TRACTATUS 47

10:14-21 qui sermonem dei nostri non solum libenter, sed etiam diligenter auditis, promissionis nostrae procul dubio meministis. ipsa quippe lectio euangelica et hodie lecta est, quae lecta fuerat proximo dominico die; propterea quoniam in quibusdam necessitatibus immorati, non potuimus omnia discutere quae uestris sensibus debebamus. proinde quae iam dicta atque tractata sunt, hodie non quaerimus, ne adhuc eadem repetendo, ad illa quae nondum dicta sunt peruenire minime permittamur. nostis iam in nomine domini qui sit bonus pastor, et quemadmodum pastores boni membra sint eius, et ideo pastor sit unus; nostis qui sit mercenarius ferendus; quis lupus, et fures, et latrones cauendi; quae sint oues, quod sit ostium quo et oues ingrediuntur et pastor; quomodo sit intellegendus ostiarius; nostis etiam quoniam quisquis non per ostium intrauerit, fur est et latro, nec uenit nisi ut furetur, et occidat, et perdat. haec omnia dicta, sufficienter, quantum existimo, pertractata sunt. hodie debemus dicere, quantum adiuuat dominus (quoniam ipse iesus christus saluator noster et pastorem se esse dixit, et ostium, et pastorem bonum dixit intrare per ostium), quomodo ipse per seipsum intret. si enim nemo pastor bonus est, nisi qui per ostium intrat, et ipse est praecipue pastor bonus, et ipse est ostium, intellegere non possum, nisi et ipsum per seipsum ad oues suas intrare, et uocem suam illis dare ut sequantur eum, eas que intrantes et exeuntes pascua inuenire, quod est uita aeterna.

cito ergo dico. ego quaerens intrare ad uos, id est ad cor uestrum, christum praedico; si aliud praedicem, per aliam partem conabor adscendere. christus itaque mihi ianua est ad uos; per christum intro, non ad parietes uestros, sed ad corda uestra. per christum intro, christum in me libenter audistis. quare christum in me libenter audistis? quia oues christi estis, sanguine christi comparati estis. agnoscitis pretium uestrum, quod non a me datur, sed per me praedicatur. ille quippe emit, qui pretiosum sanguinem fudit; pretiosus sanguis est illius sine peccato. fecit tamen ipse etiam suorum sanguinem pretiosum, pro quibus dedit sanguinis pretium; nam si suorum sanguinem non faceret pretiosum, non diceretur: pretiosa in conspectu domini mors sanctorum eius. itaque etiam quod ait: pastor bonus animam suam ponit pro ouibus, non ipse unus hoc fecit; et tamen si illi qui fecerunt membra eius sunt, idem ipse unus hoc fecit. ipse enim potuit facere sine illis; ipsi sine illo unde potuerunt, cum ipse dixerit: sine me nihil potestis facere? hinc autem ostendimus quod et alii fecerint, quia ipse apostolus iohannes, qui hoc quod audistis euangelium praedicauit, in epistola sua dixit: sicut christus pro nobis animam suam posuit, sic et nos debemus animas pro fratribus ponere. debemus, dixit; debitores nos fecit qui primus exhibuit. ideo quodam loco scriptum est: si sederis coenare ad mensam potentis, sapienter intellege quae apponuntur tibi; et mitte manum tuam, sciens quia talia te oportet praeparare. mensa potentis quae sit, nostis; ibi est corpus et sanguis christi; qui accedit ad talem mensam, praeparet talia. et quid est, praeparet talia? quomodo ipse pro nobis animam suam posuit, sic et nos debemus, ad aedificandam plebem et asserendam fidem, animas pro fratribus ponere. ideo petro quem facere uolebat pastorem bonum, non in ipso petro, sed in corpore suo ait: petre, amas me? pasce oues meas. hoc semel, hoc iterum, hoc tertio usque ad eius tristitiam. et cum tantum interrogasset dominus, quantum interrogandum esse iudicauit, ut ter confiteretur qui ter negauerat, et ei suas oues pascendas tertio commendasset, ait illi: cum iunior esses, cingebas te, et ambulabas ubi uolebas; cum autem senueris, extendes manus tuas, et alter te cinget, et ducet quo tu non uis. et exposuit euangelista quid dominus dixerit: hoc autem inquit, dixit, significans qua morte clarificaturus esset deum. ad hoc ergo pertinet; pasce oues meas, ut ponas animam tuam pro ouibus meis.

