, contrahit manum suam, sin autem peccauerit et in lege dei coeperit aegrotare, mittitur ad eum uisitatio, iuxta illud quod in psalmis canitur: si dereliquerint filii eius legem meam, et in iudiciis meis non ambulauerint, uisitabo in uirga iniquitates eorum, et in hoc propheta scriptum est: terra si peccauerit mihi ut delinquat delictum, extendam manum meam super eam, et conteram firmamentum panis eius, et reliqua, in quo quaerimus quid sit inter extensionem manus et emissionem eius: loquitur autem diabolus ad dominum: mitte manum tuam, et tange omnia quae habet; nisi in facie benedixerit tibi, uidetur que mihi mitti manus ad probationem eorum quibus mittitur, extendi autem ad poenas eorum qui merentur supplicia; nec solum extensio et emissio sed et expansio manus dei dicitur, esaia ex persona domini proclamante: tota die expandi manus meas ad populum non credentem et contradicentem; sanctos quoque eleuare narratur manus, scriptura dicente: eleuatio manuum mearum sacrificium uespertinum. sublatis autem legitimis dei a populo iudaeorum, interrogemus eos quam habeant legis obseruantiam: uictimas, sublato templo atque subuerso, offerre non possunt, nec adulterarum lapidatio ceterorum que criminum, lege concessa, exerceri potest, et uacatio terrae anno remissionis et cetera huiuscemodi; datur autem in animas odientium se filiarum palaestinarum quando traditur palaestinis, quos indifferenter septuaginta 'alienigenas' uocant quas intellegere possimus urbes uel oppida palaestinae. nostra quoque hierusalem, si praeterierimus caeremonias dei, et extenta fuerit manus eius super nos, et, ablata cunctae legis obseruantia, tradetur filiabus palaestinae et non filiis; neque enim primum fortioribus suppliciis tradimur sed, iuxta peccatorum qualitatem, inferioribus, ut, correpti in minori, maiora cruciatuum tormenta uitemus. 'philistim', hoc est 'palaestini' prima litterarum parte mutata, interpretantur 'cadentes poculo - siue factura -', per quem significatur tradendos nos aduersariis potestatibus, quae biberunt de calice babylonis et corruerunt, et quarum opera peruersa sunt; tanta que erit miserae hierusalem correptio atque ignominia, ut erubescant etiam ipsae aduersariae potestates super nostrorum magnitudine peccatorum. quod nos interpretati sumus iuxta symmachum 'scelerata', theodotio ipsum uerbum hebraicum posuit 'zemma'. sublatis autem caeremoniis dei a populo iudaeorum, ad nos cum sacerdotio transit et legislatio, dicente scriptura: constitue, domine, legislatorem super eos, et in alio loco: legem pone mihi, domine, in uia tua.

et fornicata es in filiis assyriorum, eo quod necdum fueris expleta; et postquam fornicata es, nec sic es satiata. et multiplicasti fornicationem tuam in terra chanaan cum chaldaeis, et nec sic es satiata. (lxx: et impie egisti, et fornicata es in filios assur, et nec sic es satiata; et fornicata es, et non es repleta. et multiplicasti testamenta tua ad terram chanaan chaldaeorum, et neque in istis expleta es). supra scriptum est fornicantem hierusalem cum filiis aegypti uicinis suis qui sunt magnarum carnium, hic altera assyriorum uicinitas indicatur; et propterea utriusque traduntur gentibus: quia utraque simulacra uenerati sunt, ingredientes que chaldaeam, quae est terra chanaan, immutati sunt eorum errores quorum imperio subiacebant. secundum tropologiam de aliis peccatis ad alia saepe transimus; cum que non egerimus priorum scelerum paenitentiam, augemus delictum delictis et nullo errore satiamur, sed quasi fune longo et corrigia iugi uitulae trahimus peccata et testamentum nostrum, siue fornicationem multiplicamus in terra 'chanaan' quae interpretatur 'quasi fluctuatio', cum chaldaeis qui et ipsi nobis cum sonant 'quasi daemonia'; semper que uestigia habemus in sablo et numquam possumus dicere: statuit super petram pedes meos; haereticorum que prauitatibus subicimur qui habent similitudinem daemonum, siue ipsis daemonibus de quibus paulus scribit: non est nobis pugna aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus rectores tenebrarum istarum, aduersum spiritalia nequitiae in caelestibus.

in quo mundabo cor tuum, ait dominus deus, cum facias omnia haec opera mulieris meretricis et procacis? quia fabricata es lupanar tuum in capite omnis uiae, et excelsum tuum fecisti in omni platea; nec facta es quasi meretrix fastidio augens pretium. (lxx: quid faciam cordi tuo, dicit adonai dominus, cum feceris haec omnia opera mulieris fornicariae et impudentis? (signum_obeli) et fornicata es tripliciter in filiabus tuis (signum_metobeli) quando aedificasti lupanar tuum in principio omnis uiae, et basim tuam fecisti in omni platea; et non fuisti quasi meretrix congregans mercedes). quod que dixere septuaginta: et fornicata es tripliciter in filiabus tuis, in hebraico non habetur, nec aliorum interpretum quispiam posuit. epapor�tik�s~g autem haec omnia ad hierusalem loquitur deus, quod inuenire non ualeat quo aegrotantem et seminecem possit curare medicamine, iuxta illud quod scribit esaias: quid est quod debui ultra facere uineae meae, et non fecerim ei?, et osee: quid tibi faciam, ephraim? quid tibi faciam, iuda? misericordia uestra quasi nubes matutina, et quasi ros mane pertransiens. 'idolatria enim tua non in occulto sed tota libertate commissa est, ut in omnibus uiarum principiis et compitis poneres aras, et basim, siue excelsum tuum de quo supra diximus, faceres in omni platea; nec imitata es callidas meretrices quae solent difficultate augere libidinis pretium et ex hoc magis amatores ad insaniam prouocare - iuxta septuaginta: non fuisti quasi meretrix congregans mercedes -, sed dedisti quae accipere debueras, ut nec in eo quod fornicata es et secuta daemones, eorum protegereris auxilio, sed, uariis oppressa captiuitatibus, sentires calamitates tuas'. quod quidem et ad omnem animam christianam referri potest quae, deserto cultu dei, uitiis se luxuriae que permisit et saecularem secuta uitam, ne in ea quidem egit feliciter, sed et diuitias religionis perdidit et mundi diuitias non accepit, nec in constupranda ea fuit aliqua difficultas, sed ipsa se ingessit amatoribus tuis. est autem et alia fornicatio spiritalis quando, deserentes ecclesiam, haereticis iungimur et aedificamus lupanar nostrum in capite omnis uiae, quibus praecipit sermo diuinus: state in uiis et quaerite semitas domini sempiternas et uidete quae sit uia bona et ambulate in ea, moysi uidelicet, iesu, iudicum et regum libris, esaia que et hieremia et aliis prophetis. in omnibus principiis uiarum fabricatur lupanar suum qui, ad peruersitatem doctrinae, testimoniis male abutitur scripturarum et dicit: 'haec ait esaias': 'haec dixit osee': 'haec locutus est moyses' et: 'haec daniel'; et pulchre non in mediis uiis nec in uiarum terminis ponit lupanar suum, sed in principio: si enim ad scientiam et profunda diuinorum uenerit librorum, errare non poterit. excelsum quoque suum, siue basim, facit in omni platea, ethnicorum se et impiorum lasciuiae uitiis que permittens, etiam inter ipsos haereticos, cum ab eis fuerit deturpata, non habens gratiam sed patens contemptui, quia facile praeteritam fidei perdidit castitatem. hoc autem quod, ut supra diximus, in hebraico non habetur: fornicata es tripliciter in filiabus tuis, siue ad hierusalem iuxta litteram dicitur: quod omni genere in suis oppidis et uiculis fornicata sit et nullus remanserit angulus uel platea ubi non idolatriae signa condiderit, siue ecclesiae credentibus que deceptis: qui non audierunt illud apostoli: ipse autem deus pacis sanctificet uos per omnia, et integer spiritus uester et anima et corpus sine querela in aduentum domini nostri iesu christi seruetur, sed omni genere fornicati sunt, et corpore et spiritu et anima. legimus in prouerbiis: tu autem describe ea tripliciter, ut respondeas sermones ueritatis qui proponuntur tibi, et iubetur nobis ut eloquia ueritatis, id est scripturas sanctas, intellegamus tripliciter: primum, iuxta litteram; secundo, medie, per tropologiam; tertio, sublimius, ut mystica quaeque cognoscamus. secundum litteram, illud est: neque fornicemur sicut quidam eorum fornicati sunt, et ceciderunt una die uiginti tria milia, et: nolite murmurare sicut quidam de eis murmurati sunt, et perierunt ab exterminatore; medie autem et iuxta tropologiam, quando recedimus a littera et paululum ad altiora conscendimus, dicente apostolo: scriptum est: non obturabis os boui trituranti, statim que sequitur: numquid de bubus cura est deo? an propter nos utique locutus est?; extrema autem, id est tertia et sublimis sacra que intellegentia, iuxta illud eiusdem apostoli: propterea relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae sacramentum hoc magnum est; ego autem dico in christo et in ecclesia. filiae autem sunt ecclesiae fornicantis, credentium prius et postea deceptorum in haeresi animae, quarum culpa refertur ad matrem.

sed quasi mulier adultera quae super uirum suum inducit alienos. omnibus meretricibus dantur mercedes, tu autem dedisti mercedes cunctis amatoribus tuis, et donabas eis ut intrarent ad te undique ad fornicandum te cum. factum que est in te contra consuetudinem mulierum in fornicationibus tuis, et post te non erit fornicatio; in eo enim quod dedisti mercedes et mercedes non accepisti, factum est in te contrarium. (lxx: mulier adultera (signum_obeli) similis tui (signum_metobeli) a uiro suo accipiens mercedes. omnibus qui fornicabantur cum ea dabat mercedes, et tu dedisti mercedes cunctis amatoribus tuis, et onerabas illos ut uenirent ad te per circuitum in fornicatione tua. et factum est in te peruersum contra mulieres in fornicatione tua, et post te non sunt fornicatae; in eo quod dares mercedes et mercedes non sunt datae tibi, et factum est in te peruersum). hoc quod in septuaginta scriptum est: similis tui, in hebraico non habetur, et lectionis conturbat ordinem, et facit non minimam quaestionem: quae mulier, cuius similis sit, cum hierusalem ipsa mulier adultera esse dicatur. tulit igitur hierusalem rerum omnium abundantiam qua fuerat uiri liberalitate donata, et dedit eam alienis, daemonibus uidelicet et idolis, iuxta illud quod scriptum est in osee: et haec non cognoui, quia ego dedi ei triticum et uinum et oleum, et argentum multiplicaui ei; ipsa uero argentea et aurea fecit baalim, unde iratus statim infert: propterea conuertar, et auferam triticum meum in tempore suo et uinum meum in tempore suo; et tollam uestimenta mea et linteamina mea, ut non operiam ultra ignominiam eius; et nunc reuelabo ignominiam eius in conspectu amatorum illius, et nemo eruet eam de manu mea. cum que omnes mulieres fornicantes soleant accipere mercedes ab amatoribus suis, hierusalem fecit in contrarium, ut magis daret quam acciperet; et ut largitatem mercedis ostenderet: onerabat, inquit, eos ut uenirent ad se per circuitum, ne quis esset uicinus qui eius ignominiae non misceretur. et quidem hierusalem in hoc quoque uicit alias meretrices, ut non solum sua daret quae pro ritu turpitudinis labore quaesiuerat, sed et munera maritalia amatoribus et stupratoribus suis tribueret. tanta que fuit expositio adulterae ad omnem turpitudinis magnitudinem, ut non solum praesentibus, sed etiam futuris meretricibus praeferatur; unde et nos iuxta symmachum interpretati sumus: 'et post te non erit fornicatio; collatione enim tui, omnis deinceps fornicatio leuior aestimabitur'. quidquid de hierusalem diximus, refer et ad ecclesiam animas que credentium, quae munera maritalia, aurum uidelicet in sensu et argentum in eloquio et uestimenta quibus foeditas nostra ac turpitudo uelatur, dant amatoribus suis, uel contrariis fortitudinibus, uel magistris dogmatum peruersorum, quando asserunt nihil nocere luxuriam et passiuam libidinem, iuxta corporis genitalia, coitum naturali lege deposcere, cibis omnibus indifferenter utendum, qui ad hoc facti sunt ut sumantur, prudentiam in eo tantum necessariam ut sibi prosit, nec iustitiam habere locum quae si ualeat mendicandum sit, et cetera huiusmodi; quae accipiens misera hierusalem, in qua uisio pacis esse deberet, acumen ingenii et eloquii uenustatem uertit in turpitudinem; et pro amatoribus suis aduersum maritum ornata processit his ornamentis quibus in boni abusionem a uiro fuerat ornata. quod que sequitur: et donabas eis ut intrarent ad te undique ad fornicandum te cum, omne genus significat peccatorum, ut non uno sit contenta delicto, sed peccandi sustineat famem et contra iura naturae omnibus turpata membris usque ad uerticem polluatur. propterea, meretrix, audi uerbum domini. haec dicit dominus deus: quia effusum est aes tuum, et reuelata est ignominia tua in fornicatione tua super amatores tuos, et super idola abominationum tuarum in sanguine filiorum tuorum quos dedisti eis, ecce ego congregabo omnes amatores tuos quibus commixta es, et omnes quos dilexisti, cum uniuersis quos oderas; et congregabo eos super te undique, et nudabo ignominiam tuam coram eis, et uidebunt omnem turpitudinem tuam. et iudicabo te iudiciis adulterarum et effundentium sanguinem, et dabo te in sanguinem furoris et zeli. et dabo te in manus eorum, et destruent lupanar tuum, et demolientur prostibulum tuum, et denudabunt te uestimentis tuis, et auferent uasa decoris tui; et derelinquent te nudam, plenam que ignominia. et adducent super te multitudinem, et lapidabunt te lapidibus, et truncabunt te gladiis suis. et comburent domus tuas igne, et facient in te iudicia in oculis mulierum plurimarum; et desines fornicari et mercedes ultra non dabis. et requiescet indignatio mea in te, et auferetur zelus meus a te; et quiescam, nec irascar amplius. eo quod non fueris recordata dierum adolescentiae tuae, et prouocasti me in omnibus his, quapropter et ego uias tuas in capite tuo dedi, ait dominus deus, et non feci iuxta scelera tua in omnibus abominationibus tuis. (lxx: propterea, meretrix, audi uerbum domini. haec dicit dominus deus: quia effudisti aes tuum, et reuelabitur ignominia tua in fornicatione tua ad omnes amatores tuos, et in omnes cogitationes iniquitatum tuarum et in sanguine filiorum tuorum quos dedisti eis, ideo ecce ego super te congregabo omnes amatores tuos quibus commixta es, et omnes quos dilexisti cum uniuersis quos oderas; et congregabo eos super te per circuitum, et reuelabo malitias tuas ad eos, et uidebunt cuncti ignominiam tuam. et ulciscar te ultione adulterarum et effundentium sanguinem, et ponam te in sanguinem furoris et zeli. et tradam te in manus eorum, et suffodient lupanar tuum, et destruent basim tuam, et nudabunt te uestimentis tuis, et tollent uasa gloriationis tuae; et derelinquent te nudam, et plenam ignominiae. et adducent super te multitudinem, et lapidabunt te lapidibus et truncabunt gladiis suis. et succendent domus tuas igne, et facient in te ultiones coram mulieribus plurimis; et auertam te a fornicatione et mercedes ultra non dabis. et immittam furorem meum super te, et auferetur zelus meus a te; et requiescam, et non ero ultra sollicitus. quia non es recordata diei infantiae tuae, et contristabas me in his omnibus, et ego ecce uias tuas in caput tuum dabo, dicit adonai dominus, et sic fecisti iniquitatem super cunctis iniquitatibus tuis). primum historiae fundamenta iaciamus. 'quia haec et illa fecisti quae superior sermo comprehendit, idcirco audi, meretrix, quae feceris, quae passura sis: effudisti aes tuum quod a me acceperas et dedisti mercedem amatoribus tuis, quae accipere debueras, et interfecisti filios tuos, ut, dum eos offers idolis, non solum adultera sed et parricida exstiteris. idcirco congregabo contra te omnes amatores tuos cum quibus fornicata es, tam eos quos dilexisti quam eos quos oderas, et adulterarum te lege nudabo, ut omnes uideant turpitudinem tuam et genitalia propter quae prius amoris amentia ferebantur'. haec autem omnia, per metaphoran~g mulieris adulterae et homicidae quae non solum contra uirum suum fornicata sit sed et filios interfecerit, dicuntur ad hierusalem, et quod congregandae sint uniuersae gentes aduersum eam, quarum adorauerit idola, et omnia dei munera in cultum eorum conuerterit, et destruatur templum baal, et arae omnis ciuitatis incendio subuertantur, nihil que in ea remaneat; et sicut solent contra adulteram omnes lapides iacere, et trucidare meretricem, ut singulorum uulneribus occidatur ita ut omnes mulieres poenam uideant fornicariae, sic in conspectu aliarum in circuitu ciuitatum et omnium nationum deserendam hierusalem; et hoc fieri, ut desinat fornicari et non det ultra mercedes amatoribus suis, et requiescat indignatio dei nec irascatur ei quam amare desierit; ex quo perspicimus grandem offensam esse, nequaquam curae haberi a deo, sed permitti hominem sceleribus suis atque peccatis. auferetur, inquit, zelus meus a te; et requiescam, nec irascar amplius, quasi alienae et quae a me recesserit et quam aeternae tradiderim nuditati - sin autem hoc passa est hierusalem quia cum idolis fornicata est, quid eam passuram putamus quando dei filium trucidarit? -. 'et haec' ait 'uniuersa fecisti oblita beneficiorum pristinorum, et me ad iracundiam prouocasti, siue contristasti me quem bonis operibus debueras ad gaudia prouocare. propterea et ego reddidi tibi opera tua in caput tuum. et cum te subuerterem, o adultera, tamen minus in te irae meae exercebo quam meruisti'; quo et in hoc diuina clementia demonstretur ut maiora sint peccata quam poenae. iuxta tropologiam, omnis anima accepit a deo pecuniam spiritalem, secundum illud euangelii quod dicitur in parabolis quinque et duum et unius talentorum, et seruorum decem minas singulas accipientium qui, cum egerint neglegenter, debitores fient quinquaginta denariorum et quingentorum, et propter hoc praesentibus amatoribus, quos intellegimus daemonas contrarias que uirtutes, reuelatur ignominia hierusalem, uel in die iudicii, uel in tempore paenitentiae quando corripiuntur; et prius quidem solus omnipotens deus cernit occulta, dicente sermone euangelico: et pater qui uidet in abscondito, et in alio loco: scrutans corda et renes deus, et in regum uolumine: tu solus nosti corda cunctorum hominum; quando uero fuerit expletum: non est absconditum quod non manifestetur et opertum quod non reueletur, et in alio loco: nolite ante tempus iudicare, donec ueniat dominus, qui et illuminabit abscondita tenebrarum et manifestabit consilia cordium, et tunc laus erit unicuique a deo, et cum correptionis tempus aduenerit, tunc impletur illud osee: nunc circumdederunt eos cogitationes suae, et in alio loco: inter se cogitationibus accusantibus siue defendentibus, in die quando iudicat deus occulta hominum, et rursum: ecce homo, et opera eius ante faciem illius. et uidebunt omnem turpitudinem eius, qui prius cum ea fuerant fornicati, et dabit eam deus in sanguine furoris et zeli; plenus est enim furor uiri contra uxorem adulteram et nullo pretio potest redimi. sanguis autem filiorum sic intellegi potest, ut filios appellemus hierusalem logismous~g kalous~g, id est 'cogitationes bonas' quae a deo hominibus insitae sunt, quos interfecit adultera quando ad mala opera declinarit. prodest quoque hierusalem, ut suffodiatur lupanar eius et omne fornicationis seminarium destruatur: cum enim hoc factum fuerit, mercedes ultra non dabit et requiescet dei indignatio et nequaquam eam zelabitur de illius castitate securus, uidelicet iuxta eos qui in bonam partem accipiunt quae dicuntur. alii uero, ut supra diximus, ad contrariam partem referunt, ut magnae irae dei sit non irasci eis, cum semel contempserit fornicantem et de salute illius desperarit; sin uero haeretici qui uetus non recipiunt instrumentum, iuxta septuaginta editionem in hoc loco reprehenderent illud quod dictum est: et contristabas me in omnibus istis, eo quod deus non solum iram recipiat, sed et moerori subiaceat atque tristitiae, interrogemus eos quomodo illud suscipiant quod certe boni dei mandatum est: nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemptionis; quidquid enim dixerint in defensionem illius testimonii, hoc nos in satisfactionem praesentis sermonis aptabimus.

ecce omnis qui dicit uulgo prouerbium in te assumet illud, dicens: sicut mater ita et filia eius. filia matris tuae es, quae proiecit uirum suum et filios suos; et soror es sororum tuarum tu, quae proiecerunt uiros suos et filios suos. (lxx: haec sunt omnia quae dixerunt contra te in parabolam, dicentes: sicut mater, et filia. filia matris tuae tu es, quae relinquit uirum suum et filios suos et sorores sororum tuarum, quae reliquerunt uiros suos et filios suos). post katalogon~g uitiorum et correptionis hierusalem per quam retrahitur ad salutem, aptatur et tritum uulgi sermone prouerbium, siue ut septuaginta transtulerunt 'parabola': qualis mater, talis et filia. mater autem hierusalem, sicut et supra et in consequentibus scriptum est, 'chethaea' appellatur interpretatur que 'insaniens' siue 'in amentiam uertens', per quae saeculi huius incentiua monstrantur, quae captiuam animam ducunt ad interitum et a uiro suo separant - - haud dubium quin uerbum dei doctrina que dicatur -, et soror sororum suarum, quae post paululum lecturi sumus, sodoma uocatur et samaria, quarum altera gentilem uitam luxuriam que significat, altera haereticorum decipulas. porro quod in septuaginta legitur: sorores sororum tuarum, quae repulerunt uiros suos et filios suos, non habet sensum - quas enim alias sorores habebant sodoma et samaria, quae sorores sunt hierusalem? et hoc quaerendum, quos uiros sodoma samaria que dimiserint et quos proiecerint filios -, nisi forte possimus hoc dicere, quod semper errantium fluctuent pedes, nec sint solida uestigia quae proprie ueritatis sunt, sed huc illuc que discurrant et circumferantur omni uento doctrinae, dum de falsitate transeunt ad aliam falsitatem et, cum in primis frustra se sudasse cognouerint, ad secunda tertia que transcendant.

mater uestra chethaea, et pater uester ammorrhaeus. et soror tua maior samaria, ipsa - et filiae eius - quae habitat ad sinistram tuam; soror autem tua minor te quae habitat a dextris tuis, sodoma et filiae eius. sed nec in uiis earum ambulasti, neque secundum scelera earum fecisti paulo minus; pene sceleratiora fecisti illis in omnibus uiis tuis. (lxx: mater uestra chethaea, et pater uester amorrhaeus. soror tua senior samaria, haec - et filiae eius - quae habitat a sinistris tuis; et soror tua iunior te quae habitat a dextris tuis, sodoma et filiae eius. et nec sic quidem in uiis earum ambulasti, neque secundum iniquitates illius egisti paulo minus; et transgressa es eas in omnibus uiis tuis). supra dixerat: pater tuus amorrhaeus et mater tua chethaea; hic ordine et numero commutato: mater uestra chethaea et pater uester amorrhaeus. cum enim scelera profecerint, scinduntur in partes, et, unione deserta, in turbam proficiunt ac multitudinem quae cum iesu non ualet ad montana conscendere. sorores autem hierusalem samariam et sodomam, quarum altera a sinistris altera a dextris est, etiam secundum intellegentiam corporalem, si de templo hierusalem orientem aspicias, approbabis; maior que dicitur samaria quia prior peccauit et ab assyriis ducta est in captiuitatem, et minor ac iunior sodoma quae refertur ad gentium turbam; alioquin eo tempore sodoma non erat quae prius quam in scripturis legamus hierusalem, cum gomorrha, adama et seboim, diuino fuerat igne deleta. media autem inter duas sorores hierusalem, quae alio nomine appellatur iuda, a chaldaeis ducta est in babylonem, multo que hierusalem sceleratiora peccauit quam samaria et sodoma, in templo adorans idolum zeli et postea dei filium interficiens. porro, secundum tropologiam, samaria et sodoma, id est haeretici et ethnici, saepe leuiora committunt quam ii qui putantur hierusalem, hoc est ecclesiastici; unde ad corinthios dicitur, qui credebant quidem in christo sed malis operibus premebantur: omnino auditur inter uos fornicatio; et talis fornicatio quae nec inter gentes quidem, ita ut uxorem patris quis habuerit, et cetera. solent haeretici qui tamen uetus suscipiunt instrumentum, tres naturas ex hoc loco intellegere: spiritalem, animalem atque terrenam, et spiritalem referunt ad hierusalem, animalem ad samariam, terrenam ad sodomam; quos breuiter interrogemus quomodo tres naturae, spiritalis, animalis et terrena, quae utique inter se diuersae sunt, unam matrem et unum patrem habere dicantur - quod figmento eorum non congruit -, et quomodo animalis et terrena natura, iuxta hunc eundem prophetam, restituantur in antiquum statum, id est in spiritalem - quod et ipsum eorum rationibus contrarium est -. quod autem samaria intellegatur in haeresibus, et in osee propheta, et in multis aliis locis, praecipue que illo testimonio comprobatur: uae qui despiciunt sion et qui confidunt in monte samariae; uindemiauerunt principia gentium; omnes enim haeretici despiciunt 'sion' quae interpretatur 'specula' et refertur ad ecclesiam, et confidunt sibi monte samariae, in superbia uidelicet dogmatum peruersorum quae putant esse sublimia, et per has praedicationis fraudulentias uindemiant atque populantur principia gentium ut, miraculo doctrinarum, potentes quosque gentilium ad errorem haereticum pertrahant.

uiuo ego, dicit dominus deus quia non fecit sodoma soror tua, ipsa et filiae eius, sicut fecisti tu et filiae tuae. ecce haec fuit iniquitas sodomae sororis tuae: superbia, saturitas panis et abundantia, et otium ipsius et filiarum eius, et manum egeno et pauperi non porrigebant; et eleuatae sunt et fecerunt abominationes coram me, et abstuli eas sicut uidisti. et samaria dimidium peccatorum tuorum non peccauit; sed uicisti eam sceleribus tuis, et iustificasti sorores tuas in omnibus abominationibus tuis quas operata es. (lxx: uiuo ego, dicit adonai dominus, si fecit sodoma soror tua, haec et filiae eius, sicut fecisti tu et filiae tuae. uerumtamen fuit iniquitas sodomae sororis tuae superbia in saturitate panum et in abundantia. deliciis affluebat ipsa et filiae eius (signum_obeli) hoc habebat ipsa et filiae eius (signum_metobeli) et manum pauperis et egeni non assumebat; et gloriabantur magnifice et fecerunt iniquitates in conspectu meo, et abstuli eas sicut uidisti. et samaria dimidium peccatorum tuorum non peccauit; et multiplicasti iniquitates tuas super eas, et iustificasti sorores tuas in omnibus iniquitatibus tuis quas operata es). quod posuere lxx: hoc habebat ipsa et filiae eius, in hebraico non habetur. in ueteri testamento dei iuramentum est: uiuo ego, dicit dominus deus, in nouo autem: amen, amen dico uobis; sin autem hoc commune cum ceteris est: deus abraham, deus isaac, deus iacob; non est deus mortuorum, sed uiuentium, et in alio loco: placebo domino in regione uiuentium, quaerimus qua ratione commune uocabulum proprie sibi uindicet deus; sed quomodo dicitur arbor bona, et bonus homo, et bonus pastor, et bonus seruus - nemo autem absolute bonus nisi unus deus -, sic cum angeli ceterae que uirtutes, patriarchae quoque et prophetae atque apostoli sunt uiuentes, comparatione dei omnipotentis, mortui appellantur: quis est homo qui uiuat et non uideat mortem?; unde et apostolus paulus de deo: qui solus, inquit, habet immortalitatem, et lucem habitat inaccessibilem, et de fonte uiuentium: uita, inquit, nostra abscondita est cum christo in deo. iste igitur qui iurat et loquitur: uiuo ego, dicit dominus, describens sodomae et filiarum eius scelera, primam superbiam posuit proprie diaboli, primum que peccatum; unde idem apostolus: ne inflatus, ait, superbia, in iudicium incidat diaboli, propter quam de caelo corruit: dixerat enim: fortitudinem faciam et sapientiam intellegentiae, auferam terminos gentium et robur eorum deuastabo et commouebo ciuitates habitatas, et orbem terrarum totum apprehendam manu sicuti nidum, et sicut confracta oua auferam, et: superbis deus resistit, humilibus autem dat gratiam; legimus et in alio loco: quid superbit terra et cinis?; et euangelium refert pharisaei superbiam publicani humilitate superatam, cuius seminarium est saturitas panis et rerum omnium abundantia et otium, siue, ut septuaginta transtulerunt, deliciarum luxuriae que opulentia; diues ille in euangelio purpuratus nihil aliud refertur habuisse criminis nisi quod, opibus et diuitiis affluens, in tantam eruperat superbiam, ut manum egeno et pauperi lazaro non porrigeret, et sic oblitus sit conditionis suae, ut ne hoc quidem misero daret quod proiciendum erat, ob quam causam et in alio loco scribitur: omnis qui se exaltat humiliabitur, et qui se humiliat exaltabitur. superbia, saturitas, rerum omnium abundantia, otium et deliciae, peccatum sodomiticum est, et propter hoc sequitur dei obliuio, quae praesentia bona putat esse perpetua et numquam sibi necessariis indigendum; quapropter et in lege praecipitur: attende ne, comedens et bibens et saturatus, aedificatis domibus optimis, habens que oues et boues, argentum et aurum, obliuiscaris domini dei tui, et in alio loco de israel scriptum est: manducauit et bibit, et saturatus est et impinguatus et calcitrauit dilectus; quod sciens et sapientissimus omnium salomon in prouerbiis deprecatur: tribue mihi necessaria et quae sufficiant, ne, saturatus, mendax fiam et dicam: quis me uidebit? aut, pauper effectus, furer et periurem nomen dei. quod que sequitur: et iustificasti sorores tuas in cunctis abominationibus tuis quas operata es, non simpliciter iustas sodomam et samariam esse decernit sed comparatione deteriorum, quomodo et publicanus, de quo supra diximus, non absolute iustus dicitur sed collatione peioris. et tamen cum tales sint sodoma et samaria, ne dimidium quidem peccauerunt comparatione hierusalem: seruus enim qui scit uoluntatem domini sui et non facit eam, uapulabit multis, et: potentes potenter tormenta patientur. porro quod pro 'deliciis', 'otium' in hebraico continetur, sciendum ad illum sensum pertinere: in desideriis est omnis anima otiosi, quod uidelicet semper aliquid agendum sit, ne ager pectoris nostri, cessante manu, malarum cogitationum sentibus occupetur.

ergo et tu porta confusionem tuam, quae uicisti sorores tuas peccatis tuis, sceleratius agens illis; iustificatae sunt enim a te. (lxx: et tu sustine tormentum tuum, in eo quod corruperis sorores tuas in peccatis tuis, quibus egisti inique super eas, et iustificasti illas super te). secunda post naufragium tabula est, cum peccaueris, erubescere, et non illi subiacere increpationi, quae contra hierusalem dicitur: facies meretricis facta est tibi; nescis erubescere. portat autem tormentum suum, qui propria torquetur conscientia, et in isto saeculo sustinet propria uoluntate cruciatum, ne aeterna tormenta sustineat; corrumpimus que fratres nostros uel sorores peccatis nostris, quando per nostra peccata ad maiora scelera prouocantur - quod dico ita fiat manifestius: finge aliquem in sacerdotali culmine constitutum non bene uiuere et deturpare operibus dignitatem: nonne imitatione uitiorum eius laicus frater corrumpitur? -; nam et qui unum de minimis scandalizauerit, mola collo alligata, praecipitatur in profundum. sorores quoque hierusalem, sodoma et samaria, iustificantur, non quo per se iustae sint, sed, ut diximus, comparatione peioris.

ergo et tu confundere et porta ignominiam tuam, quae iustificasti sorores tuas. (lxx: et tu confundere et suscipe ignominiam tuam, eo quod iustificaueris sorores tuas). confusionem sequitur ignominia, ignominiam correptio, correptionem consolatio, consolationem salus, iuxta illud apostoli: tribulatio operatur patientiam, patientia probationem, probatio spem. spes autem non confundit - haud dubium quin in futurum, quia in praesentiarum sua per confusionem deleuit peccata -; tale quid et illud euangelii sonat: est confusio quae ducit ad mortem, et est confusio quae ducit ad uitam; spiritus quoque sanctus peccatores hortatur in psalmis: confundantur et reuereantur omnes inimici mei; conuertantur retrorsum, et confundantur ualde uelociter; scriptum est et in alio loco: dic tu primum peccata tua, ut iustificeris, et rursum: iustus accusator sui est in principio sermonis. non igitur mirum si prouocetur hierusalem ad confusionem et ignominiam, quae intanto peccauit ut iustificaret sorores suas, cui deinceps dicitur: et tu et filiae tuae conuertimini in antiquum statum.

et conuertam restituens eas conuersione sodomorum cum filiabus suis, et conuersione samariae, et filiarum eius; et conuertam reuersionem tuam in medio earum, ut portes ignominiam tuam, et confunderis in omnibus quae fecisti consolans eas. (lxx: et conuertam conuersiones earum conuersione sodomorum et filiarum eius, et conuertam conuersionem samariae et filiarum eius; et conuertam conuersionem tuam in medio earum, ut portes tormentum tuum, et habeas ignominiam ex omnibus quae fecisti ut me ad iracundiam prouocares). grandis profectus hierusalem ut, post confusionem et ignominiam quam illatam sibi dei iudicio libenter excepit atque portauit dicens: iram domini sustinebo quoniam peccaui ei, promittatur ei restitutio in antiquum statum. sed tamen, quoniam comparatione scelerum eius iustificata est sodoma et samaria, quarum altera a dextris, altera a sinistris est, primum restituitur 'conuersio' siue 'captiuitas' sodomae ut interpretatus est aquila, secundo 'captiuitas' samariae ut idem aquila et symmachus transtulerunt, et nouissima restituitur hierusalem quae maiore fuerat iniquitate depressa et peccatrices sorores comparatione sui iustas esse monstrauerat. cui enim dubium, quin inter tres peccatores, immo impios, gentilem, haereticum, ecclesiasticum, multo maioribus poenis dignus sit, qui maioris fuerit dignitatis?: potentes enim, ut diximus, potenter tormenta patientur; qui autem minimus fuerit, dignus est misericordia, et: seruus qui scit uoluntatem domini sui, et non facit eam, uapulabit multis. unde et petrus: tempus, inquit, est ut incipiat iudicium a domo domini; et in hoc eodem propheta praecipitur secures habentibus: a sanctis meis incipite, ut extrema hierusalem, sororibus ante conuersis et restitutis in pristinum statum, portet ignominiam suam et confundatur et erubescat super his quae peccauerat et in omnibus consoletur sorores suas, dum grauiora sustinet; uel certe ideo confundatur et erubescat, quia deum ad iracundiam prouocarit. ex quo perspicuum est non esse naturalem iram dei, sed nostris uitiis clementissimum et mansuetissimum deum ad iracundiam prouocari, dicente apostolo: an diuitias bonitatis eius et sustentationis et patientiae contemnis, ignorans quia bonitas dei ad paenitentiam te prouocat? secundum duritiam autem tuam et impaenitens cor thesaurizas tibi iram, quam dominus naturaliter non habet; unde et in alio loco scriptum est: emisisti iram tuam, et deuorauit eos quasi stipulam - quod enim coniunctum est et in uno corpore copulatum, mitti non potest, sed illud quod extra corpus est, uerbi gratia lancea, telum, sagitta, gladius -; legimus in euangelio tolerabilius fore terrae sodomorum in die iudicii, quam ei quae apostolos non receperit. et soror tua sodoma et filiae eius reuertentur ad antiquitatem suam, et samaria et filiae eius reuertentur ad antiquitatem suam, et tu et filiae tuae reuertimini ad antiquitatem uestram. (lxx: et soror tua sodoma et filiae eius restituentur sicut fuerant a principio, et samaria et filiae eius restituentur sicut erant a principio, et tu et filiae tuae restituemini sicut fuistis ab initio). iudaei inter ceteras fabulas et interminabiles genealogias et deliramenta quae fingunt, etiam hoc somniant: in aduentu christi sui, quem nos scimus antichristum, et in mille annorum regnum sodomam restituendam in antiquum statum, ita ut sit quasi paradisus dei et quasi terra aegypti, et samariam pristinam recipere felicitatem, ut de assyriis reuertentur in terram iudaeam - legimus enim decem tribus captas a phul et salmanassar et theglathphalasar regibus assyriorum, et usque hodie ibi esse captiuas -, hierusalem quoque tunc esse fabricandam, et omnes filias eius, urbes uidelicet et uiculos et castella quae sub ipsius futura sint potestate, florituras ut prius floruerint, et ipsam hierusalem auro et argento et pretiosis lapidibus exstruendam, de qua et esaias uaticinetur: constituam iudices tuos sicut prius et consiliarios tuos sicut a principio, et post haec uocaberis ciuitas iustitiae, mater ciuitatum fidelis sion, et nostra loquatur apocalypsis, et dauid canat: bene fac, domine, in bona uoluntate tua sion, et aedificentur muri hierusalem, et in alio loco: aedificabuntur ciuitates iudeae, et habitabunt, et commorabuntur ibi, et semen eorum in aeternum dirigetur. nos autem horum perfectam scientiam, dei iudicio relinquentes, immo liquido confitentes, post secundum aduentum domini saluatoris, nihil humile, nihil futurum esse terrenum, sed regna caelestia quae primum in euangelio promittuntur, hoc dicimus: quod in ecclesiae statu cuncta completa sint et cotidie compleantur. sodoma reuertitur in antiquum statum, quando naturae suae reddita gentilis prius, et impia anima intellegit creatorem. samaria recipit antiquam beatitudinem, haereticorum, errore contempto, et iuncta doctrinae et fidei christianae. cum que illae reuersae fuerint, et hierusalem, 'uisio pacis' quae interpretatur ecclesia, reuertetur in pristinum statum - de qua scriptum est: factus est in pace locus eius, et: hierusalem, quae aedificatur ut ciuitas cuius participatio eius in idipsum, et in apostolo: quae autem sursum est hierusalem libera est, quae est mater nostra, et in eodem: accessistis ad sion montem et ciuitatem dei uiuentis, hierusalem caelestem et milia angelorum frequentium -, et reuertetur cum filiabus suis, quae in toto orbe dispersae sunt; de quo plenius in esaiae explanationibus disseruimus.

non fuit autem sodoma soror tua audita in ore tuo in die superbiae tuae, antequam reuelaretur malitia tua sicut hoc tempore in opprobrium filiarum syriae, et cunctarum in circuitu tuo filiarum palaestinarum quae ambiunt te per gyrum. scelus tuum et ignominiam tuam tu portasti, ait dominus deus. (lxx: nisi fuisset sodoma soror tua ad audiendum in ore tuo in diebus superbiae tuae, antequam reuelarentur malitiae tuae, sicut nunc est filiarum syriae, et nisi hoc fuisset, quid factum esset tibi, et omnium in circuitu tuo, filiarum alienigenarum quae circumdant te per gyrum? impietates tuas et iniquitates tuas, tu porta). symmachus hunc locum ita interpretatus est: quia non fuit sodoma soror tua in auditu per os tuum in die superbiae tuae, antequam reuelaretur ignominia tua sicut in tempore opprobrii filiarum syriae, et omnium quae in circuitu tuo sunt filiarum palaestinarum quae te ambiunt per gyrum. scelus tuum et nefas tuum tu portabis; theodotio hoc modo: et non erat sodoma soror tua in auditu oris tui in die superbiae tuae, antequam reuelaretur malitia tua sicut tempus opprobrii filiarum syriae, et omnium per circuitum eius filiarum alienigenarum quae abominantur te per gyrum. fornicationem tuam et abominationes tuas tu portasti, dicit adonai dominus; editioni aquilae congruit nostra translatio. quas omnes posui, ut ex collatione cunctarum alicuius sensus possimus reperire uestigium; et interim, absque praeiudicio aliorum, sic nobis uidetur lectionis ordo reddendus: 'in diebus superbiae tuae, quando peccabas, non es recordata euersionis sodomae sororis tuae, antequam pateret malitia tua, quae hoc tempore reuelata est in tantum, ut cunctis urbibus syriae et palaestinae, quae in circuitu tuo sunt, fieres opprobrium; quia igitur uicisti in scelere sororem tuam, nec eius exemplo territa es, ne similia sustineres et prohiberes pedem tuum, nunc autem reuelata est ignominia tua, dei ausculta sententiam: uel porta - iuxta septuaginta -, uel portasti - iuxta aquilam et theodotionem, uel portatura es - iuxta symmachum - scelus et ignominiam tuam ut, postquam poenas pro sacrilegio sustinueris, ueniam, non ex pacto tuo sed ex mea clementia, consequaris'. 'syria' hebraeo sermone dicitur 'aram' quae interpretatur 'sublimitas'; et iuxta explanationem illius loci esaiae prophetae in quo aram et ephraim consentiunt contra iudam et hierusalem, ethnicorum arguta sapientia et quae sibi sublimitatem scientiae repromittat, in cuncta malitia haereticorum, impugnat iudam, in quo uera confessio est, et non potest praeualere; hic quoque eadem arrogantia syriae, id est philosophorum, cum filiabus alienigenarum in quibus multiplex diuersorum in gentibus dogmatum error ostenditur, illudit hierusalem, et opprobrio habet eam, cuius uitiis superata est.

quia haec dicit dominus deus: et faciam tibi sicut despexisti iuramentum, ut irritum faceres pactum. et recordabor ego pacti mei te cum in diebus adolescentiae tuae, et suscitabo tibi pactum sempiternum. et recordaberis uiarum tuarum, et confunderis cum receperis sorores tuas te cum maiores cum minoribus tuis; et dabo tibi eas in filias, sed non ex pacto tuo. et suscitabo tibi pactum meum te cum, et scies quia ego dominus ut recorderis et confundaris, et non sit tibi ultra aperire os prae confusione tua, cum placatus fuero tibi in omnibus quae fecisti, ait dominus deus. (lxx: haec dicit adonai dominus: et faciam in te sicut fecisti, sicut despexisti haec, ut praeterires testamentum meum. et recordabor ego testamenti mei quod feci te cum in diebus adolescentiae tuae, et suscitabo tibi testamentum sempiternum. et recordaberis uiae tuae, et despicieris cum receperis sorores tuas te maiores cum iunioribus tuis; et dabo eas tibi in probatione et non ex testamento tuo. et suscitabo ego testamentum meum te cum, et cognosces quia ego dominus et recorderis et confundaris, et non sit tibi ultra aperire os a facie ignominiae tuae, cum propitiatus fuero tibi iuxta omnia quae fecisti, dicit dominus deus). 'ideo tibi dixi: scelus tuum et ignominiam tuam tu porta (siue portasti aut portatura es),: ut recipias quod mereris, quia despexisti iuramentum meum et irritum fecisti pactum meum. cum autem fuerit expletum: ego occidam et ego uiuificabo, ego percutiam et ego sanabo, tunc recordabor pacti mei quod olim te cum habui. et suscitabo tibi pactum, nequaquam legis quod praeteriit, sed pactum euangelii sempiternum, ut, cum recordata fueris uiarum tuarum et receperis sorores tuas maiores uel minores samariam et sodomam earum que socias, tribuam tibi eas in filias - siue in probationem: oportet enim et haereses esse, ut probati cuique manifesti fiant -, non ex tuo merito sed ex mea misericordia, et tunc scias quod ego sim dominus, et recorderis beneficiorum meorum et confundaris, et dicas iuxta apostolum: qui non sum dignus uocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei'. et non sit tibi ultra aperire os prae confusione tua: sanctorum enim est aperire os - iuxta apostolum qui ait: os meum ad uos patet, o corinthii -, et domini saluatoris - qui, aperiens os suum, docebat eos, dicens et in psalmo: aperiam in parabolis os meum -; peccatori autem dicitur: peccasti, quiesce, et: ut quid tu assumis testamentum meum per os tuum?, et: non est pulchra laudatio in ore peccatoris; sanctus que meretur audire: aperi os tuum et implebo illud. ex quo intellegimus, etiam cum per misericordiam domini receperimus pristinam gloriam, immo acceperimus pactum euangelii sempiternum, postquam placatus fuerit nobis dominus in omnibus quae fecimus, memoriam praeteriti nos habere peccati, et semper os cludere, quia non ex operibus nostris, sed ex dei gratia saluati sumus.

17. et factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, propone aenigma et narra parabolam ad domum israel, et dices: haec dicit dominus deus: aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et uarietate, uenit ad libanum et tulit medullam cedri; summitatem frondium eius auellit et transportauit eam in terram chanaan, in urbe negotiatorum posuit illam. et tulit de semine terrae et posuit illud in terra pro semine, ut firmaret radicem super aquas multas; in superficie posuit illud. cum que germinasset, creuit in uineam latiorem humili statura, respicientibus ramis eius ad eam, et radices eius sub illa erant; facta est ergo uinea, et fructificauit in palmites et emisit propagines. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, narra narrationem et dic parabolam ad domum israel, et dices: haec dicit adonai dominus: aquila magna magnarum alarum, longo ductu, plena unguium, quae habet ductum intrandi in libanum et tulit electa cedri; summitates teneritudinis auellit et attulit eas in terram chanaan, in ciuitate murata posuit illud. et tulit de semine terrae et dedit illud in campo plantationem super aquas multas, ut respiceretur, et posuit illud, ortum que est et factum est in uineam infirmam et paruulam magnitudine, ut tantum apparerent rami eius sub ea, et radices illius subter illam erant; et facta est in uineam, et fecit propagines et extendit ramos suos). quando prophetae dicitur: propone aenigma, narra parabolam (siue, ut septuaginta transtulerunt: narra narrationem et dic parabolam), ostenditur obscurum esse quod dicitur; nulli enim dubium est, et aenigma et parabolam aliud proferre in uerbis, aliud tenere in sensibus: et saluator enim ad populum loquebatur in parabolis, quas secreto apostolis disserebat; ergo aenigma et parabolam ita debemus intellegere, quasi aenigma et parabolam. duae autem in praesenti hiezechielis prophetia aquilae proponuntur; de prima nunc dicendum est, de altera in consequentibus disseremus. et interim simplicem carpamus historiam. aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et uarietate (siue, ut uertere septuaginta, plena unguium), nabuchodonosor rex chaldaeorum est, de quo et osee loquitur: quasi aquila super domum domini. iste, multis imperans nationibus, et innumerabili uallatus exercitu, uenit super domum dei - haud dubium quin templum significet - siue, ut nunc scriptura dicit, ad libanum, de quo loquitur zacharias: aperi, libane, portas tuas; et comedat ignis cedros tuas. ulula, abies, quia cecidit cedrus, quoniam magnifici uastati sunt; et crebro templum, quod erat inclytum atque sublime, in scripturis sanctis libanus appellatur. tulit que medullam cedri, et summitatem frondium eius auellit et transportauit eam in terram chanaan, in urbe negotiatorum posuit illam (pro 'negotiatoribus', siue 'negotiationes', 'muratam' septuaginta transtulerunt); indicat autem iechoniam regem iuda, quem cepit nabuchodonosor cum matre sua et principibus populi cunctis que opibus hierusalem et uasis templi et transtulit in babylonem quae est in terra chanaan, ibi que consenuit; de cuius postea genere, sicut matthaei euangelistae scriptura testatur, dominus et saluator noster natus est per salathiel et zorobabel. pro quo tulit de semente eiusdem terrae, id est de stirpe regia, matthaniam patruum iechoniae cuius uertit nomen et uocauit eum sedeciam et posuit regem in hierusalem, multis que praefecit populis. et tamen in superficie posuit illum, nec potestatem eius alta imperii radice firmauit, sed posuit eum ut respiceretur et sub potestate esset babylonia, siue: humili statura, respicientibus ramis eius ad eam, ut praeesset quidem populis iudaeorum, sed respiceret ad babylonii iubentis imperium: hoc est enim quod scriptura dicit: humili statura, respicientibus ramis eius ad eam, subauditur aquilam, quod apertius uertere septuaginta: ortum que est quod plantatum fuerat et factum est in uineam infirmam et paruulam, ut tantum apparerent rami eius, et uideretur quidem habere regnum, sed ipsum regnum eius humile atque infirmum, babylonii principis regeretur arbitrio. hoc interim de praesenti capitulo, cui subnectamus et reliqua.

et facta est aquila altera grandis magnis alis multis que plumis; et ecce uinea ista, quasi mittens radices suas ad eam, palmites suos extendit ad illam, ut irrigaret eam de areolis germinis sui. in terra bona super aquas multas plantauit eam, ut faciat frondes et portet fructum, et sit in uineam grandem. dic: haec dicit dominus deus: ergo ne prosperabitur? nonne radices eius euellet et fructum eius distringet, et siccabit omnes palmites germinis eius et arescet? et non in brachio grandi neque in populis multis, ut euelleret eam radicitus. ecce plantata est; ergo ne prosperabitur? nonne cum tetigerit eam uentus urens siccabitur, et in areis germinis sui arescet? (lxx: et facta est aquila altera grandis magnarum alarum plurimis unguibus; et ecce uinea haec implicata erat ad eam, et radices eius ad illam, et ramos eius extendit ad illam ut irrigaret eam cum gleba plantationis suae. in campo bono super aquam multam ipsa impinguata est, ut faceret germina et afferret fructum, et esset in uineam grandem. propterea haec dicit adonai dominus: si dirigetur? nonne radices teneritudinis eius et fructus illius computrescet, et arescent omnia quae ex ea orta sunt? et non in brachio [magno] neque in populo multo, ut euellat eam a radicibus suis. et ecce impinguatur; numquid dirigetur? nonne statim ut tetigerit eam uentus urens arescet, ac siccabitur ariditate? cum gleba germinis sui arescet). aquila secunda, id est altera, et ipsa magna, plena plumis, multorum que unguium, propter rapacitatem et uastationem gentium plurimarum, rex aegypti est pharao. et ecce uinea ista, subauditur rex sedecias qui a nabuchodonosor in hierusalem fuerat constitutus, coepit, inquit, mittere propagines suas ad eam, id est ad regem aegyptiorum legatos dirigere et ab eo contra regem cui subditus erat auxilium postulare - hoc est enim quod scriptura nunc dicit: ut irrigaret eam de areolis germinis sui -. quae in terra bona a nabuchodonosor plantata erat, ut faceret frondes et afferret fructum et cresceret in uineam latiorem; propterea iubetur prophetae ut loquatur ad uineam, quae a nabuchodonosor plantata fuerat et ramos suos ad aquilam aegyptiam miserat: 'numquid prosperabitur quia hoc facere conata est, et non statim omnes propagines eius et palmites siccabuntur? et non' inquit 'in brachio grandi neque in populo multo'; fugiens enim sedecias et regis aegyptii auxilio destitutus, a ducibus nabuchodonosor in desertis hierichontinis comprehensus est et cuncti eius socii huc illuc que dispersi [sunt], sicut in uolumine regum et in paralipomen�i~g et hieremia scriptum est.

et factum est uerbum domini ad me, dicens: dic ad domum exasperantem: nescitis quid ista significent? dic: ecce uenit rex babylonis hierusalem, et assumet regem et principes eius, et adducet eos ad semetipsum in babylonem; et tollet de semine regni, feriet que cum eo foedus, et accipiet ab eo iusiurandum, sed et fortes terrae tollet, ut sit regnum humile et non eleuetur, sed custodiat pactum eius et seruet illud. qui recedens ab eo misit nuntios ad aegyptum, ut daret sibi equos et populum multum; numquid prosperabitur uel consequetur salutem qui fecit haec? et qui soluit pactum, numquid effugiet? uiuo ego, dicit dominus deus, quoniam in loco regis qui constituit eum regem, cuius fecit irritum iuramentum et soluit pactum quod habebat cum eo, in medio babylonis morietur. et non in exercitu grandi neque in populo multo faciet contra eum pharao proelium in iactu aggeris et in exstructione uallorum, ut interficiat animas multas. spreuerat enim iuramentum ut solueret foedus, et ecce dedit manum suam; et cum omnia haec fecerit, non effugiet. hoc est aenigma et haec est parabola, quod sub duabus aquilis et uinea, duos reges babylonis et aegypti, scriptura monstraret, et regem sedeciam, qui, contra iusiurandum, deserta amicitia nabuchodonosor, se ad regem aegyptium transtulit: feriet que, inquit, cum eo foedus, et accipiet ab eo iusiurandum, ut custodiat pactum eius, et seruet illud. qui dissoluit, ait, pactum, numquid effugiet? ex quo discimus etiam inter hostes seruandum fidem et non considerandum cui, sed per quem iuraueris; multo enim fidelior inuentus est ille, qui propter nomen dei tibi credidit et deceptus est, te qui per occasionem diuinae maiestatis hosti tuo, immo iam amico, es molitus insidias. quoniam, inquit, in loco regis qui constituit eum regem, cuius fecit irritum iuramentum et soluit pactum quod habebat cum eo, in medio babylonis morietur; legimus enim sedeciam captum, ductum esse in reblatha ibi que, interfectis filiis, excaecatum, et instar ferae clausum cauea translatum in babylonem - unde et scriptura, cum uideatur sibi esse contraria, tamen in utroque uerissima est; dictum erat ad sedeciam: et intrabis babylonem et: non uidebis eam: intrauit enim quia ductus est babylonem, et non uidit quia fuerat excaecatus -. hoc autem quod sequitur: et non in exercitu grandi neque in populo multo faciet contra eum pharao proelium in iactu aggeris et in exstructione uallorum, ut interficiat animas multas, dupliciter intellegitur: siue rex aegyptius contra nabuchodonosor regem babylonis ueniens non poterit proeliari neque cum paruo exercitu tantae resistere multitudini, siue ipse sedecias expugnabitur a pharaone a quo sperauit auxilium, non quo pharao eum expugnauerit - uel hoc alicubi scriptura testetur -, sed quo expugnatio nabuchodonosor per occasionem sit facta regis aegypti; nec iste uisus sit expugnare hierusalem qui obsidebat, sed ille in quo sedecias frustra sperauerat. ecce, inquit, dedit manum suam regi aegypti, et tradidit se, et periurii contra deum commisit sacrilegium: 'numquid' ait 'proderit ei'?. et cum omnia haec fecerit, non effugiet.

propterea haec dicit dominus deus: uiuo ego, quoniam iuramentum quod spreuit et foedus quod praeuaricatus est ponam in caput eius, et expandam super eum rete meum et comprehendetur in sagena mea, et adducam eum in babylonem, et iudicabo illum ibi in praeuaricatione qua despexit me. et omnes profugi eius cum uniuerso agmine in gladio cadent; residui que in omnem uentum dispergentur, et scietis quia ego dominus locutus sum. sententia saecularis est:

dolus, an uirtus, quis in hoste requirat?,
quam solent nobis opponere qui dicunt hostes fraude decipiendos; cui ut acquiescamus, multo peius fecit sedecias: non enim hostem decepit, sed amicum cui foedere domini fuerat copulatus. ergo, quamdiu non iures et pactum non ineas sub nomine dei, prudentiae est et fortitudinis, uel decipere uel superare aduersarium utcumque potueris; cum autem te constrinxeris iuramento, nequaquam aduersarius sed amicus est qui tibi credidit, et sub occasione iusiurandi, id est dei nuncupatione, deceptus est. propterea scriptura nunc dicit: iuramentum quod spreuit et foedus quod praeuaricatus est ponam in caput eius; ac, ne putaremus iuramentum et foedus et pactum regis esse babylonis uel sedeciae qui fecerat, sequitur: in praeuaricatione qua despexit me. ergo qui contemnit iuramentum, illum despicit per quem iurauit, illi que facit iniuriam, cuius nomini credidit aduersarius; propter quam causam: expandam, inquit, super eum rete meum et comprehendetur in sagena mea, et adducam eum in babylonem, et iudicabo eum illic. quidquid igitur contra sedeciam fecit nabuchodonosor, non suis fecit uiribus, sed ira dei in cuius nomine fuerat periuratum. secundum anagogen - licet uiolenta uideatur interpretatio - hoc sciendum, quod, quomodo cetera animantia ad bonam et ad malam partem referri solent, ita et aquila. de leone in bonam partem dicitur: catulus leonis iuda; in contrariam: aduersarius noster diabolus quasi leo rugiens circuit, et illud in psalmo: insidiatur in abscondito, sicut leo in cubili suo. insidiatur ut rapiat pauperem. in bonam partem de aquila dicitur, quod iustus diues effectus: faciat sibi alas sicut aquilae, ut possit reuerti in domum praecessoris sui, et in esaia scriptum est quod iusti: pennas afferant sicut aquilae, currant et non lassentur, ambulent et non esuriant; recte autem ille qui dixerat: fortitudinem faciam et sapientiam intellegentiae, auferam terminos gentium et uires eorum depraedabor et commouebo ciuitates quae habitantur et orbem terrarum uniuersum apprehendam manu quasi nidum et sicut confracta oua, nunc sub persona aquilae describitur: quod nequaquam uelit de libano - qui interpretatur 'candor' et refertur ad thymiama -, paruula atque humilia uirgulta perstringere, sed summitates cedrorum, et de principibus ac stirpe regia, iuxta illud abacuc: escae eius electae. ponit que testamentum cum his quos ceperit, ut regi babylonio colla submittant et impleant illud quod apostolus loquitur: quos tradidi satanae, ut discant non blasphemare, et in alio loco: quos tradidi, inquit, satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus fiat. non debemus ergo, si forsitan ob aliquod peccatum de congregatione fratrum et de domo dei eicimur, reluctari, sed aequo animo illatam in nos ferre sententiam et dicere cum propheta: iram domini sustinebo quoniam peccaui ei, donec iustificet causam meam, et cetera. et frequenter euenit ut, alteri subditi, ad alterum transeamus qui nobis suum repromittat auxilium, nec faciat in pristinam sententiam permanere; quod omni ratione uitandum est, ne siccentur palmites nostri et germina arescant, et contra pactum dei facere credamur.

haec dicit dominus: et sumam ego de medulla cedri sublimis, et ponam; de uertice ramorum eius tenerum distringam, et plantabo super montem excelsum et eminentem. in monte sublimi israel plantabo illud, et erumpet in germen et faciet fructum, et erit in cedrum magnam, et habitabunt sub eo omnes uolucres, uniuersum uolatile sub umbra frondium eius nidificans. et scient omnia ligna regionis quia ego dominus humiliaui lignum sublime et eleuaui lignum humile, et siccaui lignum uiride et frondere feci lignum aridum: ego dominus locutus sum et feci. (lxx: quia haec dicit adonai dominus: et auferam ego de electis cedri de uertice (signum_asterisci) et dabo de capite ramorum eius (signum_metobeli) de corde eorum auferam, et plantabo super montem excelsum; et suspendam illud in monte sublimi israel et plantabo et afferet germen et faciet fructum et erit in cedrum magnam et requiescet sub ea omnis auis, et omne uolatile sub umbra eius requiescet (signum_obeli) et rami eius restituentur (signum_metobeli) et scient omnia ligna campi quia ego dominus qui humilio lignum excelsum et exalto lignum humile, et arefacio lignum uiride et germinare facio lignum aridum: ego dominus locutus sum et facio). hoc quod in septuaginta legitur: et dabo de capite ramorum eius, de theodotionis editione additum est; rursum que quod sequitur: et rami eius restituentur, obelo praenotandum est quia in hebraico non habetur. uerus nabuchodonosor propterea sumit de medulla cedri sublimis, de uertice ramorum eius: ut sit regnum humile et non eleuetur; dominus autem deus pater omnipotens, qui locutus est ad hiezechiel, tollit de stirpe regia et de genere dauid: et plantat super montem excelsum et eminentem; qui loquitur in psalmo: ego autem constitutus sum rex ab eo super sion, montem sanctum eius. defecerat enim princeps de iuda et dux de israel, donec ueniret cui repositum est: et ipse erit exspectatio gentium. iste erupit in germen et fecit fructum, et cedros omnes sua sublimitate superauit, ita ut habitent sub eo omnes uolucres caeli, et cuncta uolatilia illius protegantur umbraculo - de quo dicit abacuc: cornua in manibus eius: ibi abscondita est fortitudo eius, et qui congregare desiderat quasi gallina pullos sub alas suas -, ut omnia regionis ligna cognoscant quod ipse sit dominus; tropik�s~g de credentibus loquens: iste qui israel quondam sublime lignum humiliauit et exaltauit humilem gentium populum, qui exsiccauit lignum uiride iudaeorum florens et germinans in lege et prophetis, et frondere fecit lignum aridum nationum, ut, quod semper locutus est, opere compleret; hoc idem significant et simeonis in euangelio uerba dicentis: ecce hic positus est in ruinam et in resurrectionem multorum, et granum sinapis quod, cum minimum sit omnibus seminibus, postquam creuerit auium habitaculum est. quidam aliter interpretantur, lignum sublime humiliatum et humile exaltatum referentes ad passionem domini saluatoris: qui, cum in forma dei esset, non est rapinam arbitratus aequalem se esse deo, sed exinaniuit se, formam serui accipiens, et post resurrectionem, ipsum lignum postea sublimatum est, quod, prius uirens, in morte siccatum est et, postea reuiuiscens, pristinum recepit uirorem. alii iudaice utrumque referunt ad israel quod primo aduentu humiliatus sit et arefactus, et secundo restituatur in pristinum statum, impleto illo quod dicit apostolus paulus: cum intrauerit plenitudo gentium, tunc omnis israel saluus fiet.

LIBER 6

putabam quod, medio serpente confosso, non reuiuiscerent hydrae nouellae plantaria et, iuxta fabulas poetarum, scylla mortua, nequaquam in me scyllaei saeuirent canes qui latrare non cessant, et, haereticis dei percussis manu ne tentarentur, si fieri potest, etiam electi dei, haeresis ipsa non moritur, haereditariis contra nos odiorum suorum catulis derelictis, qui, nostra simulantes, genitricis antiquae et pellacis ulixi uenena non deserunt, labia que tantum melle circumlinunt et, iuxta eloquia scripturarum, mollierunt uerba sua super oleum, ipsi autem sunt iacula, et iacula ignita, quae scuto fidei repellenda simul et exstinguenda sunt. haec dixi, filia eustochium, ut laborantem me in opere prophetali et haereticis resistentem orationibus iuues, et sextum uolumen explanationum in hiezechiel meo ore suo sensu dominus explicet, eiusdem que spiritus gratia, qua prophetis reuelata sunt quae scripta legimus, nobis quoque disserentibus reuelentur, ut possimus dicere: os meum aperui et attraxi spiritum.

18. et factus est sermo domini ad me, dicens: quid est quod inter uos parabolam uertitis in prouerbium istud in terra israel, dicentes: patres comederunt uuam acerbam, et dentes filiorum obstupuerunt? (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: (signum_obeli) fili hominis, (signum_metobeli) quid parabola inter filios israel, dicentium: patres comederunt uuam acerbam, et dentes filiorum obstupuerunt?) hoc quod septuaginta dixerunt: fili hominis, in hebraico non habetur. monet autem scriptura diuina, illud quod in exodo dictum est: ego sum dominus deus tuus; deus aemulator qui reddo peccata patrum super filios usque ad tertiam et quartam generationem his qui oderunt me, et facio misericordiam in millia his qui diligunt me et custodiunt praecepta mea, et iterum: descendit dominus in nube et astitit iuxta moysen, et inuocauit moyses in nomine domini, et transiit dominus ante faciem eius, et inuocauit eum, dicens: domine deus miserator et misericors, patiens et multae misericordiae et uerax et iustitiam seruans et misericordiam in milia, auferens iniquitates et iniustitias et peccata, et non emundabit reum, reddens iniquitates patrum super filios et super filios filiorum in tertiam et quartam generationem, sic accipi debere, quasi parabolam et prouerbium, ut aliud in uerbis sonet, aliud in sensu teneat; quod in parabola quoque duarum aquilarum supra diximus. unde dominus in septuagesimo septimo psalmo: aperiam, inquit, in parabolis os meum, eloquar propositiones ab initio; et in euangelio parabolam sementis, et lolii, et sinapis quod, cum sit minimum omnium seminum, in magnam consurgit arborem, ita proponit, ut aliud praetendat in uerbis, aliud in sensibus teneat; et nos usque in praesentem diem putamus duo testimonia exodi, quae supra posuimus, non esse parabolam, sed simplicem explicare sententiam. et quamquam non auderemus quidpiam dicere nec uas fictile loqui contra figulum quare ita uel ita me fecisti, tamen scandalum patiebamur occultum quod iniustitia uideretur dei alium peccare et alium luere peccata; si enim: reddit peccata patrum super filios in tertiam et quartam generationem, iniustum uidetur ut alius peccet et alius puniatur, sed ex eo quod sequitur: his qui me oderunt, comminationis siue praecepti scandalum soluitur: non enim ideo puniuntur in tertiam et quartam generationem, quia deliquerunt patres eorum, cum patres potius qui fuerunt peccatores puniri debuerint, sed quia patrum exstiterunt aemulatores et oderunt deum, haereditario malo, et impietate in ramos quoque de radice crescente. solent in hoc loco haeretici, qui uetus non recipiunt instrumentum, contra creatorem dicere: quam bonus et iustus deus legis et prophetarum qui, quiescens et silens ad peccata patrum, reddit his qui non peccauerunt; immo quanta crudelitas in eo, ut iram suam usque ad tertiam extendat et quartam generationem! quibus nos respondebimus, et in hoc dei creatoris clementiam demonstrari: non enim truculentiae est et seueritatis, iram tenere usque ad tertiam et quartam generationem, sed signum misericordiae, poenam differre peccati; quando enim dicit: dominus deus miserator et misericors, patiens et multae miserationis, et infert: reddens iniquitates patrum super filios et filios filiorum, hoc indicat, quod tantae misericordiae sit ut non statim puniat sed sententiam differat puniendi. sin autem uindicta peccantium differtur in tertiam et quartam generationem, cum iustis sanctis que quid amplius faciat? sequitur: et seruans iustitiam et misericordiam in multa millia his qui custodiunt mandata eius et faciunt praecepta illius. scriptum est in prouerbiis: sicut uua acerba dentibus noxia est et fumus oculis, ita iniquitas his qui utuntur ea, ex quo perspicuum est, non aliorum dolere dentes et obstupere, sed eorum qui uuam acerbam comederunt; est autem loci istius hic sensus: quomodo, si quis uelit dicere: patres uuam acerbam comederunt, et dentes filiorum obstupuerunt, ridiculum est et nullam habens consequentiam, sic iniquum est atque peruersum peccare patres et filios nepotes que cruciari. sunt qui hoc quod in exodo scriptum est: reddens iniquitates patrum super filios in tertiam et quartam generationem, ita edisserent, ut ad animam humanam sententiam referant, patrem in nobis leuem punctum sensuum et incentiua uitiorum esse dicentes, filium uero si cogitatio peccatum conceperit, nepotem si quod cogitaueris atque conceperis opere perpetraris, pronepotem autem, hoc est quartam generationem, si non solum feceris quod malum est et sceleratum sed in tuis sceleribus glorieris, secundum illud quod scriptum est: impius cum in profundum malorum uenerit contemnit. deus igitur primos et secundos stimulos cogitationum, quas graeci propatheias~g uocant, sine quibus nullus hominum esse potest, nequaquam punit, sed si cogitata quis facere decreuerit aut ipsa quae fecit noluerit corrigere paenitentia; unde scriptum est: nullus hominum sine peccato, nec si unius quidem diei fuerit uita illius. numerabiles autem anni uitae illius, et in alio loco: quis gloriabitur castum se habere cor?, et rursum: astra quoque non sunt munda in conspectu eius, et aduersus angelos suos peruersum quid excogitauit. si autem sublimis illa natura peccato non caret, quid dicendum est de hominibus qui, fragili carne circumdati, debent loqui cum apostolo: miser ego homo! quis me liberabit de corpore mortis huius?, et illud, ut, cum omnia fecerimus, debeamus dicere: serui inutiles sumus; quod debuimus facere, fecimus, et: nisi dominus aedificauerit domum, in uanum laborant qui aedificant eam. nisi dominus custodierit ciuitatem, frustra uigilauit qui custodit eam? ad probationem autem huius rei, quod nequaquam primus pulsus cogitationum, immo paruus mentis instinctus, puniatur a deo, sed si quod mente conceperis opere consumes, illud de genesi proferendum est: cham peccauit irridens nuditatem patris, et sententiam non ipse qui risit sed filius eius suscepit chanaan: maledictus, ait, chanaan; seruus erit fratrum suorum. quae enim iustitia est, ut pater peccauerit et sententia [in filium] proferatur? necnon quod in contrariam partem ponit apostolus: saluam esse mulierem si filius eius permanserit in fide et sanctitate et pudicitia, uideatur sententiae iustitiam non habere, ut, si filii boni fuerint et nepotes, saluentur parentes; quanti enim parentes sancti sunt, et malos habent filios, et, e contrario, quanti peccatores, et sanctos filios generant? ergo secundum hunc sensum cuncta accipienda quae supra diximus, peccata parentum atque generantium, in ramis, non in radice, puniri. hoc interim de prouerbio siue de parabola dixisse sufficiat: quod lex et prophetae, hoc est exodus et hiezechiel, immo ipse deus qui et hic et ibi locutus est, nequaquam in sententiis discrepare uideatur, aut hic corrigere quod ibi male dixerit. si quis autem uel meliorem uel alterum sensum poterit reperire qui contrariorum inter se testimoniorum scandalum tollat, illius magis acquiescendum sententiae est.

uiuo ego, dicit dominus, si erit uobis ultra parabola haec in prouerbium in israel. ecce omnes animae meae sunt; ut anima patris, ita et anima filii mea est: anima quae peccauerit, ipsa morietur. (lxx: uiuo ego, dicit dominus adonai, si fuerit ultra, ut dicatur haec parabola in israel; quia omnes animae meae sunt; quomodo anima patris, ita anima filii mea est: anima quae peccauerit, ipsa morietur). quid significet: uiuo ego, dicit dominus, et: parabola uel prouerbium, supra plenius diximus; quae nequaquam dicetur in israel, sed in his qui dei notitiam non habent nec possunt perspicere ueritatem. omnes, inquit, animae meae sunt iuxta creaturam non iuxta meritum, ut moyses appellabatur homo dei de quo scriptum est: oratio moysi hominis dei, et elias qui ad quinquaginta militum principem loquebatur: et si homo dei ego sum, descendat ignis super te, et super quinquaginta uiros; homo uero peccati et filius iniquitatis non uocatur homo dei, sicut seruus et famulus dei ii appellantur de quibus dici non potest: omnis qui facit peccatum seruus peccati est, et iterum: a quo enim quis uincitur, ei et seruus est. sicut peccata filiorum non nocent patribus, sic peccata patrum ad filios non redundant, sed: anima quae peccauerit, ipsa morietur, non abolitione substantiae, sed ex eius consortio, qui dicit: ego sum uita, et alibi loquitur: omnis qui uiuit et credit in me, non morietur in aeternum, et: amen, amen dico uobis, qui sermonem meum custodierit, mortem non uidebit in aeternum; uita enim nostra abscondita est cum christo in deo, qua uicturi sumus quando christus apparuerit, uita nostra, in gloria, et implebitur illud quod scriptum est: amen, amen dico uobis, qui sermonem meum audit, et credit ei qui me misit, habet uitam aeternam, et in iudicio non uenit, sed transit de morte ad uitam. illud autem quod a balaam dicitur: moriatur anima mea morte iustorum, hunc habet sensum, ut cupiat mori saeculo atque peccato, et uiuere cum iustorum animis, quorum uita christus est, et possunt canere: placebo domino in regione uiuentium; non est enim deus mortuorum, sed uiuorum; et si balaam, quod uerissimum est, in linguam nostram translatus 'uanum populum' sonat, perspicuum est quod uanus prius gentium populus desiderauit habere consortium cum animis iustorum abraham, isaac et iacob, qui eutheis~g, id est 'recti' et 'iusti', nuncupantur; unde et geneseos liber ex eorum uocabulo nomen accepit.

et uir si fuerit iustus et fecerit iudicium et iustitiam, in montibus non comederit et oculos suos non leuauerit ad idola domus israel, et uxorem proximi sui non uiolauerit, et ad mulierem menstruatam non accesserit, et hominem non contristauerit, pignus debitori reddiderit, per uim nihil rapuerit, panem suum esurienti dederit, et nudum operuerit uestimentum, et ad usuram non commodauerit, et amplius non acceperit, ab iniquitate auerterit manum suam, iudicium uerum fecerit inter uirum et uirum, in praeceptis meis ambulauerit, et iudicia mea custodierit ut faciat ueritatem: hic iustus est et uita uiuet, ait dominus deus. (lxx: homo autem qui fuerit iustus, qui facit iudicium et iustitiam, super montes non comederit et oculos suos non leuauerit ad cogitationes domus israel, et uxorem proximi sui non contaminauerit, et ad mulierem fluentem sanguinem non accesserit, et hominem non oppresserit, pignus debitum reddiderit, et rapinam non rapuerit, panem suum esurienti dederit, et nudum operuerit uestimentum, et pecuniam suam ad usuram non dederit, et amplius non acceperit, ab iniquitate auerterit manum suam, iudicium iustum faciet inter uirum et proximum eius, et in praeceptis meis ambulauerit, iustificationes meas custodierit ut faciat eas: hic iustus est, uita uiuet, dicit adonai dominus). 'uultis' ait 'scire hoc quod dictum est: peccata patrum reddam in tertiam et quartam generationem, non id sonare quod plerique existimant, nec esse simile huic sententiae: patres comederunt uuam acerbam, et dentes filiorum obstupuerunt? audite quae illaturus sum: si fuerit pater iustus qui haec fecerit et illa non fecerit, et habuerit filium pessimum qui, desertis uirtutibus patris, se flagitiis manciparet: nonne et iste uita uiuet quia iustus est, et ille morte morietur quia omnia perpetrauerit quae pater uitando iustus effectus est?' uideamus catalogum uirtutum patris, quae mihi uidentur in decem et septem partes diuidi; quarum primum est: fecisse iudicium; secundum, huic simile: iudicio copulasse iustitiam; tertium: non comedisse in montibus: quartum: non leuasse oculos ad idola - siue ut septuaginta transtulerunt: cogitationes - domus israel; quintum: uxorem proximi sui non uiolasse; sextum: menstruatae uxoris uitasse complexus; septimum: hominem non contristasse - siue, ut septuaginta ediderunt: oppressisse per potentiam -; octauum: pignus debitori reddidisse; nonum: per uim nihil rapuisse - uel, iuxta septuaginta: rapinam non rapuisse -; decimum: panem suum esurienti dedisse; undecimum: nudum operuisse uestimento; duodecimum: ad usuram pecuniam non dedisse; tertium decimum: nihil ex his quae dederis amplius accepisse; quartum decimum: ab iniquitate auertisse manum suam; quintum decimum, quod simile uidetur primo sed in parte diuersum est: iudicium uerum fecisse inter uirum et uirum - siue: proximum suum -; sextum decimum: in praeceptis domini ambulasse; septimum decimum: iudicia et iustificationes illius custodisse; quorum singula quid uelint, dicemus in consequentibus. i. si fuerit, ait, uir iustus et fecerit iudicium. scriptum est in prouerbiis: cogitationes iustorum iudicia. qui hanc uirtutem possederit ut nihil sine ratione faciat et iudicio, potest illud propheticum dicere: iudicia domini uera, iustificata in semetipsis; et cum recte omnia iudicauerit, ut non accipiat personam pauperis in iudicio, implebit praeceptum domini: sicut minorem, sic et maiorem iudicabis, audacter dicens: desiderauit anima mea desiderare iudicia tua in omni tempore, et iterum: uiam ueritatis elegi, iudicia tua non sum oblitus, et in eodem psalmo: cognoui quia iustitia iudicia tua; et in tantam proficiet beatitudinem, ut intellegat iudicia domini, quae sunt abyssus multa, et dicat cum apostolo: o profundum diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia iudicia eius, et inuestigabiles uiae illius!, et in oratione commemoret: quoniam iudicia tua iucunda. ii: post iudicium sequitur 'iustitia', quam qui habuerit, christum liquido possidebit: qui, iuxta apostolum, factus est nobis iustitia et sanctificatio et redemptio, ut faciat iustitiam ueram, nec personas respiciat in iudicio, sed de sua sciat in aliorum iudicio iustitia iudicandum. iii: tertium est: in montibus non comederit, quod iudaei existimant ad idololatriae pertinere peccatum; crebro enim legimus in regum et paralipomenon libris: uerumtamen ab excelsis non recessit; adhuc populus immolabat et adolebat incensum in sublimibus, hoc scriptura significante: quod in montibus lucis que idolis hostias immolarent et thura succenderent. nos autem dicimus comedere eum in montibus, qui dicit cum pharisaeo: gratis tibi ago, deus, quod non sum huic similis publicano. ieiuno bis in sabbato, decimas do omnis substantiae meae, et cetera; e contrario publicanus autem, audiens eum qui dixerat: discite a me, quia mansuetus sum et humilis corde, percutiebat manu pectus, hoc est pessimarum cogitationum thesaurum, et oculos ad caelum non audebat extollere. sed et illud quod alibi dicitur: maiora te non requiras, et fortiora te non scruteris, omnes haereticos arguit in montibus comedere superbiae et ecclesiasticam despicere simplicitatem et nescire de se scriptum: deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. iiii: quarto loco ponitur: et oculos suos non leuauerit ad idola domus israel, pro quibus 'cogitationes' septuaginta transtulerunt. idola autem, id est simulacra quae de suo corde finxerunt, omnes haeretici faciunt, ad quae leuant cordis oculos, qui falsitatem eorum atque mendacium putauerint ueritatem. domus autem israel simulacra dicuntur quae reperiuntur in ecclesia, et per occasionem falsi nominis scientiae, simplices quosque seducunt, ut philosophorum dogmata introducunt in domum israel, eorum scilicet qui deum mente conspiciunt. u: quinto loco ponitur: et uxorem proximi sui non uiolauerit (siue contaminauerit), quod aperte adulterium quidem prohibet; sed ex eo quod dicitur 'proximi sui', nisi omnis homo proximus intellegatur, uidetur esse praeceptum ut ab amicorum nos abstineamus uxoribus, inimicorum uero et ignotorum coniuges libere polluamus. proximus ergo omnis homo hominis accipiendus, iuxta parabolam euangelii quae a saluatore proponitur, cuiusdam hominis qui, hiericho descendens, a latronibus uulneratus est, quando interrogat pharisaeus: 'qui fuerit proximus eius?', docens illum esse proximum qui bene fecerit. potest iuxta mysticum intellectum uxor intellegi sancti uiri, sapientia, dicente salomone: ama illam et amplexabitur te, dilige illam et custodiet te, quam contaminare desiderat qui aliorum benedicta reprehendit, et facibus accensus inuidiae sancta uiolat, casta corrumpit, pura contaminat. ui: sextum est: et ad mulierem menstruatam non accesserit. per singulos menses grauia atque torpentia mulierum corpora immundi sanguinis effusione releuantur, quo tempore si uir coierit cum muliere, dicuntur concepti foetus uitium seminis trahere, ita ut leprosi et elephantiaci ex hac conceptione nascantur et foeda in utroque sexu corpora, paruitate uel enormitate membrorum, sanies corrupta degeneret. praecipitur ergo uiris, ut non solum in alienis mulieribus, sed in suis quoque quibus uidentur lege coniungi, scriptura dicente: crescite et multiplicamini et replete terram, certa concubitus norint tempora, quando coeundum, quando ab uxoribus abstinendum sit, quod quidem et apostolus et ecclesiastes sonant: tempus amplexandi et tempus longe fieri a complexibus. caueat ergo et uxor ne forte uicta desiderio coeundi celet uirum, et maritus ne uim faciat uxori putans omni tempore subiectam sibi esse debere coniugii uoluptatem, unde et paulus: ut nouerit, inquit, unusquisque possidere suum uas in sanctificatione et pudicitia pulchre in sexti pythagorici sententiolis dicitur: adulter est uxoris propriae amator ardentior; quem librum quidam in latinam linguam transferens, martyris sixti nomine uoluit illustrare, non considerans in toto uolumine, quod in duas partes frustra diuisit, christi nomen et apostolorum omnino reticeri; nec mirum si gentilem philosophum in martyrem et romanae urbis episcopum transtulerit, cum eusebii quoque caesariensis primum pro origene librum, pamphili martyris uocabulo commutarit, ut facilius tali laudatore libros impiissimos peri~g arch�n~g romanis conciliaret auribus. uii: sequitur in loco septimo: et hominem non contristauerit (siue, ut septuaginta transtulerunt, non oppresserit per potentiam). quo uitio atque peccato nescio quis alienus sit; et aegyptii enim opprimebant hebraeos per potentiam; unde et abacuc queritur quare impius opprimat iustum. atque utinam de solis his diceretur qui foris sunt et non de his qui intus; solent enim et principes ecclesiarum opprimere plebem per superbiam, de quibus scriptum est: principem te constituerunt, ne eleueris: esto inter eos quasi unus ex ipsis, et saluator praecepit: qui uult inter uos esse primus, sit omnium minimus. quod autem iuxta hebraicum dicitur: et hominem non contristauerit, apostolico congruit testimonio: nolite contristare spiritum sanctum dei qui habitat in uobis, et in euangelio quod iuxta hebraeos nazaraei legere consuerunt, inter maxima ponitur crimina: qui fratris sui spiritum contristauerit. si autem tristitia alterius interficit contristantem, quid de iniquitate et tyrannica mente dicendum est, cum illud conuenit: quid gloriatur terra et cinis?, ut, oblitus conditionis suae quomodo plenus pituitis, felle, stercoribus, et post paululum uermibus exarandus, ponat in caelo os suum, et lingua eius pertranseat usque ad terram, et dicat cum uero nabuchodonosor: ascendam in caelum, super sidera caeli ponam thronum meum et ero similis altissimo? uiii octauum est: si pignus debitori reddiderit; non omni debitori, alioquin multis occasio recipiendorum pignorum fiet diuitiarum materia, sed ei debitori, de quo scribitur in lege quod pauper sit et proprium opposuerit uestimentum et ante solis occasum operimentum recipere debeat ne, cruciatus frigore, clamet ad dominum qui ultor est eius iniuriae. si autem, iuxta ea quae sequuntur, panem esurienti dare debemus et nudum operire uestimento, quanto magis suum reddere, si tamen debitoris indubitata paupertas est? possumus quoque pignus reddere debitori quando ei, cui dilectione coniungimur et qui nobis debet mutuam caritatem, reddimus pignus suum, nihil debiti eius apud nos ultra retinentes. uiiii: nonum possidet locum: per uim nihil rapuerit (siue, iuxta septuaginta: rapinam non rapuerit). de raptoribus et apostolus loquitur, quod inter ceteros peccatores ne uescendum quidem cum huiuscemodi sit; omnis que rapina mixta uiolentiae est; nisi enim uis fuerit illata, rapina non proficit. est autem et sancta uiolentia rapina que optabilis, de qua scribit euangelium: a diebus ioannis baptistae regnum caelorum uim patitur, et uiolenti diripiunt illud; de qua et iudas frater iacobi loquitur: et alios quidem de igne rapite; alios uero qui iudicantur miseremini. e contrario aduersariae potestates in perniciem eorum quos rapiunt praedam rapere festinant, quod significat et iacob dicens: bestia mala comedit eum, bestia mala rapuit ioseph. unde et oues domini quae sequuntur eum non rapiuntur de manibus eius, et ipse dicit: pater quod dedit mihi, omnibus maius est, et nemo potest rapere de manu patris; ex quo perspicitur una patris filii que potestas, uirtus atque substantia: si enim de filii manu quae dedit pater nemo potest rapere, et haec eadem in patris manu sunt quae non rapiuntur ab eo, liquido comprobatur omnia patris et filii esse communia, et in filii manu tenere patrem sicut patris manu tenentur quae filii sunt. x: decimum est: panem suum esurienti dederit; per quod docemur eleemosynam non saturis faciendum sed esurientibus, nec dandum panem his qui ructant plenitudine sed his qui inanitate cruciantur. in pane autem omnis continetur cibus, et significanter dicitur suum, ne de rapinis et usuris et alieno malo quaesitum panem uertamus in misericordiam: redemptionem enim animae uiri propriae diuitiae; quod multos facere conspicimus qui clientes et pauperes et agricolas, ut taceam de militantium et iudicum uiolentia, opprimunt per potentiam uel furta committunt, ut de multis parua pauperibus tribuant et in suis sceleribus glorientur; publice que diaconus in ecclesiis recitet offerentium nomina: 'tantum offert illa, ille tantum pollicitus est'; placent que sibi ad plausum populi, torquente eos conscientia; damus que materiam miseris, ut gaudeant ad ea quae tribuunt et non lugeant ad ea quae rapuerint. melius autem est ut intellegamus panem iustitiae eum esse qui dixit: ego sum panis, qui de caelo descendi, et quem in oratione nobis tribui deprecamur: panem nostrum substantiuum (siue superuenturum) da nobis, ut quem postea semper accepturi sumus, in praesenti saeculo cotidie mereamur accipere. hunc panem iustus esurientibus tribuit de quibus scriptum est: beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quia ipsi saturabuntur, quia, qui iustus est, communem omnium panem, suum facit proprium, qui defecerat in iudaea, propheta dicente: auferam ab eis fortitudinem (siue baculum) panis. hoc quod loquimur, si tamen christi sumus, immo quod propheta commemorat, panis credentium est et esurientium qui omnino non dandus est his qui manducauerunt et biberunt et saturati sunt et incrassati calcitrauerunt, de quibus dicitur: uae qui saturati estis nunc, quia esurietis, ne euomant illud dicente salomone: euomet enim et contaminabit sermones tuos bonos, quod aliis uerbis saluator loquitur: ne detis sanctum canibus, neque mittatis margaritas uestras ante porcos. xi: undecimum possidet locum: et nudum operuit uestimentum, qui sermo iuxta superioris uersiculi explanationem dupliciter disserendus est: ut et nudis tribuamus operimentum saluatore dicente: nudus eram, et operuistis me, et nudis fide atque uirtutibus tribuamus uestimentum christi de quo scriptum est: quotquot enim in christo baptizati estis, christum induistis. hoc uestimento nudus erat qui, uestem non habens nuptialem, proiectus est de conuiuio. de hac nuditate et ad hierusalem dominus loquitur: tu autem eras nuda et confusione plena. xii: duodecimum numerum tenet: et ad usuram non commodauerit (siue, ut septuaginta transtulerunt: pecuniam suam ad usuram non dederit). in hebraico cunctarum specierum usura prohibetur, in septuaginta tantum pecuniae, iuxta quod et in quarto decimo psalmo scriptum est: qui pecuniam suam non dedit ad usuram, et quomodo dicitur: fratri tuo non fenerabis, alieno autem fenerabis. sed uide profectum: in principio legis, a fratribus tantum fenus tollitur; in propheta ab omnibus usura prohibetur, dicente hiezechiel: pecuniam suam non dedit ad usuram; porro in euangelio uirtutis augmentum est, praecipiente domino: 'feneramini his a quibus non speratis recipere'. xiii: sequitur in tertio decimo loco: et amplius non acceperit. putant quidam usuram tantum esse in pecunia; quod praeuidens scriptura diuina, omnis rei aufert superabundantiam, ut plus non recipias quam dedisti. solet in agris frumenti et milii, uini et olei, ceterarum que specierum, 'usuram' exigi siue, ut appellat sermo diuinus, 'abundantiam', uerbi gratia ut hyemis tempore demus decem modios et in messe recipiamus quindecim, hoc est amplius partem mediam. qui iustissimum se putauerit, quartam plus accipiet portionem; et solent argumentari ac dicere: 'dedi unum modium, qui satus fecit decem modios. nonne iustum est ut medium modium de meo plus accipiam, cum ille mea liberalitate nouem et semis de meo habeat?'. nolite errare, inquit apostolus: deus non irridetur. respondeat enim nobis breuiter fenerator misericors, utrum habenti dederit an non habenti. si habenti, utique dare non debuerat sed dedit quasi non habenti, ergo: quare plus exigit quasi ab habente? alii pro pecunia fenerata solent munuscula accipere diuersi generis et non intellegunt 'usuram' appellari et 'superabundantiam', quidquid illud est, si ab eo quod dederint plus acceperint. xiiii: quartus decimus gradus: ab iniquitate, ait, auerterit manum suam, ut omni opere fugiat iniquitatem. non enim solum manu, sed et aliis membris committitur iniquitas, dicente salomone: iniqua labia a te procul moue, et in psalmis: iniquitatem in excelso locuti sunt; pes quoque currit ad iniquitatem, et oculus si alienam mulierem concupiscat; nec sit eius imitator de quo dicitur: iniquitatem non fecit et dolus non est inuentus in ore eius. unde et de iniquo mammona iubemur facere nobis amicos, qui nos in aeterna recipiant tabernacula. xu: quintum decimum est: iudicium uerum fecerit inter uirum et uirum (siue proximum suum), quod uidetur idem sonare quod primum, ubi scriptum est: si fuerit iustus et fecerit iudicium, sed addit 'ueritatem' iudicii quod facit inter uirum et uirum, siue proximum suum: epitasin~g cernitur habere uirtutum. unde et in prouerbiorum exordio, post multa praecepta, 'correptio' infertur iudicii: scire, inquit, sapientiam et disciplinam, et intellegere uerba prudentiae, suscipere uersutias sermonum, et nosse iustitiam ueram, et post omnia corrigere iudicium. quamobrem et apostolus reprehendit eos qui in ecclesia constituti sunt, quod habeant inter se iudicium, minimus que eligitur atque contemptus, qui iuxta euangelium primus est, ut iudicet inter uirum et uirum, qui destruxit ea quae paruuli sunt et peruenit ad perfectum uirum; et tamen maiori sententia indiget ut possit ad 'ueritatem' iudicii peruenire. xui: sequitur in sexto decimo loco: in praeceptis meis ambulauerit, xuii. et in septimo decimo: iudicia (siue iustificationes meas) custodierit, ut faciat ea, facta que custodiat; quorum utrumque multiplicem habet intellegentiam, si uelimus omnia mandata legis replicare, in quibus praecepta domini et in quibus iustificationes esse dicantur. plenus est praeceptorum et iustificationum centesimus octauus decimus psalmus, et ex parte octauus decimus in quo scriptum est: iustitiae domini rectae, laetificantes corda et praeceptum domini lucidum, illuminans oculos; in quo quaeritur quomodo in hoc eodem propheta dixerit deus: dedi eis iustificationes non bonas, in quibus non uiuant in eis; facilis que responsio est et plenior in consequentibus: non uiuere iudaeos sequentes occidentem litteram et uiuere christianos intellegentes spiritum uiuificantem. longum est, si uoluerimus probare testimoniis, ubi praecepta domini et ubi iustificationes esse dicantur, et quibus in singula uel diuersitatibus uel obscuritatibus inuoluantur. unde et in praesenti loco infertur: hic iustus est, uita uiuet, ait dominus deus; qui haec fecerit et illa non fecerit, nequaquam punietur delictis patris, sed suis uiuet uirtutibus.

quod si genuerit filium latronem, effundentem sanguinem, et fecerit unum de istis (siue, ut lxx transtulerunt, et fecerit peccata, in uia patris sui iusti non ambulauerit), et haec quidem omnia non facientem, sed in montibus comedentem, et uxorem proximi sui polluentem, egenum et pauperem contristantem (siue opprimentem), rapientem rapinas, pignus non reddentem, et ad idola leuantem oculos suos, abominationem facientem, ad usuram dantem et amplius accipientem; numquid uiuet? non uiuet, cum uniuersa detestanda haec fecerit, morte morietur, sanguis eius in ipso erit. pro 'latrone' in hebraico scriptum est 'pharis', quod aquilae secunda editio 'peccatorem', symmachus 'transgressorem', septuaginta et theodotio 'pestilentem' interpretati sunt. quomodo autem pestilentia morbos creat et passim regiones quibus incubuerit uastare consueuit, sic pestilens homo uniuersa populatur. dicamus que primum iuxta historiam ut sciatis iniquitates patrum non redundare ad filios. si iustus fecerit quae superior sermo per ordinem texuit, uita uiuet; quod si genuerit filium recedentem a domini seruitute, et patris uirtutes uitiis commutantem ut faciat quae ille non fecit et non faciat quae ille operatus est: numquid uiuere poterit?, certe non uiuet, sed erit reus sanguinis sui. porro iuxta intellegentiam spiritalem, iustus uir ecclesiasticus, si fidem euangelicam praedicarit et filius eius atque discipulus haeretico fuerit errore deceptus, uocabitur pestilens, de quo et in primo psalmo scribitur: et in cathedra pestilentiae non sedit, et in prouerbiis: confidens et procax et superbus pestilens appellatur. iste effudit sanguinem deceptorum et omnia in se peccata congeminat, comedens in montibus superbiae et ecclesiam proximi sui polluens, egenos et pauperes in scientia scripturarum contristans, opprimens atque supplantans, rapinam rapiens eos quos de ecclesia seduxerit, pignus non reddens quod a magistro acceperat ut impleret quod scriptum est: gratis accepistis, gratis date, et ad idola atque simulacra quae de suo corde confinxit leuans oculos suos, cunctas que faciens abominationes, et dans ad usuram pecuniam ut errorem magistri discipulorum augeat diligentia, et repetens, ab his quibus tribuit, amplius quam dederat; certe uiuere non poterit sed in suo sanguine morietur.

quod si genuerit filium qui uidens omnia peccata patris sui quae fecit, timuerit et non fecerit similiter, super montes non comederit et oculos suos non leuauerit ad idola domus israel, et uxorem proximi sui non uiolauerit, et uirum non contristauerit, pignus non retinuerit, et rapinam non rapuerit, panem suum esurienti dederit, et nudum operuerit uestimento, a pauperis iniuria auerterit manum suam, usuram et superabundantiam non acceperit, iudicia mea fecerit, in praeceptis meis ambulauerit: hic non morietur in iniquitate patris sui, sed uita uiuet. pater eius quia calumniatus est et uim fecit fratri, et malum operatus est in medio populi sui, hic mortuus est in iniquitate sua. 'nec' inquit 'miremini, si iusti uiri filius, declinans ad uitia atque peccata, morte moriatur, cum e contrario filius peccatoris et impii, si uiderit peruersitatem uiarum patris sui et conuerterit se ut mala non faciat et faciat bona, reus paternorum scelerum non tenetur'. quod et in nobis accipi potest, quibus in psalmis dicitur: audi, filia, et uide, et inclina aurem tuam, et obliuiscere populum tuum et domum patris; et concupiscet rex decorem tuum, et qui de gentium sumus stirpe generati, ut relinquamus parentum crimina et faciamus iudicium atque iustitiam et uiuamus in ea. repetit [itaque] quae supra latius prosecuti sumus, et ideo breuiter cuncta percurrimus, ad illa quae obscuriora et noua sunt transire cupientes.

et dicitis: quare non portauit filius iniquitatem patris? uidelicet quia filius iudicium et iustitiam operatus est, omnia praecepta mea custodiuit, et fecit illa: uita uiuet. anima quae peccauerit ipsa morietur: filius non portabit iniquitatem patris et pater iniquitatem filii; iustitia iusti super eum erit, et impietas impii erit super illum. soluit quaestionem quam e contrario poterit auditor opponere: 'soletis' ait 'dicere: quare filius iustus non portauit iniquitatem patris?'; ad quae ipse respondit: 'uidelicet quia filius bene operatus est et patris delicta non fecit'. iustum que est ut, quomodo peccator in suo scelere moritur, sic iustus in suis uiuat uirtutibus; et moriatur anima quae peccauerit, et uiuat qui dei praecepta custodierit.

si autem impius egerit paenitentiam ab omnibus peccatis suis quae operatus est, et custodierit uniuersa praecepta mea, et fecerit iudicium et iustitiam, uita uiuet et non morietur. omnium iniquitatum eius quas operatus est non recordabor. 'in tantum' ait 'peccata patrum ad filios non redundant nec iustum filium sceleratus praegrauat pater neque alii pro aliorum sceleribus puniuntur, ut ipse unus atque idem qui prius impius fuit atque peccator, si postea egerit paenitentiam et, ad meliora conuersus, pristina peccata deleuerit, non iudicetur uetustate peccati sed in meum suscipiatur gregem innouatione uirtutis'. simul que considerandum, qualem impium et peccatorem suscipiat paenitentem: 'si ab omnibus' inquit 'peccatis suis quae operatus est auerterit se, et custodierit uniuersa praecepta domini, quo scilicet omnia crimina derelinquat et cunctas uirtutes sequatur; si omnia bona fecerit et cuncta deseruerit mala, et ego omnium iniquitatum eius, quas operatus est, obliuiscar'.

in iustitia sua quam operatus est uiuet. 'non tam mea quam sua uiuet iustitia, licet iustitiae meae sit bonis bona et malis mala reddere'. numquid uoluntatis meae est mors impii, dicit dominus deus, et non ut conuertatur a uiis suis et uiuat? ergo domini uoluntatis est: omnes saluos fieri et ad notitiam ueritatis uenire; ubicumque autem dei uidetur seuera et truculenta sententia, non homines sed peccata condemnat. si autem auerterit se iustus a iustitia sua, et fecerit iniquitatem secundum omnes abominationes quas operari solet impius, numquid uiuet? omnes iustitiae eius quas fecerat non erunt in memoria; in praeuaricatione qua praeuaricatus est et in peccato suo quo peccauit, in ipso morietur. sicut iustum antea peccatorem non praegrauant antiqua delicta, sic peccatorem qui prius iustus fuerit non iuuant ueteres iustitiae; unusquisque in quo inuenitur, in eo iudicatur.

et dixistis: non est aequa uia domini. audite domus israel: numquid uia mea non est aequa, et non magis uiae uestrae prauae sunt? reddit causas quare domini iusta sententia sit: 'putatis me' ait 'iniquum, ut peccata patrum reddam filiis et, aliis comedentibus uuam acerbam, aliorum dentes obstupescant? ecce unusquisque in suo peccato moritur et in sua iustitia uiuificatur; in utroque non praeterita, sed praesentia. quin potius uestra iniqua sententia est, qui putatis parabolam non esse parabolam, sed sic eam accipitis, quasi historiae ueritatem, ut aliorum scelera in aliis puniantur'.

cum enim auerterit se iustus a iustitia sua et fecerit iniquitatem, morietur in eis: in iniquitate quam operatus est morietur. potest haec hoc intellegi: iustus prius populus israel auertit se a iustitia sua quia iustitiae auctorem reliquit et fecit iniquitatem, dei filium denegando; in peccato atque scelere quod operatus est morietur, non in pluribus sed in uno, haeredem interficiens, ut perderet hereditatem.

et cum auerterit se impius ab impietate sua quam operatus est, et fecerit iudicium atque iustitiam, ipse animam suam uiuificauit; considerans enim auertit se ab omnibus iniquitatibus suis, quas operatus est, uita uiuet, et non morietur: 'e contrario' ait 'gentium populus non habens notitiam dei, et impius, si se auerterit ab impietate sua quam prius operatus est in idololatria, et fecerit ea quae israeli lege praecepta sunt, ipse, prius mortuus, uiuificauit animam suam; uidens que se interisse in iniquitatibus quas operatus est, credet in eum qui dicit: ego sum uia et uita et ueritas, uita uiuet, et non morietur'.

et dicunt filii israel: non est aequa uia domini. numquid uiae meae non sunt aequae, domus israel, et non magis uiae uestrae prauae? usque hodie israel blasphemat deum: cur populum suum reliquerit et gentium assumpserit multitudinem. xxxx c.181-183 quos arguit dominus quod uiae eorum prauae sint, domini autem iusta sententia: contemptis aut perditis colonis prioribus, alios in uineam suam mittit agricolas; quod intellegentes, in euangelii parabola, dixere iudaei: non erit istud.

idcirco unumquemque uestrum, iuxta uias suas iudicabo, domus israel, dicit dominus deus. siue de gentilium multitudine siue de israel populo sint qui iudicantur: non est personarum acceptio apud deum sed unusquisque sua coronabitur fide, et impietate atque infidelitate damnabitur.

conuertimini, et agite paenitentiam ab omnibus iniquitatibus uestris, et non erit uobis in ruinam iniquitas. proicite a uobis omnes praeuaricationes uestras in quibus praeuaricati estis. proprie ad israel sermo iste dirigitur, ut agant paenitentiam et relinquant iniquitates siue praeuaricationes suas, quibus deum praeuaricati sunt. potest autem et ad utrumque populum intellegi, ut et israel, et gentium turba, sua uitia derelinquens, conuertatur ad eum qui possit sanare contritiones eius.

'et facite uobis cor nouum et spiritum nouum, ut, uetustatem litterae deserentes, uiuatis in nouitate spiritus'. cor nouum israelis est credere in eum quem prius negauerat; cor nouum est gentium idola derelinquere et, mortuorum cultura contempta, credere in eum qui est: deus uiuentium. et quare moriemini, domus israel? melius est, ut supra diximus, exhortationem hanc in qua scriptum est: conuertimini, et agite paenitentiam, super persona accipere iudaeorum, quos non uult mori et quibus nunc loquitur: 'quare moriemini, domus israel, qui habetis patres abraham, isaac et iacob - de quibus scriptum est: deus uiuorum et non mortuorum -? cur uestro uitio moriemini, qui patrum merito, et mea debetis uiuere misericordia?'

quia nolo mortem peccatoris morientis, dicit dominus deus; reuertimini et uiuite. 'nolo' inquit 'uos mori, quos in salute genui: filios enim genui et exaltaui, ipsi autem spreuerunt me; reuertimini ergo et uiuite'. non dicitur: reuertimini , nisi his qui prius cum deo fuerant et postea eius deseruerunt comitatum. et uiuite per paenitentiam, qui estis mortui per peccatum. igitur israel, quia non reuertitur ad pristinum statum, mortuus esse credendus est.