iam illud quod ait: sicut nouit me pater, et ego agnosco patrem, quis nescit? ipse enim agnoscit patrem per se, nos per illum. quia ipse per se agnoscit, nouimus; quia et nos per illum, etiam hoc nouimus; quia et hoc per illum nouimus. ipse enim dixit: deum nemo uidit umquam, nisi unigenitus filius qui est in sinu patris, ipse enarrauit. ergo et nos per ipsum, quibus enarrauit. item alibi ait: nemo nouit filium, nisi pater; neque patrem quisquam nouit, nisi filius, et cui uoluerit filius reuelare. sicut ergo ipse per se nouit patrem, nos autem per illum nouimus patrem, sic intrat in ouile per semetipsum, et nos per ipsum. ostium dicebamus per christum nos habere ad uos; quare? quia christum praedicamus. nos christum praedicamus; et ideo per ostium intramus. christus autem christum praedicat, quia seipsum praedicat, et ideo pastor per seipsum intrat. lumen cum alia monstrat quae uidentur in lumine, numquid aliquo alio indiget ut monstretur? lumen ergo et alia demonstrat et seipsum. quaecumque intellegimus, intellectu intellegimus; et ipsum intellectum unde, nisi intellectu, intellegimus? numquid sic oculo carnis et alia uides et ipsum? quamuis enim uideant homines oculis suis, non tamen uident oculos suos. oculus carnis alia uidet, se non potest; intellectus autem et alia intellegit, et seipsum. quomodo intellectus uidet se, sic et christus praedicat se. si praedicat se, et praedicando intrat ad te, per se intrat ad te. et ad patrem ipse est ostium; quia non est qua ueniatur ad patrem, nisi per ipsum. unus enim deus et unus mediator dei et hominum, homo christus iesus. uerbo multa dicuntur; haec ipsa quae dixi, utique uerbo dixi. si uelim dicere et ipsum uerbum, unde dico, nisi uerbo? ac per hoc per uerbum et alia dicuntur, quae non sunt quod uerbum; et ipsum uerbum dici non potest, nisi per uerbum. adiuuante domino exemplis abundauimus. tenete ergo quomodo dominus iesus christus et ostium sit, et pastor: ostium pandendo se, pastor intrando per se. et quidem, fratres, quod pastor est, dedit et membris suis; nam et petrus pastor, et paulus pastor, et ceteri apostoli pastores, et boni episcopi pastores. ostium uero nemo nostrum se dicit; hoc sibi ipse proprium tenuit, qua intrent oues. denique paulus apostolus boni pastoris implebat officium, quando christum praedicabat, quia per ostium intrabat. at ubi oues indisciplinatae coeperunt facere schismata, et alia ostia sibi ponere, non qua intrarent ut congregarentur, sed qua errarent ut diuiderentur, dicentes, alii: ego sum pauli; alii: ego sum cephae; alii: ego apollo; alii: ego christi; expauescens ad eos qui dixerunt: ego sum pauli, tamquam clamans ad oues: miserae, qua itis? non sum ostium. numquid paulus, inquit, pro uobis crucifixus est? aut in nomine pauli baptizati estis? qui uero dicebant: ego sum christi, inuenerant ostium.