19. et tu assume planctum super principes israel, et dices: quare mater tua leaena inter leones cubauit, in medio leunculorum enutriuit catulos suos? et eduxit unum de leunculis suis, leo factus est, et didicit capere praedam, hominem que comedere. et audierunt de eo gentes, et non absque uulneribus suis ceperunt eum, et adduxerunt eum in catenis in terra aegypti. quae cum uidisset quoniam infirmata est et periit exspectatio eius, tulit unum de leunculis suis, leonem constituit eum. qui incedebat inter leones et factus est leo, didicit praedam capere, et homines deuorare; didicit uiduas facere, et ciuitates eorum in desertum adducere, et desolata est terra et plenitudo eius a uoce rugitus illius. et conuenerunt aduersus eum gentes undique de prouinciis, et expanderunt super eum rete suum, in uulneribus earum captus est. et miserunt eum in caueam, in catenis, et adduxerunt eum ad regem babylonis; miserunt que eum in carcerem, ne audiretur uox eius ultra super montes israel. (lxx: et tu accipe lamentum super principem israel et dices: quid mater tua catulus in medio leonum facta est, in medio leonum multiplicauit catulos suos? et exsiluit unus de catulis eius, leo factus est, et didicit rapere rapinas, homines comedit. et audierunt contra eum gentes, in corruptione earum captus est, et adduxerunt eum in camo in terra aegypti. et uidit quoniam ablatus esset ab ea et perisset substantia eius, et tulit alium de catulis suis, leonem constituit eum. et conuersabatur in medio leonum, leo factus est, et didicit rapere rapinas, homines comedit; et pascebatur in audacia sua, et ciuitates eorum ad desertum adduxit, et uastauit terram et plenitudinem eius a uoce rugitus sui. et dedit super eum gentes per circuitum de regionibus, et expanderunt super eum retia sua, in corruptione earum captus est. et posuerunt eum in camo et in cauea, uenit ad regem babylonis; et introduxerunt eum in carcerem, ut non audiretur uox eius ultra super montes israel). scio me in hoc loco multiplicem legisse explanationem, et tantis obscuritatibus impeditam, ut non tam aperuerit quam inuoluerit lectionem, dum uniuersa quae scripta sunt refert ad contrarias fortitudines et in caelesti hierusalem leones et bella describit, quomodo alter eorum captus sit et rursum in locum eius alius constitutus, multa que ponit testimonia, diabolum et comites eius leones appellari solere, ut est illud de apostolo petro: aduersarius noster diabolus quasi leo rugiens circuit et quaerit quomodo possit intrare, et de psalmis: ne tradas bestiis animas confitentes tibi; certe, ubi ad historiam uenit, dicit iohannan filium careae ductum in aegyptum, qui, quomodo fugiens cum paucis, leo appellandus sit, scire non possum, et alterum leonem sedeciam, qui et ipse ductus in babylonem sit. nos autem, istiusmodi explanationes lectoris arbitrio relinquentes, dicimus, captiuitate uicina, prophetam non tam futura uaticinari quam narrare praeterita. post sextum enim sedeciae regis annum - siquidem statim in consequentibus legimus: et factum est in anno septimo, in quinto mense, decima mensis - assumitur planctus super principes - uel principem - israel et dicitur: quare mater tua leaena inter leones cubauit? planctus igitur super principes est, omnes uidelicet qui de iosiae stirpe generati sunt. mater principum hierusalem leaena appellatur, quae leunculos genuit et nutriuit, unum que de leunculis suis eduxit et fecit leonem, ioachaz significans filium iosiae quem nechao pharao duxit in aegyptum et pro eo constituit ioacim; quo mortuo, iechonias filius eius rex constitutus, cum matre et optimatibus ciuitatis a nabuchodonosor ductus est babylonem; de quo nascitur salathiel, pater zorobabel, qui ex eo quod in babylone natus est, nomen accepit. perspicuum que est sub metaphorai~g leaenae, leunculorum et leonis rursum que alterius leonis, illa describi quae eo tempore iam facta erant, quo haec propheta dicebat. postquam enim hierusalem eduxit de stirpe regia ioachaz filium iosiae et constituit regem, tam crudelis in breui exstitit tempore, ut tropologice cepisse praedas et homines deuorasse memoretur. ad quem cum uenisset aegyptius, cepit eum non absque uulneribus - siue in fouea, ut proprie in hebraico continetur, ut conseruet tropologicam captionem leonum, qua semper in foueis capi solent -, et adduxit eum in camo, siue in catenis, in terram aegypti, ibi que mortuus est. quod cum uidisset mater eius hierusalem, quae eum genuerat, quae nutrierat, quae constituerat in regnum, quod perisset exspectatio eius, tulit de aliis regibus iechoniam, filium ioacim, et constituit in regem. qui et ipse praecessoris imitatus crudelitatem, sub leonis feritate describitur, quod homines deuoraret, multas uiduas faceret, ad desertum adduxerit ciuitates, et ad uocem rugitus eius territa sit uniuersa prouincia, ita ut conuenirent ad eum gentes et expanderent rete suum et in fouea caperent et mitterent eum in cauea et in catenis - non quod hoc iechoniae factum sit: ipse enim se tradidit regi babyloniae et in chaldeam asportatus est, sed ut leonis seruetur translatio, qui capitur in foueis catenis que constringitur et in caueis reseruatur -. alioquin iuxta historiam hoc de sedecia legimus qui post iechoniam rex hierusalem constitutus est - et haec fecit occasio ut, quia catenae leguntur et caueae et carcer nominatur, sedeciam potius quam iechoniam plerique intellegant -; seruatus igitur in carcere est nec interfectus, et tantummodo sublatus a regno. ceterum sedeciam caecum ductum in babylonem ibi que statim occisum narrat historia.

mater tua quasi uinea in sanguine tuo super aquam plantata, fructus eius et frondes eius creuerunt ex aquis multis; et factae sunt ei uirgae solidae in sceptra dominantium, et exaltata est statura eius in frondes, et uidit altitudinem suam in multitudinem palmitum suorum. et euulsa est in ira, in terram que proiecta, et uentus urens siccauit fructus eius; marcuerunt et arefactae sunt uirgae roboris eius, ignis comedit eam. et nunc transplantata est in desertum, in terra inuia et sitienti. et egressus est ignis de uirga ramorum eius, qui fructum eius comedit; et non fuit in ea uirga fortis, sceptrum dominantium. planctus est, et erit in planctum. (lxx: mater tua quasi uinea, sicut flos in malis granatis in aqua plantata, fructus eius et germen illius factum est ex aqua multa; et facta est ei uirga fortitudinis in tribum ducum, et exaltata est magnitudine sua in medio propaginum, et uidit magnitudinem suam in multitudinem palmitum suorum. et confracta in furore, in terram proiecta est, et uentus urens arefecit electa eius; uindicati sunt et arefacta est uirga fortitudinis eius, ignis consumpsit eam. et nunc plantauerunt eam in deserto, in terra sine aqua. et exiuit ignis de uirga electorum eius, et comedit eam, et non erat in ea uirga fortitudinis. tribus in parabola lamentationis est, et erit in planctum). diuersis sermonibus una res dicitur; et quomodo in superioribus legimus hierusalem pulchrae mulieri comparatam et rursum leaenae quae in cubili suo leones nutrierit, sic nunc uiti uel uineae pulcherrimae comparatur quae super aquis plantata sit multis; idcirco humore nutriti palmites in tantum increuerint, ut unus palmes, quem scriptura uirgam solidissimam siue fortissimam nuncupat, proficeret 'in sceptra dominantium' - pro quo uertere septuaginta 'in tribum ducum' -, ut scilicet reges ex ea fierent. tantae autem erat ipsa uinea pulchritudinis, ut splendor uiroris eius floribus mali punici coaequaretur, quod in hebraico dicitur quasi uinea in sanguine tuo, rubore florum sanguini comparato. exaltata ergo uinea et erecta; quia: superbis deus resistit, humilibus dat gratiam, euulsa [est] in furore domini in terram que proiecta, ut ruinas hierusalem, elegans uitis translatio custodiret; quamuis enim pulchra sit uinea et longis propaginibus extendatur, nisi hastilia calamos que surrexeris, terrae iuncta arescit calore, maxime si uentus urens, quem graeci kaus�na~g uocant, siccauerit fructus eius, ut emarcescat et quasi ignis cremaretur ardoribus. quod autem in septuaginta additum est: et uindicati sunt pro eo quod in hebraico scriptum est: marcuerunt, quam consequentiam habere possit, scire non ualeo. illa igitur uinea tantae ubertatis et fructuum tantae que pulchritudinis, quomodo nunc transportata est in desertum, in terra inuia et sitienti? significat autem terram babylonis ad quam translati sunt, uel aegyptum quo confugerunt, aut ipsam terram iudaeam in qua pauci pauperes remanserunt, quibus praefectus erat godolias ut congregaret et regeret reliquias populi; contra quem surrexit, de stirpe regia et de uirga ramorum uineae, ismael, qui interfecit eum in masepha et comedit omnem fructum uineae; et exinde non fuit in ipsa uinea uirga fortis et sceptrum dominantium: nullus enim remansit de regibus qui populum gubernaret, sed cum iohanna, filium careae, ad aegyptum confugerunt. idcirco planctus est et parabola lamentationis, ut plangatur regium genus quod in iudaea ultra cessabit donec ueniret cui repositum est: et ipse erat exspectatio gentium. ex quo perspicuum est, et superiorem lectionem in qua dicitur: quare mater tua leaena inter leones cubauit?, et hanc in qua scriptum est: mater tua quasi uinea in sanguine tuo super aqua plantata, ad hierusalem pertinere quae perdidit leones et palmites suos, et non remansit in ea uirga quae consurgeret in tribum siue in sceptra dominantium. a planctu enim incipit et finitur in planctum: assume planctum super principes israel, hoc est, in principio, et nunc in fine: planctus est, et lamentatione planctu que parabolae stirps regia prosequenda. porro secundum anag�g�n~g, quod alii ad caelestem referunt hierusalem - ut dicant ex ea in istam uallem lacrymarum plurimos corruisse, et reges esse desisse, et uineam quondam pulcherrimam uento urente siccatam, ita ut nullus in ea uirentium palmitum remanserit, quam postea sub urbis figura plangat hieremias -, nos intellegimus super ecclesiam - eo quod in nouissimo tempore, multiplicata iniquitate, refrigescat caritas multorum, ita ut probentur si fieri potest etiam electi dei, et principes eius capiantur retibus diaboli qui non sit unius regis captione contentus sed cotidie reges et principes capere festinet, secundum illud quod scriptum est: escae eius electae -. palmites quoque ecclesiae, qui dudum floribus et rubori sanguinis aequabantur, postea uento urente siccentur; quam expositionem et euangelii parabola sonat in qua, sole orto, ea quae germinauerant aestuauerunt et repente siccata sunt, ita ut uix remaneat unus e palmitibus qui consurgat in uirgam et dignus populi princeps fiat, quod aliis uerbis loquitur esaias: inducam famem et sitim super terram et non famem panis et sitim aquae, sed famem audiendi sermonis dei. unde debemus plangere et lamentari super principes israel, quorum uitio et superbia iudaea deserta, et capta est hierusalem.

20. et factum est in anno septimo, in quinto in decima mensis, uenerunt uiri de senioribus israel ut interrogarent dominum, et sedebant coram me. post undecim menses et quinque dies superioris uisionis, rursum sermo fit ad prophetam, postquam uenerunt de senioribus domus israel, ut interrogarent dominum, et sederunt coram eo. hanc autem fuisse consuetudinem populi israel, ut quidquid scire cupiebant a domino quaererent per prophetas, multa exempla testantur: saul quaerens asinas, pergit ad samuel accepit que consilium a puero ut offerat prophetae quartam partem sicli; aegrotante filio ieroboam, mittitur in silo ad achiam prophetam uxor eius, deferens munuscula, panes et colliridas, uuas et lagunculam mellis, ut de filii infirmitate cognosceret; dauid quoque prophetam alium interrogat prophetam nathan, utrum templum domino aedificare debeat; et achab sciscitatur ascendat an non ramoth galaad; in esaia quoque et in regum uolumine, quae sennacherib uentura sint nuntiantur. nec mirum si in ueteri testamento singulis quae uentura sunt prophetae annuntient, cum agabum legerimus quae paulo uentura sunt prophetare; scriptum est enim in deuteronomio: gentes quas dominus perditurus est in conspectu tuo, istae somnia et diuinationes audient; tibi autem non sic dedit dominus deus tuus: gentium enim est adire chaldaeos, hariolos, aruspices, diuinos, sortilegos, oracula daemonum, quibus errori earum illuditur. unde et nunc seniores israel adeunt prophetam, ut interrogarent per eum dominum et tamen de interrogatione silent, ipso qui interrogandus erat sciente quid interrogarent, ut et in eo miraculum sit scire cur uenerint et ad ea respondere quae tacitus sermo in animo continebat.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, loquere senioribus israel, et dices ad eos: haec dicit dominus deus: numquid ad interrogandum me uos uenistis?

uiuo ego, quia non respondebo uobis, ait dominus deus. sanctis et congrua interrogantibus datur promissio: 'adhuc loquente te dicam: ecce adsum' peccatoribus autem, quales fuerunt seniores israel et quorum scelera in consequentibus propheta describit, non datur responsio, sed increpatio pro peccatis, et addit iusiurandum: uiuo ego , ut firmior sit sententia denegantis. quod autem dixere septuaginta: si respondero uobis, symmachus manifestius transtulit: non respondebo uobis.

si iudicas eos, si iudicas, fili hominis. (lxx: si ultus eos fuero ultione, fili hominis). 'illi quidem ad interrogandum uenerunt, cupientes de his quibus ambigunt futura cognoscere. tu autem, fili hominis, iudica eos, ut non prophetae sit responsio, sed sententia iudicantis pro iniquitatibus quae fecerunt et patrum secuti sunt scelera'; uel certe: si ultus eos fuero ultione, ut sit sensus: 'tanta iniquitate cooperti sunt, ut ne emendatione quidem et correptione sint digni', secundum illud quod in propheta dicitur: non uisitabo ultra filias uestras, et nurus uestras, cum moechatae fuerint. unde et peccatores, qui in profundum uenere peccati, dimittuntur ut faciant desideria cordis sui.

abominationes patrum suorum ostende eis. et dices ad illos. (lxx: iniquitates patrum eorum contestare eis et dices ad illos). si peccata patrum non redundant ad filios, quomodo abominationes et iniquitates patrum nunc senioribus proponuntur? hac uidelicet causa: ut ostendantur similia parentibus agere, et haereditario malo, longissimum funem trahere peccatorum ut, quorum imitantur uitia, eorum supplicia pertimescant.

haec dicit dominus deus: in die qua elegi israel et leuaui manum meam pro stirpe domus iacob, et apparui eis in terra aegypti, et leuaui manum meam pro eis, dicens: ego dominus deus uester. in die illa leuaui manum meam pro eis, ut educerem eos de terra aegypti in terram quam prouideram eis fluentem lacte et melle, quae est egregia inter omnes terras. (lxx: haec dicit dominus deus: ex qua die elegi domum israel, et notus factus sum semini domus iacob, et cognitus eis in terra aegypti, et suscepi eos, dicens: ego dominus deus uester. in die illa apprehendi eos manu mea dicens, ut educerem eos de terra aegypti in terram quam paraui eis terram fluentem lacte et melle, fauus est ultra omnes terras). pro eo quod dixere septuaginta: fauus est ultra omnes terras, pro quo nos interpretati sumus: egregia est inter omnes terras. aquilae prima editio posuit 'firmamentum', secunda 'inclytum', symmachus 'regionem', theodotio 'fortitudinem', quod uidelicet omnium terrarum ista sit fundamentum, quod in ea dei religio sit et templum et caeremoniae et notitiae dei, et in tantum populus israel in aegypto constitutus ignorabat deum, ut, missus ad eos, moyses: si interrogauerint, ait, me: quis misit te?, quid dicam eis? dic, inquit, eis: qui est, misit me. in aegypto igitur notus factus est populo et semini domus iacob, quando leuauit manum suam pro eis contra aegyptios, et dixit: ego sum dominus deus uester, et elegit eos ut educeret de terra aegypti ad terram fluentem lacte et melle; necdum enim capere poterant solidum cibum, sed quasi paruuli atque lactentes melle et lacte indigebant infantiae. iuxta litteram uero inclytam esse terram iudaeae et cunctis terris fertiliorem, dubitare non poterit qui a rinocorura usque ad taurum montem et eufraten fluuium cunctam considerauerit terram et urbium potentiam amoenitatem que regionum, palaestinam uidelicet et phoenicen, arabiam, syriam-coelen, ciliciam, et ceteras regiones quas israeli, si dei praecepta seruasset, dominus repromisit, quas, quia non accepit, uitium fuit incredulitatis eius. nam et in ipsa palaestina iudaea que prouincia gentes plurimae remanserunt, quae non sunt eiectae; neque enim sponsor in crimine est si ille cui repromittitur indignum se fecerit sponsione, praesertim cum proponatur optio promittentis: si uolueritis et audieritis me, quae bona sunt terrae comedetis. sin autem nolueritis, gladius deuorabit uos. eliguntur ergo praesentia, nec statim qui eligitur tentari non potest nec perire, quia et saul electus in regem et iudas in apostolum, suo postea uitio corruerunt. eleuatio autem manus, siue extensio, habitum percutientis ostendit: ut percuteret pro eis aegyptios, et populum israel de aegypto liberaret.

et dixit ad eos: unusquisque offensiones oculorum suorum abiciat, et in idolis aegypti nolite pollui: ego dominus deus uester. (lxx: et dixit ad eos: unusquisque abominationes oculorum suorum proiciat, et adinuentionibus aegypti non polluatur: ego dominus deus uester). pro 'offensionibus' quae hebraice dicuntur 'seccuse', symmachus interpretatus est 'nauseas', aquilae secunda editio 'abscissiones', ut significarent abiciendas ab oculis lippitudines et quasi nauseam quae non solum aspectum impedit, sed et contra cernentibus uomitum creat; 'gelule' quoque uerbum hebraicum est quod septuaginta 'adinuentiones', aquilae prima editio 'inquinamenta', secunda, symmachus que et theodotio 'idola' interpretati sunt, quos et nos in praesentiarum secuti sumus. praecepit autem exeuntibus primum de aegypto, ut obliuiscantur idolorum quibus multo tempore seruierunt; ut abiciant ea ab oculis suis, ut ne aspectu quidem digna habeant, et quibus multo tempore polluti sunt ultra non acquiescant. ego, inquit, dominus deus uester, non portenta aegyptia, non uariorum figmenta monstrorum. sed et nobis, quando eximus de aegypto, iubetur ut offensiones oculorum nostrorum abiciamus, ne scilicet his delectemur quibus antea delectabamur in saeculo, ne simulacris aegypti polluamur, adinuentionibus uidelicet philosophorum atque haereticorum quae recte idola nominantur. a spectaculis quoque, immo offensionibus aegypti, remoueamus oculos, arenae, circi, theatrorum, et omnibus quae animae contaminant puritatem et per sensus ingrediuntur ad mentem; impletur que quod scriptum est: mors introibit per fenestras uestras. et irritauerunt me. (lxx: et recesserunt a me). siue ut symmachus interpretatus est: non acquieuerunt mihi; statim que uocati recedunt a deo, ut nullum sit spatium inter uocationem et recessionem. et hoc notandum, quod nemo recedit a deo, nisi qui ante cum eo fuerit; unde et draco in iob uolumine apostat�s~g, praeuaricator et recedens appellatur.

noluerunt que audire; unusquisque abominationes oculorum suorum non proiecit, nec idola aegypti reliquerunt. (lxx: et noluerunt audire me; abominationes oculorum suorum non proiecerunt, et adinuentiones aegypti non reliquerunt). 'propterea' inquit 'irritauerunt me et recesserunt a me: quia noluerunt audire, dum liberum hominis seruatur arbitrium, et fecerunt omnia quae ne facerent lege praecepi, statim desperantes salutem et mussitantes contra moysen, dei que repromissionibus diffidentes'. sequitur:

et dixi ut effunderem indignationem meam super eos, et implerem iram meam in eis in medio terrae aegypti. 'statim ut praecepi eis relinquere siue abicere offensiones oculorum eorum et in idolis aegypti nequaquam pollui, irritauerunt me et noluerunt audire quae dixi, sed e contrario fecerunt quae non facienda praecepi. ideo decreueram ut effunderem in eos furorem et indignationem meam et implerem iram meam, quam mente conceperam in medio aegypti, qui necdum fuerant egressi de aegypto'. sequitur enim: eieci ergo eos de terra aegypti et deduxi in desertum, ex quo ostenditur necdum eos fuisse egressos de terra aegypti, quando effundere uoluit indignationem suam et implere iram suam super eis et percutere eos in medio terrae aegypti.

et feci propter nomen meum ut non uiolaretur coram gentibus in quarum medio erant, [et] inter quas apparui eis, ut educerem eos de terra aegypti. 'quod facere cogitabam propter iustitiam non feci propter clementiae magnitudinem, ne pollueretur nomen meum et uiderer non potuisse complere quod israeli repromiseram. peperci igitur nomini meo, ne haberent occasionem blasphemandi nationes inter quas notus factus sum eis in terra aegypti'. hucusque quid eis promiserit in terra aegypti constitutis et quomodo statim offenderint et quid contra eos dominus cogitaret et tamen non fecerit, propheta describit; quae sequuntur, egressis de aegypto locutus est.

eieci ergo eos de terra aegypti, et eduxi in desertum. et dedi eis praecepta mea, et iudicia mea ostendi illis, quae faciat homo et uiuat in eis. insuper et sabbata mea dedi eis, ut esset signum inter me et eos, et scirent quia ego dominus sanctificans eos. et irritauerunt me domus israel in deserto: in praeceptis meis non ambularunt, et iudicia mea proiecerunt, quae faciens homo uiuet in eis, et sabbata mea uiolauerunt uehementer. dixi ergo ut effunderem furorem meum super eos in deserto et consumerem eos. et feci propter nomen meum, ne uiolaretur coram gentibus de quibus eieci eos in conspectu earum. haec ad eos dicantur qui educti sunt de aegypto in desertum ut, aegyptiorum uitiis liberati, facilius in solitudine dei praecepta complerent et iudicia eius facerent et sabbata custodirent, quae in signum data sunt inter eum qui dedit et eos quibus data sunt, scriptura dicente: locutus est dominus ad moysen, dicens: praecipe filiis israel et dices ad eos: uidete et sabbata mea custodite, quod est signum inter me et uos in generationibus uestris, ut sciatis quod ego sim dominus qui sanctifico uos; et custodite sabbatum, quoniam sanctum est uobis: qui uiolauerit illud, morte morietur; omnis qui fecerit in eo opus, interficietur anima illa de medio populi sui. ergo sabbatum et circumcisio in signum data sunt ueri sabbati et uerae circumcisionis: ut sciamus nobis in perfecto et in uero sabbato requiescendum a terrenis operibus, et non praeputium sed cor circumcidamus. unde in sex diebus operantes in die septimo requiescimus, ut nihil aliud die ac nocte faciamus nisi omne quod uiuimus deberi domino nouerimus, et redeunte hebdomade totos nos eius nomini consecremus, ut per sanctificationem diei recordemur domini qui sanctificat nos. haec praecepta et iustificationes et obseruantiam sabbati dedit dominus in deserto, ut facientes illa uiuerent in eis, non de illis ad maiora transirent, sicut in euangelio repromissum est, quae illi uiolauerunt, non semel nec parum sed uehementer, ut uiolationis epitasis~g monstraretur. dixit ergo, et in sua mente decreuit, ut effunderet super eos furorem suum in deserto et consumeret illos, quando locutus est ad moysen: dimitte me et iratus furore contra illos delebo eos; sed noluit facere, parcens aegyptiis et ceteris gentibus, ne scandalizarentur, et ipsis, quorum misertus est, exspectans paenitentiam conuersorum. notandum que quod, quando constitutis in aegypto loquebatur, post offensam: feci, ait, propter nomen meum ne uiolaretur coram gentibus, nunc autem dicit: feci propter nomen meum ne uiolaretur coram gentibus de quibus eieci eos in conspectu earum; tunc enim adhuc in medio erant qui necdum exierant, nunc autem, postquam egressi sunt, dicitur: de quibus eieci eos in conspectu earum.

ego igitur leuaui manum meam super eos in desertum, ne inducerem eos in terram quam dedi eis fluentem lacte et melle, praecipuam terrarum omnium; quia iudicia mea proiecerunt, et in praeceptis meis non ambulauerunt, et sabbata mea uiolauerunt, post idola enim cor eorum gradiebatur. et pepercit oculus meus super eos, ut non interficerem eos; nec consumpsi eos in deserto. (lxx: et ego leuaui manum meam super eos in deserto, ut omnino non introducerem eos in terram quam dedi eis, terram fluentem lacte et melle, fauus est ultra omnem terram; eo quia iustificationes meas repulerunt, et in praeceptis meis non ambulauerunt, et sabbata mea uiolauerunt, et post cogitationes cordium suorum ambulant. et pepercit oculus meus super eos, ne delerem eos; et non interfeci eos in consumptionem in deserto). 'decreueram quidem ut totum furorem meum effunderem super eos et delerem illos atque consumerem, sed feci propter nomen meum ne uiolaretur in gentibus - amalecitis uidelicet et reliquis, quae contra eos in solitudine dimicarunt -, ut nequaquam inducerem eos in terram quam eis pollicitus sum fluentem lacte et melle, quae praecipua terrarum omnium est - siue fauus -'. causa autem poenae est istius que sententiae: quia iudicia mea proiecerunt, et in praeceptis meis non ambulauerunt, et sabbata uiolauerunt; ipsius que causae haec causa est: ut ista non facerent, quia cor eorum aegypti idola sequebatur. 'pepercit autem' ait 'oculus meus ne interficerem eos atque delerem: ne omnino consumerem'; in quo quaeritur, quomodo eis pepercerit, quorum cadauera in solitudine iacuerunt et, excepto iesus naue et chaleph filio iepphone, terram repromissionis nullus ingressus est. ex quo intellegimus uiuere eos, nec aeternis suppliciis reseruatos, nec deletos esse de libro uiuentium, nec consumptos ante faciem domini; si enim, ex eo quia non sunt introducti in terram repromissionis, perisse credendi sunt, ergo et moyses periit, qui uidit tantum terram repromissionis et non est ingressus in eam, de quo, in libro iesu, dominus loquitur: moyses famulus meus mortuus est, et in malachia: memento legis moysi serui mei, et in hieremia quasi de amico et familiarissimo suo loquitur deus: si steterint moyses et samuel in conspectu meo?, alioquin et moysi preces exauditas esse credendum est, quando, pro populo interpellans, ait: si dimittis eis peccatum, dimitte; sin autem non uis, et me dele de libro tuo. ut autem sententiam domini in filios et famulos non perditionem esse sed emendationem, audiamus testimonia scripturarum: fili, ne contristeris ad disciplinam domini, neque deficias quando ab eo argueris: quem enim diligit dominus corripit, flagellat autem omnem filium quem recipit, et in alio loco: cum interficeret illos, tunc quaerebunt eum, et in deuteronomii cantico: ego interficiam et ego uiuificabo. possumus et hoc iuxta litteram dicere: quod non deleuerit eos neque consumpserit cum stirpe sua atque progenie, sed interfectis patribus pepercit filiis quos in terram repromissionis induxit. dixit autem ad filios eorum in solitudine: in praeceptis (siue legitimis) patrum uestrorum nolite incedere, nec idolis eorum nec iudicia eorum custodiatis (siue de cogitationibus polluamini). ego dominus deus uester, in praeceptis meis ambulate, et iudicia mea custodite et facite ea, et sabbata mea sanctificate, ut sit signum inter me et uos, et sciatur (siue sciatis) quia ego dominus deus uester. post interfectionem patrum qui in eremo corruerunt, praecepta dat filiis in quorum salute misertus est patrum: 'et pepercit' inquit 'oculus domini super eos, ne omnino interficeret eos atque deleret sed patres in filiis reseruaret', eadem que testatur quae et patribus est locutus: ut, postquam in praeceptis illius ambulauerint et iudicia illius custodierint et sanctificationem sabbati, quod signum datum est, reseruauerint, tunc sciant quia ipse sit dominus deus eorum. praecepta autem et legitima patrum et iudicia eorum, errorem inolitum significat, ne peccata eorum imitentur quorum tormenta perspiciunt.

et exacerbauerunt me filii; in praeceptis meis non ambulauerunt, et iudicia mea non custodierunt ut facerent ea, quae cum fecerit homo uiuet in eis, et sabbata mea uiolauerunt, et comminatus sum ut effunderem furorem meum super eos, et implerem iram meam in eis in deserto. auerti autem manum meam et feci propter nomen meum, ut non uiolaretur coram gentibus de quibus eieci eos in oculis earum. 'sed et filii' inquit 'parentum scelera sunt secuti fecerunt que omnia quae illi fecerant; unde et similem meruere sententiam; sed eadem qua et patres eorum misericordiae meae magnitudine reseruati sunt et ob easdem causas quibus et patrum misertus sum, ut unus atque idem creator amborum simili iram meam patientia mitigarem'. manifesta percurrimus ut ad obscuriora transeamus.

iterum leuaui manum meam in eos in solitudine, ut dispergerem illos in nationibus et uentilarem in terras, eo quod iudicia mea non fecissent, et praecepta mea reprobassent, et sabbata mea uiolassent, et post idola (siue cogitationes) patrum suorum fuissent oculi eorum. ergo et ego dedi eis praecepta non bona, et iudicia in quibus non uiuent; et pollui eos in muneribus suis, cum offerrent (siue transducerent), omne quod aperit uuluam propter delicta sua (pro quo lxx transtulerunt ut delerem eos. et quod illi praetermiserunt:), et scient quia ego dominus. ubi in ueteri testamento, contra filios eorum qui in solitudine corruerunt dominus leuauerit manum suam uolens eos dispergere in nationes, scriptura non dicit, sed ex eo quod hic refert, factum esse credendum est; siue hoc significat quod, postquam terram repromissionis intrauerint, uariis temporibus ob multa peccata diuersis traditi sunt gentibus regibus que, et eo tempore quae natura sua bona erant praecepta domini et iudicia in quibus possent credentes uiuere, facta sint eis non bona, dum nequaquam ualent in captiuitate legis praecepta seruare et facere quae diuinus sermo mandauit; neque dixit: dedi eis praecepta 'mala', sed 'non bona' - non enim statim sequitur ut quod bonum non est sit malum, sicut et apostolus docet: bonum esse homini uxorem uel mulierem non tangere, sed propter incontinentiam possidere unumquemque uas suum in sanctificatione et castitate; quod si fecerit, nec bonum nec malum est -; dedit ergo eis deus dispersis in gentibus praecepta non bona - hoc est: dimisit eos cogitationibus et desideriis suis -, ut facerent quae non conueniunt; et polluit eos in muneribus suis, sicut sacerdos leprosos de populo separans, et eos pollutos esse demonstrans, dum idolis offerunt quae deo offerre deberent; et transducunt omne quod aperit uuluam per ignem baali, id est primogenita, ut, postquam deserti fuerint a deo et idolorum cultui traditi, tunc intellegant quod ipse sit dominus quem suo uitio ad iracundiam concitarunt. hunc locum manifestius interpretatus est symmachus, pro praeterito ponens futurum: igitur et ego dabo eis praecepta non bona, et iudicia propter quae non uiuent, et polluam eos propter munera sua; quia consecrant et transducunt quod aperit uuluam ut deleam eos, et sciant quia ego dominus; et est sensus: 'quia uidi filios patrum sceleribus adaequari et eadem facere propter quae illi offenderant deum, uolui illos diuidere in nationes, et in toto orbe dispergere, et dare illis praecepta non bona, et iudicia in quibus non uiuerent, ut polluerem illos in muneribus suis quia omnia primogenita idolis consecrabant, et delerem eos in perpetuum, et scirent quod ego essem dominus'. ostendit, eis non se dedisse praecepta non bona qui in eremo morabantur, sed his quos dispergere uoluit in nationes et facere in toto orbe peregrinos, dare cogitasse quae non dedit, ut ibi dei praecepta bona uitio suo non bona facerent dum idolis exhibent quae deus sibi praeceperat exhibenda. potest et hoc dici, quod, ante offensam, decalogum tantum acceperint, post idolatriam uero et blasphemiam, multiplices legis caeremonias, ut deo potius offerrent uictimas quas daemonibus offerebant, et, comparatione sacrilegii, leuius fieret quod non erat per se bonum et nequaquam malum, quia deo offerebantur, et tamen non bonum, quia boni auctorem offenderant.

quamobrem loquere ad domum israel, fili hominis, et dices ad eos: haec dicit dominus deus: adhuc et in hoc blasphemauerunt me patres uestri, cum spreuissent me contemnentes, et induxissem eos in terram super quam leuaui manum meam ut darem eis; uiderunt omnem collem excelsum et omne lignum nemorosum, et immolauerunt ibi uictimas suas, et dederunt ibi irritationem oblationis suae, et posuerunt ibi odorem suauitatis suae et libauerunt libationes suas. et dixi ad eos: quid est excelsum ad quod uos ingredimini? et uocatum est nomen eius 'excelsum' usque in hunc diem. (lxx: idcirco loquere ad domum israel, fili hominis, et dices ad eos: haec dicit adonai dominus: usque ad hoc me ad iracundiam prouocauerunt patres uestri in delictis suis quibus corruerunt in me, et introduxi eos in terram supra quam leuaui manum meam ut traderem eam illis; uiderunt que omnem collem excelsum et omne lignum nemorosum, et immolauerunt ibi diis suis et posuerunt furorem munerum suorum, et posuerunt ibi odorem flagrantiae eorum, et libauerunt ibi libamina sua. et dixi ad eos: quid est abana~g, quia uos intratis illuc? et uocauerunt nomen eius abana~g usque in hodiernum diem). 'uolui' inquit 'eos in solitudine delinquentes in cunctas dispergere nationes et dare illis praecepta non bona, ut, quod mihi offerre debuerunt, idolis immolarent, et omne primitiuum suum consecrarent eis per ignem, ut interficerem eos atque delerem'. - quando autem dicit 'uolui', ostendit se non fecisse quod uoluit. illud que quod sequitur: scient quia ego sum dominus, in septuaginta non habetur; non enim eis uidebatur consequens post interfectionem nosse quod ipse sit dominus -. 'sed tu, fili hominis, rursum loquere ad eos, hoc est ad seniores domus israel qui te interrogare uenerunt: patres uestri, de quorum uos stirpe descenditis, etiam in hoc blasphemauerunt me et duxere pro nihili: postquam introduxi eos in terram, quam mea fortitudine possederunt, quam ego ad possidendum dederam, illi uerterunt ad exasperandum me; cum enim uidissent omnem collem excelsum lignum que nemorosum, sacrificabant in montibus et in lucis et in saltibus, et idolis uictimas immolabant, et liba fundebant; quod cum uidissem, dixi ad eos: quid est bama - hoc enim interpretatur excelsum -, aut cur ingredimini istiusmodi locum quem uobis in cunctis collibus elegistis, ita ut usque hodie istiusmodi loca appellentur bamoth et antiquus error nomen pristinum teneat?'. pro 'bama', quod nos in 'excelsum' uertimus, in septuaginta editione error obtinuit, ut scribatur abana~g quod hebraico sermone nil resonat; potest 'bama', si utramque syllabam in duo diuidas uerba, significare 'in quo', sed praesenti loco sensus iste non congruit; ubicumque autem in regum et paralipomenon libris scribitur: adhuc populus adolebat incensum et immolabat in excelso, 'bama' singulariter et 'bamoth' pluraliter 'excelsa' significat.

propterea dic ad domum israel: haec dicit dominus deus: in uia patrum uestrorum uos polluimini, et post offendicula eorum uos fornicamini, et in oblatione donorum uestrorum cum traducitis filios uestros per ignem, uos polluimini in omnibus idolis uestris usque hodie, et ego respondebo uobis, domus israel? uiuo ego, dicit dominus deus, quia non respondebo uobis. 'patrum uestrorum imitamini uitia et per easdem inceditis uias, ut delicta similia similem mereantur et poenam, et in tantum scelerum profecistis, ut filios uestros per ignem daemonibus consecretis, nec semel hoc fecisse sufficiat, sed usque in praesentiarum agitis eadem; non quo haec seniores in captiuitate faciant, sed quo illi qui hierosolymis morabantur et quibus captiuitas imminebat haec omnia facere non cessent. et cum tantis flagitiis obligati sitis, responsionem' inquit 'meam quaeritis? uiuo ego, dicit dominus, et iuro per memetipsum, quia non respondebo uobis'. quod que sequitur:

neque cogitatio mentis uestrae fiet, dicentium: erimus sicut gentes et sicut cognationes terrae, ut colamus ligna et lapides. uiuo ego, dicit dominus deus, quoniam in manu forti et in brachio extento et in furore effuso regnabo super uos, hunc habet sensum: 'nec putetis cogitationes uestras, quibus contra me blasphematis, posse compleri; dicitis enim: nolumus esse sub domino nec populus illius appellari, sed ut cunctae in toto orbe sunt nationes et unaquaeque gens suo uiuit arbitrio ut colat ligna et lapides et idolis seruiat, etiam nos una gens erimus e pluribus'. ad quae respondet deus iurat que per semetipsum et dicit: 'non uos relinquam neque contemnam ut fugaces seruos domini neglegentes solent contemnere, sed ad meum retraham imperium et brachio extento ac percutiente in pristinam uos redigam seruitutem et regnabo super uos [ut, uelitis nolitis, me habeatis regem, et sentiatis regem iratum cuius clementiam neglexistis]'.

et educam uos de populis, et congregabo uos de terris in quibus dispersi estis; in manu ualida, et brachio extento, et in furore effuso regnabo super uos. 'nec uos' ait 'patiar esse in gentibus nec aeterna captiuitate retineri, sed educam de populis et congregabo de terris in quas uos ad seruiendum hostilis necessitas huc illuc que dispersit; haec autem faciam, non ut perdam uos et deleam, sed ut rex uester sim'. ex quo intellegimus etiam eam quam appellant haeretici creatoris crudelitatem sonare clementiam, dum ad hoc irascitur et desaeuit et totum effundit furorem, ut retrahat eos ad regnum suum, qui daemonum tyrannidem et ad seruiendum elegerant. et adducam uos in desertum populorum, et iudicabor uobis cum ibi facie ad faciem. sicut iudicio contendi aduersus patres uestros in deserto terrae aegypti, sic iudicabo uos, dicit dominus, et subiciam uos sceptro meo, et inducam uos in uinculis foederis. et eligam de uobis transgressores [et impios], et de terra incolatus eorum educam illos, et terra israel non ingredientur [et scietis quia ego dominus]. 'faciam' ait 'uobis, qui estis in babylone et nunc seruitis idolis, quod feci patribus uestris in aegypto, ut educam uos in desertum populorum et ibi iudicer uobis cum facie ad faciem, sicut aduersum illos iudicio contendi quando egressi sunt de aegypto; et postquam uos iudicauero, subiciam uos sceptro meo et imperio, et inibo pactum uobis cum, et inducam uos in terram uestram in uinculis caritatis, ut, ligati amore meo, nequaquam a me possitis discedere. transgressores autem et impios, qui cordis duritia in malis operibus perseuerant, eligam de uobis, non ad possidendum sed ad abiciendum; et educam quidem eos de terra incolatus eorum, ut, educti, non ingrediantur terram israel sed in diuersis pereant regionibus et, distinctione bonorum et malorum, cognoscatis quod ego sim dominus qui facio cuncta iudicio'. ad reliqua festinat oratio, breuiter que percurrimus singula, ut sensum tantum legentibus praebeamus.

et uos, domus israel, haec dicit dominus deus: singuli post idola uestra ambulate, et seruite eis. quod si et in hoc non audieritis me, et nomen meum sanctum pollueritis ultra in muneribus uestris et in idolis uestris. (lxx: et uos, domus israel, haec dicit adonai dominus: unusquisque adinuentiones suas auferat; et post haec si uos audieritis me, et nomen meum sanctum non pollueritis ultra in muneribus uestris et in studiis uestris). hunc locum manifestius interpretatus est symmachus: unusquisque idolis suis euntes seruite, quia noluistis audire me. nomen autem meum sanctum nolite ultra polluere per munera uestra atque simulacra.

in monte uero sancto meo, in monte excelso israel, ait dominus deus, ibi seruiet mihi omnis domus israel. symmachi translatio hanc habet intellegentiam: 'quia mihi seruire non uultis, ite, seruite idolis et simulacrorum uestrorum calcate uestigia; me enim audire non uultis: nequaquam mihi hostias immoletis, nec adoleatis incensum, nec meus populus appellemini - mihi enim nequaquam in lucis et fanis et idolorum locis seruient cultores mei, quod uos facitis, sed in monte sancto meo, in monte excelso israel -'. porro septuaginta proprium explicant sensum: 'derelinquite cogitationes uestras pristinas, et mala adinuentionum auferte peccata; et si post haec audieritis me et nomen meum non pollueritis in muneribus uestris atque simulacris, tunc in monte sancto meo offeretis mihi uictimas et seruietis, omnis domus israel'. aquila uero, symmacho ex parte consentiens, in parte discordat: ite, inquit, post idola uestra et seruite eis, quia indigni estis meo imperio, nec me uestra cultura delectat; quod si et in hoc nequaquam audieritis me, sed nomen sanctum meum pollueritis, dum mihi offerre simulatis quae offertis idolis, et nomini meo tantum blasphemiam facitis ut, qui idolorum cultores estis, meos uos esse dicatis, hoc scitote, quod in monte sancto meo, in monte excelso israel, ibi seruitura sit mihi omnis domus israel [non uos qui seruitis idolis, sed omnis domus israel] quae postea creditura est. in monte sancto meo, in monte excelso israel, ait dominus deus, ibi seruiet mihi omnis domus israel: omnis, inquam, in terra in qua placebunt mihi; et ibi requiram primitias uestras et initium decimarum uestrarum in omnibus sanctificationibus uestris. in odore suauitatis suscipiam uos, cum eduxero uos de populis et congregauero de terris in quas uos dispersi estis, et sanctificabor in uobis in oculis nationum. et scietis quia ego dominus. de hoc monte, in quo seruitura est deo omnis domus israel, isaias et michaeas pari uoce cecinerunt: in nouissimis diebus erit manifestus mons domus in uertice montium et eleuabitur super colles; et confluent ad eum omnes gentes et ibunt populi multi et dicent: uenite ascendamus ad montem domini et ad domum dei iacob, et docebit nos uias suas et ambulabimus in semitis eius; de sion enim exibit lex, et uerbum domini de hierusalem; et rursum esaias: in montem excelsum, inquit, ascende qui annuntias sion; eleua et exalta uocem tuam qui euangelizas hierusalem. quem montem sion, aut ecclesiam intellegimus quae interpretatur 'specula' et in altitudine sanctorum dogmatum constituta est, aut ipsum dominum saluatorem in quo et primitiae et decimae et omnis cultura in odorem uertitur suauitatis, ut omnes in circuitu nationes, uidentes populum domini esse saluatum, glorificent deum, et cognoscant qui saluati sunt, quod ipse sit dominus.

cum induxero uos ad terram israel, in terram pro qua leuaui manum meam ut darem eam patribus uestris. 'tunc scietis quod sim ego dominus, quando induxero' ait 'uos in terram israel, pro qua leuaui manum meam ut inducerem in eam patres uestros, quam illi suo uitio perdiderunt et uos non tam uestro merito quam mea clementia recepistis'.

et recordabimini uiarum uestrarum et omnium scelerum uestrorum, quibus polluti estis in eis; et displicebitis uobis in conspectu uestro in omnibus malitiis uestris quas fecistis. et scietis quia ego dominus, cum benefecero uobis propter nomen meum, non secundum uias uestras malas nec secundum scelera uestra pessima, domus israel, ait dominus deus. non possumus recordari scelerum nostrorum atque uitiorum, nisi inducti fuerimus in terram israel, ibi que positi dicamus cum apostolo: qui non sum dignus uocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei. et displicebitis, ait, uobis in conspectu uestro in omnibus malitiis uestris quas fecistis (siue, ut interpretatus est symmachus: et paruuli uobis uidebimini propter omnes malitias uestras quas estis operati), ut, postquam excelsi fuerint, humiles se esse credant, quia: dominus humilibus dat gratiam, et alio loco scriptum est: ante contritionem exaltatur cor uiri, et ante altitudinem humiliatur: superbiam enim contritio, et humilitatem sequitur exaltatio. et scietis quia ego dominus, cum benefecero uobis: et dominum saluatorem tunc magis cognouimus, quando benefecit nobis et passus est pro peccatis nostris et portauit iniquitates nostras et pro nobis doluit, non pro aliquo merito eorum qui saluantur sed propter nomen suum; alioquin uiae nostrae et scelera pessima non misericordiam meruere sed poenam. quidquid autem de populo diximus israel, qui, liberatus de aegypto, in solitudine multa commisit et offendit deum, et postea, in terram repromissionis inductus, ueneratus est idola, ligna que et lapides coluit, et postea dei clementia conseruatus est, referamus ad eos qui de aegypto saeculi huius manu excelsa domini liberati sunt et, introducti in uitiorum solitudinem, rursum aegyptum suspirarunt et fecerunt ea per quae puniri debuerant, sed nihilominus per paenitentiam, non suo merito sed domini clementia, conseruati sunt.

LIBER 7

olim pueri legimus: nihil tam facile est, quin difficile fiat quod inuitus facias. fateor me explanationes in hiezechiel multo ante tempore promisisse et occupatione de toto huc orbe uenientium implere non posse, dum nulla hora nullum que momentum est, in quo non fratrum occurrimus turbis, et monasterii solitudinem hospitum frequentia commutamus, intantum ut aut claudendum nobis sit ostium, aut scripturarum per quas aperiendae sunt fores studia relinquenda, itaque ut lucratiuis immo furtiuis noctium operis, quae hieme propinquante longiores esse coeperunt, haec ad lucernulam qualiacumque sunt dictare conamur et aestuantis animi taedium interpretatione digerere. nec iactamus, ut quidam forsitan suspicantur, fratrum susceptionem, sed morarum causas simpliciter confitemur, praesertim cum occidentalium fuga et sanctorum locorum constipatio, nuditate atque uulneribus indigentium rabiem praeferat barbarorum; quos absque lacrimis et gemitu uidere non possumus; illam ne quondam potentiam et ignorationem diuitiarum ad tantam inopiam peruenisse, ut tecto et cibo et uestimento indigeat, et tamen nequaquam duri quorundam atque crudeles animi molliuntur, dum pannos eorum et sarcinulas discutiunt, aurum in captiuitate quaerentes. accedit ad hanc dictandi difficultatem, quod caligantibus oculis senectute et aliquid sustinentibus beati isaac, ad nocturnum lumen nequaquam ualemus hebraeorum uolumina relegere, quae etiam ad solis diei que fulgorem, litterarum nobis paruitate caecantur. sed et graecorum commentarios fratrum tantum uoce cognoscimus; nulli que dubium, quod alienis dentibus commoliti cibi, uescentibus nauseam faciant. unde obsecro te, filia eustochium, ut ista quae notariorum stilo cudimus et ad quae emendanda spatium uix habemus, id est septimum in hiezechielem librum, post interualla suscipias, et, ut ante iam dixi, si librorum breuitas uel longitudo inter se fuerit inaequalis, uisionum immo hupothese�n~g breuitati imputes ac longitudini, dum et iuncta nolumus separare et dissonantia in unam artare congeriem.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, pone faciem tuam contra uiam austri, et stilla ad africum, et propheta ad saltum agri meridiani. et dices saltui meridiano: audi uerbum domini: haec dicit dominus deus: ecce ego succendam in te ignem, et comburam in te omne lignum uiride, et omne lignum aridum; non exstinguetur flamma succensionis, et comburetur in ea omnis facies ab austro usque ad aquilonem: et uidebit uniuersa caro quia ego dominus succendi eam nec exstinguetur. et dixi: ah ah ah, domine deus; ipsi dicunt de me: numquid non per parabolas loquitur iste? (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, offirma faciem tuam super theman, et respice ad darom, uaticinare super saltum ducem nageb. et dices saltui nageb: audi sermonem domini: haec dicit dominus: ecce ego succendam in te ignem, et deuorabit in te omne lignum uiride, et omne lignum aridum; non extinguetur flamma succensa, et ardebit in ea omnis facies a meridie usque ad aquilonem: et cognoscet omnis caro quia ego dominus succendi illam; non exstinguetur. et dixi: nequaquam, domine, domine; ipsi dicunt ad me: nonne parabola est quae dicitur haec?) quid significet: pone (uel offirma) faciem tuam, supra plenius diximus; offirmatione enim uultus opus est et frontis duritia, ut quae imperantur propheta loquatur intrepidus, maxime cum ad totam populi multitudinem tristia nuntianda sint. 'theman' autem et 'darom' et 'nageb' et rursum 'nageb' pro quo septuaginta ap�li�t�n~g interpretati sunt, quid sonent in hebraeo expressit nostra translatio. quod que dixere 'ducem nageb', melius habet in hebraeo 'agri' uel 'regionis meridianae'; non enim 'sare', ut putauerunt septuaginta, quod uerbum 'ducem' et 'principem' sonat, sed 'sade' scriptum est, quod proprie 'agrum' 'regionem que' signat, et propter 'daleth' et 'res' litterarum similitudinem error inoleuit. loquitur autem sermo diuinus, per metaphoran~g saltus, contra hierusalem quae bestiarum et ferocium hominum habitatio est, quod succendat eum, omnia que ligna illius concrementur, nequaquam arbores uocans quae fructibus indigebant, sed ligna quasi incendio praeparata. primum que comburit in eo lignum uiride secundum quod in hoc eodem propheta legimus: et a sanctis meis incipite, et postea aridum quod nihil in se poterat habere uitale, sanctos uidelicet simul et peccatores, ut alii captiuitate malam mortem effugiant, alii suppliciis tradantur aeternis. quod que infert: ab austro usque ad aquilonem, hoc indicat: ab hierusalem usque ad babylonem, ut omne iter pergentium in captiuitatem, gladio, fame, pestilentia ruentium compleatur; his enim qui in babylone sunt hierusalem ad austrum sita est, quomodo e contrario olla hieremiae quae significat hierusalem, a facie aquilonis id est babylonis succenditur. et pulchre in principio: stilla, inquit, ad africum, ut non tota dei ira uideatur effusa, sed stilla quaedam et pars. sin autem in stilla tanta saeuitia, quid in totis imbribus aestimandum est, ut omnis caro quae uisura est salutare dei, per siluarum incendium et flammam quae nullius exstinguatur auxilio, cognoscat quod ipse sit dominus? quod intellegens propheta respondit: ah ah ah, domine deus (uel, ut septuaginta transtulerunt: nequaquam, domine), et infert: ipsi dicunt ad me: numquid non per parabolas loquitur iste? (uel: parabola est ista quae dicitur?), et est sensus: 'planius loquere, non intellegimus per parabolam quid loquaris; aperto sermone dei nobis pande sententiam'. potest autem tropologice theman et nageb et darom, aegyptus intellegi; legimus enim in daniele crebro austrum pro aegypto accipi; aegyptus autem refertur ad mundi istius angustias. prophetat igitur hiezechiel quae mundo uentura sint mala, quem saltum uocat pomiferas arbores non habentem sed habitaculum bestiarum, de quo et in uigesimo octauo psalmo dicitur: uox domini perficientis ceruos, et reuelabit condensa siluarum. istae sunt siluae et saltus qui plus deuorauerunt in proelio de exercitu abessalom, quam interfecit gladius. succenditur que in saltibus primum lignum uiride, et sic aridum, hi qui uiuunt in malo, et hi qui iustitiae mortui sunt. quod que dicitur: et comburetur in ea omnis facies ab austro usque ad aquilonem, hoc dicit: ab his qui feruente spiritu uidebantur usque ad eos qui, crescente iniquitate et refrigerata caritate multorum, calorem pristinum perdiderunt, ita ut omnis caro perspiciat flammam domini non exstingui. precatur que propheta ne fiat quod dominus comminatus est, hoc est ne succendatur saltus et ligna omnia concrementur, ut aut adhuc accipiant locum paenitentiae, aut sibi non imponatur necessitas tristia nuntiandi, praesertim cum populus ea non intellegat et obscuritate dictorum magis ad insaniam prouocetur.

21. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, pone faciem tuam ad hierusalem, et stilla ad sanctuaria, et propheta contra humum israel. et dices terrae israel: haec dicit dominus deus: ecce ego ad te, et eiciam gladium meum de uagina sua, et occidam in te iustum et impium. pro eo autem quod occidi in te iustum et impium, egredietur gladius meus de uagina sua ad omnem carnem, ab austro ad aquilonem, et sciet omnis caro quia ego dominus eduxi gladium meum de uagina sua irreuocabilem. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: idcirco uaticinare, fili hominis, et offirma faciem tuam contra hierusalem, et aspice ad sancta eorum, et propheta super terram israel. et dices ad terram israel: haec dicit dominus deus: ecce ego ad te, et educam gladium meum de uagina sua, et interficiam ex te iniquum et iniustum. pro eo quod disperdam ex te iniquum et iniustum, sic egredietur gladius meus de uagina sua super omnem carnem, a meridie usque ad aquilonem, et cognoscet omnis caro quia ego dominus eduxi gladium meum de uagina sua; non reuertetur ultra). quia supra dixerat: ipsi dicunt de me: numquid non per parabolas loquitur iste?, et apertam populus sententiam flagitabat, idcirco dominus id, quod per metaphoram siue 'parabolam' et ut alii uertere 'prouerbium' est locutus, nunc manifestius loquitur: saltus nageb et darom et theman esse hierusalem et templum illius et sancta sanctorum et omnem terram iudaeae, flammam que quae combustura sit saltum, intellegi gladium deuorantem qui eductus sit de uagina sua ut interficiat iustum et impium - hoc est enim lignum uiride et aridum; unde et dominus: si in ligno, ait, uiridi tanta faciunt, in sicco quid facient? -, pro quo, nescio quid uolentes, septuaginta 'iniquum et iniustum' interpretati sunt quasi non idem utrumque significet. quod que ibi dixerat: et uidebit uniuersa caro quia ego dominus succendi eam, hoc est siluam siue flammam, nec exstinguetur, hic aliis uerbis loquitur: ut sciat omnis caro quia ego dominus eduxi gladium meum de uagina sua irreuocabilem. uere enim hierusalem non est flamma sopita nec stinctum incendium nec reuocatus gladius, quia modicum tempus in medio, et hierusalem cum templo suo, babylonio igne succensa est.

et tu, fili hominis, ingemisce in contritione lumborum, et in amaritudinibus ingemisce coram eis. cum que dixerint ad te: quare tu gemis?, dices: pro auditu, quia uenit, et tabescet omne cor, et dissoluentur uniuersae manus, et infirmabitur omnis spiritus, et per cuncta genua fluent aquae; ecce uenit, et fiet, ait dominus. (lxx: et tu, fili hominis, ingemisce in contritione lumborum tuorum, et in doloribus geme in conspectu eorum. erit que si dixerint ad te: quare tu gemis?, et dices: propter nuntium, quia uenit, et comprehendetur omne cor, et dissoluentur uniuersae manus, et examinabitur omnis caro et omnis spiritus, et omnia femora polluentur umore; ecce uenit, et erit, dicit dominus deus). primum dixerat: 'uaticinare, uel stilla, ad austrum, africum et meridiem et ad saltum meridianum'. quod quia uidebatur obscurum, et dicta prophetae populus nesciebat, secundo ponitur manifestius saltum meridianum esse hierusalem, et omnes infructuosas arbores, ad quarum radices securis posita sit, intellegi habitatores eius, gladium que interpretari pro incendio. tertio iubetur prophetae ut, tacentibus illis nec interrogantibus cur ista uaticinatus sit, faciat per quem interrogetur et respondeat quae dominus est locutus. 'ingemisce' inquit 'et eiulare, non leui uoce nec dolore moderato sed in contritione lumborum, ut gemitus tuus ex imis uisceribus et amaritudine animi proferatur; et hoc facies coram eis ut, cum te interrogauerint cur tanto gemitu conteraris et quid tibi mali acciderit ut sic ingemiscas, tu eis meo sermone respondeas: idcirco plango et dolorem cordis mei dissimulare non ualeo, quia auditus, qui semper meis auribus insonuerat, opere completur, et uenit, imminens uidelicet babylonii furentis exercitus; qui cum uenerit et uallauerit hierusalem, tunc tabescet omne cor et dissoluentur uniuersae manus ut, occupante pauore mentes hominum, nullus audeat repugnare; infirmabitur enim omnium bellatorum spiritus, et tanta cunctos occupabit trepidatio atque formido, ut, timore cogente, artus et uiscera dissoluantur et uesica umorem tenere non ualeat, ita ut urina genua polluantur' - naturale est enim ut, timore cogente, uesica laxetur et, aduersus hominis uoluntatem, umor defluat; quod quidem et in morborum magnitudine accidere solet ut, postquam uires defecerint aegrotantium, non solum genua sed et lectuli polluantur -. 'ecce' inquit 'uenit quod saepe praedixi et opere completur, ac fiet quod non ego sed dominus est locutus'. scio quendam in contritione lumborum et fluentibus aquis multa testimonia replicasse, ut prophetae castitas impleretur et amaritudo animi et dolor mentis internus, quod aquae seminum genua polluant; sed haec expositio ad praesentem non pertinet locum.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, propheta, et dices: haec dicit dominus deus: loquere. gladius, gladius exacutus est et limatus; ut caedat uictimas exacutus est, et ut splendeat limatus est: qui moues sceptrum filii mei, succidisti omne lignum. et dedi eum ad leuigandum ut teneatur manu; iste exacutus est gladius, et iste limatus est, ut sit in manu interficientis. clama et ulula, fili hominis, quia hic factus est in populo meo, hic in cunctis ducibus israel qui fugerant; gladio traditi sunt cum populo meo, idcirco plaude super femur, quia probatus est, et hoc cum sceptrum subuerterit et non erit, dicit dominus deus. tu ergo, fili hominis, propheta, et percute manu ad manum, et duplicetur gladius, ac triplicetur gladius interfectorum. hic est gladius occisionis magnae, qui obstupescere eos facit, et corde tabescere, et multiplicat ruinas. in omnibus portis eorum dedi conturbationem gladii acuti et limati ad fulgendum, amicti ad caedem. exacuere, uade ad dexteram siue ad sinistram, quocumque faciei tuae est appetitus. quin et ego plaudam manu ad manum, et implebo indignationem meam, ego dominus locutus sum. (multum est si utramque ponam editionem, et librorum extenditur longitudo, maxime ubi aut nulla aut parua distantia est; ponam igitur non nulla quae discrepant. pro eo quod nos diximus: qui moues sceptrum filii mei, succidisti omne lignum, illi transtulerunt: interfice, contemne, repelle omne lignum; rursum ubi nos diximus: qui fugerant, gladio traditi sunt, et illi et alii transtulerunt: hospites mei, siue habitatores; et ubi nos diximus: plaude super femur, illi posuerunt: percute manum; et ubi transtulimus: et hoc cum sceptrum subuerterit, illorum habet editio: tribus repulsa est). loquitur autem ad gladium nabuchodonosor, ut ueniat contra hierusalem et exacuatur atque limetur, multos enim esse caedendos; et ad ipsum apostropham facit: 'tu es qui moues atque subuertis sceptrum filii mei, imperium uidelicet populi israel, et omne lignum succidis, uniuersam populi multitudinem. dedi' inquit 'istum gladium, ut teneatur manu nabuchodonosor, et sit in manu uiri robustissimi. unde, o propheta, clama et ulula et mala instantia uocis lamentatione testare. hic gladius nulli pepercit nec aliquem imminentium malorum reliquit expertem. factus est in populo, factus in ducibus israel, factus in hospitibus meis ac sacerdotibus qui habitabant in templo meo. idcirco percute femur, siue manum, et habitum plangentis assume. hic enim gladius probatus est mihi, et hoc cum sceptrum meum regnum que subuerterit, quod ultra non erit et in sedecia rege finietur. iterum tibi, propheta, iubeo ut, qui femur percusseras pro stupore et miraculo, percutias et manus, ut non solum semel, sed secundo et tertio gladius ueniat ad interficiendum'. primo enim uenerat nabuchodonosor quando tulit iechoniam, et secundo quando regnabat ioiacim, tertio quando sedecias. 'et hic est gladius triplicatus, quando facta est magna occisio, et intantum multiplicauit ruinas, ut obstupescerent animo et corde tabescerent et in omnibus portis eorum daret conturbationem'. praecipitur ergo illi, hoc est gladio acuto et limato ad fulgendum amicto que et expedito et parato ad caedem, ut uadat siue ad dexteram uoluerit siue ad sinistram. 'quocumque' ait 'faciei tuae placuerit, audacter ingredere, me habens ducem et adiutorem. ego plaudam manu ad manum, ut saeuientem te contra aduersarios meos, quasi fautor tuus et exhortator instigem. ne dubites, ne formides et pati timeas quod passus est sennacherib; ego dominus sum locutus, meae minister es uoluntatis, meam comple sententiam'. possumus iuxta anag�g�n~g gladium acutum paratum que ad caedem accipere diabolum, de quo ait apostolus: tradere huiuscemodi satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus fiat; et in alio loco: hyminaeus et alexander, quos tradidi satanae, ut discant non blasphemare; et in psalmis scriptum est: misit furorem et iram et angustiam, immissionem per angelos pessimos. hunc quidam putant gladium et in manu fuisse angeli, quando sub dauid percutiebatur hierusalem. alii autem et de illo dici gladio suspicantur de quo in euangelio scriptum est: 'non ueni pacem mittere super terram, sed gladium, et diuidere inter se omnem consanguinitatis affectum, ut mali corruant et sancti resurgant'. sed hoc impium est credere de gladio saluatoris et non potius de diabolo, qui domini in ecclesia sceptra subuertit, qui interficit cunctos in populo, et duces et hospites dei, et tunc a domino comprobatur, quando iudam proditorem et similes eius subuerterit; qui postquam comedit buccellam, intrauit in illum satanas. duplicatur que et triplicatur gladius interfectorum, ut soluatur peccatum hierusalem, quia suscepit de manu domini duplicia peccata sua. gaudet autem dominus et exsultat, et hortator est gladii saeuientis, ut uadat siue ad dexteram siue ad sinistram, et quocumque eum faciei suae tulerit appetitus ut, interfectis malis, remaneant boni, et impleatur illud quod scriptum est: quid paleis ad frumentum?, dicit dominus.

et factus est sermo domini ad me, dicens: et tu, fili hominis, pone tibi duas uias, et ueniat gladius regis babylonis: de terra una egredientur ambo; et manu capiet coniecturam, in capite uiae ciuitatis coniciet. uiam pones ut ueniat gladius ad rabbath filiorum ammon, et ad iudam in hierusalem munitissimam. stetit enim rex babylonis in biuio in capite duarum uiarum, diuinationem quaerens, commiscens sagittas; interrogauit idola, exta consuluit. ad dexteram eius facta est diuinatio super hierusalem, ut ponat arietes, ut aperiat os in caede, ut eleuet uocem in ululatu, ut ponat arietes contra portas, ut comportet aggerem, ut aedificet munitiones. erit que quasi consulens frustra oraculum in oculis eorum, et sabbatorum otium imitans; ipse autem recordabitur iniquitatis ad capiendum. idcirco haec dicit dominus deus: pro eo quod in memoriam reuocastis iniquitates uestras, et reuelastis praeuaricationes uestras, et apparuerunt peccata uestra in omnibus cogitationibus uestris; pro eo, inquam, quod in memoriam reuocastis, manu capiemini. scio me in hoc loco iuxta septuaginta interpretes multiplicem legisse expositionem rabbath filiorum ammon referentis ad gentium populum, iudam uero et hierusalem ad eos qui sub christi nomine congregantur et factis detur nominis dignitatem, regem que confusionis diabolum stare in omni uiarum capite et insidiari in occulto, impleri que illum uersiculum: iuxta semitam scandalum posuerunt mihi, et stare eum in biuio, uel eos qui sui sunt tenere cupientem uel nouum sibi acquirere seruitium, et semper ad dexteram pergere, ad eos scilicet qui in dextera parte sunt positi, ut expugnet eos, ut exsultet in caede, ut arietibus et congestione operum terrenorum capiat miseram hierusalem, et primo quidem ut uideatur ei nihil agere et frustra conari, illo uero recordante iniquitates eorum qui in ecclesia commorantur, immo malis operibus reducunt aduersarias potestates in memoriam scelerum pristinorum, patefiunt omnia peccata populi et cogitationes eorum, et idcirco capiuntur, quia nouis uetera delicta cumularunt. haec alius dixerit, nobis coepta historiae ueritas persequenda est. 'cum' inquit 'dixisset mihi sermo diuinus: propheta, fili hominis, et loquere ad gladium, et dic: gladius, gladius, et cetera quae prophetia gladii continentur, secundo factus est ad me sermo domini, dicens: uis, fili hominis, scire quis iste sit gladius, et apertius personam discere gladii saeuientis? ausculta quae dico: pone duas uias, ut per illas gladius ueniat regis babylonis qui egredietur quidem uno itinere chaldaeorum sed, cum uenerit per desertum et solitudinem ad biuium terrae arabiae quae appellatur filiorum ammon, quarum una uia hierusalem ducit ad dexteram partem sinistra uero ad rabbath filiorum ammon' quae est ciuitas metropolis et hodie philadelphia nominatur. 'memor' inquit 'internecionis quae accidit regi assyrio quando centum octoginta quinque milia una nocte sunt caesa, formidabit ad partem dexteram declinare et ire contra munitissimam hierusalem, sed stabit in ipso compito et, ritu gentis suae, oraculum consulet, ut mittat sagittas in pharetram et commisceat eas, inscriptas siue signatas nominibus singulorum, ut uideat cuius sagitta exeat et quam prius ciuitatem debeat oppugnare' - hanc autem graeci belomantian~g siue rhabdomantian~g nominant -. 'interrogauit igitur idola, exta consuluit. ad dexteram facta est diuinatio eius, ut pergeret contra hierusalem et oppugnaret eam, aggeres comportaret, arietes poneret, aedificaret munitiones urbem que concluderet, et in caede aperiret os suum et fremitum exsultantis et ululantis exercitus concitaret. hoc' inquit 'faciens uidebitur habitatoribus hierusalem oraculum frustra consulere, et quasi sabbatorum otium terere, ludere uidelicet et nihil operis perpetrare. rex autem babylonis non in sua fortitudine sed iniquitate populi confisurus est, qua eos scit offendisse deum et peccata patrum nouis cumulasse delictis et praeuaricationes eorum omnibus patuisse, et idcirco non dubitabit de uictoria: quia confidet de iniquitate hierusalem'. haec iuxta hebraicum, a quo septuaginta non tam sensu quam uerbis in plerisque discordant.

tu autem, profane, impie dux israel, cuius uenit dies in tempore iniquitatis praefinita, haec dicit dominus deus: aufer cidarim, tolle coronam; nonne haec est quae humilem subleuauit et sublimem humiliauit? iniquitatem, iniquitatem, iniquitatem ponam eam; et hoc non fiet donec ueniat cuius est iudicium, et tradam ei. (lxx: et tu, profane, inique dux israel, cuius uenit dies in tempore iniquitatis finis, haec dicit dominus deus: abstulisti cidarim et posuisti coronam; haec non erit similis; humiliasti excelsum et subleuasti humilem. iniquitatem, iniquitatem ponam eam; nec haec talis erit donec ueniat cui debetur, et dabo ei). symmachus hunc locum ita interpretatus est: tu autem, profane, inique dux israel, cuius uenit dies in tempore iniquitatis constitutus, haec dicit dominus deus: abstulit cidarim et tulit coronam; neque hoc neque illud; humilem subleuauit et sublimem humiliauit. iniquitatem, iniquitatem, iniquitatem faciam illud; et hoc non fuit iste cuius iudicium est, quem daturus sum. post urbis hierusalem subuersionem et captiuitatem populi, ad ducem israel sermo dirigitur, quem nemini dubium est significari sedeciam, in quo regum israel de stirpe dauid imperium finitum est. 'uenit' inquit 'tibi dies, quae longo tempore praefinita est in te, et propter te sacerdotium et regnum interiit populi iudaeorum'. cidaris enim insigne pontificis est; corona, hoc est diadema, regis indicium. 'nonne haec est cidaris et haec corona, quae nihil fecit iudicio sed, ad imitationem regis babylonii: quos uolebat exaltabat et quos uolebat humiliabat? propterea non semel nec - iuxta septuaginta - bis, sed tertio iniquitatem ponam tibi in perpetuum, quae non statim tibi reputata est, sed donec ueniat christus cuius est iudicium, et tradat ei pater regnum et sacerdotium, uel ecclesiam de gentibus congregatam'. non enim iudicat pater quemquam, sed omne iudicium dedit filio; et in alio loco: deus, ait, iudicium tuum regi da, et iustitiam tuam filio regis; iste est cui repositum est imperium et sacerdotium sempiternum, de quo loquebatur et iacob: non deficiet princeps ex iuda, neque dux de femoribus eius, donec ueniat cui repositum est; et ipse erit exspectatio gentium. in eo loco ubi nos interpretati sumus: nonne haec est, pulchre transtulit symmachus: neque hoc neque illud; quia enim dixerat: aufer cidarim, tolle coronam, subiunxit: 'neque hoc neque illud est', id est: 'et regnum cessabit et sacerdotium'. unde qui postea usque aduentum christi reges fuerunt pariter et sacerdotes, quorum unus hyrcanus pontifex diadema capiti suo imposuit, frustra sibi et hoc et illud uoluit uindicare, cum regnum ei non deberetur post sedeciam, sed illi cui repositum erat et qui fuit exspectatio gentium; de quibus loquitur et malachias: uos, sacerdotes, qui contaminatis nomen meum, et post paululum: non est uoluntas mea in uobis et uictimas non suscipiam de manibus uestris. ab ortu enim solis usque ad occasum magnum est nomen meum in gentibus, et in omni loco sacrificatur et offertur nomini meo oblatio munda; quae munda oblatio, sine sanguine hircorum, arietum atque taurorum, in christi completur aduentu quando uenit desideratus gentibus, et ortus est sol iustitiae in cuius pennis est sanitas.

et tu, fili hominis, propheta, et dic: haec dicit dominus deus, ad filios ammon et ad opprobrium eorum; et dices: mucro, mucro, euagina te ad occidendum, lima te ut interficias et fulgeas, cum tibi uiderentur uana et diuinarentur mendacia, ut dareris super colla uulneratorum impiorum, quorum uenit dies in tempore iniquitatis praefinita, reuertere ad uaginam tuam, in locum in quo creatus es; in terra natiuitatis tuae iudicabo te, et effundam super te indignationem meam, in igne furoris mei sufflabo in te, dabo que te in manibus hominum stultorum et fabricantium corruptionem. ignis eris cibus, sanguis tuus erit in medio terrae; obliuioni traderis, quia ego dominus locutus sum. gladium regis babylonis stetisse in capite duarum uiarum, in compito dexterae et sinistrae quarum altera ducebat hierusalem altera ad rabbath filiorum ammon, et exisse sortem ut pergeret prius contra hierusalem, supra legimus; qua expugnata et capta, regnum quoque et sacerdotium eius in aeternum perisse praenuntiat. residuum erat filiis ammon et ipse diuisionis ordo poscebat, quid de sinistra uia factum esset. unde imperatur prophetae ut loquatur ad filios ammon et ad opprobrium eorum, quod ipsi capiendi sint, et ad eundem gladium sermonem dirigit: 'o mucro, mucro, qui paratus es ad caedem, qui limatus ut fulgeas et interficias, licet tibi idola responderint, et uanum sit omne quod a daemonibus respondetur, ut uidelicet uulneratorum ceruicibus immineres et per te compleretur quod multo dominus tempore fuerat comminatus, tamen expleto opere tuo, quod egisti contra filios ammon, reuertere ad uaginam tuam, id est in babylonem ad locum in quo factus es et creatus, ut in terra natiuitatis tuae iudicem te et effundam super te indignationem meam et medorum atque persarum uirtute capiaris'; quod plenius in esaiae uolumine dicitur, in uisione contra babylonem: ecce ego suscitabo super eos medos; et post paululum: et erit babylon illa gloriosa in regnis, inclyta in superbia chaldaeorum, sicut subuertit deus sodomam et gomorrham. non habitabitur usque in finem. et quia semel sub persona gladii de rege, immo regno babylonis, loquebatur, seruat metaphoran~g. 'in igne' inquit 'furoris mei sufflabo in te, ut faciam te igne consumi; et tradam manibus hominum stultorum et imperitorum qui artem non habent cudendi gladios et acuendi, ut nequaquam ultra acuaris, limeris et fulgeas ad occidendum, sed sis ignis cibus, sanguis que tuus quem fudisti cunctis spectantibus in te potius redundet; et traderis aeternae obliuioni; et pereas in perpetuum, quia ego dominus haec locutus sum, cuius dixisse fecisse est'.

22. et factum est uerbum domini ad me, dicens: et tu, fili hominis, nonne iudicas ciuitatem sanguinum? et ostendes ei omnes abominationes suas, et dices: haec dicit dominus deus: ciuitas effundens sanguinem in medio sui, ut ueniat tempus eius; et quae fecit idola contra semetipsam, ut pollueretur. sanguine tuo, qui a te effusus est, deliquisti; et in idolis tuis quae fecisti polluta es: et appropinquare fecisti dies tuos, et adduxisti tempus annorum tuorum. propterea dedi te opprobrium gentibus, et irrisionem uniuersis terris. quae iuxta sunt et quae procul a te triumphabunt de te (siue illudent tibi), sordida, nobilis, grandis interitu. ecce principes israel singuli in brachio suo fuerunt in te ad effundendum sanguinem. patrem et matrem contumeliis affecerunt in te (siue patri et matri maledixerunt), aduenam calumniati sunt in medio tui, pupillum et uiduam contristauerunt (siue oppresserunt) apud te. sanctuaria mea spreuistis et sabbata mea polluistis. uiri detractores (siue latrones) fuerunt in te ad effundendum sanguinem, et super montes comederunt in te; scelus (siue, ut significantius in hebraeo habet, 'zemma' hoc est incestum) operati sunt in medio tui. uerecundiora patris discooperuerunt in te, et immunditiam menstruatae humiliauerunt in te; et unusquisque in uxorem proximi sui operatus est abominationem, et socer nurum suam polluit nefarie; frater sororem suam, filiam patris sui, oppressit (siue humiliauit) in te. munera acceperunt apud te ad effundendum sanguinem, usuram et superabundantiam accepisti, et auare proximos tuos calumniata es (siue et complebo consummationem malitiae tuae in oppressione tua), mei que oblita es, ait dominus deus. ecce complosi manus meas super auaritia tua quam fecisti, et super sanguine qui effusus est in medio tui. numquid sustinebit cor tuum, aut praeualebunt manus tuae in diebus quos ego faciam tibi? ego dominus locutus sum et faciam; et dispergam te in nationes, et uentilabo te in terras, et deficere faciam immunditiam tuam a te: et possidebo te in conspectu gentium (siue, iuxta aquilae primam editionem et theodotionem, et contaminabo te; uel, iuxta symmachum, et uulnerabo te in conspectu gentium), et scias quia ego dominus. 'et tu' ait 'fili hominis - utar enim consueto ad te uocabulo -, iudica ciuitatem sanguinum et ostende illi omnes abominationes suas, ut sciat se imminentem captiuitatem merito sustinere et in multis sanguinibus adduxisse tempus ruinae suae. primum omnium scelerum, pro deo idola uenerata es, et adorasti opera manuum tuarum, et appropinquare fecisti tempus annorum tuorum, quod multo tempore dicebatur et differebatur, ut ageres paenitentiam. tu autem secundum impaenitens cor tuum thesaurizas tibi iram in diem irae. idcirco dedi te opprobrium gentibus et illusionem uniuersis terris, quae in circuitu tuo sunt, tam iuxta quam procul, quae triumphabunt de te, siue illudent tibi, sordida, nobilis, grandis interitu: sordida, quia munda esse desisti; nobilis in malo, quae quondam in bono cunctas urbes nobilitate superabas; grandis interitu, ut quanto sublimior eras, tanto fortius rueres. et interim, ut cetera praetermittam, pauca numerabo quae in te fuerint: principes tui, non iustitia sed roboris et brachii fortitudine iudicantes, fuderunt in te innoxium sanguinem; alii patrem et matrem contumeliis affecerunt, siue maledixerunt parentibus, scriptura dicente: qui maledixerit patri et matri morte morietur; aduenam et peregrinum oppresserunt in medio tui, quasi non illis sufficeret pro omni angustia peregrinatio et exsilium patriae; pupillum et uiduam contristauerunt, siue oppresserunt, apud te, ut quorum omne praesidium est in legum iustitia, non solum contristarentur sed opprimerentur a te; sanctuaria mea, siue sancta, contempsistis, et sabbata mea polluistis, ut non discerneretis inter sanctum et pollutum, inter decretum religioni diem otium que sabbati ad culturam dei, et ceteros dies quibus operari et seruire carnis necessitatibus lege permissum est; uiri detractores - siue iuxta symmachum et theodotionem dolosi, quod in hebraeo dicitur rachil - et homicidae erant in te ut blasphemarent deum siue cuncta dolo agerent aut uiolentia, et comederunt in montibus alta sapientes et eleuati contra deum superbia, scelus, siue incestum, operati sunt in medio tui ut, quod in angulis quoque et secreto raro fit quando a malis conscientiae hominum deuitantur, hoc tu in propatulo feceris - quod sit autem incestum, sequens sermo significat: uerecundiora patris nudauerunt in te, nouercae contra fas et licitum copulati et immunditiam menstruatae humiliauerunt in te, non parcentes naturae nec inducias dantes turpitudini et ad uxorem proximi sui adhinnientes; quod que hoc sceleratius est, socer exarsit in nurum et frater sororis iura nesciuit, ut non uterinam sed de eodem patre uiolaret sororem -; acceperunt munera, ut innocentem sanguinem funderent; necessitatem pauperum uerterunt in lucrum, ut usuram acciperent et superabundantiam; et propter auaritiam amicos calumniati sunt. hoc autem' inquit 'fecisti, o hierusalem, quia mei oblita es; memoria enim dei excludit cuncta flagitia. unde habitum domini irascentis assumpsi et complosi manus meas contra auaritiam tuam et contra sanguinem qui effusus est in medio tui, ut intellegas et mente cognoscas utrum uel animo uel manibus possis meam iracundiam sustinere; ego enim dominus locutus sum et ego faciam, ut, postquam capta fueris, hierusalem, dispergam te in nationibus et uentilem in aerem quasi inutiles paleas huc illuc que rapiendas. tantae que clementiae sum, ut saeuitia mea uertatur in misericordiam; omnia enim faciam ut deficiat immunditia tua a te et recipias pristinam puritatem, quam cum receperis, possidebo te in conspectu omnium gentium, ut, cum a me possessa fueris, tunc intellegas quod ipse sim dominus'. sin autem interpretationem symmachi et theodotionis sequimur quorum alter ait: et uulnerabo te (siue confodiam), alter: contaminabo te in conspectu gentium, ad malam partem cuncta referenda sunt, quamquam illud huic sensui contrarium sit quod supra dicitur: et deficere faciam immunditiam tuam a te; defectio enim immunditiae, restitutio puritatis est. utramque editionem pariter disserui, ut librorum magnitudinem declinarem.

et factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, uersa est mihi domus israel in scoriam; omnes isti aes et stannum et ferrum et plumbum in medio fornacis, scoria argenti facti sunt. propterea haec dicit dominus deus: eo quod uersi estis omnes in scoriam, idcirco ecce ego congregabo uos in medio hierusalem congregatione argenti et aeris et ferri et stanni et plumbi in medium fornacis, ut succendam in ea ignem ad conflandum: sic congregabo in furore meo et in ira mea, et requiescam, et conflabo uos, et succendam uos in igne furoris mei, et conflabimini in medio eius. ut conflatur argentum in medio fornacis, sic eritis in medio eius; et scietis quia ego dominus; effuderim indignationem meam super uos. uerbum hebraicum 'sig', symmachus 'scoriam', aquilae prima editio et theodotio stemphulon~g et gigarton~g, quod utrumque 'acinum' uinacei significat, interpretati [sunt]; secunda autem eiusdem translatio et septuaginta uertere 'commixtionem'. porro scoria, sordes et purgamenta metallorum sonat, et consequenter, captiuitate uicina immo iam imminente urbis excidio, ignis adhibetur ut, sub translatione conflationis, purum argentum remaneat, quod aere, stanno ferro plumbo que mixtum fuerat atque uiolatum, quorum tria, aes, stannum et plumbum, fusilis materiae sunt et igni soluuntur, ferrum uero inter incudem et malleum mollescit atque tenuatur et diuersas accipit formas, prout uoluntas artificis fuerit. sicut igitur argentum, quod supra dicta metalla uiolarunt, in fornacem mittitur ut, ablatis sordibus et adulterinis materiis, purum remaneat: 'ita' inquit 'congregabo uos in medium hierusalem, et babylonia obsidione circumdabo, ut succendam in uobis ignem ad conflandum; quod que ibi facit flammarum ardor immensus, hic fames et pestilentia facit, ut, postquam congregauero uos atque succendero in igne furoris, tunc requiescam et contemptus dolorem poenarum uestrarum ultione compescam; et hoc totum faciam ut, postquam effudero indignationem meam super uos, finis uestri cruciatus mei notitia sit et scietis quod ego sim dominus iudex omnium et retributor'. quod autem dicatur esse conflator, et in multis quidem aliis locis sed maxime in malachia et esaia legimus, quorum alter: ecce, inquit, dominus ingreditur quasi ignis conflatorii et sicut herba lauantium et sedebit conflans quasi aurum et argentum et conflabit filios leui, alter: et lauabit dominus sordes filiorum et filiarum sion et sanguinem mundabit de medio eorum spiritu iudicii et spiritu combustionis; et puto illud sonare, quod et in psalmis dicitur: proba me, domine et tenta me, post quod infertur: ure renes meos et cor meum, ut uniuersa lumborum noxii in me umoris pituita siccetur. quod de hierusalem intelleximus, intellegamus de animarum statu quae purae a deo conditae sunt; aurum que in sensu atque sapientia, et argentum in sermone atque eloquio susceperunt, ut, quod mente conceperint, uerbis explicent. de argento legimus: eloquia domini, eloquia casta, argentum igne examinatum probatum terrae, purgatum septuplum. de auro similiter et argento sexagesimus septimus continet psalmus, in quo scriptum est: si dormietis inter medios cleros, pennae columbae deargentatae, et posteriora (siue interiora) dorsi eius in uirore (aut pallore) auri. omnis enim gloria filiae regis intrinsecus, quae loquitur in cantica canticorum: introduxit me rex in cubiculum suum. qui inter duo dormierit et requieuerit testamenta, statim assumit pennas columbae deargentatas auri que in cordis thesauro fulgore radiabit. ad hunc sensum reor et illa esse referenda, quod peccatoribus et qui meruerunt offensam dei, caelum aeneum, terra sit ferrea, et maxime terra aegypti de qua educit dominus israel quasi de fornace ferrea; in zacharia quoque iniquitas sedet super talentum plumbi, et in exodi cantico dicitur: demersi sunt quasi plumbum in aqua uiolentissima; graui enim peccatorum pondere premebantur et loqui poterant: quasi onus graue grauatae sunt super me. quomodo autem auri speciem adulterina aeris similitudo mentitur, sic argenti candorem stannum simulat quod simplex et rusticus non facile dignoscit. et saepe accidit ut aurum et argentum, haeretica prauitate commixtum, igne spiritus sancti domini iudicio separetur, et purum aurum remaneat et argentum de quo dicit propheta: dedi eis aurum et argentum, ipsi autem fecerunt ex eis baal, cui simile est: eduxi eos in argento et auro, et non erat in tribubus eorum infirmus. finis que poenarum omnium sit nosse quod ipse sit dominus. lapidem stanneum siue massam stanneam et in zacharia legimus, quae quid significet suo loco interpretati sumus.

et factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, dic ei: tu es terra immunda, et non compluta in die furoris. coniuratio prophetarum in medio eius, sicut leo rugiens capiens que praedam, animas deuorauerunt, opes et pretium acceperunt, uiduas eius multiplicauerunt in medio illius. sacerdotes eius contempserunt legem meam et polluerunt sanctuaria mea, inter sanctum et profanum non habuere distantiam, et inter pollutum et mundum non intellexerunt, et a sabbatis meis auerterunt oculos suos, et coinquinabar in medio eorum. principes eius in medio illius quasi lupi rapientes praedam ad effundendum sanguinem et perdendas animas et auare sectanda lucra. prophetae autem eius linebant eos absque temperamento, uidentes uana et diuinantes eius mendacium, dicentes: haec dicit dominus deus, cum dominus non sit locutus. populum terrae calumniabantur calumnia et rapiebant uiolenter; egenum et pauperem affligebant, et aduenam opprimebant calumnia absque iudicio. et quaesiui de eis uirum qui interponeret maceriam, et staret oppositus contra me pro terra, ne dissiparem eam, et non inueni. et effudi super eos indignationem meam, in igne irae meae consumpsi eos, uiam eorum in caput eorum reddidi, ait dominus deus. poterat diligens auditor inquirere quae esset scoria quae argenti uiolauerit puritatem et aere, plumbo, stanno, ferro que miscuerit. quod ibi igitur sub persona urbis et fornacis expressum est, hic sub specie terrae, quae non sit rigata nec pluuias susceperit, praedicatur; pluuias illas, de quibus scriptum est: mandabo nubibus ne pluant super eam imbrem, quem exspectamus quando datur nobis pluuia temporanea et serotina, de qua scriptum est: pluuiam uoluntariam separabis, deus, hereditati tuae. dies autem furoris est, quem sibi unusquisque conciliat multitudine peccatorum. scire cupimus quae sit urbis scoria, qui terrae durissimae et plenae ueprium sentium que squalor. coniuratio, inquit, prophetarum (siue, iuxta septuaginta, ducum) in medio eius, habentium similitudinem leonis, de quo scribit et petrus: aduersarius noster diabolus, quasi leo rugiens circuit; qui leo omnes que eius socii non quaerunt corpora deuorare sed animas, accipiunt que mercedes, et pecunia cuncta diiudicant. quod et illo quidem tempore accidisse populo iudaeorum, nulli dubium est; propter sacerdotes enim et principes et prophetas adduxit dominus super eos malum. sed et in nostra hierusalem hoc saepe conspicimus, qui, iuxta septuaginta, deuorant animas in potentia et pretium accipiunt, ut multas uiduas faciant quae sponsum dominum perdiderunt; horum autem prophetarum factio est et coniuratio, ut inuicem sui fautores sint et omnia turpis lucri causa faciant; sacerdotes, qui praesules templi esse deberent et ex quorum ore notitia legis inquiritur, uiolant sanctuaria nullam que inter sanctum et profanum nisi pecuniae habent distantiam; auertunt oculos a sabbatis et dei requiem, quae in notitia scripturarum est, non recogitant nec dicunt cum propheta: reuela oculos meos et considerabo mirabilia de lege tua, neque illud apostoli: nos autem omnes reuelata facie gloriam domini contemplamur. inter tales prophetas et sacerdotes medius dominus inquinatur, de quo scriptum est: medius inter uos stat quem uos ignoratis. prophetae igitur, siue duces, leonibus comparantur; principes autem, quos inferioris gradus homines intellegimus, luporum imitantur rapinam, ut effundant sanguinem non corporum sed animarum, et auare sectentur lucra, nequaquam illo contenti: qui seruiunt altari, uiuunt de altari, sed, postquam ad ministerium dei accesserint, croesi diuitias congregant. prophetae quoque illius, qui uentura praenuntiant, linebant eos absque temperamento, de quo et supra diximus, uaticinantium prophetarum, qui absque commixtione palearum leuerunt parietem qui imbribus dissipatur; istiusmodi uident uana, et non tam prophetant quam diuinant mendacium, dicentes terrae miserabili: 'haec dicit dominus, ista promittit', cum dominus non sit locutus ad eos; populus autem terrae nequaquam dei sed terrenorum operum principum ac sacerdotum aemulator existens, per calumniam et potentiam cuncta faciebant, non diuites sed pauperes opprimens, de quibus scriptum est: pauper autem non sustinet comminationem, et: redemptio animae uiri propriae diuitiae; aduenam quoque atque peregrinum qui necdum ciuis ecclesiae fuerat effectus sed tantum auditor et habens initia fidei, opprimebant calumnia ut, postquam circumisset mare et aridam, ut facerent unum proselytum, facerent eum filium gehennae. 'inter tanta' ait 'uitia et scelerum multitudinem, quaesiui de eis uirum qui irae meae posset resistere et, instar moysi et aaron et samuelis, igni meo et incendio se opponere, et non potui reperire - unde loquebatur ad moysen: dimitte me et delebo populum istum -; et quia resistentem mihi retinentem que me non potui reperire, propterea totam super eos effudi indignationem meam et consumpsi illos, non absque mensura atque iudicio, sed ut redderem uias eorum in capita ipsorum', uel propria peccata quae fecerant auctoribus tribuens, uel certe in capita populi ducis, principis ac prophetarum, quorum nullus fuit qui irascenti domino auderet resistere et quorum causa terra squalida atque deserta imbrem domini suscipere non meruit.

23. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, duae mulieres filiae matris unius fuerunt, et fornicatae sunt in aegypto, in adolescentia sua fornicatae sunt: ibi subacta sunt ubera earum, et fractae sunt mammae pubertatis earum (siue, ut in septuaginta continetur, ibi ceciderunt ubera earum, et ibi deuirginatae sunt). nomina earum oolla maior (siue senior) et ooliba soror eius; et habui eas (siue factae sunt mihi) et pepererunt filios et filias: et nomina earum samaria oolla et hierusalem ooliba. fornicata est igitur oolla super me; et insaniuit (siue abiit) ad amatores suos, in assyrios, qui appropinquabant ei, uestitos hyacinthinis, principes et magistratus, iuuenes cupidinis (siue electos), uniuersos equites ascensores equorum. et dedit fornicationes suas super eos electos filios assyriorum uniuersos; et in omnium, super quos insaniuit, immunditiis (siue adinuentionibus) polluta est. insuper et fornicationes suas quas habuerat in aegypto non reliquit; nam et illi dormierant cum ea in adolescentia eius, et confregerant ubera pubertatis illius (siue et ipsi deuirginauerant eam), et effuderant fornicationem suam super illam. propterea tradidi eam in manus amatorum suorum, in manus filiorum assur, super quorum insaniuit libidine; ipsi discooperuerunt ignominiam eius, filios et filias illius tulerunt, et ipsam occiderunt gladio; et factae sunt famosae mulieres (siue facta est in sermone mulierum), et iudicia (siue ultiones) fecerunt in ea. duodecim tribus israel, quae fuerunt iunctae in aegypto, postea esse diuisas in duas et decem tribus appellatas que iudam et israel, regum et paralipomenon~g scriptura testatur. iudae regnauit de stirpe dauid roboam filius salomon in hierusalem ubi erat templum et sacerdotes et magna pars tribus leui, decem autem tribus in samaria ieroboam filius nabath de tribu ephraim et ioseph; quarum samaria nunc appellatur 'oolla' quod in lingua nostra sonat 'tabernaculum', hierusalem uero 'ooliba' hoc est 'tabernaculum meum in ea'; siquidem et in decem tribubus erat tabernaculum non dei sed idolorum: aureos enim ieroboam, ut populum auerteret a cultu dei, uitulos collocarat in dan et bethel. dicamus ergo de singulis. duae istae mulieres, samaria et hierusalem, filiae fuerunt matris unius de israel stirpe generatae, et fornicatae sunt in aegypto in adolescentia sua; neque enim accepissent legem, eductae de aegypto, in monte sina, prohibentem eos uenerari idola, nisi in aegypto fuissent aegyptia portenta ueneratae - potest autem mater ambarum esse chethaea de qua supra legimus: pater uester amorrhaeus et mater uestra chethaea, sed et quando dicitur: 'unusquisque abominationes aegypti auferat ab oculis suis', hoc significat quod in aegypto israel idolis seruierit et ibi ceciderint siue fracta sint ubera uirginitatis eius -; maior que samaria dicitur et senior, uel propter multitudinem decem tribuum, uel quia, post mortem moysi, de ephraim tribu iesus filius naue populo praefuit, unde et ieroboam, qui scidit eas a domo dauid, fuisse legimus. et habuit eas deus, siue factae sunt eius, quando ingemuerunt ab operibus aegypti, luto prius et lateri seruientes; quae postea illi filios et filias, uel in solitudine uel in repromissionis terra, genuerunt. primum que fornicata est oolla, id est samaria, super deum, quando insaniuit in assyrios qui uestiti erant hyacinthinis, et non quoslibet de populo sed duces et magistratus, nec aetate confectos sed iuuenes omnes, equites electos, quorum secuta est idola et a quibus contra iussionem dei postulauit auxilium; qui uenerunt et polluerunt eam, ut quidquid in adolescentia fecerat in aegypto non relinqueret - nam et aegyptii concubuerant cum ea in adolescentia eius, quorum simulacra uenerata est, ibi que deuirginata est et confracta sunt ubera illius; et tanta fuit fornicationis abundantia, ut non fornicati cum ea sed fornicationem suam effudisse dicantur. propterea tradita est ipsis amatoribus suis phul et theglathphalasar et salmanassar, in quorum insaniuit libidinem; et ipsi discooperuerunt ignominiam eius - tropologik�s~g), quasi mulieris meretricis; reuelatio autem urbis, captiuitas est -; qui filios et filias earum duxere captiuas et ipsam gladio trucidarunt, ita ut in omnium mulierum exemplum iugulata sit - et in malam partem cunctarum sermone celebretur -; qui iudicia et ultiones fecerunt in ea - ut nihil in illa salutis relinquerent sed usque hodie decem tribus captiuitate teneantur in montibus urbibus que medorum ad quas translatae sunt -. iuxta anag�g�n~g in osee propheta quid significet ioseph, ephraim, samaria, iezrael et israel, et quomodo contrariae sint domui dauid et hierusalem, quae significat ecclesiam, plenius disseruimus - de quibus et septuagesimus septimus psalmus sonat: filii ephraim intendentes et mittentes arcum conuersi sunt retrorsum in die belli, et iterum: repulit tabernaculum ioseph et elegit tribum iuda; elegit enim dominus domum confessionis ecclesiam, et repulit tabernaculum 'ioseph' quod interpretatur 'augmentum'; qui, praetermissa lege dei, aureos culturae suae uitulos addiderunt -, et appellatur 'oolla', id est 'tabernaculum' non dei sed erroris et daemonum, et soror maior ac senior propter multitudinem et captiuitatem ab assyriis fornicata est contra deum, quia dereliquit fidei ueritatem et insaniuit in haereticorum principes amatores suos, qui uestiti erant hyacinthinis, excelsa sibi et caelestia promittentes, et ascensores de quibus dictum est: hi in curribus et hi in equis, electos filios assyriorum et duces ac magistratus, qui scientiam sibi et eloquentiam repromittunt; hoc autem propterea fecit, quod easdem fornicationes quas habuerat in aegypto, id est antequam crederet et adhuc in saeculo uersabatur, etiam in haeresi exercuit; et deuirginata est a uiris assyriis qui in malitia perseuerant, siue ultoribus - aduersarius enim noster diabolus ipse est inimicus et ultor -; illi confregerunt ubera samariae, et uirginitatem eius quam habuerat in ecclesia perdiderunt; propterea tradita est amatoribus suis, iuxta apostolum qui scribit: tradidi eos satanae, ut discant non blasphemare, et tradidit eos in interitum carnis, ut spiritus saluus fiat; illi discooperuerunt ignominiam miserae samariae, et omnem illius ostenderunt turpitudinem; filios que et filias, qui de illa generati sunt, scientia praeditos et simplices atque imperitos, duxere captiuos; et ipsam interfecerunt gladio spiritali; totius que mundi in malam partem sermone celebrantur; et fiunt famosae inter cuncta saeculi dogmata, ut in exemplum omnium feminarum turpitudo illius puniatur.

quod cum uidisset soror eius ooliba, plus quam illa insaniuit libidine, et fornicationem suam super fornicationem sororis suae ad filios assyriorum praebuit impudenter: ducibus et magistratibus ad se uenientibus indutis ueste uaria (siue pretiosa), equitibus qui uectabantur equis, et adolescentibus forma cunctis egregia. et uidi quod polluta esset: uia una ambarum; et auxit fornicationes suas. cum que uidisset uiros depictos in pariete, imagines chaldaeorum expressas coloribus, et accinctos balteis renes, et tiaras tinctas in capitibus eorum, forma ducum omnium (siue tristatarum omnium), similitudine filiorum babylonis, terrae que chaldaeorum in qua orti sunt, et insaniuit super eos concupiscentia oculorum suorum, et misit nuntios ad eos in chaldaeam. cum que uenissent ad eam filii babylonis ad cubile mammarum (siue diuertentium), polluerunt eam stupris suis; et polluta est in eis, et saturata est (siue recessit) anima eius ab illis. denudauit que fornicationes suas, et discooperuit ignominiam suam; et recessit anima mea ab ea, sicut recesserat anima mea a sorore eius. multiplicauit enim fornicationes suas, recordans dierum adolescentiae suae quibus fornicata est in terra aegypti; et insaniuit libidine super concubitu eorum quorum carnes sunt ut carnes asinorum, et sicut fluxus equorum fluxus eorum (siue uerenda equorum uerenda eorum). et uisitasti scelus adolescentiae tuae, quando subacta sunt in aegypto ubera tua, et confractae sunt mammae pubertatis tuae. iuxta litteram facilis interpretatio est quod, uidens ooliba - id est hierusalem, in qua erat dei tabernaculum - plagas sororis, non est exemplo commonita ut retraheret ab errore pedem suum, sed auxit germanae fornicationem - illa enim semel et foris idola fabricata est, in dan et bethel; ista autem crebro in excelsis et in templo dei adorauit statuam baalis, et cum assyriis fornicata est; idolum enim baal siue bel et, ut apertius dicam, belis assyriorum religio, est consecrata in honorem patris a nino beli filio -; et fornicationem suam assyriis praebuit impudenter, ducibus et magistratibus qui induti erant ueste uaria et multicoloria, equitibus et adolescentibus forma cunctis egregia, ita ut ambarum sororum una fieret fornicatio. in eo autem auxit hierusalem fornicationes suas, quod, uidens in parietibus imagines chaldaeorum, insaniuit libidine et, forma eorum uestitu que decepta, misit ad eos nuntios auxilium postulans, qui uenerunt et polluerunt eam. et quia uoluptas non est perpetua sed cito affert satietatem, polluta et saturata in eos, recessit ab eorum foedere. 'unde et ego, cernens turpitudines et fornicationes omnibus publicatas, recessi ab ea ut, quae sororis scelera uicerat, poenarum quoque sororem magnitudine superaret'. quae tantae procacitatis fuit, ut cunctos errores adolescentiae suae in grauiori iam aetate committeret, et aegyptia uitia in chaldaeorum quoque libidine sectaretur; insaniuit enim quondam in concubitu aegyptiorum, quorum carnes sunt ad similitudinem asinorum et tam largus seminum fluxus siue uerenda tam grandia, ut equorum superent deformitatem. 'nec cessauit scelus adolescentiae eius, immo reuersa est postquam facta est mihi, ut et in eremo et in terra repromissionis suspiraret antiquam libidinem in qua deuirginata est et fracta sunt ubera eius et omnis decor periit uirginalis'. porro secundum tropologiam difficilis intellegentia, quomodo ecclesia haereticam uincat libidinem, nisi forte possimus hoc dicere, quod seruus qui scit uoluntatem domini sui, et non facit eam, uapulabit multis, et quod haeretici foris nefanda committant et extra arcam noe naufragio pereant, ecclesiastici autem si, ueram fidem sequentes, assyria atque chaldaea imitentur uitia et discolores sequantur imagines peccatorum, maioribus digni sint cruciatibus - an non mittimus nuntios ad 'chaldaeos' qui interpretantur 'quasi daemones', quando pandimus eis atque praebemus frangenda in pectore ubera ubi mentis hospitium est, et saturati uoluptatibus ab aliis transimus ad alias; et non tam fornicationem quam meretricum numerum desideramus, et ad tantam uenimus rabiem, ut, post multa tempora dominicae seruitutis, reuertamur ad aegyptum et ea faciamus quae in saeculo fecimus antequam nomen fidei acciperemus? -.