de uno autem ouili et uno pastore, iam quidem assidue soletis audire; multum enim commendauimus unum ouile, praedicantes unitatem, ut per christum omnes oues ingrederentur, et donatum nulla sequeretur. uerumtamen unde hoc proprie dixerit dominus, satis apparet. loquebatur enim apud iudaeos, missus autem fuerat ad ipsos iudaeos, non propter quosdam immani odio pertinaces et perseuerantes in tenebris, sed propter quosdam in ipsa gente quas dicit oues suas; de quibus ait: non sum missus nisi ad oues quae perierunt domus israel, nouerat etiam eos in turba furentium, et praeuidebat in pace credentium. quid est ergo: non sum missus nisi ad oues quae perierunt domus israel, nisi quia praesentiam suam corporalem non exhibuit nisi populo israel? ad gentes non perrexit ipse, sed misit; ad populum uero israel et misit, et uenit ipse, ut qui contemnebant, maius iudicium sumerent, quia et praesentia est illis exhibita. ipse dominus ibi fuit, ibi matrem elegit, ibi concipi, ibi nasci, ibi sanguinem fundere uoluit; ibi sunt uestigia eius, modo adorantur, ubi nouissime stetit, unde adscendit in caelum; ad gentes autem misit. sed forte aliquis arbitratur, quoniam non ipse ad nos uenit, sed misit ad nos, non nos audisse uocem ipsius, sed uocem eorum quos misit. absit! pellatur ista cogitatio de cordibus uestris; et in his quos misit ipse erat. ipsum paulum audi quem misit; ad gentes enim praecipue paulum misit apostolum; et ait ipse paulus terrens non de se, sed de illo: an uultis accipere experimentum eius qui in me loquitur christi? audite et ipsum dominum: et alias oues habeo, id est, in gentibus, quae non sunt de hoc ouili, id est de populo israel; oportet me et illas adducere. ergo et per suos non alter adducit. adhuc audi: uocem meam audient. ecce et per suos ipse loquitur, et per eos quos mittit uox eius auditur. ut sit unum ouile et unus pastor. duobus istis gregibus tamquam duobus parietibus, factus est lapis angularis. ergo et ostium est, et lapis angularis; omnia per similitudinem, nihil horum proprie.

iam enim dixi, et commendaui uehementer, et qui capiunt sapiunt, immo qui sapiunt capiunt; et qui nondum intellectu sapiunt, fide teneant quod intellegere nondum possent. per similitudinem christus multa est quae per proprietatem non est. per similitudinem et petra est christus, et ostium est christus, et lapis angularis est christus, et pastor est christus, et agnus est christus, et leo est christus. quam multa per similitudines, et alia, quae commemorare longum est! si autem proprietates discutias rerum quas uidere consuesti, nec petra est, quia durus et sine sensu non est; nec ostium est, quia faber eum non fecit; nec lapis angularis est, quia non est ab structore compositus; nec pastor est, quia custos ouium quadrupedum non est; nec leo est, quia fera non est; nec agnus est, quia pecus non est. omnia ergo ista per similitudinem. quid ergo proprie? in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. quid de homine qui apparuit? et uerbum caro factum est, et habitauit in nobis.