propterea, ooliba, haec dicit dominus deus: ecce ego suscitabo omnes amatores tuos contra te, quibus satiata est anima tua; et congregabo eos aduersum te in circuitu, filios babylonis et uniuersos chaldaeos, nobiles tyrannos que et principes, omnes filios assyriorum, iuuenes forma egregia, duces et magistratus uniuersos, principes principum, et nominatos ascensores equorum; et uenient super te instructi curru et rota, multitudo populorum: lorica et clipeo et galea armabuntur contra te undique, et dabo coram eis iudicium, et iudicabunt te iudiciis suis. et ponam zelum meum in te, quem exercent te cum in furore: nasum tuum et aures tuas praecident, et quae remanserint gladio concident; ipsi filios tuos et filias tuas capient, et nouissimum tuum deuorabitur igni. et denudabunt te uestimentis tuis, et tollent uasa gloriae tuae; et requiescere facient scelus tuum de te, et fornicationem tuam de terra aegypti, nec leuabis oculos tuos ad eos, et aegypti non recordaberis amplius. (lxx: propterea, ooliba, haec dicit dominus deus: ecce ego suscitabo amatores tuos contra te, a quibus recessit anima tua; et adducam eos aduersum te per circuitum, filios babylonis et omnes chaldaeos, facud et sue et cue, et omnes filios assyriorum cum eis, iuuenes electos, duces et magistratus omnes, tristatas~g, et nominatos equitantes in equis; cuncti uenient super te ab aquilone, currus et rotae cum multitudine populorum: clipei et peltae, et mittent custodiam super te in circuitu, et dabo ante faciem eorum iudicium, et iudicabunt te iudiciis suis. et dabo zelum meum in te, et facient te cum in ira furoris: nasum tuum et aures tuas auferent, et reliquos tuos gladio deicient; ipsi filios tuos et filias tuas tollent, et residuos tuos deuorabit ignis. et nudabunt te uestimento tuo, et assument uasa gloriationis tuae; et auertent impietates tuas a te, et fornicationem tuam de terra aegypti, et non eleuabis oculos tuos ad eos, et aegypti non recordaberis amplius). 'quia aegyptiarum carnium recordata es et imitata turpitudinem gentis immundae quae omnium bestiarum simulacra ueneratur, propterea adducam contra te amatores tuos quorum satiata complexu recessisti ab eorum foedere, ut, quantus prius amor fuerat, in tanta odia uertereris. filios, inquam, babylonis omnes que chaldaeos, nobiles, tyrannos et principes - pro quibus in hebraico habet facud et sue et cue, quas multi gentes orientis intellegunt, cum huiuscemodi nomina nec in regum uolumine nec in paralipomenon nec in hieremia quidem qui describunt captiuitatem hierusalem aut in alio quolibet scripturae sanctae loco inueniamus, nec mirum si septuaginta ipsa hebraica posuerint nomina, cum symmachus quoque et theodotio in eadem uerba consentiant -; omnes' inquit 'assyrios, equites et iuuenes forma egregia, duces et magistratus - siue tristatas~g quos nos principes principum interpretati sumus, de quibus et in exodo legimus: electos ascensores tristatas~g, pro quibus latina simplicitas ternos stratores transtulit; tristatae autem nomen est apud hebraeos secundi gradus post regiam dignitatem, de quibus scriptum est: uerumtamen ad tres primos non peruenit, qui principes equitum peditum que erant et tributorum, quos nos magistratus utriusque militiae et praefectos annonarii tituli nominamus -; omnes' inquit 'in curribus et in equis, lorica armati, galea et clipeo, obsidebunt et per circuitum; et dabo eis iudicium ut, quos reliqueras et quorum irritum feceras pactum, ab his iudiceris; et iudicabunt te iudiciis suis quasi adulteram; et ponam' inquit 'zelum meum in te, quem exercent te cum in furore - zelus enim meus est etiam inter hostes, fidei non seruatae -: nasum' inquit 'tuum et aures tuas praecident - quasi adulterae et deprehensae in stupro - ut deformata placere desistas - quomodo enim in facie omnis pulchritudo oris in narium decore consistit et in auribus e quibus in feminis uniones et margaritae dependent, ita dignitas regis et iudicum, quae in ore auribus que signatur, eorum gladio praecidetur -; ipsi filios tuos et filias tuas capient - tuos, inquit, et tuas, non meos et meas, quia de adulterio generati sunt -, et cetera uorabuntur incendio; et denudabunt' inquit 'te uestimentis tuis quibus te ornaueram, et uasis gloriae tuae quae tibi ad caeremonias templi aurea argentea que concesseram - de quibus scriptum est: ego dedi eis aurum et argentum et ipsi fecerunt ea baal -; haec autem omnia faciam ut, perdita pulchritudine et uultu uenefico deturpato, quiescat aliquando scelus tuum et fornicatio quam didicisti et exercuisti in aegypto, ut, postquam nasum aures que perdideris, nequaquam audeas oculos tuos leuare ad chaldaeos et amatoribus pristinis ostendere foeditatem tuam; nec recorderis amplius aegyptiorum libidinis, quorum magnitudine carnium delectabaris'. quae uniuersa dicuntur sub translatione adulterae et propter adulterium deturpatae, ut nequaquam ultra glorietur in decore suo sed erubescat in foeditate quam magnitudine meruit uoluptatum. quidquid de hierusalem tropik�s~g dicitur et ad animam referri potest, quae uirtutibus, dei iuncta complexui, postea adulterauit in uitia et recessit ab eo et patefactis uniuersis sceleribus eius, denudata est atque turpata et ostensa omnibus, ut ab scelere suo aliquando desistat; nec glorietur in nominis dignitate, sed pro mali conscientia et recordatione aegypti, oculos ultra ad caelum non audeat tollere; unde et nasus ei praeciditur et aures amputantur, quia odorem bonae flagrantiae uerterat in foetorem et audierat iudicium sanguinis, quod non solum de odore et auditu, sed de uisu quoque intellegimus, quo, quia male fuerant abusi, samson et sedecias priuantur; surdum quoque deus et mutum facit, ne lingua eorum pertranseat usque ad terram; et tactus omnis aufertur in his qui uitam penitus perdiderunt. et haec fient, ut igni cuncta purgentur et pereat aegypti fornicatio, nec ultra oculos suos ad mala possit attollere. quia haec dicit dominus deus: ecce ego tradam te in manus eorum quos odisti, in manus de quibus satiata est anima tua, et agent te cum in odio, et tollent omnes labores tuos, et dimittent te nudam et ignominia plenam. scelus tuum et fornicationes tuae fecerunt haec tibi, quia fornicata es post gentes inter quas polluta es in idolis earum. in uia sororis tuae ambulasti, et dabo calicem eius in manu tua. haec dicit dominus deus: calicem sororis tuae bibes profundum et latum - eris in derisum et in subsannationem: quae es capacissima, ebrietate et dolore repleberis! -, et calicem moeroris et tristitiae calicem sororis tuae samariae; et bibes illum et epotabis usque ad faeces; et fragmenta eius deuorabis, et ubera tua lacerabis (siue, ut lxx transtulerunt, festiuitates et neomenias eius auferam), quia ego locutus sum, ait dominus. propterea haec dicit dominus deus: quia oblita es mei, et proiecisti me post corpus tuum, tu quoque porta scelus tuum et fornicationes tuas. prodest et hierusalem inimicitias habere contra assyrios atque chaldaeos et nequaquam aegypti recordari, sed tradi eis in manus ad puniendum qui illam oderunt, quibus ante non traditur nisi satiata fuerit de eis anima eius, ut, postquam paenituerit ueterum peccatorum, tunc purgetur suppliciis et perdat omnes labores quos arte meretricia conquisiuit uideat que nuditatem suam et ignominiam, et sciat quod haec uniuersa non ei dominus fecerit sed fornicationes suae, quibus fornicata est per gentes, quas supra enumerauit, ut earum coleret simulacra. 'in uiis' ait 'sororis tuae samariae ambulasti; propterea debes calicem illius bibere cuius peccata sectata es - calix autem, quod saepe accipiatur pro poenis atque suppliciis multa exempla sunt de quibus illud est: calix in manu domini uini meri plenus mixto. et inclinauit ex hoc; uerumtamen faex eius non est exinanita, bibent omnes peccatores terrae; et in esaia calix ruinae et poculum furoris dicitur; et ad hieremiam loquitur deus, dicens: accipe calicem uini meri de manu mea, et potionabis omnes gentes ad quas ego mittam te; et bibent et uoment, et insanient; sicut enim quaedam dantur cathartica ut noxius umor qui inest corporibus egeratur, sic et dominus dat calicem tormentorum meracissimum ut quidquid fellis et amaritudinis est auferat a peccatoribus et pristinae eos restituat sanitati -; et ipse calix erit profundus et latus: profundus poenarum magnitudine, latus tempore captiuitatis; quando autem' ait 'inebriata fueris et dolore comprehensa, et biberis calicem usque ad faeces et intantum hauseris ut fragmenta quoque ipsius calicis deuores, tunc taedebit te fornicationis pristinae et lacerabis ubera quae fracta fuerant in aegypto et quae ab amatoribus tuis subacta atque collisa sunt - siue omnes festiuitates et neomenias tuas auferam, ut pro solemnitate atque laetitia aeternum planctum habeas et moerorem -. quia igitur ista fecisti et oblita es mei et proiecisti me post corpus tuum - siue retrorsum, propter corporis uitia, uel post genitalia, quibus turpitudinis foeditas indicatur -, propterea porta scelus et impietatem tuam - uidelicet supplicia quae propter impietatem et scelera meruisti -'. potest hoc quod dicitur: et potabis usque ad faeces; et fragmenta eius deuorabis, significanter intellegi super hierusalem quae calicem samariae sororis suae bibit nouissima et quasi faeces tormentorum eius usque ad fundum epotauit.

et ait dominus ad me, dicens: fili hominis, numquid iudicas oollam et oolibam, et annuntias eis scelera (uel iniquitates) earum? quia adulterae sunt, et sanguis in manibus earum, et cum idolis (siue adinuentionibus) suis fornicatae sunt; insuper et filios suos, quos genuerant mihi, obtulerunt eis ad deuorandum (siue transduxerunt per ignem). sed et hoc fecerunt mihi: polluerunt sanctuarium meum in die illa, et sabbata mea profanauerunt. cum que immolarent filios suos idolis suis, et ingrederentur sanctuarium meum in die illa ut polluerent illud, etiam haec fecerunt in medio domus meae. miserunt ad uiros uenientes de longe, ad quos nuntium miserant; itaque ecce uenerunt. quibus te lauisti (siue cum uenissent, statim lauabaris), et circumleuisti stibio oculos tuos, et ornata es mundo muliebri; sedisti in lectulo pulchro, et mensa ornata est ante te, thymiama meum et unguentum meum (uel oleum) posuisti super eam. et uox multitudinis exsultantis erat in ea (siue et uoce composita persultabat), et in uiris quidem multitudines hominum adducebantur et ueniebant de deserto (siue ebrii de deserto), posuerunt armillas in manibus suis et coronas speciosissimas in capitibus suis. et dixi ei quae attrita est in adulterio: nunc fornicabitur in fornicatione sua etiam haec. et ingressi sunt ad eam quasi ad mulierem meretricem; sic ingrediebantur ad oollam et ad oolibam mulieres nefarias (siue ut facerent iniquitatem). uiri ergo iusti sunt; hi iudicabunt eas iudicio adulterarum et iudicio effundentium sanguinem, quia adulteratae sunt et sanguis in manibus earum. haec enim dicit dominus deus: adduc ad eas multitudinem, et trade eas in tumultum et in rapinam; et lapidentur lapidibus populorum, et confodiantur gladiis eorum; filios et filias earum interficient, et domos earum igne succendent. et auferam scelus (siue impietatem) de terra, et discent omnes mulieres ne faciant secundum scelus (uel impietatem) earum; et dabunt scelus (siue impietatem) uestrum super uos, et peccata idolorum uestrorum portabitis, et scietis quia ego dominus deus. ut saepe commonui, parua, in quibus septuaginta editio discrepat ab hebraeo, ex latere copulaui, lectoris fastidio prouidens. consequens autem erat ut, qui samariae et hierusalem adulteria separatim descripserat, pariter earum supplicia nuntiaret. omnia autem dicuntur quasi ad adulteras, et facta anakephalai�sei~g, breuiter earum scelera proponuntur, ut recte iuxta legis imperium in adulteras lapidatio populi consequatur. 'quia igitur adulterae sunt, iustam prome sententiam; sunt enim moechatae in idolis, et sanguis in manibus earum, eorum uidelicet quos idolis immolarunt ut filios, quos mihi genuerant, daemonibus consecrarent; nec hoc fecerunt foris et in montibus ac lucis ut saepe facere consuerant, sed ad extremum polluerunt templum meum ut statuam baal in eo ponerent; et sabbata mea profanauerunt, ut nec loci nec temporis custodiretur apud eas religio. sed nec praesentibus tantum adulteriis contentae erant neque suffecit eis quod filios meos, postquam immolauerunt, idolis suis fecere uel daemonum, sed peregrinis quoque uoluptatibus lasciuientes assyriorum atque chaldaeorum simulacra ueneratae sunt. qui cum uenissent, ooliba hierusalem, omnem adulterae habitum implesti super eis: ut lauares corpus, oculos stibio linires, ut assumeres cultum muliebrem, sederes in lectulo libidini praeparato, epulas proponeres quibus fractas ad libidinem uires reparares amatorum tuorum, thymiama meum et unguentum - quod mihi specialiter iusseram fieri, et exterminari animam illam de populo quae in priuatos usus hoc facere uoluisset - tu offerres idolis, ut congregares frequentiam populorum, siue omni genere musicorum caneres, ut non solum uisu sed et auditu et odoratu et cunctis sensibus placeres amatoribus tuis, qui uenerunt ad te ebrii, non urbanae alicuius elegantiae, sed de deserto ac solitudine rusticum et latronum habitum praeferentes. et in tantam exarsistis, o sorores pessimae, insaniam uoluptatum, ut armillas uestras et discriminalia imponeretis manibus et capitibus amatorum uestrorum, siue uobis ipsis, ut plenae ornatu turparemini. quamobrem dixi ei, uel hierusalem uel samariae uel utrique: sic attriuistis frontem, ut nequaquam secreto polluamini uel mariti uel hominum uidetis aspectum, sed instar meretricum publice prostituamini, qui ingressi sunt ad uos quasi ad meretrices, certatim uos polluere cupientes. tradam igitur uos his ad puniendum quibus ultro traditae estis ad deturpandum; iusti enim uiri sunt in eo quod adulteram et parricidam, me iubente, discruciant. haec enim dicit dominus deus: monitu uocis tuae congrega ad eas, o propheta, multitudinem populorum, et primum diripiatur earum uniuersa substantia; dein lapidentur et confodiantur gladiis; et filii earum et filiae trucidentur, et domus ardeant. et haec omnia fient, ut auferatur de terra impietas, et discant omnes mulieres uniuersae que prouinciae poenis earum similia deuitare, ut, postquam receperitis quae meremini et portaueritis scelera idolorum uestrorum, tunc cognoscatis quod ego sim dominus'. haec autem omnia tropik�s~g et sub typo adulterarum dicta sunt contra samariam et hierusalem, quod, assyriis traditae atque chaldaeis, ductae sint in captiuitatem et urbes earum incendio concremarint, interfecti sunt populi qui pro deo daemonum simulacra uenerati sunt. possunt haec et post aduentum christi intellegi, quod uiri iusti de populis nationum ipsi samaritas et iudaeos comparatione sui iudicent et tradant eos ad deuorandum, quibus dominus dixerat: relinquetur uobis domus uestra deserta, et: quando uideritis circumdari exercitu hierusalem, scitote quia appropinquat desolatio eius; usque hodie enim adulterae sunt et totius orbis lapidibus opprimuntur, quoniam miserunt nuntios ad eos qui erant procul et dicere non poterant: ego dominus appropinquans et non de longe, dicit dominus, et praeparauerunt se amatoribus suis daemonibus, et omnem cultum atque ornatum quem a deo acceperant naturali bono uerterunt in cultum daemonum, et opera sua decorem que, quem in armillis et diademate intellegimus, adulteris amatoribus praebuerunt, quorum poena gentibus timor est, immo his qui ex gentibus crediderunt, ne similia patiantur si ea fecerint quae samaria fecit et hierusalem. a quibus tunc auferentur impietates, cum receperint scelera sua, et uelamen quod positum est ante uultum moysi abstulerunt ab oculis suis, ut cognoscant quod ipse sit dominus iesus christus, quem dei filium negauerunt.

24. et factum est uerbum domini ad me in anno nono, in mense decimo, decima mensis, dicens: fili hominis, scribe tibi nomen diei huius in qua confirmatus est rex babylonis aduersus hierusalem hodie. et dices per prouerbium ad domum irritatricem parabolam, et loqueris ad eos: haec dicit dominus deus: pone ollam; pone, inquam, et mitte in ea aquam. congere frusta eius in eam, omnem partem bonam, femur et armum, electa et ossibus plena; pinguissimum pecus assume, compone quoque struices ossuum sub ea. efferbuit coctio eius, et discocta sunt ossa illius in medio eius. propterea haec dicit dominus deus: uae ciuitati sanguinum, ollae cuius rubigo in ea est, et rubigo eius non exiuit de ea. per partes et partes suas eice eam, non cecidit super eam sors, sanguis enim eius in medio eius est; super limpidissimam petram effudit illum; non effudit illum super terram ut possit operiri puluere: ut superducerem indignationem meam et uindicta ulciscerer, dedi sanguinem eius super petram limpidissimam ne operiretur. propterea haec dicit dominus deus: uae ciuitati sanguinum cuius ego grandem faciam pyram. congere ossa, quae igne succendam; consumentur carnes, et concoquetur uniuersa compositio, et ossa tabescent. pone quoque eam super prunas uacuam, ut incalescat, et liquefiat aes eius, et confletur in medio inquinamentum eius, et consumatur rubigo eius. multo labore sudatum est, et non exiuit de ea nimia rubigo eius, neque per ignem. immunditia tua exsecrabilis, quia emundare te uolui, et non es mundata sordibus tuis; sed nec mundaberis prius, donec quiescere faciam indignationem meam in te. ego dominus locutus sum; uenit et faciam: non transibo, nec parcam, nec placabor. iuxta uias tuas et iuxta adinuentiones tuas iudicaui te, dicit dominus. (lxx: et factus est sermo domini ad me in anno nono, in mense decimo, decima mensis, dicens: fili hominis, scribe tibi diem ab hac die qua offirmatus est rex babylonis super hierusalem ab hodierna die. et dic ad domum exasperantem parabolam, et dices ad eos: haec dicit dominus deus: pone lebetem, et infunde super eum aquam. et mitte in eo diuisiones, omnem incisuram bonam, crus et umerum, carnibus separatis ab ossibus de electis pecoribus assumpta; et incende ossa sub eis. ferbuit, ferbuit et excocta sunt ossa eius in medio illius. propterea haec dicit adonai dominus: o ciuitas sanguinum, lebes in quo est rubigo in eo, et rubigo non est egressa ex eo. per partes suas protulit, non cecidit super eam sors, quia sanguis eius in medio illius est; super leuissimam petram posui illum; non fudi illum super terram ut operiretur terra: ut ascenderet furor in ultionem uindictae, dedi sanguinem eius super limpidissimam petram ut non operiretur. propterea haec dicit adonai dominus: uae ciuitati sanguinum, et ego magnificabo torrem et multiplicabo ligna et succendam ignem, ut tabescant carnes et imminuatur ius, et ossa concrementur et stet super carbones suos. incensa est ut exuratur, et frigatur aes eius, et concrementur in medio illius immunditia eius, et deficiat rubigo eius. humiliabitur rubigo, et non exiet de ea multa rubigo eius, confundetur rubigo illius. immunditia tua 'zemma', pro eo quod contaminata es tu, et non es emundata ab immunditia tua. et quid erit si non fueris emundata ultra donec impleam furorem meum in te? ego dominus locutus sum; et ueniet et faciam: non differam, nec miserebor, nec deprecabilis ero. secundum uias tuas et secundum adinuentiones tuas iudicabo te, dicit adonai dominus. - quorum pleraque de theodotione addita sunt, et uerbum hebraicum 'zemma' pro quo nos 'exsecrabilem immunditiam' interpretati sumus; illud que ab eis additum est, quod in hebraico non habetur et obelo praenotandum est: (signum_obeli) propterea ego iudico te iuxta sanguinem tuum, et iuxta cogitationes tuas iudicabo te, immunda atque famosa et nimia ad irritandum. (signum_metobeli) dicamus ergo de singulis. nono anno captiuitatis regis ioacim - quinto enim exorsus est prophetare -, et decimo mense eiusdem noni anni, decima die mensis decimi, factum est uerbum domini ad hiezechiel prophetam in babylonis regionibus constitutum, et dixit ei: 'fili hominis, scribe tibi hanc eandem diem, et scito quod rex babylonis hodie in regione iudaea obsidere coeperit hierusalem et uallare eam exercitu; et obsidionem ipsam per parabolam describe atque prouerbium - quae in praesenti loco metaphoram translationem que significat -: pone' inquit 'ollam aeneam, id est lebetem, et mitte in eam aquam, et pinguissimorum animantium omne corpus in frusta concide, tam femur quam crus et armum, carnes que diligenter ab ossibus separa et, carnibus missis in lebetem, ossa pone, uel compone, sub lebete, et fac struices et cumulos ossuum, ut efferuescat non semel sed frequenter coctio lebetis, et discoquantur carnes intrinsecus, et ossa subter incendio concrementur. uis autem, propheta, scire, qui sit iste lebes, uel quae carnes aut ossa? loquere haec, dicit dominus: uae ciuitati sanguinum, id est hierusalem, lebeti, cuius rubigo, id est malitia, nimia est, et licet ignis suppositus sit, tamen rubigo eius non exiuit de ea; perseuerauerunt enim etiam capti atque cruciati in pristino scelere. per partes et singillatim consumite eam ut nemo remaneat in salutem. non cecidit super eam sors ut alii perirent et alii saluarentur, sed cunctis communis uenit interitus; sanguis enim eius, id est homicidia et filiorum neces, in medio illius sunt. quem sanguinem effudit super limpidissimam petram, ut pareret omnibus, nec terra operiretur aut puluere, ne transiret uidelicet indignatio mea, sed super apertissimum sanguinem ultio properaret - naturae est enim, ut, si sanguis fundatur in terram, combibat humus umorem sanguinis, uel paulatim terra operiatur et puluere; cum autem super limpidissimam petram et nullam habentem foueam sanguis fuerit effusus, labitur et latam obtinet sedem. hoc autem indicat quod non occulta, sed publica fecerit homicidia, secundum illud quod dicitur ad cain: sanguis fratris tui clamat ad me -. propterea dic ciuitati sanguinis, non unius sanguinum sed multorum: ecce ego grandem in te pyram faciam, siue adducam torrem quem uulgus titionem uocat, et non solum carnes in te molles et teneras, sed durissima ossa quoque succendam, et nihil in te remaneat quod non cremetur incendio. cum que et carnes et ossa consumpta fuerint et cremata, ipsum lebetem uacuum pone super prunas, ut aes quoque illius tabescat et consumatur et, aere consumpto, rubigo quoque illius pereat, id est, ciuitate incendio concremata, malitia cum urbe dispereat. sed quid prodest fecisse quod iussum est? ne per ignem quidem rubigo atque malitia lebetis et urbis potuit auferri, et permanet in ea immunditia scelesta et exsecrabilis - hoc enim zemma significat. et apostropham ad ipsum lebetem, id est ad ipsam urbem, facit -: mundare te uolui, et non es mundata sordibus tuis, nec ultra poteris emundari donec in te compleam indignationem meam. ego dominus sum locutus et sententia mea non potest praeterire. uenit iam urbis obsidio, faciam quod minatus sum, nec transibo - sicut saepe feci - scelera tua, et ultra non parcam, nec placabor tibi etiam si multiplicaueris preces, sed uias tuas et adinuentiones tuas reddam tibi, immo iudicabo te iuxta opera et cogitationes tuas, ut in hoc quoque ostendam clementiam meam' - instar medici qui putridis non parcit carnibus, ut sana membra saluentur: non parcit ut parcat, crudelis est ut misereatur, nec considerat patientis dolorem sed uulneris sanitatem, iuxta illud euangelicum, magis uolens unum perire membrum quam totum corpus interfici -. notandum quoque quomodo a principio prophetiae usque ad praesentem diem quando obsideri coepit hierusalem per ordinem captiuitas ueniat. primum gladius prouocatur; dein duae uiae ponuntur, ammon et hierusalem, quarum ad dexteram partem sors cadit nabuchodonosor; conflatur in ciuitate argentum, aes, stannum, plumbum et ferrum; terra quoque non compluitur, sed sentibus occupatur; postea sub nomine duarum sororum oollae et oolibae, samariae et hierusalem peccata narrantur, quomodo illa sit capta et ista capienda; ad extremum, nono anno, decimo mense, decima die mensis, in captiuitate posito hiezechiel et his qui cum eo erant et tradiderant se cum rege iechonia, ostenditur qua die urbs coeperit obsideri, et similitudo lebetis ponitur ut, quomodo carnes et ossa, congesta in lebetem, incendio concremantur, sic cuncta ciuitas cum suis interitura sit ciuibus, et nullus remaneat eorum qui obsessi sunt, quin fame, gladio, pestilentia consumantur, et pars reliqua captiua ducatur in babylonem. potest autem haec eadem prophetia et ad tempus pertinere dominicae passionis, propter quam exercitu circumdata est hierusalem et interfecti filii eius et, obsidente tito filio uespasiani, ad salutem nullus euasit, templum que subito, et, post quinquaginta annos, sub hadriano, ciuitas aeterno igne consumpta est. praesentem autem captiuitatem, quando hiezechiel in babylone ista cernebat et hieremias in principio ponit uoluminis sui: quid tu uides, hieremia? qui respondens, ait: ollam succensam et faciem eius a facie aquilonis, sunt qui, iuxta tropologiam, totum locum istum ad consummationem mundi transferant, nonum que numerum, qui in scripturis sanctis poenarum et dolorum est et semper sequitur iustitiam, decimi mensis et diei decimae clementia temperant. idcirco enim adhibentur aegrotantibus poenae, ut dolorem sanitas consequatur. mundus ergo qui in maligno positus est, die iudicii diuino igne succenditur; et ciuitas sanguinum ponitur super carbones ignis, ut impleatur illud quod scriptum est in esaia: habes carbones ignis, sede super eos: hi erunt tibi in adiutorio. illud que difficile est: quomodo, cum carbones et ossa consumantur - quibus pleni sunt etiam pharisaei quibus dominus loquitur in euangelio: uae uobis scribae et pharisaei qui similes estis sepulcris dealbatis quae intus plena sunt spurcitia et ossibus mortuorum -, nunc dicatur quod rubigo sordes que mundi consumptae non sint, sed etiam post iudicii seueritatem malitia remaneat; quod facile soluitur, si intellegamus illud apostoli: conclusit deus omnia sub peccato, ut omnibus misereatur; uanitati enim creatura subiecta est. et ponitur sanguis qui effusus est in propatulo creaturae uniuersae, ut omnium scelera pateant. petram autem limpidissimam possumus accipere et dominum saluatorem, quae sequebatur in solitudinem populum israel, de qua scriptum est: bibebant autem de consequenti eos petra, petra autem erat christus, quod in illo omnia reuelentur et impleatur quod scriptum est: nihil occultum quod non reueletur. dicit que se dominus non misereri, nec mundi praeterire peccata, neque parcere impiis nec placari, ut uiae pereant impiorum, secundum illud quod in primi psalmi fine ponitur: et iter impiorum peribit.

et factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, ecce ego tollo a te desiderabile oculorum tuorum in plaga, et non planges neque plorabis, neque fluent lacrimae tuae. ingemisce tacens, mortuorum luctum non facies, corona tua circumligata sit tibi et calceamenta tua erunt in pedibus tuis, nec amictu ora uelabis, nec cibos lugentium comedes. locutus sum ergo ad populum mane, et mortua est uxor mea uesperi; feci que mane sicut praeceperat mihi. et dixit ad me populus: quare non indicas nobis quid ista significent quae tu facis? et dixi ad eos: sermo domini factus est ad me, dicens: loquere domui israel: haec dicit dominus deus: ecce ego polluam sanctuarium meum, superbiam imperii et desiderabile oculorum uestrorum, et super quo pauet anima uestra. et filii uestri et filiae, quas reliquistis, gladio cadent. et facietis sicut feci: ora amictu non uelabitis, et cibos lugentium non comedetis, coronas habebitis in capitibus uestris et calceamenta in pedibus, non plangetis neque flebitis, sed tabescetis in iniquitatibus uestris, et unusquisque gemet ad fratrem suum. erit que hiezechiel uobis in portentum: iuxta omnia quae fecit facietis cum uenerit istud, et scietis quia ego dominus deus. et tu, fili hominis, ecce in die quo tollam ab eis fortitudinem eorum, et gaudium dignitatis, et desiderium oculorum eorum super quo requiescunt animae eorum, filios et filias eorum; in die illa, cum uenerit fugiens ad te ut annuntiet tibi, in die, inquam, illa aperietur os tuum cum eo qui fugit; et loqueris, et non silebis ultra, eris que eis in portentum, et scietis quia ego dominus. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, ecce ego auferam a te desiderabilia oculorum tuorum in acie (siue in praeparatione), non planges neque flebis, nec uenient lacrimae tibi. gemitus sanguinis renium luctus est; erunt crines tui colligati super te et calceamenta tua in pedibus tuis, nec consolaberis in labiis eorum, et panem hominum non comedes. locutus que sum ad populum mane sicut praeceperat mihi, et mortua est uxor mea uesperi; feci que mane sicut praeceptum est mihi. et dixit ad me populus: non annuntias nobis quid sunt haec quae tu facis? et dixi ad eos: sermo domini factus est ad me, dicens: dic ad domum israel: haec dicit adonai dominus: ecce ego contaminabo sancta mea, superbiam fortitudinis uestrae, desiderabile oculorum uestrorum, et quibus parcunt animae uestrae. filii uestri et filiae uestrae, quos reliquistis, in gladio cadent. et facietis sicut feci: ore eorum non consolabimini, et panem uirorum non comedetis, et comae uestrae super capita uestra et calceamenta uestra in pedibus uestris, non plangetis neque flebitis et consumemini in iniquitatibus uestris, et consolabitur unusquisque fratrem suum. et erit hiezechiel uobis in portentum: secundum omnia quae feci facietis, cum que uenerint haec, cognoscetis quoniam ego adonai dominus. et tu, fili hominis, nonne in die, quando abstulero fortitudinem ab eis, eleuationem gloriationis eorum, desiderabilia oculorum eorum et elationem animae eorum, filios et filias eorum; die illa ueniet qui saluus factus fuerit ad te, ut annuntiet in auribus tuis? in die illa aperietur os tuum ad eum qui fugerit; et loqueris, et nequaquam ultra reticebis, et eris eis in portentum, et cognoscent quoniam ego dominus). supra, ollae lebetis que succensio, obsidionem urbis ostenderat; nunc captam eam atque deletam et omnem populum uel interfectum gladio uel ductum in captiuitatem, prophetalis sermo testatur. et primum, iuxta consuetudinem nostram, historiae fundamenta iaciamus. 'fili' inquit 'hominis, ecce auferam de conspectu oculorum tuorum quidquid tibi desiderabile est, et auferam in plaga - siue ut septuaginta uerterunt in praeparatione -, ut uidelicet praepares te ad ea non facienda quae solent in luctu fieri. non planges neque plorabis, nec fluentes lacrimae dolorem cordis ostendent, sed si forte nimio fueris maerore superatus, tacitum habeto gemitum nec qui prorumpat in uerba'. mortuorum luctum non facies (uel, ut uertere lxx: gemitus sanguinis renium luctus est), per quod ostendit uxorem eius esse morituram; statim enim sequitur: et mortua est uxor mea uesperi, quod proprie ad coniunctionem renium pertinet: nihil uiro uxore bona amabilius, quae a deo homini prouidetur et cui domini lege coniungitur et unum cum ea corpus efficitur. quod que sequitur: corona tua circumligata sit tibi et calceamenta tua erunt in pedibus tuis, hoc significat: 'habebis comam quae tondetur in luctum, et calceamenta in pedibus quae lugentes solent abicere' - unde et dauid, absalon filium fugiens et paenitens super nece uriae, nudis pedibus incedit -. aiunt hebraei: hucusque babylonios magistros, legis praecepta seruantes, decalogum scriptum in membranulis circumdare capiti suo, et haec esse quae iubeantur ante oculos et in fronte pendere, ut semper uideant quae praecepta sunt; et quia hiezechiel sacerdos erat, nequaquam eum debere deponere coronam gloriationis, sed ligatam habere in capite. hoc illi dixerunt. nos autem, iuxta septuaginta, 'coronam' capillorum intellegamus caesariem, licet et ipsorum interpretatio nequaquam uim hebraici sermonis expresserit. nec amictu, inquit, ora uelabis, nec cibos lugentium capies, quae solent in luctu fieri, ut operiant uultum et quae graeci perideipna~g uocant, a consolatoribus accipiant. 'locutus sum' inquit 'ad populum, quae mihi dominus imperarat, et uesperi mortua est uxor mea, oculorum desiderabile lumborum que et sanguinis luctus. statim que die altera mane feci omnia quae mihi fuerant imperata; interrogauit que me populus cur contra morem omnium fecerim; causas que quaerentibus tantae patientiae respondi: sermo domini qui ad me factus est ut ad populum israel loquerer, ista praecepit: ecce ego (id est: iam nunc) polluam sanctuarium meum, ut incendatur templum et cunctis alienigenis pateat ac profanis et in quo habebatis superbiam, hoc est confidentiam et spem ac desiderium salutis uestrae, et ad cuius obsidionem uestrae animae formidabant; filios quoque et filias, quos uobis fames ac pestilentia reliquos fecerant, consumam gladio, ut quidquid ego feci et uos faciatis'. quando consuetudo seruatur in luctu, medius dolor est; quando autem tanta malorum incumbit necessitas ut omni ploratu magis sit, unusquisque de sua nece sollicitus ad aliorum, quamuis sint proximi, miserias non ingemiscit. 'nihil' inquit 'facietis quod solet in luctu fieri, sed urbe templo que succensis stupebitis ad malorum magnitudinem; non attondebitis nec nudis incedetis pedibus, non plangetis nec amictu ora uelabitis nec cibos accipietis a consolantibus, sed tabescetis, et consumemini in iniquitatibus uestris, et uix liberum habebitis gemitum ne offendatis uictorum superbiam si publice flere uideamini; ita ut hiezechiel propheta sit uobis in portentum, et omnia quae ille in morte non fecit uxoris, uos in euersione urbis et templi non faciatis'. et adhuc apertius: 'o' inquit 'fili hominis, in tempore quando abstulero ab eis fortitudinem eorum - templi ut diximus confidentiam -, et gaudium dignitatis et in quo spem solam habebant, ac desiderium in quo requiescebant animae eorum, insuper filios eorum et filias - subauditur ex superioribus: - abstulero, eo' inquit 'tempore, cum uenerit ad te de hierusalem fugiens, uel qui euaserit, dicens urbem esse subuersam, tunc, qui prius tacueras et gemitum liberum non habebas et tantae eras patientiae ut in uxoris nece et lumborum dolore lacrimam non emitteres, aperies os tuum et loqueris non ad eum qui uenerit sed cum eo, ut, quaecumque tu uentura praedixeras, ille nuntiet iam perfecta; et ultra non tacebis, sed argues eos, et dices cuncta illis merito prouenisse, ita ut sis illis in portentum', iuxta illud quod in zacharia scriptum est prophetas uiros esse portendentes, et dominus alibi loquitur: in manibus prophetarum assimilatus sum. haec iuxta historiam dicta sint. ueniamus ad anag�g�n~g, si tamen uiolenta uisa non fuerit cauti lectoris prudentiae. filium hominis dici dominum saluatorem nulli dubium, qui extrema hora, hoc est ad uesperam mundi huius, uxorem pristinam perdidit nec fleuit eam nec amictu ora uelauit nec recipit ullam hominum consolationem, et haec uentura praedixit mane quae completa sunt uesperi, et rursum mane in secundo aduentu facta probauit quae uentura praedixerat, sanctuarium iudaeorum et quod desiderabile habuerant in oculis et super quo tremebant animae eorum, esse polluta, filios quoque eorum et filias romano gladio concidisse. quod autem dicitur: coronam habebitis in capitibus uestris et calceamenta erunt in pedibus, ad illam partem referemus, quod nequaquam lugere debeant nec signa luctus assumere, postquam pro umbra receperint ueritatem et nazaraei quidam facti fuerint et unusquisque super fratre suo consolabitur, ita ut hiezechiel, quem confortauit deus pater, sit eis in portentum, uentura praenuntians, et, postquam subuersa fuerit hierusalem templum que succensum, et hoc totus mundus audierit, et dispersio israel, quae orbis terminos colit, tunc uerba domini opere completa, habeant libertatem, et, polluto sanctuario eius, lege que completa uel destructa secundum occidentem litteram, aperta sit euangelii gloria, et cognoscat israel quod ipse sit dominus et deus, qui haec mane uentura praedixerit et uesperi atque in consummatione mundi esse completa suo probarit aduentu.

LIBER 8

quid aliis prosit in prophetas nostra dictatio, dei iudicii est, eorum que conscientiae qui, omissis declamationibus ac plausu et compositione uerborum, cupiunt scire quid eorum sermo uel narret praeteritum uel praesens arguat uel praedicat esse uenturum. nobis interim primum prodest; dum enim hoc facimus et nihil aliud cogitamus, in modum furti explanationes aggredimur, et dierum miserias noctium studio compensamus; pascitur animus et obliuiscitur saeculi calamitatum, quod in extremo fine iam positum congemiscit et parturit, donec qui tenet de medio fiat, et pedes statuae quondam ferrei, fragilitate digitorum fictilium conterantur. cadit mundus et ceruix erecta non flectitur; pereunt diuitiae et nequaquam cessat auaritia; congregare festinant, quae rursum ab aliis occupentur; aruerunt lacrimae, pietas omnis ablata est; multi qui petant, pauci qui tribuant. nec erubescimus, paupertatem uili palliolo praeferentes, croesi opibus incubare, famem que et interitum plurimorum nostris custodire thesauris, secundum illum diuitem purpuratum, qui ut aliud nihil fecerit, neque enim rapinas eius et iniquitates scriptura testatur, crudelitas eius atque superbia non habet modum: lazaro uero ante fores iacenti atque semineci, ne ea quidem iussit dari quae canibus proiciuntur. quanti nunc lazari iacent, et quantorum purpurae diuersis uestium coloribus proteguntur, ne in usus quidem proprios uertentium quae peritura conseruant! haec, uirgo christi eustochium, ex cordis abundantia os locutum sit, et paulo liberius quam humilitati nostrae conuenit, dixerimus. ceterum octauus in hiezechielem liber, qui filiorum ammon et gentium ceterarum increpationem continet et uaticinium futurorum, hoc habebit exordium.

25. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, pone (siue offirma) faciem tuam contra filios ammon et prophetabis de eis, et dices filiis ammon: audite uerbum domini dei. haec dicit dominus deus: pro eo quod dixistis: euge, euge, super sanctuarium meum (siue quia gauisi estis super sanctuarium meum) quia pollutum est, et super terram israel quia desolata est, et super domum iuda quoniam ducti sunt in captiuitatem, idcirco ego tradam te filiis orientalibus (siue cedem) in hereditatem; collocabunt caulas suas in te, et ponent in te tentoria sua; ipsi comedent fruges tuas, et ipsi bibent lac (siue ubertatem tuam). dabo que rabbath in habitaculum camelorum (siue ciuitatem ammon in pascua camelorum), et filios ammon in cubile pecorum, et scietis quia ego dominus. quia haec dicit dominus deus: pro eo quod plausisti manu, et percussisti (siue insonuisti) pede, et gauisa es ex toto affectu (siue insultasti ex animo tuo) super terram israel, idcirco ecce ego extendam manum meam super te, et tradam te in direptionem gentium, et interficiam te de populis, et perdam de terris, et conteram, et scies quia ego dominus. capta uel obsessa hierusalem, postquam uenit in babylonem qui potuerat euadere et nuntiauit urbem iam iam que capiendam uel cum templo esse subuersam, iuxta consuetudinem omnium prophetarum aduersum ceteras in circuitu nationes, quae insultauerant ruinae hierusalem, templi que incendio, sermo conuertitur prophetalis; primum que contra filios ammon qui habebant metropolim nomine rabbath, quae hodie a rege aegypti ptolomaeo, cognomento philadelpho, qui arabiam tenuit cum iudaea, philadelphia nuncupata est: 'fili' inquit 'hominis, pone (siue offirma) faciem tuam contra filios ammon qui de lot stirpe generati sunt, et dices ad eos: haec dicit dominus deus - non sunt enim prophetae uerba, sed domini. de offirmatione uultus, in hoc eodem propheta plenius disputauimus -: pro eo quod dixistis: euge, euge, siue insultastis et gauisi estis, quia templum et sanctuarium meum hostium ingressione pollutum est, et super terram israel, quoniam desolata est, et specialiter super domum iuda duarum tribuum quae nunc ductae sunt in captiuitatem, propterea et ego tradam te filiis cedem' quos 'orientales' interpretati sumus - nulli que dubium est madianitas et totam eremi uastitatem adiacere terrae arabiae, qui habent camelorum greges ouium que et caprarum multitudines et his opibus uictitant -; quod et terrae israel in iudicum libro accidisse narrat historia, quando uenerunt madianaei, et depasti sunt usque gazan omnes regiones eorum. metaphorik�s~g ergo per madianaeos, ismaelitas et agarenos - qui nunc saraceni appellantur, assumentes sibi falso nomen sarae quo scilicet de ingenua et domina uideantur esse generati - scriptura significat; dicitur que de rege nabuchodonosor et omni eius exercitu, quod ueniat et capiat urbem rabbath quae uel proprie hoc appellatur nomine uel ob magnitudinem - 'rabbath' enim 'maxima' dicitur -; et ne dubitemus nabuchodonosor subuertisse arabiam postquam capta est hierusalem, supra scriptura testatur: et tu, fili hominis, pone tibi duas uias, ammon et hierusalem, et ueniet gladius regis babylonis, et iterum: in capite uiae ciuitatis coniciet. uiam pones ut ueniat gladius ad rabbath filiorum ammon, et ad iudam in hierusalem munitissimam, et rursum: haec dicit dominus deus ad filios ammon et ad opprobrium eorum. 'uenient ergo filii cedem et collocabunt caulas suas quasi pastores, figent que tentoria; ipsi uastabunt fruges tuas et bibent lac et ubertatem terrae, immissis gregibus camelorum et omnium populorum, ita ut sint filii ammon in cubile pecorum', et malorum necessitate intellegant quod ipse sit dominus qui et futura praedixit et ut fierent imperauit. nec hoc suffecit filiis ammon ut insultarent et dicerent: 'euge, euge' super templo et sanctuario domini, quod pollutum erat diuersarum introitu nationum, sed tanta fuit insultandi lasciuia, ut cunctus simul populus manibus et pedibus concreparet et ex toto cordis clamaret affectu, eo quod terra israel esset desolata. propterea non per angelos neque per ministeria alia, sed ipse dominus, extendens manum suam ad percutiendum, tradet eam in direptionem, nequaquam camelis et ouium gregibus sed manifestius gentibus, ut de populorum numero penitus eradicetur et pereat et redigatur ad nihili; et postquam contrita fuerit, tunc intellegat quod ipse sit dominus qui cuncta diiudicet et in omnes terras habeat potestatem. possumus iuxta tropologiam filios ammon intellegere qui de lot in spelunca generati sunt semine et generati in ebrietate et incestu, omnes haereticos de quibus dicit et apostolus ioannes: ex nobis exierunt, sed non fuerunt ex nobis; si enim fuissent ex nobis, permansissent utique nobis cum; isti de 'inclinatione' orti sunt - hoc enim 'lot' in linguam nostram uertitur -, quia: omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. aduersum hos ponitur, siue offirmatur, facies prophetalis, ut eos sua austeritate conterat, et dicit eis: 'quia insultastis ecclesiae meae tempore persecutionis, diuersorum que uitiorum quod pollutum esset sanctuarium meum, siue eorum uitio qui mihi seruiebant siue hostium crudelitate qui meos persequebantur, terram quoque israel, sensus uidentes deum, esse desolatam uirtutum choro, et quoniam filii domus iuda, domus dominum confitentis, in qua est uera fides et recta confessio, ducti sunt in captiuitatem et seruire domino desierunt, idcirco, omnis insultans, traderis filiis orientalibus qui de uero lumine sunt profecti, et traderis in hereditatem, ut tu quoque discas dominum confiteri'. et per translationem dicitur quod filii orientis ponant super eos caulas suas et figant tentoria et bibant lac et comedant fruges, et ciuitas quondam superbiae fiat in habitaculum camelorum qui possint, deposito onere peccatorum, intrare per foramen acus, et in cubile pecorum quae reguntur a pastore bono, ut, cum hoc fecerint, mixti et traditi orientis pastoribus, intellegant quod ipse sit dominus. rursum que exprobrat eis, quare insultauerint nimio cordis affectu ruinis populi dei, et terram israel putauerint omnino desertam, pro quo mereantur manum ulciscentis dei, ut, qui excesserant modum exsultationis et gaudii super ruina domus iudae, nequaquam tradantur filiis orientis, sed sint in direptionem cunctarum gentium, et interficiantur de populis, et pereant, et conterantur, et nequaquam de stirpe abraham sed de cunctis nationibus esse credendi sint, et tunc malorum cognoscant magnitudine et contritione sua et interfectione populi, quod ipse sit dominus. quod generaliter de ecclesia intelleximus, super uno quoque sanctorum intellegi potest, ad quorum ruinam gaudent saeculi homines, et aduersariae potestates, si multi temporis perdiderint pudicitiam, dum mali consolationem suorum scelerum putant, si plures habeant consortes criminum atque supplicii; et hoc nemo facit, nisi fuerit filius ammon, hoc est filius populi, qui in declinatione generatus est.

haec dicit dominus deus: pro eo quod dixerunt moab et seir: ecce sicut omnes gentes domus iuda, idcirco ecce ego aperiam humerum moab, de ciuitatibus, inquam, eius, et de finibus eius, inclyta terrae bethiesimoth et beelmeon et cariathaim filiis orientis cum filiis ammon; et dabo eam in hereditatem, ut non sit memoria ultra filiorum ammon in gentibus. et in moab faciam iudicia, et scient quia ego dominus. (lxx: haec dicit adonai dominus: pro eo quo dixit moab (signum_asterisci) et seir (signum_metobeli) ecce sicut omnes gentes domus iuda, idcirco ecce ego dissoluam humerum moab de ciuitatibus promontoriorum eius, electam terram domum bethiesimuth super fontem urbis maritimae, filios orientis super filios ammon; dedi ei in hereditatem, ut non sit memoria filiorum ammon in gentibus. et in moab faciam ultiones, et cognoscent quoniam ego dominus. hoc quod nos interpretati sumus 'et seir', in lxx non habetur sed de theodotione additum est). ridiculam uero in hoc loco hebraei narrant fabulam: postquam urbs aperta templum que reseratum est, filii que ammon et moab et seir ingressi sunt templum, uiderunt que cherubim protegentia propitiatorium, dixerunt: 'sicut cunctae gentes colunt simulacra, ita et iudas habet suae religionis idola'; et idcirco, inquiunt, iratus est dominus et eos tradidit captiuitati. nos autem hoc dicimus: quod et isti insultauerunt domui iudae, quando a chaldaeis capta est, putantes, sicut in ceteris gentibus non fuit auxilium dei, etiam regnum iudae et hierusalem, dei praesidio destitutum, patuisse babyloniae potestati. idcirco non multo post tempore sed in praesentiarum dominus comminatur se humerum, robur uidelicet et fortitudinem, moab de ciuitatibus eius dissoluturum siue aperturum, ut ad ipsos quoque babylonius uictor introeat, et ciuitates in moab esse desistant, et in finibus eius ac terminis urbes inclytae destruantur quarum ponit nomina: 'bethiesimoth et beelmeon et cariathaim' pro quibus, nescio quid uolentes, septuaginta interpretati sunt 'domum bethiesimuth' cum hoc uocabulum 'uillam desertam' significet, 'beelmeon' quoque usque hodie in moab uicus sit maximus quem illi uerterunt 'super fontem', et 'cariathaim' 'ciuitatem maritimam'; traditur que et ipsa cum filiis ammon filiis orientis, babyloniis uidelicet, iuxta illum sensum quem contra filios ammon interpretati sumus. 'et dabo' inquit 'moab in hereditatem, ut quomodo filiorum ammon non est memoria ultra in gentibus, sic et in moab ultiones faciam atque iudicia, et cognoscant quod ego sim dominus qui iudam tradidi pro peccato et in filios ammon et in moab ultor exsistam'. usque hodie autem 'moab', qui interpretatur 'ex patre', et 'seir', qui in 'pilosum' uertitur et 'hirsutum', despicit et contemnit domum iuda in qua uera confessio est, et putat tam facile eam posse subuerti quam ceterarum subuertuntur urbium munimenta. unde dominus comminatur aperturum se siue dissoluturum omnem fortitudinem moabitarum, ut ciuitates habere desistant et nequaquam in dialectica arte confidere, sed cuncti illius termini, quos pro illisione fluctuum uocat promontoria, destruantur, et inclytae atque electae terrae 'bethiesimoth' quae interpretatur 'domus solitudinis' atque 'deserta', et 'beelmeon' quae et ipsa uertitur 'habens fontem' siue 'super fontem', et 'cariathaim' quam septuaginta 'ciuitatem maritimam' transtulerunt, pereant; quamuis enim habeant robora pugnatorum et inclyta pergant ad proelium arte pugnandi et ex omni parte circumsepti muniti que gradiantur, tamen inclyta eorum terra non est domus habitationis sed domus solitudinis; quod que se putant habere fontem scientiae et urbem maritimam quae cunctas sustinere possit saeculi tempestates, patientiam sibi et fortitudinem promittentes, tamen illuc conuertentur ut et ipsi tradantur filiis orientis ueri in christo luminis, sicut traditi sunt filii ammon qui sibi in haeretica multitudine confidebant. et consideremus profectum atque in ipsa comminatione clementiam dei, ut tradantur cum filiis ammon filiis orientis in hereditatem, et nequaquam haeresis ulla nominetur in gentibus sed, factis in moab iudiciis et ultionibus pro arrogantia, rerum fine cognoscant dominum esse qui cuncta dispenset. ad approbandum autem quod moab in praesenti loco super philosophorum intellegatur superbia, de quibus dicitur: perdam sapientiam sapientium, et intellegentiam intellegentium reprobabo, pauca de propheta exempla replicanda sunt: amos loquitur: haec dicit dominus: super tribus impietatibus moab et super quattuor non auersabor eum, pro eo quod combussit ossa regis idumaeae in cineres - uere enim quidquid in saeculo dogmatum peruersorum est, quidquid ad terrenam scientiam pertinet et putatur esse robustum, hoc dialectica arte subuertitur et instar incendii in cineres fauillas que dissoluitur, ut probetur nihili quod putabatur esse fortissimum -; sed et esaias superbiam arguit moab, dicens: audiuimus contumeliam moab, contumeliosus est nimis; superbiam eius abstuli; hieremias quoque, contra omnes uaticinans nationes, proprie loquitur ad moab: quoniam confidebas in munitionibus tuis, et post paululum: habebas fiduciam in gloria tua, et iterum: quomodo dicitis: fortes sumus?, ac deinde: iuxta est dies moab ut ueniat, et malitia eius uelox nimis, et manifestius: dicite: quomodo contritus est baculus gloriosus, uirga magnificentiae?, et iterum: contritum est cornu moab; haec autem dicuntur, ut sub nomine moab stulta saeculi in caelum se efferens superbia conteratur.

haec dicit dominus deus: pro eo quod fecit idumaea ultionem, ut se uindicaret de filiis iuda, peccauit que delinquens et uindictam expetiuit de eis, idcirco haec dicit dominus deus: extendam manum meam super idumaeos, et auferam de ea hominem et iumentum, et faciam eam desertam ab austro, et qui sunt in dedan gladio cadent. et dabo ultionem meam super idumaeam per manum populi mei israel, et facient in edom iuxta iram meam et furorem meum, et scient indignationem meam, dicit dominus deus. (lxx: haec dicit dominus adonai: pro eo quod fecit idumaea, ut ulciscerentur ultionem de domo iuda, et memoriam retinuerunt mali et ulti sunt ultione, propterea haec dicit adonai dominus: extendam manum meam super idumaeam, et interficiam de ea hominem et pecus, et ponam eam desertam, et de theman fugientes gladio cadent. et dabo ultionem meam super idumaeam in manu populi mei israel, et facient in idumaeam iuxta iram meam et furorem meum, et cognoscent ultionem meam, dicit adonai dominus). supra duo proposuerat: pro eo quod dixerunt moab et seir, et postea de seir tacens contra moab tantum locutus est; nunc reddit coeptum probl�ma~g quid seir, hoc est idumaea, fecerit - quod autem esau et seir et edom et idumaea et duma una gens appellentur, non ambiget qui scientiam habuerit scripturarum; et, ut de ceteris prophetis taceam: esaias, hieremias, amos, qui contra idumaeam et dumam et edom uaticinati sunt, abdias propheta totam prophetiam contra hanc dirigit nationem, quem ut potuimus olim disseruimus -. arguitur igitur seir qui, quia hispidus erat, pilosi nomen accepit, et edom sanguinarius qui, ob lenticulae rufae coctionem, primogenita perdidit, et ab edulio sortitus uocabulum est, esau quoque 'facta' interpretantur, et hoc sciendum, quod in hebraeo numquam scribatur idumaea, sed semper edom quem idumaeam expressit graeca translatio. nequaquam ergo idumaea ut moab locutus est, sed fecit ultionem de filiis iuda, peccauit que, siue memoriam pristini doloris tenuit, ut ultionem de eis caperet a quibus in utero supplantatus est. idcirco non per angelos neque per alium quemlibet, sed ipse dominus, manum extendens super idumaeam, abstulit de ea hominem et iumentum, et ciuitates illius redegit in desertum, id est 'theman' quam nos in 'austrum' uertimus, de qua et de alia urbe dedan interfecti gladio cadent; 'cum que illi se de iuda ulti fuerint, ego dabo ultionem super idumaeos per manum siue in manu populi mei israel, ut ab his opprimantur in quos exercuere uindictam, qui facient in edom, siue idumaeam, iuxta iram et furorem meum, ut meam expleant indignationem et, per manus populi mei israel, in inimicam gentem mea ira desaeuiat, et intellegant, contra iniquam ultionem idumaeae meam iustam fuisse uindictam' dicit adonai dominus. secundum tropologiam, hic mihi sensus uidetur: idumaea 'terrena' appellatur et 'carnea' quae consurgit contra spiritum ut non faciamus ea quae spiritus sunt, et animam in meditullio positam ad se trahere festinat, uult que ultiones reddere quibus prius subdita fuerat filiis iuda, et recordatur doloris antiqui quod non propriae fuerit potestatis, et ideo uindictam expetit de eis qui, recedentes a carne, spiritum sequebantur; propterea iste dominus, filiorum iuda ultor existens, extendit manum super idumaeam et aufert de ea hominem et iumentum, quidquid uel rationis uidetur habere uel simplicis fidei, ut eam redigat in solitudinem, et de 'theman', quae interpretatur 'deficiens', et 'dedan', quae et ipsa 'cognationem' sonat, omnes gladio interfecit quem posuit in manu populi sui israel, ut subuertatur edom, et iram domini sentiat ac furorem, et intellegat uindictam eius ad hoc profecisse: ut seruiat domui iudae. hoc est illud de quo et apostolus disputat scribens: iacob dilexi, esau autem odio habui; diligit autem iacob, quia carneum atque terrenum supplantat et superat, et benedictiones illius meretur accipere; primum enim iuxta carnem et postea iuxta spiritum uiuimus. ante uitia, deinde uirtutes quibus uitia subruuntur, quia appositum cor hominis ad malitiam a pueritia, errores que adolescentiae aetas matura condemnat; unde et dauid: delicta, inquit, iuuentutis meae et ignorantias meas ne memineris. et tamen sciendum quod iacob primam accipit benedictionem, esau secundam, et ad extremum dicitur de eo: seruus eris fratris tui, ut, postquam caro spiritui subiecta fuerit, illi que coniuncta, caro esse desistat, et idumaea transeat in iudaeam.

haec dicit dominus deus: pro eo quod fecerunt palaestini in uindicta, et ulti se sunt toto animo interficientes, et implentes inimicitias ueteres, propterea haec dicit dominus deus: ecce ego extendam manum meam super palaestinos, et interficiam interfectores, et perdam reliquias maritimae regionis; faciam que in eis ultiones magnas, arguens in furore, et sciant quia ego dominus, cum dedero uindictam meam super eos. (lxx: propterea haec dicit adonai dominus: pro eo quod fecerunt alienigenae in ultione, et suscitauerunt uindictam insultantes ex animo, ut delerent usque in aeternum, propterea haec dicit adonai dominus: ecce ego extendam manum meam super alienigenas, et disperdam (siue interficiam) cretenses, et perdam reliquias littoris; et faciam in eis ultiones magnas in uindicta furoris, et cognoscent quia ego adonai dominus, cum dedero ultionem meam super eos). post filios ammon, moab et seir, qui ipsi sunt idumaei et per lot et esau populo israel et domui iudae cognatione sociantur, uenit ad philisthiim - quos septuaginta 'allophylos' id est 'alienigenas' transtulerunt, non generali nomine omnium gentium quae non sunt de genere iudaeorum, sed speciali gentis suae quae nunc dicitur palaestina, mutata 'phe' littera, iuxta graecorum consuetudinem, in 'pi', sicut apud nos pro hebraico 'phascha' graecum et latinum 'pascha' celebratur -. 'philisthiim' interpretantur 'cadentes poculo', qui et ipsi de aureo babylonis calice inebriati sunt et saeuiunt et toto animo insultant, inimicitiarum contra israel ueterum recordantes, quibus a dei populo diuisi sunt; cum que dominus dicat: mihi uindictam, ego retribuam, dicit dominus: ipsi se ulciscuntur interficientes et implentes antiqua odia; propter quae extentam super se manum domini sentient, qui interficiet 'interfectores' - pro quo septuaginta, nescio quid uolentes, 'cretenses' interpretati sunt, cum et aquila et symmachus et theodotio uel ipsum uerbum hebraicum 'chorethim', uel 'interfectores' et 'interfectionem' uerterint, non solum in praesenti loco, sed etiam in sophonia, ubi contra palaestinos ista dicuntur: gaza direpta erit, et ascalon in perditionem et azotus et accaron eradicabuntur. uae habitatoribus funiculo maris, accolae cretarum! uerbum domini super uos, chanaan, terra alienigenarum; et disperdam uos ex habitatione. et erit creta in pabulum pastorum et cubile ouium. et hinc enim, cum septuaginta 'cretam' uerterint, ceteri translatores olethron~g, id est 'interfectionem' uel 'perditionem', interpretati sunt, de quo in supradicto propheta, deo praestante, quod nobis uisum est, diximus; unde et duarum legionum dauid, quarum una appellabatur 'phelethi' et altera 'cerethim', ultima, ab eo quod interficerent atque iugularent, 'chorethim' hoc est 'interfectorum' nomen accepit -; perdit que dominus omnes reliquias maritimae regionis, quae salsis tunditur fluctibus, et uindictas non paruas sed magnas faciet in furore, ut furor eius finem habeat misericordiae et, postquam ultiones fecerit, arguens cum furore, tunc cognoscant palaestini quod ipse sit dominus.

26. et factum est in undecimo anno, prima (siue una) mensis, factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, pro eo quod dixit tyrus (siue sor) de hierusalem: euge, confractae sunt portae populorum (siue gentes), conuersa est ad me, implebor, deserta est (siue quae fuit plena, deserta est); propterea haec dicit dominus deus: ecce ego super te, tyre, et ascendere faciam ad te gentes multas, sicut ascendit mare fluctuans; et dissipabunt muros tyri et destruent turres eius, et radam (siue uentilabo) puluerem eius de ea, et dabo eam in limpidissimam (siue nitidissimam) petram. siccatio sagenarum erit in medio maris, quia ego locutus sum, ait dominus deus; et erit in direptionem gentibus. filiae quoque eius quae sunt in agro (siue in campo) gladio interficientur, et scient quia ego dominus. consequenter prophetiae ordo contexitur; locutus erat contra filios ammon et moab et seir qui ipsi sunt idumaei, et philisthiim qui sunt in littore; et funiculo maris eundem limitem tenet: post palaestinos enim succedit phoenicis regio, cuius metropolis est ciuitas 'tyrus' quae appellatur hebraeo syro que sermone 'sor': 'et quia, capta hierusalem, etiam ipsa gauisa est et insultauit ac dixit: confractae sunt portae populorum, ego portum tutissimum habeo, illa que subuersa, ad me omnis multitudo conuersa est quae illius regebatur arbitrio, et quia illa deserta est, idcirco ego implebor, siue quae plena fuit ante, redigetur in solitudinem: igitur ista dixisti, et ruinis hierusalem, quae dei iudicio propter peccata subuersa est, insultasti: propterea non per nuntios nec per quoslibet alios, sed ego ipse ero aduersum te, tyre, et instar fluctuum maris ascendere faciam contra te babylonios cum plurimis nationibus, quarum oppugnatione muri tui et turres destruentur, intantum ut usque ad solum concidant et puluis illius radatur siue in partes uarias uentiletur, et sic humiliabitur ut petrae nitidissimae comparetur, tanta que erit in urbe, quondam frequentissima, solitudo, ut sagenae piscatorum expandantur et siccentur in medio eius; ego enim locutus sum dominus cuius uerba irrita esse non possunt, et tradam eam in direptionem gentibus; filiae quoque eius quae sunt in agro, siue in campo, hoc est in phoenicis littore, urbes et oppida, uici atque castella interficientur gladio - metaphorik�s~g, quia filias appellauit, interfectionem ponit gladii -, ut rerum fine cognoscant me esse dominum qui fieri ista praecepi'. potest iuxta tropologiam, quia 'sor' nomen hebraicum uertitur in 'angustiam', omnis anima, quae perturbationibus occupata est, 'sor' appellari quae, quando uiderit pro suis uitiis atque peccatis dei iudicio subuerti hierusalem in qua fuit templum et pacis uisio, exsultat et ad se putat urbis quondam inclytae imperium transferendum; quod et in contrariis dogmatibus accipitur et in hominibus saeculi: quando uiderint hominem sanctum per neglegentiam esse prolapsum gaudent enim et exsultant, quasi aliorum ruina sua resurrectio sit. propterea dominus comminatur, quod ipse contra huiuscemodi homines dimicet, et ascendere faciat contra eos, instar marinorum fluctuum, plurimas nationes quae destruunt in eis quidquid munitissimum et firmum uidetur, et ita omnia eorum argumenta subuertat ut in puluerem redigantur; sagenas quoque et retia, quibus prius deceptam multitudinem piscabantur, cessare faciat, et in desertae urbis solo expandi atque siccari, ut pro illis alii subeant piscatores quos dominus ad piscandum misit; sed et filias eius, quae prius quasi in thalamo seruabantur et pro mysticis secretioribus que doctrinis nulli facile credebantur, processuras protrahendas que in publicum et ecclesiastico mucrone truncandas, ut tunc intellegant quod ipse sit dominus qui et hierusalem pro peccatis parumper reliquit et tyri pro insultatione eius et gaudio munimenta destruxit.

quia haec dicit dominus: ecce ego adducam ad tyrum (siue ad te sor) nabuchodonosor regem babylonis ab aquilone, regem regum, cum equis et curribus et equitibus et coetu populo que magno. filias tuas quae sunt in agro gladio interficiet, et circumdabit te munitionibus, et comportabit aggerem in gyro, et leuabit contra te clypeum, et uineas et arietes (siue lanceas) temperabit in muros tuos, et turres tuas destruet in armatura sua. inundatione equorum eius operiet te puluis eorum, a sonitu equitum et rotarum et curruum mouebuntur muri tui, dum ingressus fuerit portas tuas quasi per introitum urbis dissipatae (siue quasi ingrediens urbem de campo). ungulis equorum suorum conculcabit omnes plateas tuas, populum tuum gladio caedet, et statuae tuae nobiles in terram corruent (siue substantiam fortitudinis tuae in terram deducet). uastabunt (siue uastabit) opes tuas, diripient negotiationes tuas (siue spoliabit substantiam tuam), et destruent (uel destruet) muros tuos, et domos tuas praeclaras (siue desiderabiles) subuertent (siue subuertet), et lapides tuos et ligna tua siue puluerem tuum in medio aquarum ponent (siue in medio maris iniciet). et quiescere faciam multitudinem cantorum tuorum (siue destruet multitudinem musicorum tuorum), et sonitus cithararum tuarum (siue uox organorum tuorum) non audietur amplius, et dabo te in limpidissimam (siue in nitidissimam) petram; siccatio sagenarum eris, nec aedificaberis ultra, quia locutus sum, dicit dominus deus. utramque editionem ex more coniunxi, et in quibus discrepant ex latere copulaui, breuitati uoluminum prouidens. ergo quod dixerat: ascendere faciam ad te gentes multas sicut ascendit mare fluctuans, et erit tyrus in direptionem gentibus, nunc ponit manifestius quod nabuchodonosor regem babylonis adducat dominus ab aquilone, regem regum, cum equis et curribus et cum infinita exercitus multitudine, qui prius subditas tyro in littore ciuitates et castella subuertat, et postea obsideri faciat tyrum, uallet que eam exercitu et aggere et munitionibus, uineis que et arietibus impugnet muros, et destruat, et tanta sit multitudo equitum eius, ut, puluere equitatus et sonitu ululantis exercitus rotarum que strepitu et equorum hinnitu, urbis fundamenta moueantur, et sic ingrediatur ciuitatem, dissipatis muris, quasi de campo securus ingrediens, tanta que securitas sit uincentis exercitus, ut plateas tyri conculcent equorum ungulae, et omnis populus in medio corruat ciuitatis, et statuae quondam nobiles, siue uniuersa substantia, in terram corruat, nihil que pristinarum diuitiarum in expugnata urbe seruetur, sed cum muris domus quoque nobiles destruantur, et tanta sit uictorum saeuitia, ut ligna et lapides, qui residui incendio fuerint, in medium mare proiciantur, et uel nabuchodonosor uel ipse dominus quiescere faciat uniuersam urbis laetitiam qua prius in canticis et psalteriis personabat, et, ad solum usque subuersa, sit siccatio sagenarum. quod autem sequitur: nec aedificaberis ultra, uidetur facere quaestionem: quomodo non sit aedificata quam hodie cernimus phoenicis nobilissimam et pulcherrimam ciuitatem - ex quo quidam uolunt in ultimo tempore haec tyrum esse passuram, quae postea non sit aedificanda -; sed quomodo nabuchodonosor personam seruare poterunt - praesertim cum legamus in consequentibus nabuchodonosor oppugnasse tyrum et laboris sui non accepisse mercedem, et propterea tradi ei aegyptum, quia dei sententiae in tyri oppugnatione seruierit -? graecas et phoenicum maxime que nicolai damasceni et alias barbarorum aiunt se, qui huic historiae contradicunt, legisse historias, et nihil super oppugnatione a chaldaeis inuenisse tyriae ciuitatis, cum probare possumus multa dici, in scripturis, facta, quae in graecis uoluminibus non inueniantur, nec debere nos eorum auctoritati acquiescere quorum perfidiam et mendacia detestamur. potest ergo quod dicitur: nec aedificaberis ultra, sic accipi, quod nequaquam ultra sit regina populorum nec proprium habeat imperium quomodo habuit sub chyram et ceteris regibus, sed uel sub chaldaeis uel macedonibus uel ptolomaeis et ad postremum romanis regibus seruitura sit. nulli autem ambiguum, iuxta anag�g�n~g, nabuchodonosor regem babylonis qui ueniat ab aquilone, diabolum intellegi qui, cum sit uentus durissimus et sinister, nomine 'dexter' uocatur, praesumens sibi nominis dignitatem, et est rex regum omnium que regnorum quae ostendit domino, dixit que ad eum: haec omnia mihi tradita sunt, quae dabo tibi si procidens adoraueris me; iste habet equos et currus de quibus scriptum est: fallax equus in salutem, et: dormierunt omnes qui ascendunt equos, et in alio loco: equum et ascensorem proiecit in mare; iste filias tyri, animas in angustia et in quodam peccatorum carcere positas, interficit in agro campo que latissimo, et circumdat tyrum munitionibus suis, ut clausam teneat et nullus ex ea babylonii regis euadere possit imperium; destruit muros turres que subuertit, et quidquid forte habuit in dogmatibus, inundatione equorum eius et sonitu equitum rotarum que et curruum strepitu, pertremiscet, et ingredietur portas eius nullo prohibente, et plateas ciuitatis - quia lata et spatiosa uia est quae ducit ad mortem - equorum eius calcabunt ungulae, uniuersa que substantia - siue statuae nobiles, quibus sibi imagines finxerant falsitatis, de quibus scriptum est: domine, in ciuitate tua imaginem eorum dissipabis - ad terram deiciet et, destructis muris, domus quoque nobiles subuertentur quas sibi parauerat et in quibus exsultabat; atque in tantam desolationem ueniet, ut lapides eius et ligna, quibus aedificauerat muros et caementa construxerat, proiciant in profundum, cantica que eius et musica, quibus sibi in sapientia huius saeculi confidebat, et omnis cithararum sonus non audietur amplius, et piscatio eius cessabit et erit humilis ita ut sit siccatio sagenarum; et ultra non aedificetur quia, ad domini sententiam tradita nabuchodonosor, omnino subuersa est, iuxta quod et apostolus dicit: quos tradidi satanae ut discant non blasphemare. loca difficilia sunt, et prudens lector ac diligens debet ignoscere labori meo; aut si melius quid potuerit inuenire, et ego in eius transibo sententiam, dummodo nouerit ueniam quam mihi tribuet, se ab aliis accepturum.

haec dicit dominus deus tyro: numquid non a sonitu ruinae tuae et gemitu interfectorum tuorum, cum occisi fuerint in medio tui, commouebuntur insulae? et descendent de sedibus suis omnes principes maris, et auferent exuuias suas, et uestimenta sua uaria abicient; et induentur stupore, in terra sedebunt, et attoniti super repentino casu tuo admirabuntur. et assumentes super te lamentum, dicent tibi: quomodo peristi quae habitas in mari, urbs inclyta quae fuisti fortis in mari cum habitatoribus tuis, quos formidabunt uniuersi! nunc stupebunt naues in die pauoris tui, et turbabuntur insulae in mari, eo quod nullus egrediatur ex te. (lxx: quia haec dicit dominus deus sor: nonne a uoce ruinae tuae cum ingemuerint uulnerati tui, cum euaginatus fuerit gladius in medio tui, commouebuntur insulae? et descendent de sedibus suis omnes principes maris, et auferent coronas suas, et uestimentis suis uariis nudabuntur; furore insanient, in terra sedebunt, et formidabunt perditionem suam, et gement super te. et assument super te lamentum, et dicent tibi: quomodo peristi et dissipata es in mari, urbs laudata quae fuisti fortis in mari ipsa et habitatores eius, quae dedit timorem suum omnibus habitatoribus suis! et formidabunt insulae in die ruinae tuae, et turbabuntur insulae in mari in exitu tuo). primum ipsa historiae uerba pandamus breuissima metaphrasei~g sensum dictorum aperientes. 'haec dicit adonai dominus tyro, quae appellatur sor: numquid in die ruinae tuae, quando nabuchodonosor oppugnante corrueris, et in gemitu uulneratorum siue interfectorum qui occisi fuerint in medio tui, non commouebuntur insulae? et descendent omnes reges de sedibus siue soliis suis et principes maris qui diuersis imperant insulis, et auferent diademata de capitibus suis, omnem regnandi gloriam deponentes, et uestes pretiosissimas et incredibili uarietate fulgentes abicient a se, et stuporis magnitudine uertentur in amentiam atque, humilitate deiecti, sedebunt in terra, et, cum te uiderint corruisse, sibi similia formidabunt, nihil que putabunt in terra bonis esse perpetuum, sed e contrario assument super te lamentum et flebile canticum commemorabunt, dicentes: quomodo peristi quae habitas in mari, urbs inclyta (siue laudata)' - tyrum enim fuisse insulam et nullum habuisse de terra introitum, in graecis latinis que et barbaris historiis legimus, sed postea a nabuchodonosor rege chaldaeorum uel, ut nonnulli affirmant, ab alexandro rege macedonum iactos esse aggeres, et oppugnatione uineis que et arietibus locum praeparatum ac de insula factam esse paeninsulam -; 'tu igitur o sor, o tyre, quae quondam fuisti in cunctis fortissima insulis siue in urbibus omnium uoce laudata cum habitatoribus tuis quos uniuersi timebant, quomodo subito corruisti! nunc stupebunt siue pauebunt super te insula et - ut melius habetur in hebraeo - naues in die pauoris et ruinae tuae, et turbabuntur insulae in mari - unde consequentius est supra naues legere, ne secundo ponantur insulae -, eo quod nullus egrediatur ex te - siue, ut lxx transtulerunt, in die ingressionis tuae -, quando fueris ducta captiua'. haec interim quasi quaedam historiae iacta sint fundamenta, nunc spiritale nitemur culmen imponere. finge aliquem, diu seruata pudicitia, multis floruisse uirtutibus, et postea in aliquo graui mortali que peccato esse collapsum: nonne ad sonitum ruinae eius interfectarum que uirtutum omnes insulae mouebuntur, hi uidelicet qui salsis amaris que huius saeculi tunduntur fluctibus? et descendent de throno superbiae suae omnes qui in saeculi huius salsugine principes uidebantur, et, humilitate deiecti, auferent diademata de capitibus suis quae uidebantur bonis operibus possidere, et uestimenta uaria diuersitate uirtutum abicient, et induentur stupore siue timoris magnitudine quodammodo uidebuntur insani, sedebunt que humi, et stupentes super repentino casu eius admirabuntur, intantum ut omnes assumant planctum et lamentationem super eum qui corruit, et dicant: quomodo peristi, qui prius saluus eras; quomodo corruisti, qui tanto tempore steteras, qui in mari huius saeculi inter omnes inclytus putabaris, qui eras cunctorum opinione robustus; et habitatores tui, hoc est cogitationes fortissimae aduersum omnia ignita diaboli iacula resistentes, quae prius erant formidini omnibus aduersariis, uersae sunt in stuporem! sed et naues, omnes uidelicet sancti, qui huius saeculi fluctus transeunt, obstupescunt, cum te uiderint concidisse, in die pauoris et ruinae tuae, et turbabuntur insulae, ne et ipsae similia sustineant - aliorum enim ruinae exempla iustorum sunt, dum omnes infirmo et imbecillo statu fluctuanti que uestigio in isto saeculo commoramur, et numquam est nostra certa secura que uictoria, quando egredientur ex te qui prius steterant, uel in exitu tuo, in fine et consummatione tua -. non enim ex praeteritis, sed ex praesentibus iudicamur; cauendum que est et semper timendum, ne ueterem gloriam et solidam firmitatem unius horae procella subuertat.

quia haec dicit dominus deus: cum dedero te urbem desolatam sicut ciuitates quae non habitantur, et adduxero super te abyssum, et operuerint te aquae multae, et detraxero te cum his qui descendunt in lacum (siue ad eos qui descendunt in foueam) ad populum sempiternum, et collocauero te in terra nouissima (siue in profundo terrarum) sicut solitudines ueteres, cum his qui deducuntur in lacum (siue descendunt in foueam), ut non habiteris, et dedero gloriam in terra uiuentium (siue ut non resurgas in terra uiuentium), in nihilum redigam te (siue perditionem dabo te), et non eris, et requisita non inuenieris ultra in sempiternum, dicit dominus deus. cum superioribus iunge quae dicta sunt. 'quando te dedero, o tyre, urbem in perpetuum desolatam sicut ciuitates sunt aliae quae omnino non habitantur, et adduxero super te abyssum, et operuerint te aquae multae uel hostium infinitae multitudines - uel certe quia ad insulam loquitur et urbem in insula constitutam, tropik�s~g aduersariorum frequentiam abyssi fluctibus comparat -, et detraxero te, cum his qui descendunt in lacum siue in foueam, ad eos qui in inferno sunt - de quibus et in psalmis legimus: introibunt in inferiora terrae et tradentur in manus gladii, partes uulpium erunt -, ad populum sempiternum ubi est fletus oculorum et stridor dentium, et posuero te in terra nouissima in qua antiquus draco constitutus est, et sicut ueteres solitudines atque deserta ubi nulla bonorum recordatio sed poenae sunt sempiternae, neque te fecero suscitari in terra uiuentium - de qua scriptum est: beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram, et in alio loco: placebo domino in regione uiuentium -, tunc redigeris in nihili siue peribis in aeternum, et ultra non eris', secundum illud quod in alio psalmo scriptum est: dimitte mihi ut refrigerer priusquam abeam et amplius non ero, non quo esse desistat qui in poenis est sempiternis, sed quo qui deo non uiuit, in scripturis sanctis dicatur non subsistere; unde et esther contra idola loquens: ne tradas, inquit, sceptrum tuum his qui non sunt: utique erant quibus obsecrat ne tradatur, sed deo non erant qui uirtutibus et uiuenti deo esse cessarant. et hoc notandum, quod quaeritur tyrus ab eo qui uenit quaerere et saluum facere quod perierat et, nonaginta nouem ouibus in montibus derelictis, quaerit unam erroneam ouem - mulier quoque quae unam drachmam perdiderat, quaerit et inuenit et uicinas conuocat ad laetitiae societatem -; sin autem requisita non inuenitur tyrus, non est quaerentis uitium sed eius qui boni pastoris fugerit manum. 'et ultra' inquit 'non eris in sempiternum' - siue, ut in hebraico 'lolam' et in graeco ai�n~g scribitur, 'unum saeculum' significat, iuxta illud esaiae, qui post septuaginta annos dicit tyrum restituendam in integrum statum; aiunt autem 'unum saeculum', id est humanae tempus aetatis, septuaginta annorum numero supputari, psalmista dicente: dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni; sin autem in potentatibus octoginta anni, quidquid supra labor et dolor est -. hoc metaphrastik�s~g breuiter de tyro diximus, quod et ad eos referri potest qui, in angustia huius saeculi constituti, deducuntur ad inferos et operiuntur abyssis fluctibus que poenarum, et trahuntur ad inferiora terrae, et his copulantur qui in ueteri solitudine sunt, et deducuntur in lacum siue in foueam sempiternam, ut ultra non habitentur a spiritu sancto; de quibus scriptum est: impius cum ceciderit in profundum malorum contemnit, nec de cetero erunt in terra uiuentium, sed peribunt, et redigentur ad nihili, et deo esse cessabunt; quibus testimoniis abutuntur qui dicunt impiorum et non peccatorum poenas esse perpetuas, qui, quaesiti a deo, non sunt inuenti, et in aeternum esse cessarunt quia suo uitio perdiderunt eum qui dicit: ego sum uita.

27. et factum est uerbum domini ad me, dicens: tu ergo, fili hominis, assume super tyrum lamentum et dices tyro, quae habitat in introitu maris, negotiationi populorum ad insulas multas (siue ab insulis multis): haec dicit dominus deus si uoluero totam prophetiam contra tyrum, siue super lamentationem tyri, uno sermone comprehendere, et longum faciam, et sensum lectoris obscurem, dum omnia simul non potest mente retinere, praecipue in quibus ab hebraico in hoc loco septuaginta editio discrepat, hoc est quae addiderint quae ue subtraxerint. itaque nostra erimus interpretatione contenti, et sicubi dissonant ex latere copulabimus, perfectam omnium deo scientiam relinquentes, et quid nobis uideatur in singulis breuiter admonebimus. qui plangitur adhuc curae est ei a quo plangitur; unde et samuel flebat atque plangebat super saul, et apostolus paulus lamentatur et luget super his qui fornicati sunt et non egerunt poenitentiam, et hieremias lamentationes super euersione hierusalem quattuor scribit alphabetis. habitat ergo, iuxta litteram, tyrus, siue sor, in introitu maris, uel quod prius insula fuit uel quod portu tutissimo de alto uenientes recipit naues, et est negotiatio populorum ad insulas multas siue de insulis multis, quod quidem usque hodie perseuerat ut omnium in illa propemodum gentium exerceantur commercia. coeptam autem interpretationem sequentes, quidquid de tyro dicitur referamus ad sunoch�n~g, id est 'angustias', istius mundi, qui in maligno positus est et uariis perturbationibus quasi fluctibus coartatur atque percutitur - de huiuscemodi negotiatoribus et in psalmis mystico sermone narratur: qui descendunt mare in nauibus, facientes operationes in aquis multis, ipsi uiderunt opera domini, et mirabilia eius in profundo -.

o tyre, dixisti: perfecti decoris ego sum (siue dixisti: circumdedi mihi ego decorem), et in corde maris sita. primum crimen est tyri, si quid uidetur habere boni, non dei putare sed suum, et omnem pulchritudinem quae illi de diuersis uenit regionibus, propriae aestimare diligentiae atque uirtutis; dixit enim: perfecti decoris ego sum, siue: ego mihi circumdedi decorem, cum sit in corde, hoc est in medio, maris sita et quasi insula moueatur, et fluctu et undarum illisionibus confringatur. quod autem cor maris medium significet, et ille propheticus sermo demonstrat: propterea non timebimus cum turbata fuerit terra, et translati montes in corde maris. sonuerunt et turbatae sunt aquae eorum; sed et dominus noster in corde terrae, hoc est in medio, et ad inferos dicitur descendisse. uera autem et perfecta pulchritudo in nullo hominum est nisi in christi corpore quod interpretatur ecclesia, et multorum sanctorum uirtutibus congregatur; unde et ipse loquitur ad sponsam: tota pulchra es, proxima mea, et macula non est in te.

finitimi tui, qui te aedificauerunt, impleuerunt decorem tuum; abietibus de sanir exstruxerunt te cum omnibus tabulatis maris, cedrum de libano tulerunt ut facerent tibi malum. (pro quo, nescio quid uolentes, ita lxx transtulerunt: beelim filii tui circumdederunt tibi decorem; cedrus de sanir aedificata est tibi, tenues tabulas cypressinas de libano tulerunt ut facerent tibi malos abiegnos; sermo enim 'beelim' in hoc loco apud hebraeos penitus non habetur, sed pro 'beelim' scriptum est 'gebulaich' quod significat 'terminos tuos'; in eo quoque quod dixerunt 'filii tui', uerbi ambiguitate decepti sunt et scripturae similitudine, dum, pronuntiatione diuersa eaedem litterae, 'caementariorum' et 'filiorum' 'bonaich' et 'benaich' leguntur). 'o igitur tyre, quae dixisti per superbiam: perfecti decoris ego sum (siue: ego mihi decorem circumdedi), cum sis sita in medio mari, audi quanta tibi dei largitate collata sint: finitimi et contermini tui, qui non de longinquis sed uicinis sunt regionibus, ipsi impleuerunt decorem tuum; et tu putas tuum esse quod alienum est!' et loquitur quasi ad nauem, tropik�s~g urbis significans pulchritudinem et rerum omnium abundantiam, ut, postquam uniuersam illius suppellectilem descripserit, malum, antemnas, remos, uela, proram, carinam, funes, opertoria, pelles, et cetera quibus nauium optime instructarum usus indiget, tunc tempestatem illi et uentum austrum, quo fluctus maximi commouebuntur, uenire denuntiet, et eam subiacere naufragio - per quae significat urbis tyriae euersionem a rege nabuchodonosor, siue, ut multi putant, ab alexandro rege macedonum, qui sex mensibus ipsam urbem obsedisse et cepisse narratur, postquam dareum uicit in lycia -. iuxta mysticos intellectus, abietibus siue cedris de sanir, nauis tyriae tabulata caeduntur, quibus texitur atque compingitur, et cedro siue cyparisso de libano malus eius erigitur: abietibus propter laeuitatem iuncturas que tabularum mollius inuicem se tenentium atque mordentium, siue cedris quod lignum imputribile est; 'de sanir' autem dicuntur, quod interpretatur 'uia lucernae' aut, ut nos uerius arbitramur, 'dens uigiliarum' eo quod omnis nauis prosperitas et illustratio uenerit ex uero lumine; sanir autem mons iuxta litteram ipse est qui et hermon, quem alii uocant sarion - lege historiam -, ['libanus'] interpretatur 'candor' siue 'dealbatio', quod et ipsum ad gratiam pertinet aliunde uenientem.

quercus de basan dolauerunt in remos tuos, transtra tua fecerunt tibi ex ebore indico, et praetoriola de insulis italiae. (lxx: de basan fecerunt remos tuos, templa tua fecerunt tibi ex ebore, domus siluestres de insulis chetthiim). quanta pulchritudo nauis et supellectilis eius, ut remos haberet cedrinos - non undelibet sed de basan -, et transtra eburnea, et praetoriola - siue cellaria in quibus merces pretiosissimae reponuntur - de insulis 'chetthiim' - quod nos in 'italiam' uertimus -, ex ea regione quae graeciae propinquior est, omnes occidentalium insularum partes intellegentes! dicamus ergo, iuxta anag�g�n~g, remos fieri nauis tyriae de basan - de qua et in psalmis scribitur: dixit dominus: de basan conuertam, conuertam de profundo maris; basan in lingua nostra interpretatur 'ignominia' -; eos igitur qui fuerunt in profundo maris et in ignominia peccatorum, conuertit dominus, et uertit in remos, ut, cum apostolis nauigantes, possint ad terram et ad littora peruenire, et fiunt transtra de ebore cum mortificauerint corpora sua, uel usum dentium ad laudes dei contulerint, et praetoriola siue cellaria de insulis 'chetthiim' quae, iuxta hebraici sermonis etumologian~g, uertitur in 'percussam', ut plagis diaboli non tam interfecta sit quam probata. possumus 'ex ebore et siluestres domus' dicere 'de insulis chetthiim' quas haeretici non in domo dei sed in naui tyria fabricare conantur, et ipsi habentes ebur suum sermonis, et linguae aedificantes templa dei templo contraria et domus siluestres habitacula bestiarum, cum scriptura dicat in domo dei nemora et siluas ac lucos non esse plantandos.

byssus uaria de aegypto texta est tibi in uelum, ut poneretur in malum, hyacinthus et purpura de insulis elisa, facta sunt operimentum tuum. (lxx: byssus cum uarietate de aegypto facta est tibi in stratum ut circumdaret tibi gloriam, et operiret te hyacintho et purpura de insulis elisee, et facta sunt opertoria tua). quia dixerat tyrus: perfecti decoris ego sum (uel: circumdedi mihi ipsa pulchritudinem), arguitur quid a singulis acceperit regionibus, secundum illud scripturae: quid habes quod non acceperis? si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? describitur ergo quid unaquaeque mittat prouincia, secundum illud uergilianum:

india mittit ebur, molles sua thura sabaei,

at chalybes duri ferrum, uirosa que pontus

castorea,

et cetera. byssus in aegypto quam maxime nascitur, ex qua contextum est tyriae nauis uelum quod suspenditur malo; et operimentum illius quod in solis calore atque tranquillo nautis atque uectoribus praebet umbraculum, de hyacintho et purpura fit quae sunt de insulis elisa, ionii maris sic appellans insulas. porro, iuxta septuaginta, de bysso in stratum et in requiem tyriae nauis uelamenta texuntur, ut his operta gloriosior sit, et circumdata amictum habeat pulchriorem. byssum autem referri ad terram quia ex terra oritur, et hyacinthum ad aerem, purpuram ad mare ex quo conficitur, addito coccino bis tincto quibus pontificis uestimenta texuntur, saepe admonuimus, quod quattuor elementa significet: terram, ignem, aerem et aquas, ex quibus constat omnia, quae sibi assumit tyrus, ut dei creaturis non utatur cum gratia, sed dicat: perfecti decoris ego sum (uel: decorem mihi ipsa circumdedi).

habitatores sidonis et aradii fuerunt remiges tui; sapientes tui, tyre, facti sunt tibi gubernatores tui. senes biblii et prudentes eius praebuerunt nautas ad ministerium uariae supellectilis tuae. omnes naues maris et nautae earum fuerunt in populo negotiationis tuae. (lxx: principes tui qui habitabant in sidone et aradii fuerunt remiges tui; sapientes tui, sor, qui erant in te, isti gubernatores tui. senes biblii et sapientes eius erant in te: isti confortabant consilium tuum. et omnes naues maris et remiges earum facti sunt tibi in occidentem occidentis). dixerat supra: finitimi tui, qui te aedificauerunt, impleuerunt decorem tuum; antequam ueniat ad eos qui longe habitant, proximarum prouinciarum describit auxilia: 'habitatores tui' inquit 'siue principes sidonis et aradii, quae uicina est insula, remiges tui; sapientes tui, o tyre, facti sunt gubernatores tui' - ad sapientes enim proprie pertinet gubernatio, scriptura dicente: quibus non est gubernatio, cadunt quasi folia -. 'senes siue seniores biblii et prudentes eius praebuerunt nautas ad ministerium, siue confortauerunt consilium tyri, et uariam supellectilem praebuerunt; omnes que maris naues et nautae earum fuerunt in populo negotiationis tyriae, siue in occidente occidentis'. hoc interim secundum litteram; ceterum, iuxta mysticos intellectus, quia 'sidonii' interpretantur 'uenatores', et 'aradii' 'deponentes', dicimus tyrum, gloriosam et superbissimam ciuitatem quae, uento flante, postea conterenda est, habere ciues siue principes uenatores - de quibus scriptum est: anima nostra sicut passer erepta est de laqueo uenantium; ubi enim nos legimus 'uenantium', in hebraeo scriptum est 'sidoniorum' -; isti uenantur: incautas animas, in sublimibus constitutas, ad terrena deducunt, et efficiuntur remiges ut ducant eos ad naufragia; sapientes autem tyri, qui in malam partem accipiuntur, per quam sapientiores sunt filii tenebrarum a filiis lucis, ipsi gubernant tyro naufragio praeparata; seniores biblii et prudentes eius praebuerunt nautas tyro ad ministerium, siue confortauerunt consilium eius - sacra narrat historia seniores plurimos fuisse a domino reprobatos, et iuniores electos, in typum synagogae et ecclesiae: senior cain abicitur, et abel iunior eligitur; ismael filius abraham alienus a patre est, et isaac iunior hereditatem accepit; filiorum quoque isaac senior esau uenator est et uagatur in saltibus, iunior iacob simpliciter habitat domum, unde scriptum est et in malachia: iacob dilexi, esau autem odio habui; et certe, iuxta apostolum, nihil in matris utero constituti boni uel mali fecerunt, nec habebant meritum nec offensam, ut alter eligeretur et alter abiceretur, nisi in typo, ut diximus, synagogae et ecclesiae senior repellitur et assumitur iunior -. omnes, inquit, naues maris et nautae earum fuerunt in populo negotiationis tyriae (siue in occidente occidentis - quomodo dicitur 'canticum canticorum' et 'saeculum saeculorum' et 'opera operum' ut canticum maius aliis canticis sit et saeculum prolixius aliis saeculis opus que ceteris operibus utilius, sic appellatur 'occidens occidentis' ut magnitudinem occidentalium partium significet -), et pulchre naues maris et nautae earum et remiges qui in tyriae nauis auxilio sunt, non pergunt ad orientem nec ad ortum luminis ubi sol iustitiae nascitur, sed ad 'occidentem occidentis' ubi lumen occumbit et unde tenebrarum exordium est.

persae et lydii et libyes erant in exercitu tuo, uiri bellatores tui clypeum et galeam suspenderunt in te pro ornatu tuo (siue peltas et galeas suspenderunt in te, ipsi dederunt gloriam tuam). persas fuisse fortissimos, quorum rex cyrus, ut esaiae uaticinio praedicatur, subuerso astyage rege medorum, babylonem ceperit, et sacra et saecularis narrat historia; lydos quoque illo tempore inter gentes robustissimas reputatos, quorum rex croesus ab eodem cyro captus sit, xenophon scribit plenissime; et libyes cum trogodytis et aethiopibus uenisse contra hierusalem, in paralipomenon uolumine legimus; quia illis temporibus florentissimi erant et famosi ad proelia pugnatores, tyriae urbis defensores esse memorantur et ad terrendos hostes scuta et galeas in murorum propugnaculis suspendisse. spiritalis autem intellegentia illud sonat: quod 'persae' qui interpretantur 'tentantes' siue 'tentati', et 'lydii' quos 'generatos' intellegimus, et 'libyes' qui hebraico sermone appellantur 'phut' et uertuntur in 'os' - ab 'ore' non ab 'osse' -, frustra tyrum nitantur defendere, cum tentatione superentur et generationi ac libidini seruiant, cassa que tantum uerba multiplicent, non habentes galeam salutis nec scutum fidei, sed gloriam tantum strepitum que sermonum praetendant ad ornatum illius.

filii aradii cum exercitu tuo erant super muros tuos in circuitu; sed et pygmaei qui erant in turribus tuis pharetras suas suspenderunt in muris tuis per gyrum, ipsi compleuerunt pulchritudinem tuam. (lxx: filii aradiorum et fortitudo tua super muros tuos in circuitu custodes in turribus tuis erant; pharetras suas suspenderunt super propugnacula tua per gyrum, ipsi perfecerunt decorem tuum). uerbum 'gamadim' aquilae prima editio 'pygmaeos', symmachus 'medos', septuaginta 'custodes', theodotio 'gomadim' ipsum hebraicum interpretati sunt; aradum insulam, quae tota sit ciuitas, et contra se positum oppidum antaradum habeat, uicina que sit tyro, et praetendat in phoenicis littore continentis terrae, usque hodie cernimus. hi sunt in exercitu urbis tyriae custodes que turrium eius et suspendunt pharetras suas per gyrum complent que pulchritudinem eius ut sagittarios esse docent, siue pygmaei sunt, hoc est bellatores et ad bella promptissimi apo~g t�s~g pugm�s~g, quae graeco sermone 'in certamen' uertitur. sin autem aradii 'deponentes' sonant, omnis qui praetendit falsi nominis scientiam et habet in pharetra pectoris sui ignita diaboli iacula quibus deceptorum corda uulnerat atque succendat, aradius appellandus est: cupit enim deponere eos qui nituntur ad alta conscendere, et complet pulchritudinem tyri de qua et in prouerbiis scriptum est: non te decipiat pulchritudinis desiderium nec capiaris oculis tuis, et iterum: sicut inaures in naribus porci, sic mulieri male moratae pulchritudo.

carthaginienses negotiatores tui a multitudine cunctarum diuitiarum; argento, ferro, stanno, plumbo que repleuerunt nundinas tuas. non solum in praesenti loco, sed et in esaia ubi scriptum est: ululate naues carthaginis, ceteri interpretes uerbum hebraicum transtulerunt 'tharsis' quos coloniam esse tyriorum nulli dubium est; ipsi de occidentis partibus argento, ferro, stanno et plumbo tyri nundinas repleuerunt. 'tharsis' in lingua nostra sonat 'exploratio gaudii'; exploratores autem hic non in bonam partem debemus intellegere quales moyses miserat ad explorandum terram repromissionis, sed in contrariam quales et apostolus uitare se dicit: propter subintroductos falsos fratres, qui intrauerunt explorare libertatem nostram quam habemus in christo, et de quibus ioseph loquitur: exploratores estis; considerare uestigia regionis uenistis, fratres que eius, intellegentes crimen esse non modicum aliena per insidias explorare, responderunt: non sunt exploratores serui tui. isti ergo nundinas tyri non auro nec lapide pretioso, sed argento, ferro, stanno, plumbo que multiplicant, habentes eloquii uenustatem et arma ad expugnandum, et in stanno eloquii similitudinem quod mentitur argentum, et in plumbo impietatem grauissimam, iuxta zachariam, in quo mulier sedet super talentum plumbi, et aegyptii demersi sunt in profundum sicut plumbum. longa singulorum disputatio metallorum sed breuitati studendum est.

graecia, thubal et mosoch ipsi institores tui; mancipia et uasa aenea adduxerunt populo tuo. de domo thogorma equos et equites et mulos adduxerunt ad forum tuum. (lxx: graecia uniuersa et adiacentia eius, ipsi negotiatores tui in animabus hominum et uasa aenea dederunt mercatum tuum. de domo thogorma equos et equites et mulos dederunt nundinas tuas). 'iones' inquit '- qui hebraice appellantur iauan -, et thubal - id est iberi orientales uel de occidentis partibus hispani qui ab ibero flumine hoc uocabulo nuncupantur -, et mosoch - quos cappadocas intellegimus quorum metropolis quae postea, ab augusto caesare, caesarea appellata est, usque hodie lingua ipsorum mazaca dicitur -, isti pretiosum tyri fecere commercium, ut mancipia et aenea uasa ex corintho adducerent tyrum, et de domo thogorma, id est de phrygia, equos et equites et mulos, quorum quondam illa prouincia maximam habuit copiam'. aiunt hebraei 'graeciam', id est 'iauan', interpretari 'est et non est', quod proprie refertur ad 'sapientiam' saecularem in qua, si recte aliquid reperiunt, 'est' appellatur, si in contrariam partem, 'non est'. multa enim naturae bono et ipsi disserunt de officiis, de continentia, de opibus contemnendis - quod proprie sibi stoici uindicant -, et uidentur animas hominum quos deceperint lucrifacere; habent que uasa aenea, quibus mentiuntur auri similitudinem, quae ingerunt populis tyri ut eos falsae doctrinae opinione supplantent; de domo quoque 'thogorma' quod interpretatur 'peregrinus' et 'aduena', ad forum et nundinas eius equi adducentur et equites et muli de quibus scriptum est: fallax equus ad salutem, et in alio loco: dormitauerunt omnes qui ascenderunt equos, et in psalmis: nolite fieri sicut equus et mulus quibus non est intellectus; quamobrem et doech, accusator et interfector sacerdotum, et praefectus multorum fuit, et hos esse de domo aduenae atque peregrini qui non comedunt carnes agni, de quibus scriptum est: aduena et mercenarius non comedent ex eo, ut omnes nundinae tyri his mercimoniis compleantur.

filii dadan negotiatores tui. pro quo, nescio quid uolentes, septuaginta 'filios rhodiorum' interpretati sunt, nisi forte primae litterae falsi similitudine, ut pro 'dadan' legerent 'radan', quae et ipsa cycladarum maxima est, et in ionio mari quondam urbs potentissima nauali que certamine gloriosa, et propter tutissimum portum mercatorum omnium receptaculum. et quia 'rhodii' in linguam nostram uertuntur 'uidentes iudicium', de his nunc tropologice dicitur, qui cernunt iudicii ueritatem et ipsi non faciunt, dicente apostolo: propter quod inexcusabilis es, o homo omnis qui iudicas; in quo enim iudicas alium, teipsum condemnas, eadem enim facis quae iudicas. sed melius est 'dadan' alterius loci nomen accipere, et ut in hebraico et apud ceteros interpretes habetur.

insulae multae negotiatio manus tuae: dentes eburneos et ebeninos commutauerunt in pretio tuo. syrus negotiator tuus propter multitudinem operum tuorum: guttam, purpuram et scutulata et byssum et sericum et chodchod proposuerunt in mercatu tuo. (lxx: ex insulis multiplicauerunt negotiationem tuam: dentes elephantinos, et his qui introducebantur reddebas mercedes tuas. homines negotiationem tuam a multitudine mercatus tui: in aphec, stacten, et polymita de tharsis, et ramoth et chodchod dederunt nundinas tuas). multum ab hebraico in praesenti loco septuaginta editio discrepat; ideo iuxta utramque pauca dicenda sunt, ne, in tyri mercimoniis occupati, ad reliquas prophetias tardius transeamus. filii dadan, negotiatores tyri, de multis insulis multiplicauerunt negotiationem eius, ita ut dentes elephantorum darent his qui ueniebant ad commercium eius, et haberent homines in nundinis propter negotiationis multitudinem. haberent autem in 'aphec' - quod de theodotionis editione in septuaginta additum est, pro quo symmachus uertit 'polymita' -, 'stacten' quoque - pro quo omnes alii 'purpuram' interpretati sunt, quae hebraice dicitur 'argaman' -, et 'uarietates ex tharsis' - pro quo in hebraeo 'bus' dicitur, quae ab omnibus in 'byssum' translata est. tharsis autem in praesenti loco penitus non habetur -. et 'ramoth', inquiunt, et 'chodchod' dederunt nundinas tuas - quod ita habetur in hebraeo, nisi quod pro 'ramoth' aquila 'serica' uel 'subtilia' interpretatus est; 'chodchod' uero omnes interpretes ita ut in hebraeo positum est transtulerunt -. igitur, iuxta septuaginta, filii rhodiorum negotiatores tyri de insulis plurimis multiplicauerunt negotiationem eius; iuxta hebraicum, post filios dadan negotiatores eius, insulae quoque diuersarum gentium auxerunt mercimonium eius afferentes dentes eburneos ex india et ligna ebenina - quae nigri coloris pretiosissima sunt -, et commutauerunt cum aliis tyri mercibus. 'syrus' quoque fuit negotiator tyri, pro quo in hebraeo positum est 'aram', in cuius loco septuagesima 'homines' interpretati sunt, pro 'aram' legentes 'adam', et 'res' et 'daleth' litterarum, sicut supra, decepti similitudine. usque hodie autem permanet in syris ingenitus negotiationis ardor, qui per totum mundum lucri cupiditate discurrunt, et tantam mercandi habent uesaniam, ut, occupato nunc orbe romano, inter gladios et miserorum neces quaerant diuitias, et paupertatem periculis fugiant; istiusmodi homines negotiatores tyri sunt qui polymita, purpuram et scutulata mercantur, byssum quoque et sericum et chodchod proponunt in mercatu ei. pro 'purpura' quam omnes interpretati sunt, 'stacten', id est 'guttam', septuaginta transtulerunt; 'chodchod' autem quid significet, usque in praesentiarum inuenire non potui - aiunt hebraei: omnes pretiosissimas merces hoc nomine significari, uel speciem quandam esse pretiosarum mercium, quam romanus sermo non resonet, uel communi uocabulo scruta uendentium -. de multis autem insulis, ut transeamus ad anag�g�n~g, quae salsis et amaris huius saeculi tunduntur fluctibus, deferunt negotiatores dadan, dentes eburneos candorem eloquentiae pollicentes de quibus scriptum est: a domibus eburneis ex quibus delectauerunt te filiae regum in honore tuo; sed non sunt candidi, nec imitantur sponsam de qua dicitur: quae est ista quae ascendit dealbata, innitens super fratruelem suum?, uerum ebenini nigri coloris, qui non possunt suam mutare nigredinem, hieremia dicente: si mutabit aethiops pellem suam et pardus uarietatem suam. 'syrus' quoque, id est 'aram', qui interpretatur 'excelsus' et tumet superbia, negotiator tyri est, et in multitudine operum tyriorum defert falsi nominis scientiam, multas uarietates et 'stacten' odoris optimi repromittens et purpuram regiae dignitatis et scutulata ex arte dialectica et byssum, pro qua septuaginta 'tharsis' interpretati sunt terrae operibus deditus, et sericum, pro quo in hebraeo scriptum est ramoth quod interpretatur 'uisio mortis' - omnia enim opera terrena ad interitum properant -, et 'chodchod', quidquid illud est quod intellegitur, proponens in nundinis tyri. 'dadan' autem, ex his mercibus quae a negotiatoribus eius insulis que dicuntur afferri, uel indiae regio intellegenda est, uel idumaeorum ac uastae solitudinis ut nonnulli aestimant, sonat que 'cognationem', ut similitudinem diuinorum dogmatum in haereticis cognoscamus.

iuda et terra israel ipsi institores tui in frumento primo; balsamum et mel et oleum et resinam proposuerunt in nundinis tuis. (lxx: iudas et filii israel isti negotiatores tui in frumenti commercio et unguentis; primum mel et oleum et resinam dederunt in nundinis tuis). uerbum hebraicum 'phanag' aquila, symmachus et theodotio ita ut apud hebraeos positum est transtulerunt, pro quo septuaginta 'unguenta', nos 'balsamum' uertimus. dicitur autem quibus terra iudaea, quae nunc appellatur palaestina, abundet copiis frumento, balsamo, melle et oleo et resina, quae a iuda et israel ad tyri nundinas deferuntur. cum que manifesta sit littera, iuxta spiritalem sensum dicimus: non debere terram confessionis et sensum cernentis deum, qui refertur ad ecclesiam, deferre tyrum primum triticum, quod cadens in terram multiplicatur et accipitur pro uerbo dei: non enim in pane solo uiuit homo, sed in omni sermone dei; dein balsamum, quod nascitur in uineis engaddi, siue unguentum, de quo scriptum est: sicut unguentum in capite, quod descendit in barbam, barbam aaron; et mel super quo loquitur et salomon: mel inueniens, comede quantum satis est; si enim plus comederis, euomes illud, dum saturitate nimia mel uertitur in absinthium; oleum quoque, de quo in tabernaculo dei lucerna accenditur, ne aptetur nobis illud propheticum: oleum in aegypto uenundabas, quod, si in aegypto et in tyro fuerit, uertetur in contrarium, et dicetur de eo: oleum autem peccatoris non impinguet caput meum; sed et resina lenis est, apta corporibus et pro medicina accipitur, unde et in hieremia scriptum est: numquid resina non est in galaad; aut medicus non est ibi? quare non ascendit curatio filiae populi mei?; hanc resinam habebat et iacob, quam mittebat filio ioseph cum melle et terebintho, nucibus, thymiamate et stacte; ismaelitae quoque, qui emerunt ioseph de terra israel, haec aegyptum deportabant thymiamata et resinam de galaad et stacten. et ut manifestius scire possimus quid sit frumentum, balsamum, mel et oleum resinam que ad mercatum ferre tyri, audiamus domini uerba dicentis: nolite dare sanctum canibus, neque margaritas uestras mittatis ante porcos; mulieri quoque chananaeae, quae pro filia precabatur, dicens: filia mea male uexatur a daemonio, respondit dominus: non oportet tollere panem filiorum et dare eum canibus. sed quia exierat de finibus tyri et sidonis et propinquabat terrae israel, idcirco quod rogauerat consecuta est.