audi et cetera. propterea me pater diligit, inquit, quia ego pono animam meam, ut iterum sumam eam. quid ait? propterea me pater diligit: quia morior ut resurgam. cum magno enim pondere dictum est: ego. quia ego pono, inquit, pono animam meam. ego pono. quid est: ego pono? ego illam pono: non glorientur iudaei; saeuire potuerunt, potestatem habere non potuerunt; saeuiant quantum possunt; si ego noluero animam meam ponere, quid saeuiendo facturi sunt? una responsione prostrati sunt; quando eis dictum est: quem quaeritis? dixerunt: iesum ; et ait eis: ego sum; redierunt retro, et ceciderunt. qui ceciderunt ad unam uocem christi morituri, quid facient sub uoce iudicaturi? ego, ego, inquam, pono animam meam, ut iterum sumam eam. non glorientur iudaei, quasi praeualuerint; ipse posuit animam suam. ego dormiui, dicit. nostis psalmum: ego dormiui, et somnum cepi; et exsurrexi, quoniam dominus suscipiet me. modo psalmus ipse lectus est, modo audiuimus: ego dormiui, et somnum cepi; et exsurrexi, quoniam dominus suscipiet me. quid est: ego dormiui? quia uolui, dormiui. quid est: dormiui? mortuus sum. nonne dormiuit, qui quando uoluit, de sepulcro tamquam de lecto surrexit? sed amat dare gloriam patri, ut nos aedificet gloriam dare creatori. nam quod addidit: exsurrexi, quoniam dominus suscipiet me, putatis hic quasi uirtutem eius defecisse, ut per potestatem suam mori potuerit, per potestatem suam resurgere non potuerit? sic enim uidentur sonare uerba non intentius intellecta: ego dormiui; id est, quia uolui, dormiui. et exsurrexi; quare? quia dominus suscipiet me. quid enim, tu a teipso resurgere non ualeres? si non ualeres, non diceres: potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam. audi alio loco in euangelio, quia non solum pater suscitauit filium, sed etiam filius seipsum. soluite, inquit, templum hoc, et in triduo suscitabo illud. et euangelista: hoc autem, inquit, dicebat de templo corporis sui. hoc enim suscitabatur quod moriebatur. nam uerbum non est mortuum, anima illa non est mortua. si nec tua moritur, domini moreretur?

unde scio, inquis, si mea non moritur? a te non occidatur, et non moritur. quomodo, inquis, ego possum occidere animam meam? ut alia peccata interim taceam: os quod mentitur, occidit animam. quomodo, inquis, securus sum, quia non moritur? ipsum dominum audi dantem seruo securitatem: nolite timere eos qui occidunt corpus, et postea non habent quid faciant. sed plane quid ait? eum timete qui habet potestatem et corpus et animam occidere in gehenna. ecce quia moritur, ecce quia non moritur. quid est mori ipsius? quid est mori carni tuae? mori carni tuae, est amittere uitam suam; mori animae tuae, est amittere uitam suam. uita carnis tuae, anima tua; uita animae tuae, deus tuus. quomodo moritur caro amissa anima, quae uita est eius, sic moritur anima amisso deo, qui uita est eius. certe ergo immortalis est anima. plane immortalis, quia uiuit et mortua. quod enim de uidua deliciosa dixit apostolus, etiam de anima, si deum suum amiserit, dici potest: uiuens mortua est.

quomodo ergo ponit animam suam dominus? fratres, quaeramus hoc paulo adtentius. non nos arctat hora quae solet die dominico; uacat nobis, hoc lucrentur qui ad uerbum dei etiam die hodierna conueniunt. pono, inquit, animam meam. quis ponit? quam ponit? quid est christus? uerbum et homo. nec sic homo ut sola caro; sed quia homo, constat ex carne et anima, totus autem homo in christo. non enim partem deteriorem suscepisset, et partem meliorem deseruisset; pars quippe hominis melior est anima quam corpus. quia ergo totus homo in christo, quid est christus? uerbum, inquam, et homo. quid est uerbum et homo? uerbum, anima et caro. tenete hoc, quia non defuerunt heretici et in ista sententia, pulsi quidem iam olim a ueritate catholica; sed tamen ut fures et latrones non intrantes per ostium, insidiari ouili non desinunt. apollinaristae heretici dicti sunt, qui ausi sunt dogmatizare quod christus non sit nisi uerbum et caro; animam humanam non eum assumsisse contendunt. nam et aliqui eorum fuisse in christo animam, negare non potuerunt. uidete absurditatem et insaniam non ferendam. animam irrationalem eum habere uoluerunt, rationalem negauerunt; dederunt ei animam pecoris, subtraxerunt hominis. sed illi abstulerunt christo rationem, non tenendo rationem. absit hoc a nobis, in fide catholica nutritis atque fundatis. ex hac ergo occasione admonuerim caritatem uestram, ut quomodo superioribus lectionibus satis uos instruximus aduersus sabellianos et arianos: sabellianos qui dicunt: ipse est pater qui filius; arianos qui dicunt: aliud est pater, aliud est filius, quasi non sint eiusdem substantiae pater et filius; instruximus etiam, quantum meministis, et meminisse debetis, contra hereticos photinianos, qui solum hominem christum sine deo esse dixerunt; contra manichaeos, qui solum sine homine deum; ex hac occasione de anima instruamus uos et contra apollinaristas, qui dicunt dominum nostrum iesum christum non habuisse animam humanam, id est animam rationalem, animam intellegentem, animam, inquam, in qua distamus a pecore, quod homines sumus.