damascenus negotiator tuus in multitudinem operum tuorum, in copia diuersarum opum, in uino pingui, in lanis coloris optimi. (lxx: damascus negotiator tuus in multitudine operum tuorum, ex multitudine omnis fortitudinis tuae: uinum de chelbon et lanas de mileto). pro 'uino pingui' quod interpretatus est symmachus, et apud aquilam et theodotionem et in ipso hebraico habet 'uinum de chelbon'; rursum que ubi nos posuimus 'lanis coloris optimi' siue 'splendentibus', aquila et theodotio transtulerunt in 'lanis soor'. significat autem quod, inter ceteras negotiationes tyri, ad nundinas eius de damasco deferebatur uinum pinguissimum et lanae praecipuae, quod usque hodie cernimus. sin autem 'damascus' interpretatur 'sanguinem bibens', et hebraeorum uera traditio est, campum in quo interfectus est abel a parricida cain fuisse in damasco, unde et locus hoc insignitus uocabulo sit - iuste et paulus, post interfectionem stephani primi in christo martyris, perrexit damascum, ut credentes in christo uinctos duceret hierusalem, dei que misericordia, qui facit uidentem et caecum, oculos carnis amisit ut mentis acciperet, ceciderunt que squamae draconis ex oculis eius, quibus lumen perdiderat ueritatis, ut iret ad uicum qui appellatur 'rectus', et inueniret 'ananiam' qui in lingua nostra interpretatur 'obediens' -, de hac igitur, cui dictum est: maledicta terra, quae aperuit os suum et hausit sanguinem fratris tui, tyri nundinae congregantur, et uinum pingue siue lanae splendentes, pro qua 'chelbon' interpretatur 'lacteos', et pro 'lanis coloris optimi', 'lanae de mileto' - siue 'soor': 'miletum' in hebraico non habetur, sed, quia inde lanae praecipuae deferuntur, pro 'soor' senserunt 'miletum' qui interpretati sunt -; ex quo perspiciendum quod tyrus lacte uescatur infantiae, et uestimenta non habeat propria, sed aliunde: ex uariis congesta prouinciis. illud quod 'damascus' interpretatur 'sanguis cilicii' et 'sanguis osculi', praesenti non conuenit loco; frequenter enim hebraea nomina, pro diuersitate accentuum et mutatione litterarum uocalium que uel maxime quae apud illos habent proprietates suas, uarie interpretantur.

dan et graecia et mozel in nundinis tuis posuerunt ferrum fabrefactum; stacte et calamus in negotiatione tua. (lxx: (signum_asterisci) dan et iauan et mozel in nundinis tuis (signum_metobeli) - quae in editione eorum de theodotione addita sunt -; ferrum factum opere et rota in commixtione tua est). ex nomine patriarchae dan, et tribus, et locus in quo habitauit tribus, nomen accepit ubi hodie paneas, quae quondam caesarea philippi uocabatur, unde et iordanis fluuius sortitus uocabulum: 'ior', riuus uidelicet, 'dan', qui fluit de libano; 'iauan' autem 'graeciam' sonat quae interpretatur, ut diximus, 'est et non est'; pro 'mozel' quoque symmachus transtulit 'deferens', ut sit sensus: 'dan et graecia detulerunt in nundinis tuis ferrum fabrefactum, et cetera'; aquila uero pro 'mozel' posuit de 'uzal', de quibus credendum est regionibus ferrum et stacten et calamum ad tyri nundinas deportata. dicamus que quod graecia, id est iauan, ferrum habeat fabrefactum, et ad bella promptissimum, dialectica que arte constructum, iactans se cuncta iudicio et ratione proferre, uocalem que sonum, qui interpretatur in calamo et stacten odoris optimi repromittat; siue ferrum fabrefactum, et rotam quae uerborum compositione uoluatur et cursum habeat orationis.

dadan institores tui in tapetibus ad sedendum. (lxx: dedan negotiatores tui cum iumentis electis ad currus). multum hebraicum et septuaginta in praesenti discrepant loco praeter nomen regionis quod uicinum est: 'dedan' et 'dadan'. infinita quippe distantia in 'tapetibus ad sedendum' et 'iumentis electis ad currus', nec dubium quin quadrigae currus et equi in malam partem accipiantur si terreni sint, alioquin de caelestibus et helias curru rapitur, appellatur que ab elisaeo: pater, pater, auriga et currus israel, et gezi aperiuntur oculi, ut currus in monte et equos uideat sine ascensoribus, sessioni domini praeparatos; in tapetibus autem sermonum pulchritudo monstratur, in quibus uehuntur et requiescunt institores dedan, sessione composita, uenientes ad nundinas tyri.

arabia et uniuersi principes cedar ipsi negotiatores manus tuae; cum agnis et arietibus et haedis uenerunt ad te. pro 'agnis, arietibus et haedis' septuaginta 'camelos et arietes et agnos' interpretati sunt. arabia autem et principes cedar - quae hodie sarracenorum regio est -, sicut in hieremiae sermone, qui aduersum cedar scribitur, plenissime demonstratum est, abundant his animantibus, agnis uidelicet et arietibus et haedis - et tyri nundinas hac illatione multiplicat -, sed et camelorum fertilissima regio, ob pascuarum eremi latitudinem aeris que temperiem quibus hoc animal delectatur. 'arabia' autem interpretatur 'uespera', et 'cedar' 'tenebrae', de qua et in psalmis dicitur: habitaui cum habitantibus cedar; quae regiones deferunt tyro camelos grauissimis peccatorum oneribus praegrauatos, siue agnos et arietes et haedos, quos immolant altaribus suis quae de iniquo rebelli corde simularunt. sed et in hoc eodem propheta, in uisione pastorum, arietes aquas purissimas conturbantes et impingentes lateribus oues et cornibus dimicantes legimus; haedos quoque, qui ad sinistram stare consuerunt; et agnos, qui mentiuntur agnum de quo scriptum est: ecce agnus dei, ecce qui tollit peccata mundi. in bonam autem partem: camelos, scribit esaias, de 'madian' - quod interpretatur 'domini iudicium' - uenire hierusalem, et epha, et arietes nabeoth, et saba, deferentes aurum et thus - quorum duo ultima etiam a magis offeruntur domino -; isti que cameli, deposito onere peccatorum, possunt intrare artam et angustam uiam quae ducit ad uitam.

uenditores saba et rema, ipsi negotiatores tui, cum uniuersis primis aromatibus et lapide pretiosissimo et auro, quod proposuerunt in mercatu tuo. in psalmis, ubi scriptum est: reges arabum et saba munera offerent tibi, in hebraeo habet: reges saba et saba munera offerent tibi, quorum una 'saba' per 'sen' litteram scribitur, alterum per 'samech' quae nostrae litterae similis est. quia igitur 'saba' interpretatur 'conuersio', hoc dicendum est, quod in praesenti loco non 'conuersionem' significet, sed 'auersionem' de qua tyro munera deferuntur cum uniuersis aromatibus et odoribus optimis et lapide pretioso et auro, quae omnia in tyri nundinis proponuntur; et ipsi enim mentiuntur odorem optimum lapidem que pretiosum quo exstruere peruersitatis suae nituntur ecclesias, et aurum quod pollicentur in sensu, omnia que peruersa sunt - nihil enim gratuito accipiunt nec gratis tribuunt sed uniuersa mercantur, cum reges arabum et saba gratis christo munera offerant -; hi sunt qui omnia turpis lucri causa faciunt, et ab eo haec munera susceperunt, qui dicit in euangelio: haec omnia tradita sunt mihi, quae, si cecideris, dabo tibi. 'rema' siue, iuxta septuaginta, 'regma' in nullo alio scripturarum loco inuenire potui, nec quae regio sit, quid ue significet, nisi, quod manifestum est, et ex eo quod iungitur saba, uicinam huic prouinciae esse regionem.

aran et chenne et eden negotiatores, saba, assur, chelmad uenditores tui. ipsi negotiatores tui multifariam inuolucris hyacinthi et polymitorum gazarum que pretiosarum, quae obuolutae et astrictae erant funibus. (lxx: charran et channa et edne isti negotiatores, saba, assur et chalmad institores tui, deferentes negotiationem (signum_asterisci) in machalim et in galima (signum_metobeli) hyacinthum, et (signum_asterisci) polymita (signum_metobeli) thesauros electos funibus colligatos). et istae gentes diuersorum locorum nomina continentes. quod autem de theodotione in septuaginta additum est: in machalim et in galima, symmachus interpretatus est: pretiosis inuolucris; 'polymita' quoque, qua theodotio 'uaria' interpretatus est, de aquila et symmacho addidimus - tam pretiosae autem uestes negotiatorum inuolucris ferebantur, ut funibus hyacinthinis stringerentur -; 'aran' siue, ut septuaginta dixere, 'charran', in nostra lingua sonat 'foramina'; 'chenne', 'praeparationem'; 'eden', 'delicias', pro quo apud septuaginta 'edne', quod in hebraico non habetur, quid sonet ignoramus et ficti nominis etumologian~g quaerere non debemus. in negotiatione ergo tyri per carneos sensus qui indicantur in foraminibus, tota saeculi hominum praeparatio est qui solas delicias putant si augeant tyriae urbis commercia. de 'saba' supra diximus; 'assur' interpretatur 'dirigens'; 'chelmad' siue, ut in quibusdam exemplaribus continentur, 'cherma' transfertur in 'uineas'; haud dubium quin sodomorum, qui ueniunt in mercatu tyri, ut praua dirigant, immo arguant poenis et corrigant quae fuerant deprauata, iuxta illud quod in psalmis dicitur: ut destruas inimicum et ultorem. habent que multifariam supellectilem et incredibili uarietate distinctam, quae inuolucris hyacinthi astricta est, siue thesauri eorum funibus constringuntur quos thesaurizauerunt sibi in terra, iuxta illud quod scriptum est: funibus peccatorum suorum unusquisque constringitur, nec habuerunt negotiationem liberam, sed cuncta peccatorum uinculis nexuerunt. inuolucra hyacinthina, propter coloris similitudinem referam ad aerias potestates quae thesauros suos saeculi nundinis largiuntur. cedros quoque habebant in negotiationibus tuis. naues maris (siue, ut in hebraico continentur: tharsis) principes tui in negotiatione tua. pro 'cedris' septuaginta 'cyparissos' transtulerunt. et quia supra de utroque diximus, superfluum est lectoris augere fastidium.

et repleta est et glorificata (siue aggrauata) nimis in corde maris. 'nihil' inquit 'tibi defuit quod ad diuitias pertinet insularum; quae tamen glorificatio, fuit aggrauatio possidentis dum non potes moderate ferre diuitias, quamquam et paupertas saepe tentatio sit' - unde et salomon necessaria tantum postulat, et diuitias aut paupertatem pariter detestatur, ne in altero superbia, in altero subrepat impatientia atque mendacium.

in aquis multis adduxerunt te remiges tui. supra remiges tyriae ciuitatis, 'sidonios' legimus et 'aradios', quorum alteri 'uenatores', alteri interpretantur 'deponentes': uenantur enim eorum animas quos inter saeculi huius fluctus suo ducunt arbitrio, et non ad excelsa subleuant, sed in profunda demergunt; nec imitantur eos qui usque ad matutinam uigiliam nauigantes fregerunt insanos maris fluctus et dominum saluatorem suscipere meruerunt statim que tali uectore et comite peruenerunt ad portum quietis. de quo in euangelio plenius scribitur.

uentus auster contriuit te in corde maris. omnes diuitiae tyri 'austro' flante dispereunt, qui significantius hebraice 'cadim', graece kaus�n~g interpretatur, quem nos in 'uentum urentem' transferre possumus; de quo dicebat et sanctus: per diem sol non uret te, neque luna per noctem. hoc uento iacob exustus erat et tamen non contritus, dum loquitur: fui per diem exustus aestu et gelu noctis; illi quoque qui ab hora prima conducti sunt, totius diei calorem et aestus tulerunt, et tamen accipiunt denarium, quia exusti sunt et non contriti; unde et sponsa dicit in cantico: nigra sum et formosa, quia despexit me (siue, ut melius in hebraico continetur, decolorauit me) sol.

diuitiae tuae et thesauri tui et multiplex instrumentum tuum. multi ita legunt: in corde maris diuitiae tuae et thesauri tui et multiplex instrumentum tuum, ut omnes tyri diuitiae uniuersa que substantia in corde maris sit posita et saeculi fluctibus obruatur, nihil que habeant stabile habitatores eius atque perpetuum, impleto illo euangelico: stulte, hac nocte auferent animam tuam a te; quae autem praeparasti, cuius erunt?, et illo apostolico: qui uolunt diuites fieri, incidunt in tentationem et muscipulas multas, et detrahuntur in profundum. manifesta est historia; et propterea singulis pene uersiculis breues sententiolas coaptamus. iam enim ad finem libri festinat oratio.

nautae (siue remiges) tui et gubernatores tui, qui tenebant supellectilem tuam et populo tuo praeerant; uiri que bellatores tui qui erant in te, cum uniuersa multitudine tua quae est in medio tui, cadent in corde maris in die ruinae tuae. remiges, siue nautas, urbis tyriae - sidonios legimus et aradios, de quibus iam dictum est, et, iuxta editionem septuaginta, consiliarios 'bibli' quae hebraice appellatur 'gebal' -, uiros quoque bellatores eius - persas, lydos et libyas -, qui omnes cadent et esse nihili monstrabuntur, cum ceciderit tyrus et uniuersa gloria eius finem habuerit ruinarum; multitudinem autem - quam 'commixtionem' septuaginta transtulerunt -, exceptis principibus, uulgus significat qui, absque nomine dignitatum, simili iudicio conterentur. mixta que prophetia est inter urbem et nauem, ut ex altero alterum intellegas; et tamen utrumque ad consummationem saeculi pertineat atque naufragium.

a sonitu clamoris gubernatorum tuorum conturbabuntur classes, et descendent de nauibus suis, omnes qui tenebant remum (siue nautae et uniuersi gubernatores maris) uectores que et proretae in terra stabunt, et eiulabunt super te uoce magna et clamabunt amare, et superiacient puluerem capitibus suis et cinere conspergentur (siue cinerem sternent sibi). quod autem sequitur (signum_asterisci) et radent super te caluitium, et accingentur ciliciis, et plorabunt te in amaritudine animae ploratu amarissimo, et assument super te carmen lugubre, et plangent te (signum_metobeli) in septuaginta non habetur sed de theodotionis editione additum. quando tyrus ceciderit, gubernatores illius turbabuntur descendent que de classibus, et remiges uectores que ac proretae - siue nautae et uniuersi gubernatores maris -, iactati fluctibus, stabili aliquando consistent gradu; eiulabunt super ea uoce magna, quam prius suis locupletabant mercibus, et mentis amaritudinem clamore signabunt; puluerem quoque - siue terram - iacient super capita sua, pro terrenis operibus agentes paenitentiam, et cinere consperguntur uel uitulae iuxta legem ut purificentur, uel certe substernent cinerem sibi - iuxta illud quod dicitur ad hierusalem: sparge terram super caput tuum, et cinerem substerne tibi et fac planctum, et in euangelio scriptum est: si in tyro et sidone facta essent haec signa, olim in sacco et cinere egissent paenitentiam, et psalmista dicit: cinerem quasi panem manducaui -; radent que super tyro caput et facient caluitium, quod in luctu fieri solet, eo tempore quo magnitudo doloris omnem excluserit laetitiam - apostolorum uero capilli numerati erant, quia crinem suum instar nazaraenorum domino consecrarant; et samson, quamdiu crines habuit, possedit fortitudinem, ablata caesarie, captus est ab allophylis -; quando autem dicitur: et accingentur ciliciis, uetus lumborum libido damnatur, ut, qui uixerant in deliciis, postea paenitentes uiuant in austeritate atque duritia - niniuitae habuere saccos; et rursum ad hierusalem dicitur: plange ad me quasi sponsa, accincto cilicio, super uirum suum uirginalem -. et plorabunt te, inquit, in amaritudine animae ploratu amarissimo - melius est enim ingredi in domum luctus, quam in domum conuiuii -, ut plangant tyrum, et carnem lugubre congeminent; quod sequens scriptura subiungit. ut autem sciamus profectum esse eorum qui plangunt ruentem et qui prius in maris corde et in medio illius uersabantur, prophetae nos doceat exemplum, qui et ipse plangere iubetur tyrum ut, expleto tempore paenitentiae, restituatur in antiquum statum, et assumpta cithara domino personet: lege esaiam. quidam ridicule - sed tamen quod legimus est dicendum - 'gubernatores' episcopos haereticorum, 'consiliatores' presbyteros, 'proretas' archidiaconos, 'remiges' atque 'nautas' diaconos interpretantur, 'uectores' uero ad cunctum populum referunt - si addidissent 'nauclerum' diabolum, implessent tragoediam -, qui omnes eiulabunt pariter et flebunt amarissime et agent paenitentiam postquam naufragium senserint nauis suae et in terra steterint, omnem que decorem falsi nominis scientiae amiserint, et pro gaudio atque laetitia, in cordis amaritudine paenitentiam moerore signauerint.

quae est ut tyrus quae obmutuit (siue conticuit) in medio maris? - quod in lxx non habetur -. quae in exitu negotiationum tuarum (siue quam inuenisti mercedem) de mari implesti populos multos, in multitudine diuitiarum tuarum et populorum ditasti reges multos; nunc contrita es a mari (siue in mari), in profundis aquarum opes tuae (siue negotiatio tua); et omnis multitudo tua quae erat in medio tui ceciderunt. uniuersi habitatores insularum obstupuerunt (siue contriti sunt) super te, et reges earum omnes tempestate perculsi (siue uersi in amentiam) mutauerunt uultus (uel fleuerunt); negotiatores gentium (siue populorum) sibilauerunt super te: ad nihili deducta es (siue facta perditio es), et non eris ultra usque in saeculum (siue in perpetuum). gubernatores, remiges, proretae atque uectores, in planctu tyri ista memorabunt, quae alia ciuitatum ita conticuit, ut loquendi fiduciam non haberet, et audiret illud euangelicum: tace et obmutesce et de psalmis: peccatori autem dixit deus: quare tu enarras iustitias meas, et assumis testamentum meum per os tuum?. 'quantis mercibus, o tyre, ditata es? et quid tanto labore quaesisti, ut diebus ac noctibus peritura naufragio congregares? implesti quidem populos multos et opibus tuis locupletasti reges - de quibus scriptum est: astiterunt reges terrae, et principes conuenerunt in unum aduersus dominum, et aduersum christum eius -; sed nunc contrita es in mari et in aquarum profundis' - iuxta illud quod de pharaone scriptum est: currus pharaonis et fortitudinem eius proiecit in mare, qui demersi sunt in profundum quasi lapis et dicere poterant: ueni in profundum maris, et tempestas demersit me -. 'omnes insulae, uel habitatores insularum, quae saeculi huius fluctibus uerberantur, stupebunt super te, et reges earum, tempestate perculsi, sentient interitum suum, imitantes que uocem colubri, sibilabunt et dicent: ad nihilum deducta es (siue facta perditio es) - ut non naturam perditionis habueris, sed uoluntatem -, et non eris' - quod si hucusque dixisset, magna quaestio nascebatur: quomodo non esset, quam nunc uidimus exstructam; sed ex eo quod sequitur: 'usque in saeculum', unius saeculi tempus ostendit, quod iuxta aetatem hominis annorum septuaginta circulo supputatur -, siue 'non eris deo' - dicente apostolo: qui uocauit ea quae non erant, et esaias propheta: ecce confundentur et erubescent omnes aduersarii tui; erunt enim quasi non sint, et esther, iuxta septuaginta interpretes: ne tradas sceptrum tuum his qui non sunt, et in psalmis: dimitte mihi ut refrigerer priusquam abeam et amplius non ero; quae testimonia quo sensu accipienda sint supra diximus -. omnia autem haec ad haereticorum possumus referre personam, qui, in contritione tyri atque naufragio, sentient errorem suum, et, in medio maris positi, liberare suas animas concupiscent, plangent que male diuitias congregatas, quibus multos ditauerant reges, patriarchas uidelicet suos, et uulgus ignobile, quorum opes in medio corruent mari; habitatores quoque omnium insularum - si tamen uoluerimus ad bonam partem referre quae dicta sunt - obstupescent super contritione tyri, et reges insularum omnium, uel ipsi, quasi tempestate perculsi, mutabunt uultus, uel certe cordis moerorem fletu et lacrimis indicabunt, stuporis que magnitudinem admiratione et sibilo testabuntur, quomodo nihili facta sit et perierit quae salutem multis gentibus promittebat; et ultra non erit, nequaquam certo tempore - ut ai�na~g interpretemur 'in saeculo' -, sed in perpetuum, quia idem sermo utrumque significat.

LIBER 9

consequens erat, filia eustochium, ut prophetiam tyri et principis tyri uno uolumine comprehenderem, et tam locis quam uaticinatione coniunctos, nequaquam librorum ordine separarem. sed quia plura sunt quae dicuntur et modum prolixitatis excedunt, ideo in nonum librum dilata est explanatio, quam orationibus tuis omnium que sanctorum ad calcem credimus peruenturam, ut contra pharaonem quoque et uniuersam aegyptum, quae in hiezechiele scripta sunt, disseramus. quae et ipsa nobis longitudine sui, in librum decimum diuidenda sunt, quo et uoluminum inter se mensura seruetur, et, diuisus, dictantis scribentis que et legentis labor respiret in partibus.

28. et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, dic principi tyri: haec dicit dominus deus: eo quod eleuatum est cor tuum, et dixisti: deus ego sum, et in cathedra dei sedi in corde maris; cum sis homo et non deus, et dedisti cor tuum quasi cor dei. ecce sapientior es tu daniele, omne secretum non est absconditum a te, in sapientia et prudentia tua fecisti tibi fortitudinem, et acquisisti aurum et argentum in thesauris tuis; in multitudine sapientiae tuae, in negotiatione tua multiplicasti tibi fortitudinem, et eleuatum est cor tuum in robore tuo. propterea haec dicit dominus deus: eo quod eleuatum est cor tuum quasi cor dei, idcirco ecce ego adducam super te alienos robustissimos gentium; et nudabunt gladios suos super pulchritudinem sapientiae tuae, et polluent decorem tuum. interficient et detrahent te, et morieris in interitu occisorum in corde maris. numquid dicens loqueris: deus ego sum, coram interficientibus te, cum sis homo et non deus in manu occidentium te? morte incircumcisorum morieris in manu alienorum, quia ego locutus sum, ait dominus deus. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: et tu fili hominis, dic principi tyri: haec dicit dominus deus: pro eo quod exaltatum est cor tuum, et dixisti: deus ego sum, habitationem dei habitaui in corde maris; tu autem es homo et non deus, et dedisti cor tuum quasi cor dei. numquid sapientior es daniele? sapientes non erudierunt te disciplina sua: numquid in eruditione tua aut prudentia tua fecisti tibi fortitudinem, et fecisti aurum et argentum in thesauris tuis, aut in multa eruditione tua et negotiatione tua multiplicasti fortitudinem tuam? elatum est cor tuum in fortitudine tua. propterea haec dicit dominus deus: quia dedisti cor tuum quasi cor dei, propter hoc ecce ego adducam super te alienos pestilentes de gentibus; et euaginabunt gladios suos in te super pulchritudine doctrinae tuae, et humiliabunt pulchritudinem tuam in perditione. et deducent te et deponent te, et morieris morte uulneratorum in corde maris. numquid loquens dices: deus ego sum, in conspectu interficientium te? tu autem es homo et non deus in multitudine uulnerantium te. mortibus incircumcisorum morieris in manibus alienorum, quia ego locutus sum, dicit adonai dominus). ubicumque iuxta septuaginta, secundo ponitur 'dominus, dominus', primum nomen tetragrammaton est quod proprie ad deum pertinet et 'ineffabile' dicitur, secundum commune quod saepe et in hominibus inuenitur. quomodo autem tyriae urbis, sub figura nauis, primum diuitiae deinde ruina planctus que descriptus est, sic ad principem tyri primum sermo fit prophetalis quod erectus sit per superbiam nec bene abusus opibus quas habebat, deinde luctus et lamentatio de quantis bonis ad mala quanta peruenerit. primum igitur prima dicenda sunt. scriptum est in esaia de rege babylonis nabuchodonosor, quod se dei potentiae coaequarit et in tantam elatus sit arrogantiam, ut auderet dicere: super sidera caeli ascendam, et ero similis altissimo - praecipitatus que de solio, meruit audire: quomodo cecidit lucifer qui mane oriebatur? -, et de pharao in hoc eodem propheta: mea sunt flumina, et ego feci ea, et de principe tyri, quod elato corde dixerit arroganter: deus ego sum et in cathedra dei sedeo (siue in habitaculo dei habitaui), cum sit homo et non deus; quae, quamquam uideantur uires humanae fragilitatis excedere et non tam hominum uerba esse quam insanientium daemonum, tamen huperbol�n~g debemus accipere, quod intantum intumuerint et nescierint mensuram suam, ut, elati felicitate saeculi et regni potentia dum praesentia bona putant esse perpetua, homines se esse nescierint et aeternum sibi imperium uindicarint; licet sub typo principum regum que et singularum urbium uel prouinciarum, potestates aduersariae demonstrentur - de quibus scribit et apostolus paulus: non est nobis pugna aduersus carnem et sanguinem, sed contra principes et potestates rectores que tenebrarum istarum et spiritalia nequitiae in caelestibus, et in alio loco: sapientiam loquimur inter perfectos, sapientiam uero non mundi huius, neque principum saeculi istius, qui destruuntur, et, iterum de sapientia disputans, ait: quam nullus de principibus mundi huius cognouit: si enim cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent; in danielis quoque prophetia perspicue legitur: princeps israelitici populi michael et princeps graeciae, princeps que persarum; et moyses apertius scribit in deuteronomii cantico: quando diuidebat altissimus gentes, disseminabat filios adam, constituit terminos nationum iuxta numerum angelorum dei (siue, ut melius habetur in hebraico, iuxta numerum filiorum israel); et facta est pars domini populus eius, iacob funiculus hereditatis eius israel; nec mirabimur in parte contraria pessimos reges in typo praeuaricatorum praecedere principum, cum optimos reges dauid et salomonem et iosiam et patriarchas ac prophetas in figura domini saluatoris praecessisse doceamus -. igitur iuxta utramque intellegentiam, regum pariter superborum et apostatarum principum, quae scripta sunt disseramus: 'cum sis' ait 'in medio mari, et insulae tenearis angustiis, plus dicam, cum sis homo et humanae carnis fragilitate circumdatus, tumore cordis elatus, in solio dei, in caelis, te habitare arbitratus es; simul que, quia iactas sapientiam, in tantum ut regni tui homines salomonem aenigmatibus prouocarint; numquid sapientior es daniele qui dei gratia uicit omnes magos et hariolos et nunc in babylone sapientissimus est?' siue ita intellegendum: 'etiam si sapientior sis daniele qui omnium confessione sapientissimus est, et diuitiarum ac potentiae magnitudine dei te cupias potentiae coaequare, tamen capieris ab aduersariis et, urbe perdita, multis confodieris uulneribus, et ultra non dices: deus ego sum; doctus interitu hominem te esse, non deum'. sin autem uolumus principem tyri eandem dicere potestatem cui a deo credita est ipsa ciuitas siue prouincia, illud assumamus testimonium: ego dixi: dii estis, et filii excelsi omnes. uos autem sicut homines moriemini, et sicut unus de principibus cadetis, traditae enim illis sunt ad regendum prouinciae, quasi iudicibus, ab imperatore; qui, obliti honorem suum, ex alterius iussione pendere, qualis nuper heraclianus in africa fuit, erecti sunt mente tyrannica contra regem et dominum suum, ut, in toto orbe dispersi, sub nominibus idolatriae, deorum sibi nomina assumerent et, inflati superbia, in iudicium diaboli inciderent et laqueum, de quo et saluator locutus in euangelio est: uidi satanam quasi fulgur cadentem de caelo.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, leua planctum super regem tyri, et dices ei: haec dicit dominus deus: tu signaculum similitudinis, plenus sapientiae et perfectus decore; in deliciis paradisi dei fuisti, omnis lapis pretiosus operimentum tuum: sardius, topazius et iaspis, chrysolithus et onyx et beryllus, sapphirus et carbunculus et smaragdus; aurum opus decoris tui, et foramina tua in die qua conditus es praeparata sunt. tu cherub extentus et protegens; et posui te in monte sancto dei; in medio lapidum ignitorum ambulasti, perfectus in uiis tuis a die conditionis tuae, donec inuenta est iniquitas in te. in multitudine negotiationis tuae repleta sunt interiora tua iniquitate, et peccasti. et eieci te de monte dei, et perdidi te, o cherub protegens, de medio lapidum ignitorum. eleuatum est cor tuum in decore tuo; perdidisti sapientiam in pulchritudine tua: in terram proieci te, ante faciem regum dedi te ut cernerent te. in multitudine iniquitatum tuarum et iniquitate negotiationis tuae polluisti sanctificationem tuam; producam ergo ignem de medio tui qui comedat te, et dabo te in cinerem super terram in conspectu omnium uidentium te. omnes qui uiderint te in gentibus obstupescent super te; nihili factus es, et non eris in perpetuum. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, assume planctum super principem tyri, et dic ei: haec dicit dominus deus: tu es signaculum similitudinis plenus sapientiae, et corona decoris; in deliciis paradisi dei fuisti, omni lapide bono circumdatus es: sardio et topazio et smaragdo et carbunculo et sapphiro et iaspide et argento et auro et ligurio et achate et amethysto et chrysolitho et beryllo et onychino, et auro replesti thesauros tuos, et horrea tua in te a die qua conditus es parauerunt, cum cherub uncto a deo et habitante in tabernaculo et dedi te in monte sancto dei: factus es in medio lapidum ignitorum, fuisti immaculatus in diebus tuis a die qua creatus es, donec inuentae sunt iniquitates in te. a multitudine negotiationis tuae replesti cellaria tua iniquitate, et peccasti. et uulneratus es a monte dei, et adduxit te cherub obumbrans de medio lapidum ignitorum. elatum est cor tuum in decore tuo; corrupta est disciplina tua cum decore tuo: propter multitudinem peccatorum tuorum et iniquitates in terram proieci te, in conspectu regum dedi te ut dehonestareris. propter multitudinem peccatorum tuorum et iniquitates negotiationis tuae contaminaui sancta tua; et educam ignem de medio tui, hic deuorabit te, et dabo te in cinerem super terram in conspectu omnium uidentium te. et omnes qui nouerant te in gentibus contristabuntur super te; perditio factus es, et non eris ultra in saeculum). morte incircumcisorum morieris in manu alienorum, quia ego locutus sum, ait dominus deus. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: et tu fili hominis, dic principi tyri: haec dicit dominus deus: pro eo quod exaltatum est cor tuum, et dixisti: deus ego sum, habitationem dei habitaui in corde maris; tu autem es homo et non deus, et dedisti cor tuum quasi cor dei. numquid sapientior es daniele? sapientes non erudierunt te disciplina sua: numquid in eruditione tua aut prudentia tua fecisti tibi fortitudinem, et fecisti aurum et argentum in thesauris tuis, aut in multa eruditione tua et negotiatione tua multiplicasti fortitudinem tuam? elatum est cor tuum in fortitudine tua. propterea haec dicit dominus deus: quia dedisti cor tuum quasi cor dei, propter hoc ecce ego adducam super te alienos pestilentes de gentibus; et euaginabunt gladios suos in te super pulchritudine doctrinae tuae, et humiliabunt pulchritudinem tuam in perditione. et deducent te et deponent te, et morieris morte uulneratorum in corde maris. numquid loquens dices: deus ego sum, in conspectu interficientium te? tu autem es homo et non deus in multitudine uulnerantium te. mortibus incircumcisorum morieris in manibus alienorum, quia ego locutus sum, dicit adonai dominus). ubicumque iuxta septuaginta, secundo ponitur 'dominus, dominus', primum nomen tetragrammaton est quod proprie ad deum pertinet et 'ineffabile' dicitur, secundum commune quod saepe et in hominibus inuenitur. quomodo autem tyriae urbis, sub figura nauis, primum diuitiae deinde ruina planctus que descriptus est, sic ad principem tyri primum sermo fit prophetalis quod erectus sit per superbiam nec bene abusus opibus quas habebat, deinde luctus et lamentatio de quantis bonis ad mala quanta peruenerit. primum igitur prima dicenda sunt. scriptum est in esaia de rege babylonis nabuchodonosor, quod se dei potentiae coaequarit et in tantam elatus sit arrogantiam, ut auderet dicere: super sidera caeli ascendam, et ero similis altissimo - praecipitatus que de solio, meruit audire: quomodo cecidit lucifer qui mane oriebatur? -, et de pharao in hoc eodem propheta: mea sunt flumina, et ego feci ea, et de principe tyri, quod elato corde dixerit arroganter: deus ego sum et in cathedra dei sedeo (siue in habitaculo dei habitaui), cum sit homo et non deus; quae, quamquam uideantur uires humanae fragilitatis excedere et non tam hominum uerba esse quam insanientium daemonum, tamen huperbol�n~g debemus accipere, quod intantum intumuerint et nescierint mensuram suam, ut, elati felicitate saeculi et regni potentia dum praesentia bona putant esse perpetua, homines se esse nescierint et aeternum sibi imperium uindicarint; licet sub typo principum regum que et singularum urbium uel prouinciarum, potestates aduersariae demonstrentur - de quibus scribit et apostolus paulus: non est nobis pugna aduersus carnem et sanguinem, sed contra principes et potestates rectores que tenebrarum istarum et spiritalia nequitiae in caelestibus, et in alio loco: sapientiam loquimur inter perfectos, sapientiam uero non mundi huius, neque principum saeculi istius, qui destruuntur, et, iterum de sapientia disputans, ait: quam nullus de principibus mundi huius cognouit: si enim cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent; in danielis quoque prophetia perspicue legitur: princeps israelitici populi michael et princeps graeciae, princeps que persarum; et moyses apertius scribit in deuteronomii cantico: quando diuidebat altissimus gentes, disseminabat filios adam, constituit terminos nationum iuxta numerum angelorum dei (siue, ut melius habetur in hebraico, iuxta numerum filiorum israel); et facta est pars domini populus eius, iacob funiculus hereditatis eius israel; nec mirabimur in parte contraria pessimos reges in typo praeuaricatorum praecedere principum, cum optimos reges dauid et salomonem et iosiam et patriarchas ac prophetas in figura domini saluatoris praecessisse doceamus -. igitur iuxta utramque intellegentiam, regum pariter superborum et apostatarum principum, quae scripta sunt disseramus: 'cum sis' ait 'in medio mari, et insulae tenearis angustiis, plus dicam, cum sis homo et humanae carnis fragilitate circumdatus, tumore cordis elatus, in solio dei, in caelis, te habitare arbitratus es; simul que, quia iactas sapientiam, in tantum ut regni tui homines salomonem aenigmatibus prouocarint; numquid sapientior es daniele qui dei gratia uicit omnes magos et hariolos et nunc in babylone sapientissimus est?' siue ita intellegendum: 'etiam si sapientior sis daniele qui omnium confessione sapientissimus est, et diuitiarum ac potentiae magnitudine dei te cupias potentiae coaequare, tamen capieris ab aduersariis et, urbe perdita, multis confodieris uulneribus, et ultra non dices: deus ego sum; doctus interitu hominem te esse, non deum'. sin autem uolumus principem tyri eandem dicere potestatem cui a deo credita est ipsa ciuitas siue prouincia, illud assumamus testimonium: ego dixi: dii estis, et filii excelsi omnes. uos autem sicut homines moriemini, et sicut unus de principibus cadetis, traditae enim illis sunt ad regendum prouinciae, quasi iudicibus, ab imperatore; qui, obliti honorem suum, ex alterius iussione pendere, qualis nuper heraclianus in africa fuit, erecti sunt mente tyrannica contra regem et dominum suum, ut, in toto orbe dispersi, sub nominibus idolatriae, deorum sibi nomina assumerent et, inflati superbia, in iudicium diaboli inciderent et laqueum, de quo et saluator locutus in euangelio est: uidi satanam quasi fulgur cadentem de caelo.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, leua planctum super regem tyri, et dices ei: haec dicit dominus deus: tu signaculum similitudinis, plenus sapientiae et perfectus decore; in deliciis paradisi dei fuisti, omnis lapis pretiosus operimentum tuum: sardius, topazius et iaspis, chrysolithus et onyx et beryllus, sapphirus et carbunculus et smaragdus; aurum opus decoris tui, et foramina tua in die qua conditus es praeparata sunt. tu cherub extentus et protegens; et posui te in monte sancto dei; in medio lapidum ignitorum ambulasti, perfectus in uiis tuis a die conditionis tuae, donec inuenta est iniquitas in te. in multitudine negotiationis tuae repleta sunt interiora tua iniquitate, et peccasti. et eieci te de monte dei, et perdidi te, o cherub protegens, de medio lapidum ignitorum. eleuatum est cor tuum in decore tuo; perdidisti sapientiam in pulchritudine tua: in terram proieci te, ante faciem regum dedi te ut cernerent te. in multitudine iniquitatum tuarum et iniquitate negotiationis tuae polluisti sanctificationem tuam; producam ergo ignem de medio tui qui comedat te, et dabo te in cinerem super terram in conspectu omnium uidentium te. omnes qui uiderint te in gentibus obstupescent super te; nihili factus es, et non eris in perpetuum. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, assume planctum super principem tyri, et dic ei: haec dicit dominus deus: tu es signaculum similitudinis plenus sapientiae, et corona decoris; in deliciis paradisi dei fuisti, omni lapide bono circumdatus es: sardio et topazio et smaragdo et carbunculo et sapphiro et iaspide et argento et auro et ligurio et achate et amethysto et chrysolitho et beryllo et onychino, et auro replesti thesauros tuos, et horrea tua in te a die qua conditus es parauerunt, cum cherub uncto a deo et habitante in tabernaculo et dedi te in monte sancto dei: factus es in medio lapidum ignitorum, fuisti immaculatus in diebus tuis a die qua creatus es, donec inuentae sunt iniquitates in te. a multitudine negotiationis tuae replesti cellaria tua iniquitate, et peccasti. et uulneratus es a monte dei, et adduxit te cherub obumbrans de medio lapidum ignitorum. elatum est cor tuum in decore tuo; corrupta est disciplina tua cum decore tuo: propter multitudinem peccatorum tuorum et iniquitates in terram proieci te, in conspectu regum dedi te ut dehonestareris. propter multitudinem peccatorum tuorum et iniquitates negotiationis tuae contaminaui sancta tua; et educam ignem de medio tui, hic deuorabit te, et dabo te in cinerem super terram in conspectu omnium uidentium te. et omnes qui nouerant te in gentibus contristabuntur super te; perditio factus es, et non eris ultra in saeculum). solent hebraei, inter ceteras fabulas suas et genealogias~g atque interminabiles quaestiones, haec contra chyram regem tyri dicta intellegere, cum a salomone usque ad hiezechielem anni sint plurimi, quos eo tempore homines non uixisse perspicuum est; et sic pronuntiare, quasi per ironiam propheta ad eum loquatur: 'numquid tu es signaculum similitudinis dei plenus sapientiae et perfectus decore, tu cunctis ornatus lapidibus, tu cherub, uel creatus cum cherub, cum e contrario peccaueris, et in cinerem dissoluendus sis?'; addunt que fabulae suae miraculum, ut, contra scripturae immo sine scripturae auctoritate, dicant: chyram mille uixisse annis. uerum haec quam uiolenta sit interpretatio, absque nostro iudicio prudens lector intellegit.

et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, pone (siue offirma) faciem tuam contra sidonem, et prophetabis de ea, et dices: haec dicit dominus deus: ecce ego ad te, sidon, et glorificabor in te (siue in medio tui), et scient quia ego dominus, cum fecero in ea (siue in te) iudicia et sanctificatus fuero in te (siue in ea). et immittam ei (siue in te) pestilentiam et sanguinem in plateis eius (siue tuis), et corruent interfecti (siue uulnerati) in medio eius in gladio (siue in gladiis) per circuitum, et scient quia ego dominus. et non erit ultra domui israel offendiculum amaritudinis et spina dolorem inferens undique per circuitum eorum qui aduersantur eis (siue qui facerent contumeliam), et scient quia ego dominus deus. haec dicit dominus deus: quando congregauero domum israel de populis (siue de gentibus) in quibus dispersi sunt, sanctificabor in eis coram gentibus, et habitabunt in terra sua quam dedi seruo meo iacob; et habitabunt in ea securi (siue in spe), et aedificabunt domos, et plantabunt uineas, et habitabunt confidenter (siue in spe), cum fecero iudicia in omnibus qui aduersantur eis per circuitum (siue fecerint eis contumeliam), et scient quia ego sum dominus deus eorum. (quod que sequitur iuxta lxx: et deus patrum eorum, in hebraico non habetur). consequenter autem post tyrum, sermo fit ad sidonem; unius enim utraque urbs prouinciae est, et in euangelio tyrus et sidon pariter nominantur: si in tyro et sidone factae essent uirtutes quae fuerunt in te, unde et chananaea, cuius filia a daemonio uexabatur, quia egressa est de finibus tyri et sidonis, quod postulauerat impetrauit. praedicit autem sermo diuinus quod ab babyloniis et ipsa capienda sit, et malorum cognoscat pondere quod ipse sit dominus, cum iudicauerit eam et sanctificatus fuerit in illa et fame eam ac pestilentia gladio que consumpserit, ita ut corruat in plateis illius et nequaquam ultra sit in offendiculum populo dei nec eos frequenter inpugnet; cum autem hoc factum fuerit, reuertatur populus israel, quos in diuersas disperserat nationes, in terram suam et sanctificetur in eis, nequaquam ut in sidone in malam partem sed in bonam, cum eis misertus fuerit, et habitauerint in terra quam dedit patri eorum iacob; et habitauerint securi et in domino confidentes, et aedificauerint domos, et plantauerint uineas, cum sua promissa compleuerit; et tunc cognoscant quod ipse sit dominus, cuius promissa firmissima sunt. quod multi ad tempus referunt zorobabel, ezdrae et neemiae, quando reuersus est populus israel et habitauit in terra iudaea; alii uero in ultimo tempore et in mille annis sperant esse complendum. porro, secundum intellegentiam spiritalem, hic nobis sensus uidetur. 'sidonii' interpretantur 'uenatores', de quibus et in psalmis scriptum est: anima nostra sicut passer erepta est de laqueo uenantium, et iterum: quia ipse eruet me de laqueo uenantium et a uerbo aspero, et in prouerbiis oculus meretricis laqueus est peccatoris; sunt autem et in bonam partem his contrarii uenatores, de quibus scribit hieremias: ecce ego mittam piscatores et uenatores qui uenentur uos de omni colle et monte, quos et dominus mittit ad piscandum et facit eos de piscatoribus piscium piscatores hominum; unde et uiculus petri et andreae hoc appellatur uocabulo - 'bethsaida' enim in lingua nostra interpretatur 'domus uenatorum' -. aduersum hos igitur, pessimos uenatores, dei sermo dirigitur, et imperatur prophetae ut ponat, siue offirmet, faciem suam contra sidonem, et nequaquam fluctuet omni uento doctrinae, sed in ueritate consistens interficiet uenatores. quae sunt ergo quae sidoni dominus comminatur?: 'ecce ego ad te ipse ueniam, et glorificabor in te cum te interfecero; et scient omnes qui uixerint, quod ego sum dominus, cum tibi reddidero quae mereris. mittam que pestilentiam et sanguinem in plateas tuas' - recte que plateae dicuntur sidonis: lata enim et spatiosa uia est quae ducit ad mortem -; et corruent interfecti qui male steterant, gladio per circuitum, illo gladio quem uenit dominus mittere super terram ut male iuncta dissociat; et scient qui remanserint quod ipse sit dominus. cum que illi cessauerint, nequaquam ultra erit offendiculum amaritudinis et spina doloris compungens et uulnerans populum dei. omnia autem haec dicuntur contra aduersarias potestates, quod in extremo tempore deleantur, et sit aeterna securitas, quando congregauerit dominus domum israel, eos qui sensu cernunt deum, et sanctificatus fuerit in eis, et complebitur illud quod scriptum est: sancti estote, quoniam ego sanctus sum, et habitauerint in terra sua de qua et alibi legimus: credo uidere bona domini in terra uiuentium, quam dederat iacob qui priorem supplantauerat fratrem et primitiua eius meruerat accipere; et habitabunt in ea securi, siue in spe, et aedificabunt domos, plantabunt que uineas, et habitabunt secundo in spe, iuxta illud quod legitur in esaia: qui ablactati estis a lacte, qui abstracti ab ubere, tribulationem super tribulationem exspecta, spem super spem; aedificabunt autem domos, quas et in euangelio aedificat qui non super arenam sed super petram fundamenta constituit, de quibus scriptum est: nisi dominus aedificauerit domum, in uanum laborauerunt qui aedificant eam, et in exodo, iuxta septuaginta: quia timebant obstetrices dominum, fecerunt sibi domos, et multa huiuscemodi; cum autem fecerit dominus iudicium contra eos qui aduersantur, siue contumeliis afficiunt, israel in circuitu, tunc omnis creatura cognoscet quod ipse sit dominus, cuius uera iudicia sunt et iustificata in semetipsis.

29. in anno decimo (siue, iuxta lxx, duodecimo), in undecimo mense (siue, iuxta hebraicum, duodecimo), in prima (siue una) mensis die, factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, pone (siue offirma) faciem tuam contra pharaonem regem aegypti et prophetabis de eo, et de aegypto uniuersa loqueris, et dices: haec dicit dominus deus. post sidonem, quae et ipsa in phoenicis littore constituta est, sermo fit ad prophetam decimo anno captiuitatis regis ioiachin et duodecimo mense et una die mensis, ut ponat faciem suam, siue offirmet, contra pharaonem regem aegypti et loquatur de uniuersa siue ad omnem aegyptum, et ex alia parte iudaeae in eodem littore constituta aegypti prouincia describatur, et quae illi uentura sint prophetentur. sin autem oportet de numeris aliquid dicere, quem locum habet inter decem dies una: unde et in principio geneseos non est dictum: factum est uespere et mane, dies 'prima', sed 'una', ut eandem diem reuolui semper edoceat; eundem ordinem inter decem decadas, hoc est centenarium numerum, decimus numerus possidebit, quo ad uictimam agnus assumitur ut immoletur die quartadecima; atque hoc modo usque ad mille et decem milia et centum milia et ultra, per decadas suas numerorum ordo procedit; post decimum autem annum, mensis 'duodecimus' ponitur, ut perfectus duodecim apostolorum ac prophetarum - qui in uno uolumine continentur - numerus demonstretur, porro, iuxta septuaginta 'decimus' mensis, qui hebraice appellatur 'tebeth' et apud aegyptios 'tybi', apud romanos 'ianuarius' dicitur eo quod apud illos anni sit ianua, omni calore sublato, hiberni frigoris continet principatum; hoc de numeris dixisse sufficiat. ceterum illud uel maxime requirendum est: utrum ipse sit pharao qui in exodo et in esaia et hieremia et hiezechiel multis que aliis in locis et in cantico nominatur: equitatui meo in curribus pharao assimilaui te, proxima mea, an alius atque alius; uidetur que mihi non esse unus, sed apud aegyptios hoc uocabulo demonstrari regiam dignitatem, sicut apud romanos 'caesares' et 'augusti' reges eorum appellantur - a primo gaio 'caesare' et secundo adoptiuo eius octauiano, qui postea 'augustus' est nominatus -, et apud syros 'antiochi', apud persas 'arsacidae', apud philisthiim 'abimelech' et, post alexandrum, in aegypto 'ptolomaei' usque ad cleopatram, qua uicta apud actium, aegyptus romana est facta prouincia; ergo in praesentiarum aduersum unumquemlibet regum aegypti sermo fit domini, qui interpretatur diaskedast�s~g, 'interfector' uidelicet et 'lacerator' et 'gladio cuncta concidens et diuidens'. quod iuxta mysticos intellectus referendum est ad eam potestatem cui subiecta est aegyptus; numquam enim homo auderet dicere: mea sunt flumina et ego feci illa, nec 'draco' appellaretur 'magnus et sedens in medio fluminum suorum'; aegyptus autem hebraice appellatur 'mesraim' et in linguam nostram uertitur ekthlibousa~g, 'coangustans' uidelicet, et 'tribulans' eos qui sibi subditi sunt, et non dimittens oculos ad caelum leuare sed - iuxta euangelium et exemplum illius mulieris, quam decem et octo annis diabolus incuruauerat - semper ad terrena demergens. uideamus igitur quae sit comminatio contra pharaonem et omnem aegyptum.

ecce ego ad te, pharao rex aegypti, draco magne qui cubas (siue sedes) in medio fluminum tuorum et dicis: meus est fluuius, et ego feci memetipsum (siue eos). et ponam frenum (siue laqueum) in maxillis tuis, et agglutinabo pisces fluminum tuorum squamis (siue pennis) tuis, et extraham te de medio fluminum tuorum, et uniuersi pisces tui squamis tuis adhaerebunt. et proiciam (siue deponam) te uelociter (siue in desertum), et omnes pisces fluminis tui super faciem terrae (siue campi tui); cadens non colligeris neque congregaberis, bestiis terrae et uolatilibus caeli dedi te ad deuorandum. et scient omnes habitatores aegypti quia ego sum dominus, pro eo quod factus es (siue fuisti) baculus (siue uirga arundinea) domui israel, quando apprehenderunt (siue apprehendit) te manu sua et confractus es, et lacerasti omnem humerum eorum, et innitentibus eis super te comminutus es, et dissoluisti (siue confregisti) omnes renes eorum. studio breuitatis editionem utramque miscemus ubi non multum inter se discrepant; alioquin ubi magna diuersitas est, utramque proponimus. dicit autem contra pharao principem aegypti et, sub figura eius, ad magnam loquitur potestatem, cui aegyptus tradita est ad regendum et nihilominus superbiit contra creatorem suum, sibi dominationem terrae uindicans et se colendam aegyptiis gentibus tradens; loquitur que iuxta situm prouinciae quasi ad regem, quod in nili inundatione confidat et pluuias de caelo non magnopere desideret, auctorem que sui seipsum putet, uel fluuios, hoc est di�rugas~g, et riuos nili a se factos iactitet: 'non' inquit 'angelum mittam sed, o draco magne qui cubas et resides in medio fluminum tuorum, ipse ad te ueniam puniendum; ausus es enim dicere: meus est nilus fluuius et ego mei conditor sum, uel: ipse feci flumen quo omnis aegyptus irrigatur. cum que uenero, ponam frenum in maxillis tuis, siue constringam laqueis os tuum quo magnifice loquebaris, et omnes socios ac duces tuos, quos pisces uocant, adhaerere faciam pennis uel squamis tuis, ut, extractus e flumine, proiciaris siue deponaris: nimium te enim extuleras in deserto; et cades super faciem campi, uel terrae tuae eo quod aegyptus campestris prouincia sit, nec colligetur cadauer tuum nec congregaberis, id est: nequaquam sepeliris, sed bestiis et uolatilibus caeli dabo te deuorandum, ut, cum haec uiderint in te meo iudicio perpetrata, habitatores aegypti, cognoscant quod ipse sim dominus; haec autem tibi euenient quoniam populum meum israel tuo auxilio decepisti, ut nequaquam in deo creatore suo sed in te confiderent: fuisti eis baculus arundineus - iuxta esaiam -, uel uirga uacua et calamus fragilissimus, cui innitentes cassum deprehendere praesidium, ita ut, incumbentibus illis, frangereris et lacerares humerum et manum qua tenebaris, et, dum in te securi sunt, comminuerentur omnes lumbi eorum cadentium in terram et pro auxilio accipientium uulnera'. haec autem per metaphoran~g dicuntur quasi ad regem aegypti, eo quod et ipsa prouincia nequaquam aduersaria fuerit israeli, sed, dum magna promittit, a dei eos auxilio separaret; 'draconem' autem iuxta anag�g�n~g, contrariam potestatem saepe legimus - unde et pharao dicitur diaskedast�s~g, quod a deo separet atque seiungat, et 'aegyptus', id est mesraim~g, in 'tribulantes' et 'affligentes' uertitur, eos uidelicet quos sibi potuerit subiugare. iste draco est praeuaricator de quo iob plenissime loquitur, et in psalmis scriptum est: tu confregisti capita draconis, dedisti eum in escam populis aethiopibus -, et draco 'magnus' ad comparationem minorum draconum dicitur - de quibus canitur: tu confregisti capita draconum in aquis, et in alio loco: hoc mare magnum et spatiosum, illic reptilia quorum non est numerus, animalia pusilla cum magnis. illic naues pertransibunt, draco iste quem formasti ad illudendum ei, de quo et in alio loco dicitur: ipse est rex omnium qui in aquis sunt, et principium figurationis domini, qui factus est ut illuderetur ab angelis eius -; sedet autem, siue cubat, in medio fluminum suorum, non unius fluminis sed multorum quae in diuersis haeresibus accipimus per quas fluxit in aegyptum saeculi istius et irrigauit animas seductorum, non pluuiis de caelo uenientibus sed de terra aquis turbidis - quas bibere non prohibet hieremias dicens: quid tibi et uiae aegypti, ut bibas aquam 'geon' - pro quo in hebraico 'sior' scriptum est quod uerbum in aquas 'turbidas' transfertur atque 'coenosas' -?; ut autem intellegamus quae sint aegypti draconis flumina, ex contrariis scire poterimus: dominus loquitur de fluminibus suis: qui credit in me, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae, et ad samaritanam: qui biberit de aqua quam ego dedero ei, non sitiet in aeternum, sed fiet in eo fons aquae salientis in uitam aeternam; ista sunt flumina de caelo uenientia, de quibus dauid canit: fluminis impetus laetificat 'ciuitatem dei', haud dubium quin 'ecclesiam' significet -. consideremus ergo quae draconis poena, quod ue supplicium sit. sequitur: et ponam frenum (uel laqueum) in maxillis tuis - cui simile est illud iob: adduces autem draconem in hamo et pones capistrum circa nares eius. confidet quod introeat iordanes in os eius; in oculo suo suscipiet illum. perforabit autem nares eius, armilla labium illius -. ponit autem dominus in maxillis draconis istius frenum et perforat labia eius atque constringit armillae circulo, quando, per ecclesiasticos uiros qui scripturis sanctis eruditi sunt, imponit ei silentium et uniuersa peruersitatis dogmata dissoluuntur; agglutinat que pisces fluminum eius pennis ipsius uel squamis - quibus haeretici per superbiam ad alta festinant -, ut et ipsi, iuncti cum dracone, unum cum eo corpus efficiant, et copulantur ei uel in erroris consortio uel in poenae similitudine, quomodo: qui adhaeret domino, unus est spiritus. neque uero unum habet flumen draco aegyptius sed multa flumina quibus irrigat aegyptum humilem atque deiectam et nihil in se habentem montium, nec aquas siloe, quae uadunt cum silentio, sed 'turbidas' et 'coenosas'; unde et extrahit eum dominus de medio fluminum suorum ut nequaquam eis incubet nec sedeat in eis, et omnes pisces squamis illius adhaereant - pro qualitate uitiorum per totum corpus draconis uel capiti uel uentri uel caudae et extremis partibus adhaerentes - ut, extracto dracone, pisces quoque qui adhaerent ei pariter extrahantur. 'et proiciam te' inquit 'in desertum, ut nequaquam reperies quos decipias, uel certe deponam te de culmine superbiae tuae et deponam uelociter' - iuxta illud apostoli: deus autem pacis conterat satanam sub pedibus uestris uelociter -, ut, dracone contrito atque deposito, pisces quoque fluminis illius deponantur, et cadat auctor criminum qui prius stare se arbitrabatur et in toto orbe discurrere; cadat autem super faciem terrae suae, ad quam de caelo praecipitatus est ut nequaquam ultra in haereticorum ecclesiis colligatur, neque congregetur siue sepeliatur in his qui crediderunt ei, cum ab eo fuerint liberati, sed detur ad deuorandum bestiis terrae et uolatilibus caeli: bestiis de quibus scriptum est: ne tradas animam confitentem tibi, et uolatilibus caeli quae iuxta uiam sementem comedunt et a saluatore interpretantur esse diaboli - non solum enim princeps malitiae sed et discipuli eius diaboli nominantur, iuxta illud quod de iuda dicitur: nonne ego uos elegi duodecim? et unus de uobis diabolus est -; caeli autem uocantur uolatilia, quia sibi sublimia repromittunt, ut, postquam draco cum piscibus suis depositus fuerit atque proiectus, et traditus ad deuorandum bestiis terrae quae nihil in se habent mansuetudinis, et his qui circumferuntur omni uento doctrinae, tunc intellegant habitatores istius saeculi quod ipse sit dominus; omnis autem causa poenarum est, quod frustra domui israel promisit auxilium et fuit ei uirga uel baculus arundineus, uacuus et inanis, nihil que in se habens plenitudinis, quia non poterat dicere: nos autem omnes de plenitudine eius accepimus, cum scriptura praeceperit: non apparebis in conspectu domini dei tui inanis (aut uacuus); quod autem non debeamus ab aegypto auxilium postulare et alibi scriptura testatur: uae eis qui descendunt in aegyptum ad auxilium. de istiusmodi baculo arundineo et rabsaces frustra exprobrat ezechiae regi iudae dicens: ecce confidens in uirga arundinea atque confracta ista, super aegypto; cui qui innisus fuerit, ingreditur in manu eius: sic est pharao rex aegypti et omnes qui confidunt in eo, et ille quidem de iusto rege mentiebatur ista commemorans - qui interpretatur 'multus osculo': inebriatus enim erat de aureo calice babylonis, et idcirco quae sua erant ingerebat populo, dominum confitente -; hic uero exprobratur pharaoni, quod fuerit domui israel uirga siue baculus arundineus, uanum eis et fragile et cito comminuendum auxilium repromittens. ut autem scire ualeamus qui sit baculus arundineus super quo domus israel confidere non debeat, ex contrario baculo et uirga domini intellegere poterimus de qua ad dominum dicitur: uirga tua et baculus tuus ipsa me consolata sunt; hanc uirgam habuit et aaron quae dracones aegyptios deuorauit, et quando percussit aggeres nili et sciniphes in tota aegypto generatae sunt; moyses quoque, iuxta septuaginta: extendit hanc uirgam et leuauit in caelum, et dominus induxit uentum austrum super terram toto illo die et tota nocte, et mane leuauit uentus et adduxit locustas super omnem terram aegypti; de hac puto uirga scribi et in numerorum libro, quod floruerit et in nuce siue amygdala germinarit; hanc habebat apostolus dicens: quid uultis? in uirga ueniam ad uos?; et qui pascha celebrabant, baculos tenebant manibus, sine quibus imbecillitatem humani corporis sustinentibus, carnes agni comedere non poterant; haec est uirga de radice iesse, super quam septem spiritus requieuerunt. sed non talis pharao nec baculus aegypti et uirga arundinea, quae decipit apprehendentes se et lacerat humeros eorum, id est fortitudinem; et quicumque super eam fuerit innisus, dissoluuntur lumbi eius, et stare non potest nec accinctus renibus pascha celebrare; quod his congruit, quorum scrutatur corda et renes deus.

propterea haec dicit dominus deus: ecce ego adducam super te gladium, et interficiam de te hominem et iumentum; et erit terra aegypti in desertum (siue perditio et solitudo), et scient quia ego sum dominus. eo quod dixerit (siue dixeris): fluuius meus est, et ego feci eum (siue fluuii mei sunt, et ego feci illos); idcirco ecce ego ad te et ad flumina tua, dabo que terram aegypti in solitudines, gladio dissipatam (siue disperditam) a turre soenes (siue a magdalo et soene) usque ad terminos aethiopiae. non transibit per eam pes hominis, neque pes iumenti gradietur in ea, et non habitabitur quadraginta annis; dabo que terram aegypti desertam in medio terrarum desertarum, et ciuitates eius in medio urbium subuersarum: erunt desolatae quadraginta annis, et dispergam (siue disseminabo) aegyptios in nationes, et uentilabo eos in terras. quia haec dicit dominus deus: post finem quadraginta annorum congregabo aegyptum (siue aegyptios) de populis (uel de gentibus) in quibus dispersi fuerant, et reducam captiuitatem aegypti, et collocabo eos in terra phatures, in terra natiuitatis suae (siue in terra de qua assumpti sunt); et erunt tibi in regnum (siue principatum humilem). inter regna cetera erit humillima, et non eleuabitur ultra super nationes et imminuam eos ne imperent gentibus (siue ne plures sint inter gentes). neque erunt ultra domui israel in confidentia (siue in spe), docentes iniquitatem ut fugiant et sequantur eos (siue reducant eos in memoriam iniquitatis ut sequantur illos), et scient quia ego sum dominus deus. iunge prioribus quae sequuntur: 'quia fuisti baculus arundineus domui israel et non solum confractus es in manu eius sed - iuxta esaiam - perforasti manum eius et nunc lacerasti humerum et ipse comminutus es et innitentium super te dissoluisti lumbos, idcirco ego inducam super te hostium gladium et cum hominibus iumenta uastabo et redigetur terra aegypti in solitudines et secundo scient aegyptii quod ego sim dominus. nec hoc ero fine contentus, sed quia in tantam prorupit blasphemiam ut suos esse diceret fluuios et omnem abundantiam aegypti, ideo et ipsum auferam qui se dixerat creatorem et flumina quae a se creata iactauerat, et redigam terram aegypti in longissimam solitudinem, et gladio dissipatam a turre soene usque ad terminos aethiopiae'. pro 'turre' quae hebraice 'magdal' dicitur, septuaginta loci nomen posuerunt, ut 'magdolum' scriberent; turris autem soene usque hodie permanet, castrum romanae ditioni subditum, ubi sunt nili cataractae et usque ad quem locum de nostro mari nilus nauigabilis est. totam igitur aegyptum dicit esse populandam usque ad terminos aethiopiae, quibus extrema aegypti regio iungitur, ita ut pes hominis in aegypto non pertranseat nec iumenta reperiantur in ea et non habitetur per quadraginta annos - parcitur enim aegyptiis et, quia hospites quondam fuere israel, breuior temporis condemnatio est: tyrus sabbatizauit sabbata sua per annos septuaginta et sic in antiquum statum restituta est; captiuitas quoque iudaeae templi que subuersio, usque ad cyrum regem persarum septuaginta compleuit annos: potentes enim potenter tormenta patientur. quod autem dicit: dabo terram aegypti desertam in medio terrarum desertarum, palaestinos significat, idumaeos et moabitas omnes que alias regiones, aduersum quas supra prophetae uaticinium est -; tunc disperget siue disseminabit aegyptios in nationes et uentilabit eos in terras et, quia: clemens et miserator est dominus, patiens et multarum miserationum, post quadraginta annos aegypti restitutio est et reducetur in antiquum solum uniuersa captiuitas et collocabitur in urbe metropoli, quae appellatur phatures, ubi orta est et unde profecta est, ita dumtaxat ut pro utilitate sua amittat antiquam superbiam et sit in regnum humile, immo humillima omnium nationum, et non eleuetur ultra contra gentes nec in eas habeat imperium sed, redacta in paucitatem, nequaquam decipiat domum israel sui confidentia nec doceat eos iniquitatem, siue redigat eos in memoriam iniquitatis, quod, deserto auxilio dei, aegypti quaesierint adminiculum; et haec omnia fient ut tertio cognoscant aegyptii quod ipse sit dominus. haec breui sermone perstrinximus, historiae fundamenta iacientes. nunc allegoriae nubilum disserendum est, et eadem breuitate uitare conabimur et huius explanationis longitudinem. ad draconem sermo est, qui dixerat: mea sunt flumina et ego feci ea, quod inducat super eum ipse dominus gladium, de quo in esaia scriptum est: inebriatus est gladius meus in caelo: nunc descendet in terram, ut perdat ex eo hominem et iumentum, quidquid uel rationis uidetur habere uel simplicitatis, et perdat non absolute, sed dracone, ut draconi pereant et uiuant deo et fiat aegypti terra perditio, secundum superiorem sensum quod draconi pereat, et post perditionem redigatur in solitudinem, pessimum hospitem habere desistens, et tunc cognoscent homines et iumenta et terra disperdita quod ipse sit dominus - illo sensu qui in septuagesimo septimo psalmo scriptus est: cum interficeret illos, tunc quaerebant eum: omnis enim qui quaerit inueniet, dei que misericordia est ut mundi huius pereat abundantia -, et aegypti fluenta siccentur, immo terra eorum sit in solitudines et sententia domini dissipetur a turre 'soene', quae interpretatur 'gyrus' ut nihil in se recti habeat, usque ad terram aethiopum, qui humiles appellantur, ut uidelicet omnis superbia quae se contra dei scientiam erexerat destruatur, et humilietur in salutem suam. nec pes hominis, hoc est rationale quippiam, transeat per aegyptum, neque pes iumenti gradiatur in ea - ut simplices quosque non teneat, quos, dimissis hominibus, pharao in aegypto tenere cupiebat, moyse contradicente et uolente iumenta quoque de captiuitate aegypti liberare -. et non, inquit, habitabitur quadraginta annis - qui numerus semper afflictionis et poenae est: unde et moyses et helias et ipse saluator quadraginta diebus ieiunauerunt et noctibus, et per quadraginta annos populus erat in solitudine ut postea, circumcisus in galgalis, opprobrio et ignominia aegypti liberetur; in cuius numeri sacramento et hic idem propheta pro tribu iuda quadraginta diebus dormiuit in dextro latere, et quadringentis annis populus seruiturus in aegypto nuntiatur, qui faciunt quadraginta decadas siue quattuor hekatontadas~g; pluuiae quoque diluuii quadraginta diebus inferunt orbi naufragium: iustum enim erat, ut qui per quattuor elementa mundi, quibus omnia constare dicuntur, dum ea diligit et fouet, deum offenderat, in ipso numero puniretur; et israel qui peccauerat in sabbatum, septem decadarum, hoc est septuaginta annorum, supplicium sustineret -; datur que terra aegypti deserta, et ciuitates eius in medio terrarum et urbium subuersarum quae non sunt exstructae de lapidibus sed latere et paleis, ut dispergatur aegyptus quae male sibi fuerat copulata et uentiletur in terras, quo scilicet frumentum a paleis separetur, et, quadraginta annorum fine completo, sit restitutio aegypti, et reducatur captiuitas eius, et collocetur in terra 'phatures' quae interpretatur 'panis conculcatus', ubi panis ille qui dixerat: ego sum panis qui de caelo descendi, prauitate haeretica conculcatus est, ut, cum uenerint ad ecclesiam, habitent in pane conculcato, et nequaquam eleuentur in superbiam sed sint in regnum humile. et ut etiam cum restituti fuerint in pristinum statum se per humilitatem deiciant quod in aegypto uixerint et latericias exstruxerint ciuitates, et inter multa regna ecclesiae sint humiles, et sciant in quem peccauerint, et ultra non eleuetur aegyptus super ecclesias in toto orbe diuisas sed redigatur in paucitatem, et pauci in ea remaneant inter gentes iuxta illud quod scriptum est: da illis, domine. quid dabis illis? da illis uuluam sterilem et ubera arentia, ut nequaquam gaudeant et extollant se in multitudine deceptorum, sed redigantur in paucos: multi enim uocati, pauci electi. et ultra non decipiant domum israel, id est ecclesiam, nec uanam eis spem et confidentiam repromittant, docentes iniquitatem, ut fugiant ecclesiasticam disciplinam et sequantur aegyptias uoluptates. haec autem fient ut tertio cognoscant aegyptii quod ipse sit dominus; quod mihi propterea uidetur dici, ut cognitio prima aegyptiorum in carne sit, secunda in anima, tertia in spiritu: primo super terram, secundo mundi huius conuersatione finita, tertio post resurrectionem.

et factum est in uicesimo et septimo anno, in primo et una die mensis, factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, nabuchodonosor rex babylonis seruire fecit exercitum suum seruitute magna aduersum tyrum; omne caput decaluatum et omnis humerus depilatus, et merces non est reddita ei, neque exercitui eius super tyrum pro seruitute qua seruiuit mihi aduersum eam. propterea haec dicit dominus deus: ecce ego dabo nabuchodonosor regem babylonis in terra aegypti, et auferet multitudinem eius, et depraedabitur manubias eius, et diripiet spolia eius, et erit in mercedem exercitui illius, et operi pro quo seruiuit aduersum eam. dedi ei terram aegypti pro eo quod laborauerunt mihi, ait dominus deus. in die illo pullulabit cornu domui israel; et tibi dabo apertum os in medio eorum, et scient quoniam ego dominus. quaeritur quomodo post decimum annum superioris sermonis, statim uicesimus et septimus ponatur annus, et in consequentibus decimus duodecimus que, et in extrema descriptione templi uicesimus quintus; sed facilis solutio est: quia enim de aegypto et superior et haec quae nunc dicitur prophetia contexitur licet diuersis sit facta temporibus, tamen quia de una prouincia prophetatur iuncti sibi sunt; quod et in hieremia crebro legimus ut praepostero ordine tempora describantur: prius enim sedeciae in quibusdam gesta referuntur et postea ioachim qui ante eum fuit; in psalmis autem quia carmen est lyricum, historiae ordo non quaeritur. dicamus ergo prius iuxta litteram. nabuchodonosor cum oppugnaret tyrum et arietes, machinas uineas que - eo quod cincta mari esset - muris non possit adiungere, infinitam exercitus multitudinem iussit saxa et aggerem comportare et, expleto medio mari immo freto angustissimo, uicinum littus insulae fecit continuum; quod cum uiderent tyrii iam iam que perfectum et percussione arietum murorum fundamenta quaterentur, quidquid pretiosum in auro, argento uestibus que et uaria supellectili nobilitas habuit, impositum nauibus, ad insulas asportauit, ita ut, capta urbe, nihil dignum labore suo inueniret nabuchodonosor; et quia dei in hac parte obedierat uoluntati, post aliquot annos captiuitatis tyriae datur ei aegyptus, multo que saeuior tyrus aegypto: illa enim oppugnabat hierusalem, haec uanum pollicebatur auxilium - aliud est autem spem imbecillitate decipere, aliud aduersum dei populum dimicare -. hoc est ergo quod dicit: 'nabuchodonosor rex babylonis in oppugnatione tyri suum mihi seruire fecit exercitum, ut impleret uoluntatem meam: omne caput decaluatum et omnis humerus depilatus gestantium cophinos terrae et lapides quibus raduntur humeri et decaluatur caput, et tamen nec ipse nec exercitus eius aliquid dignum inuenit in tyro. et hoc cum mihi seruierit et meam contra tyrum impleuerit uoluntatem, idcirco dabo ei terram aegypti'; quod quidam dicunt sub nabuchodonosor esse completum, alii sub cambyse filio cyri qui aegyptum usque ad aethiopiam uastauit, ita ut apim interficeret et omnia eorum simulacra deleret, quam ob causam putant eum uersum in amentiam casu equi et proprio pugione confossum - plenissime hanc historiam narrat herodotus, ubi et omnis aegyptus per pagos et uicos et castella describitur, et nili origo gentis que eius populi et mensura terrae per circuitum usque ad desertum aethiopiae et littora magni maris libyae que et arabiae confinia demonstrantur -. causa autem irae domini contra aegyptum illa est, quod populum dei suo deceperit auxilio ne speraret in domino et illum ad iracundiam prouocaret: 'in illo' inquit 'die quo aegyptus capta fuerit, pullulabit cornu domus israel' - haud dubium quin regium genus significet; quod quidam ad zorobabel filium salathiel qui per iechoniam de dauid stirpe generatus est, alii ad ultimum tempus referunt quando putant et heliam esse uenturum; nos autem cornu domini super christo intellegentes, praesentem carpimus historiam -. 'cum que' ait 'o propheta, hoc prius fuerit expletum, tunc aperietur os tuum, et uaticinium tuum nequaquam dubia promissione pendebit sed cernetur opere perpetratum, ut sciant qui audierint, me esse dominum cuius dixisse fecisse est'. haec secundum litteram, immo iuxta ueritatem, dicta sint prophetiae; ceterum, ex eo quod nabuchodonosor mercedem accepit boni operis, intellegimus etiam in ethnicos, si quid boni fecerint, non absque mercede dei iudicio praeteriri; unde et per hieremiam nabuchodonosor columba dei appellatur, eo quod aduersum populum peccatorem dei seruierit uoluntati. et adducam, inquit, seruum meum nabuchodonosor; ex quo perspicuum est condemnari nos, comparatione gentilium, si illi lege faciant naturali, quae nos etiam scripta neglegimus; de quo plenissime ad romanos paulus apostolus disputat. ac ne aliquid praeterire uideamur, secundum intellegentiam spiritalem, quaerimus ubi hunc numerum, hoc est uicesimum septimum, legerimus: in geneseos libro scriptura testatur sexcentesimo anno uitae noe, secundo mense, uicesima septima die mensis secundi, super faciem terrae aquas inductas esse diluuii, et postea septimo mense eiusdem anni, qui uicinus est sabbato, et uicesima septima die eiusdem mensis septimi, aquas cessasse diluuii, et sedisse arcam noe super montes 'ararat' qui interpretatur 'armeniae'; ex quo intellegimus medium esse numerum, et ad utrumque posse conferri: quando in hoc et ira dei incipit a diluuio, et clementia eius septimo mense in eodem dierum numero demonstratur; et quia apud hebraeos mensis, qui apud nos kalendis et nonis idibus que diuoluitur, secundum lunae cursum supputatur - unde et graeco uocabulo m�n�~g, id est, 'luna', a mense nomen accepit -, hoc dictum est in uicesimo septimo lunae die parum quid luminis remansisse ne penitus ira eius absque misericordia sit; quando autem totus lunae orbis impletur, tunc et pascha celebratur et omnes maximae solemnitates. quod strictim posuimus, ut sciamus in hoc numero bona et mala pariter contineri: bona nabuchodonosor cuius labori merces redditur, mala aegyptiis quorum uastitas nuntiatur.

30. et factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, propheta et dic: haec dicit dominus deus: ululate, uae uae diei, quia iuxta est dies, et appropinquat dies domini, dies nubis; tempus gentium erit. et ueniet gladius in aegyptum, et erit pauor in aethiopia, cum ceciderint uulnerati in aegypto et ablata fuerit multitudo illius et destructa fundamenta eius. aethiopia et libya et lydi, et omne reliquum uulgus, et chub, et filii terrae foederis cum eis gladio cadent. haec dicit dominus deus: et corruent fulcientes aegyptum, et destruetur superbia imperii eius; a turre soenes gladio cadent in ea, ait dominus exercituum. et dissipabuntur in medio terrarum desolatarum, et urbes eius in medio ciuitatum desertarum erunt; et scient quoniam ego dominus, cum dedero ignem in aegypto, et attriti fuerint omnes auxiliatores eius. in die illa egredientur nuntii a facie mea in trieribus ad conterendam aethiopiae confidentiam, et erit pauor in eis in die aegypti, quia absque dubio ueniet. haec dicit dominus deus: et cessare faciam multitudinem aegypti in manu nabuchodonosor regis babylonis. ipse et populus eius cum eo fortissimi gentium adducentur ad disperdendam terram; et euaginabunt gladios suos super aegyptum, et implebunt terram interfectis. et faciam alueos fluminum aridos, et tradam terram in manu pessimorum, et dissipabo terram et plenitudinem eius in manu alienorum. ego dominus locutus sum. haec dicit dominus deus: et disperdam simulacra, et cessare faciam idola de memphis, et dux in terra aegypti non erit amplius, et dabo terrorem in terra aegypti. et disperdam terram phatures, et dabo ignem in taphnis, et faciam iudicia in alexandria; et effundam indignationem meam super pelusium robur aegypti, et interficiam multitudinem alexandriae. et dabo ignem in aegypto; quasi parturiens dolebit pelusium, et alexandria erit dissipata, et in memphis angustiae cotidianae. iuuenes heliopoleos et bubasti gladio cadent, et ipsae captiuae ducentur. et in taphnis nigrescet dies, cum contriuero ibi sceptra aegypti et defecerit in ea superbia potentiae eius; ipsam nubes operiet, filiae autem eius in captiuitatem ducentur. et faciam iudicia in aegypto, et scient quia ego dominus. (lxx: et factus est sermo domini ad me, dicens: fili hominis, uaticinare et dic: haec dicit adonai dominus: o dies, quoniam iuxta est dies, et iuxta uia domini, dies nubis; finis gentium erit, et ueniet gladius super aegyptios, et erit conturbatio in aethiopia, et cadent uulnerati in aegypto, et auferent multitudinem eius, et concidentur fundamenta illius. persae et cretenses et lydi et libyes, et omnes commixti, et de filiis testamenti mei gladio cadent. haec dicit adonai dominus: et concident sustentacula aegypti, et descendet contumelia fortitudinis eius; a magdolo usque ad soenen gladio cadent in ea, dicit adonai dominus. et desolabitur in medio regionum desolatarum, et ciuitates eius in medio urbium desertarum erunt; et scient quoniam ego sum dominus, quando dedero ignem super aegyptum, et contriti fuerint omnes qui auxiliantur ei. in die illa egredientur nuntii a facie mea 'siim' festinantes disperdere aethiopiae spem, et erit conturbatio in eis in die aegypti, quia ecce ueniet. haec dicit dominus deus: et disperdam multitudinem aegyptiorum per manum nabuchodonosor regis babylonis, ipsius et populi eius cum eo: pestilentes qui de gentibus missi sunt ad perdendam terram; et euaginabunt omnes gladios suos super aegyptum, et replebitur terra uulneratorum. et dabo fluuios eorum desertos, et tradam terram in manu pessimorum, et disperdam terram et plenitudinem eius in manibus alienigenarum. ego dominus locutus sum. quia haec dicit dominus dominus: [et perdam abominationes] et deficere faciam optimates de memphis et principes de terra aegypti, et non erunt ultra, et dabo terrorem in terra aegypti. et disperdam terram phatures, et dabo ignem super tanin, et faciam ultionem in diospoli; et effundam furorem meum super sain robur aegypti, et disperdam multitudinem mempheos. et dabo ignem super aegyptum; et conturbatione conturbabitur sais, et in diospoli erit scissura, et diffundentur aquae. iuuenes heliopoleos et bubasti gladio cadent, et mulieres captiuae ducentur. et in taphnis tenebrescet dies, quando contriuero ibi sceptra aegypti et peribit ibi contumelia fortitudinis eius; et ipsam nubes operiet, et filiae eius captiuae ducentur. et faciam iudicia in aegypto, et scient quoniam ego sum dominus). post uicesimum et septimum annum captiuitatis regis ioiachin, reuertetur ad praesens tempus quando contra aegyptum coeperat prophetare - id est ad annum decimum et decimum mensem, undecima mensis die -, et dicet sibi praeceptum a domino ut loquatur ad omnes nationes et cum omnibus specialiter ad aegyptum. quae sunt ergo quae loquitur?: 'ululate, uae uae diei, quia iuxta est dies, et appropinquat dies domini, non claro sole rutilans, sed operta nubibus, et babyloniam afferens tempestatem; cum que coeperit gladius uastare aegyptum, pauor erit in aethiopia, quae uicina est aegypto, ne ad se usque babylonius mucro perueniat: cadent enim in aegypto uulnerati et auferetur multitudo illius et usque ad fundamenta omnia destruentur, ita ut, si quis in aegypto reperiatur de aethiopia et libya et lydia et in commune de uariis populis et chub - quod symmachus uertit in arabiam - et de filiis terrae foederis hoc est de populo iudaeorum, cum illis gladio cadat - pro quibus gentibus septuaginta posuerunt: persae et cretenses et lydi et libyes, et omnes commixti, et filii testamenti mei cum ipsa gladio cadent -,. et ut sciremus has omnes gentes fuisse in auxilio aegypti, sequens sermo demonstrat: 'et corruent fulcientes aegyptum - siue sustentacula aegypti, id est socii -, et omnis superbia imperii - siue contumelia fortitudinis - illius destruetur ac deponetur a turre soene - quam in extremis finibus aegypti sitam diximus; siue a magdolo usque ad soenen sicut septuaginta transtulerunt -. omnes ciuitates aegypti desertae erunt, ut cognoscant dominum quando ignis chaldaeorum uniuersa uastauerit et attriti fuerint auxiliatores eius. et peruenerint nuntii - iuxta aquilam et theodotionem siim, quos symmachus transtulit festinantes, nos in trieres uertimus: ita enim ab hebraeis accepimus - ut omnis aethiopiae fiducia conteratur, et quando fuerit uicina prouincia desolata, pauor teneat proximas'. ut autem sciremus qui esset iste gladius qui uastaret aegyptum et terreret aethiopiam, sequitur manifestius: et cessare faciam multitudinem aegypti in manu nabuchodonosor regis babylonis, qui non solum ueniet, sed ueniet multis comitatus nationibus, ita ut omnis aegyptus interfectorum sanguine compleatur. tanta que erit ira domini, ut siccentur aluei fluminum - hoc est nili di�ruges~g - usque ad solum, et in manu pestilentium - siue hominum pessimorum - plenitudo aegypti desoletur. 'mea enim uerba irrita esse non possunt; illuc que proficiet indignatio: ut simulacra aegypti disperdantur et cessent idola de memphis' quae usque hodie metropolis est superstitionis aegyptiae - siue optimates et principes de memphis et de terra aegypti -. tantus autem terror cunctam aegyptum possidebit, ut terra phatures omnis pereat, et ignis uastet taphnis - siue, ut septuaginta transtulerunt, tanin -. faciam que, ait, iudicia in 'alexandria', quae hodie sic uocatur; ceterum pristinum nomen habet 'no', quod aquila, symmachus et theodotio sicut in hebraeo positum est transtulerunt; pro quo nescio quid uolentes septuaginta dixere 'diospolim' quae aegypti parua ciuitas est; nos autem pro 'no' 'alexandriam' posuimus - per 'anticipationem' quae graece prol�psis~g appellatur, iuxta illud uergilianum:

lauina que uenit

littora:
non quo eo tempore, quando uenit aeneas in latium, lauinia dicerentur, sed quae postea lauinia nuncupata sunt, ut manifestior locus fieret lectoris intellegentiae -. et effundam, inquit, indignationem meam super 'sain', quam nos in 'pelusium' uertimus et robur appellatur aegypti eo quod portum habeat tutissimum et negotiationes maris ibi uel maxime exerceantur - unde et poeta pelusiacam appellat lentem, non quo ibi genus hoc leguminis gignatur, uel maxime, sed quo de thebaide et omni aegypto per riuum nili illuc plurimum deferatur -. et interficiam, ait, multitudinem 'alexandriae', quae rursum in hebraeo posita est 'no', pro qua nequaquam 'diospolim', ut supra, sed 'memphim' septuaginta transtulerunt. et, ut ostendat populosam iam illo tempore fuisse urbem: perdam ait, multitudinem 'no'. et dabo ignem, hoc est regem babylonis, in aegypto, qui, instar ignis, cuncta populetur. quasi parturiens dolebit 'sain', id est 'pelusium' (siue turbatione turbabitur), et in 'alexandria' (id est in 'no') erit scissura, et diffundentur aquae (pro qua rursum septuaginta 'diospolim' transtulerunt). moris autem aegyptiorum est, propter inundationem nili excelsos aggeres construere circa ripas nili, qui, si custodum neglegentia uel nimia aquarum magnitudine rupti fuerint, subiacentes campos nequaquam rigant aquae sed opprimunt atque populantur; per quos significatur sic chaldaeorum exercitu occupandum aegyptum, quomodo, inundantibus nili aquis et super modum crescentibus operiri solet atque corrumpi. pro inundatione aquarum et irruptione atque scissura aggerum in hebraeo positum est: et erunt in memphis angustiae cotidianae, ut, unde nilus diuiditur et ubi apis templum est et consulta respondent oracula, ibi cotidianae angustiae fiunt. 'iuuenes quoque heliopoleos - quae hebraice appellatur on - et bubasti, alterius ciuitatis, gladio corruent, ita ut ipsae urbes, hoc est habitatores, siue mulieres, earum ducantur in captiuitatem - qui sexus iniuriae subiacet -. in taphnis uero, quae est regia ciuitas, conterentur sceptra aegypti, id est omne regium genus; cum que potentia eius, interfectis principibus, defecerit, tunc nigrescet dies et caliginis ac tenebrarum omnia complebuntur, ita ut ipsa urbs operiatur nube moeroris ac luctus, et filiae eius, id est oppida reliqua, ducantur in captiuitatem; ut, postquam fecero iudicia in aegypto et me cunctis iudicem demonstraro, tunc sciant aegyptii quod ego sim dominus'. haec quasi paruulis elementa descripsimus ut per litteras, syllabas ac nomina uerborum que contextum possint ad lectionem prosae uel carminis peruenire. nunc aggrediamur tropologiam, et latissimum disputationis pelagus, breui quasi picturae tabula, demonstremus. sermo domini, qui erat semper in patre, factus est ad prophetam et uocat eum nequaquam nomine suo, sed 'filium hominis', quod in scripturis sanctis in bonam partem semper accipitur, dumtaxat numero singulari - ut in hoc eodem propheta et in daniele et in euangelio -, alioquin plurali numero in contrarium legitur - ut est illud: filii hominum, dentes eorum arma et sagittae, et lingua eorum gladius acutus, et rursum: filii hominum usque[quo] graui corde? leo enim rugiet, et quis non timebit? dominus locutus est, et quis non prophetabit? -. ululate, inquit, uae uae diei, quia iuxta est dies, et appropinquat dies domini, dies nubis; tempus (siue finis) gentium erit; duplex consummatio est: aut generaliter omnium quando finis mundi aduenerit, aut specialiter singulorum quando tempus mortis institerit; 'iuxta' autem dicitur quia, aeternitati comparatum, omne tempus breue est - unde et iacob centum et triginta annos quibus uixerat: pauci, inquit, et pessimi sunt dies mei, et psalmista, de uniuersi generis humani fragilitate disputans, ait: dies nostri quasi umbra pertranseunt, quod reputantes, nec potentia erigemur nec diuitiis incubabimus nec felicitate laetabimur, cito omnia auferenda noscentes -; pulchre que 'dies' dicitur 'domini', quando omnis saeculi conuersatio destruetur, et, errore sublato, una ueritas apparebit; 'dies que nubis et nebulae' - nullus enim intrepidus incertus que de sententia, absque pauore iudicem praestolatur -, et 'tempus, siue finis, gentium erit' - non unius gentis aegyptiae, sed uniuersarum, ut manifestum fiat de cunctis gentibus prophetari -. sequitur: ueniet gladius in aegyptum - 'gladius' uersatilis et flammeus: sermo diuinus qui bonos a malis diuidat et pessimos suo igne consumat, 'in aegyptum' autem: huius saeculi -, ita ut pauor sit in aethiopia: qui trans aegyptum in nocte erroris et tenebris commorantur, et quorum nigredo in candorem aut difficulter aut nequaquam conuertitur. cadent que in aegypto uulnerati, qui male steterant in nequitia. 'et auferetur multitudo aegypti' - lata enim et spatiosa uia quae ducit ad mortem -. et fundamenta illius destruentur, ut nihil in aegypto pristinae resideat firmitatis sed, desertis fundamentis pessimis, ponatur fundamentum christi, super quo aedificetur ecclesia - omnis quippe plantatio, quam non plantauit caelestis pater, eradicabitur; unde et hieremias destruere iubetur quae constructa erant, ut aedificet meliora -. 'peribunt quoque in aegypto aethiopes libyes, et lydi - siue, iuxta septuaginta, persae, cretenses et lydi et libyes - et chub, id est arabes, et omne reliquum uulgus - quos hybridas atque mixticios septuaginta transtulerunt -', quos omnes, pro diuersitate uitiorum et interpretatione nominum quae in uisione tyri posuimus, diuersas possumus intellegere nationes - unde et apostolus: uos, inquit, gentes in carne, qui dicimini praeputium: numquam enim dixisset in carne gentes nisi essent aliae spiritu; et in alio loco: uidete israel secundum carnem -; unde magnopere prouidendum est ne corde reuertamur in aegyptum de qua semel exiuimus, et inter ceteras gentes inueniamur, et pereamus gladio - de quo in consequentibus dicitur: iuuenes heliopoleos et bubasti gladio cadent -, maxime cum iungatur: et filii terrae foederis (siue testamenti mei) simul mucrone ferientur - de quibus scriptum est: uae qui descendunt in aegyptum ad auxilium, in equis et curribus confidentes -; sin autem ceterarum gentium homines trucidantur in aegypto, quanto magis filii foederis et testamenti dei qui, contemnentes angelorum panem, aegypti peponum et cepae et alliorum et cucumum recordati sunt! tunc 'corruent sustentacula et fulcra aegypti' quae eam in nequitia sustentabant: dialecticorum argutiae et philosophorum argumentatio strophae; 'contumeliosum quoque ac superbum imperium destruetur', qui omnia loquuntur per arrogantiam, et ecclesiasticam simplicitatem ducunt pro nihili; 'a turre enim soenes cadent in ea' - quae in extremis terminis aegypti, aethiopiae blemmyarum que confinis est, ubi nilus innauigabilis, et cataractarum fragor, et omnia inuia plena que serpentum et uenenatorum animantium -; sin autem, ut supra diximus, 'magdolus' 'magnificentiam' et 'soene' 'gyrum' sonat, perspicuum est quod aegyptiae opes et contumeliosa fortitudo ac magnificentia, id est iactantia et exaltationes, ui pereant usque ad gyrum aegypti, ubi nihil stabile est sed incerto uoluitur lapsu, et peruenit ad ruinam. 'tunc dissipabuntur aegyptiae ciuitates et terra deserta erit et nulla congregatio remanebit, habens aliquid firmitatis, ut, rerum fine, cognoscant quod ipse sit dominus, quando miserit ignem in aegypto', quem dominus ardere desiderat ut fenum, ligna, stipulae, quae super fundamentum christi aedificata sunt, concrementur, 'et omnes auxiliatores peruersorum dogmatum conterantur' - ex quo intellegendum falsi nominis scientiam et eos, de quibus scriptum est: dissipa, domine, gentes quae bella uolunt, socios et auxiliatores aegypti nuncupari -. 'in die' inquit 'illa egredientur nuntii a facie dei' - de quibus in euangelio scriptum est: angeli eorum semper uident faciem patris mei qui est in caelis; et in sementis parabola, 'messores angeli', id est 'nuntii sunt', mittuntur: ut uniuersa scandala congregent et mittant ea in caminum ignis: ubi est fletus oculorum et stridor dentium -, festinabunt que implere praeceptum, 'ut deterreant, siue conterant, aethiopiae confidentiam', qui ad summum malitiae uerticem peruenerunt; 'et, in euersione aegypti, aethiopia conteratur, et paueat eo quod dies domini sit ultionis atque uindictae' qua fugentur tenebrae peccatorum et lux uirtutum remaneat. et cessare, inquit, faciam multitudinem aegypti in manu nabuchodonosor regis babylonis, cui traditi sunt ad puniendum - ipse est enim inimicus et uindex qui etiam mercedem accepit, eo quod seruierit in expugnatione tyri - aegypti multitudinem: ut multi in aegypto esse desistant, qui semper in ea sunt - sin autem aliquis opposuerit, quomodo illud dicatur in deuteronomio: in septuaginta animabus descenderunt patres uestri in aegyptum, nunc autem facti estis ut stellae caeli in multitudinem, facile soluitur: neque enim exemplum terrenae multitudinis posuit, sed caelestis, quae uirtutibus fulgeat et plena sit luminum -, super quam multitudinem aegypti adducuntur 'fortissimi' gentium, ut disperdant terram - pro quibus septuaginta 'pestilentes' interpretati sunt, quod nescio quomodo conueniat his qui adducuntur a domino, nisi forte iuxta illud exemplum: immissionem per angelos pessimos -, qui euaginabunt gladios suos super aegyptum et implebunt terram interfectis, siue uulneratis, ut occisos uulneratos que esse se sentiant; et in tantum aegyptum esse destructam et ad nihili peruenisse, ut omnia flumina eloquentiae quibus errores aegyptii iuncus et calamus rigabatur arefiant, et tradantur in manu pessimorum qui eos torqueant, et plenitudo terrae aegypti quae male creuerat deleatur in manu alienorum a deo - neque enim boni sed mali angeli tormentis praepositi sunt -. haec necesse est 'ut sciant quia locutus est dominus' - quod frequenter assumitur ut sciant, qui audiunt, non prophetae uerba esse, sed domini cuius praecepta irrita esse non possunt -. sequitur: et disperdam simulacra (quae abominationes septuaginta transtulerunt), et cessare faciam idola (uel optimates) de memphis, et dux (siue principes) in terra aegypti; non erunt amplius: clementissimi enim domini est, maleficia subuertere, ut nulla similitudo quae mentitur imaginem ueritatis remaneat in aegypto; optimates quoque pereant de 'memphis', quae interpretatur 'ex ore', de quo omnia idola confixerunt, ut truncatis capitibus et magistris idolorum non sit princeps in aegypto, et 'terrore ac perditione omnis aegyptus compleatur'; de cuius urbibus dicitur: et disperdam terram phatures, et dabo ignem in taphnis (siue in tanis), et faciam iudicia in 'no' (quam septuaginta 'diospolim' transtulerunt); et effundam indignationem meam super sain robur aegypti; 'phatures' interpretatur 'panis conculcatio', 'tanis' 'mandatum humile', 'diospolis' - pro qua in hebraeo posita est 'no' - 'requies', 'sain' 'tentatio', quibus nominibus diuersa haereticorum et omnium mendaciorum conciliabula demonstrantur, qui conculcant panem ecclesiasticum atque contemnunt, et sequuntur mandatum humile et ad caelestia non perducens, et deliciis uacant, et sunt in requie - qualem in euangelio legimus diuitem purpuratum -, et tentationibus inseruiunt - quorum unus expetiuit a domino ut tentandi iob haberet potestatem -. haec omnia dominus disperdit atque succendit; et effundet super eam indignationem suam, et robur aegypti dissipat, ut, redacti ad nihilum, nequaquam populum dei sollicitent et in suo sperare faciant auxilio, ut, deserta ueritate, quaerant mendacium et quasi a baculo arundineo sic suo praesidio uulnerentur. post haec dicitur: et interficiam (siue disperdam) multitudinem 'mempheos' - pro qua in hebraico habet 'no', quam supra idem septuaginta 'diospolim' transtulerunt, quae interpretatur 'requies' -: multi enim sunt qui quaerant requiem et iacere uelint super lectos eburneos et comedere agnos lactantes, siue - iuxta septuaginta, qui interpretati sunt 'mempheos' -: multi sunt qui loquantur aliis: dimitte ut auferam festucam de oculo tuo, cum ipsi trabes habeant. 'datur que ignis in aegypto', qui uerbositatem atque delicias suo ardore consumat. 'dolebit uniuersa tentatio, et in diospoli - quae rursum in hebraico no ponitur - erit scissura', ut effundantur aquae, omnis que pessima congregatio dissipetur et huc illuc que dispereat; uel iuxta hebraicum: 'in memphis erunt angustiae cotidianae', ut pro omni uerbo otioso reddant rationem et intellegant nihil dictorum suorum domini iudicium praeterire. iuuenes quoque heliopoleos et bubasti gladio cadent - 'heliopoleos' hebraice 'on' dicitur, quod interpretatur 'dolor'; 'bubastus' autem, iuxta linguam aegyptiacam, 'oris experimentum' -; omnes isti, qui dolorem saeculi ferre non poterant sed delicias diospoleos sectabantur et confidebant sibi in uolubilitate sermonum et, aduersum cetera dogmata disputantes, habuerant experimenta uictoriae, gladio sermonis dei concident, et qui nequaquam iuuenes sed, imbecillitate mentis, mulieres appellantur, captiui ducentur, siue ipsae urbes, dolore et oris iactantia, adducentur in captiuitatem. et in taphnis, inquit, nigrescet dies; 'taphnae' interpretantur 'cedentes ori', subauditur 'diaboli', cui qui cesserint, amittent lumen ueritatis et diem nocte mutabunt, et sceptra aegypti atque omne imperium sentient in taphnis esse contritum, ita ut deficiat in ea contumeliosa fortitudo, siue superbia potentiae eius, et solis iustitiae radii nube caecentur, et nequaquam mulieres, sed filiae ducantur in captiuitatem. 'faciat que dominus non unum iudicium sed multa iudicia in aegypto' - sicut enim bonorum apud patrem diuersae sunt mansiones, ita et aegypti suppliciorum diuersa iudicia - ut, cum haec omnia facta fuerint, cognoscant aegyptii quod ipse sit dominus cuius iudicia uera, iustificata in semetipsis.

et factum est in undecimo anno, in primo, in septima mensis, factum est uerbum domini ad me, dicens: fili hominis, brachium pharaonis regis aegypti confregi, et ecce non est obuolutum ut restitueretur ei sanitas, ut ligaretur pannis et farciretur linteolis (siue ut acciperet malagma) et, recepto robore, posset tenere gladium. propterea haec dicit dominus deus: ecce ego ad pharao regem aegypti; et comminuam brachium eius forte sed confractum (siue brachia fortia et disposita), et deiciam gladium de manu eius, et dispergam (siue disseminabo) aegyptum in gentibus, et uentilabo eos in terras. et confortabo brachia regis babylonis, dabo que gladium meum in manus eius; et confringam brachia pharaonis et gement gemitibus interfecti coram facie eius (siue ut in lxx continetur: et inducet gladium super aegyptum et depopulabitur praedas eius et spoliabit spolia illius. sequitur:) et confortabo brachia regis babylonis, et brachia pharaonis cadent; et scient quia ego dominus, cum dedero gladium meum in manu regis babylonis et extenderit eum super terram aegypti. et dispergam aegyptum in nationes, et uentilabo eos in terras, et scient quia ego dominus. reuertitur ad ordinem prophetiae: post uicesimum enim et septimum annum nunc ponit undecimum; quae quaestio etiam in superioribus continetur: cum enim sermo domini contra tyrum factus sit in anno undecimo, qui prius positus est, in consequentibus loquitur ad pharaonem anno decimo, rursum que ponit uicesimum septimum, ut diximus, et nunc undecimum - ut cetera praetermittam quae in psalmorum ordine continentur: quomodo tertius psalmus his psalmis in quibus mutauit faciem suam dauid coram abimelech, et de doech idumaeo, et quando inuentus est in spelunca, et quinquagesimus paenitentiae in cuius titulo demonstratur quod introiuerit ad bethsabee uxorem uriae, priores sint psalmi tertio in quo fugere notatur a facie filii sui abessalon; sed in psalmis facilis responsio est: carmen esse lyricum et in huiuscemodi opere non quaeri ordinem historiae sed factorum carmina singulorum -. in historia uero illud dicendum est: ea quae de una re diuersis sunt dicta temporibus non debere oratione diuidi sed unius loci narratione concludi, uerbi gratia ut quae de aegypto dicta sunt alio atque alio tempore uno lectionis ordine cognoscantur. cum haec dixerimus manet nihilominus quaestio cur in hoc eodem loco primum factus sit sermo domini ad pharaonem anno undecimo, et postea uicesimo septimo, et deinceps anno decimo, cum utique iuxta ordinem primum decimus, secundo undecimus, tertio uicesimus septimus annus, singulis prophetiis debuerint praenotari; ad quod illud possumus respondere: o profundum diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia iudicia eius et inuestigabiles uiae eius!, et in alio loco: abyssum et sapientiam quis inuestigabit?. possumus autem hoc dicere, quod et in prophetis nequaquam historiae ordo seruetur dumtaxat non in omnibus sed in quibusdam locis, neque enim narrant praeterita sed futura praenuntiant prout uoluntas spiritus sancti fuerit; in historia uero, ut sunt moysi quinque libri et iesu et iudicum uolumina, ruth quoque et esther, samuel et malachim, paralipomenon liber et ezras, iuncto sibi pariter neemia, praeposteram narrationem nequaquam reperiri. haec de annorum ordine dixisse sufficiat. nunc uideamus quae contra pharaonem, siue de pharaone, prophetia sit. brachium eius confregisse se dicit, et non esse obuolutum neque ligatum nec fartum linteolis nec accepisse malagma - iuxta illud quod scriptum est: non malagma imponere, nec oleum, nec alligaturas -, quod si factum fuisset, utique recepta fortitudine, posset tenere gladium et ad bella procedere. idcirco clemens et misericors deus rursum comminuit brachium eius, siue brachia, ut penitus cadat gladius de manu eius et in gentes aegyptus dispergatur et uentiletur in terras - in brachio autem robur accipe et fortitudinem, dicente scriptura: contere brachium peccatoris et maligni -, quod conteritur in aduersariis nostris, quando nos persequuntur quidem sed opprimere nequeunt; et pro salute seruorum dei aduersus pharaonem rex babylonius saepe consurgit, ut potentem opprimat potentior et mali tradantur peioribus; et confortantur a deo brachia pessimorum, ut sciat qui liberatus est quod ipse sit dominus, profectum autem esse uirtutis scire quod ipse sit dominus - e contrario possumus dicere: filii heli, filii pestilentiae, nescientes deum, et in bonam partem de regibus, qui rectum fecerunt in conspectu dei, scriptum est, quod nouerint dominum -. illud autem quod in septuaginta dicitur: et conteram brachia eius fortia et 'disposita', quod graece dicitur 'tetagmena', scriptorum uitio deprauatum est; illi enim interpretati sunt non 'tetagmena' sed 'tetamena', hoc est non 'deposita' sed 'extenta'; pro quo iuxta consuetudinem suam alii interpretes 'excelsa' posuerunt.