quomodo ergo hic dixit dominus: potestatem habeo ponendi animam meam? quis ponit animam, et iterum sumit eam? christus ex eo quod uerbum est, ponit animam, et sumit eam iterum? an ex eo quod anima humana est, ipsa se ponit, et iterum ipsa se sumit? an ex eo quod caro est, caro animam ponit, et iterum sumit? tria proposui, omnia pertractemus, et hoc eligamus quod conueniat regulae ueritatis. si enim dixerimus, quia uerbum dei posuit animam suam, et iterum sumsit eam, metuendum est ne subintret praua cogitatio, et dicatur nobis: ergo aliquando anima illa separata est a uerbo, et aliquando uerbum illud, ex quo suscepit animam illam, fuit sine anima. uideo enim fuisse sine anima humana uerbum, sed cum in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. ex quo enim uerbum caro factum est, ut habitaret in nobis, et susceptus est a uerbo homo, id est totus homo, anima et caro, quid fecit passio, quid fecit mors, nisi corpus ab anima separauit? animam uero a uerbo non separauit. si enim mortuus est dominus, immo quia mortuus est dominus (mortuus est enim pro nobis in cruce) sine dubio caro ipsius exspirauit animam; ad tempus exiguum anima deseruit carnem, sed redeunte anima resurrecturam. a uerbo autem animam separatam esse non dico. latronis animae dixit: hodie me cum eris in paradiso. fidelem latronis animam non deserebat, et deserebat suam? absit! sed illius ut dominus custodiuit, suam uero inseparabiliter habuit. si autem dixerimus quia ipsa se anima posuit, et iterum ipsa se sumsit, absurdissimus sensus est; non enim quae a uerbo non erat separata, a seipsa poterat separari.

dicamus ergo et quod uerum est, et quod facile intellegi potest. ecce homo quilibet non constans ex uerbo et anima et carne, sed ex anima et carne; de isto homine interrogemus quomodo ponat animam suam quicumque homo. an forte nullus homo ponit animam suam? potes mihi dicere: nullus homo habet potestatem ponere animam suam, et iterum sumere eam. ponere animam suam nisi posset homo, non diceret iohannes apostolus: sicut christus pro nobis animam suam posuit, sic et nos debemus animas pro fratribus ponere. ergo et nobis licet (si et nos impleamur uirtute ipsius, quia sine illo nihil facere possumus) ponere pro fratribus animas nostras. quando martyr quilibet sanctus posuit pro fratribus animam suam, quis posuit, et quam posuit? hoc si intellexerimus, ibi uidebimus quemadmodum a christo dictum sit: potestatem habeo ponendi animam meam. o homo, paratus es pro christo mori? paratus, inquit. dicam hoc aliis uerbis. paratus es pro christo animam tuam ponere? et ad ista uerba sic mihi respondet: paratus sum; quomodo mihi responderat cum dicerem: paratus es mori. hoc ergo est ponere animam, quod est mori. sed pro quo ibi est certamen? omnes enim homines quando moriuntur, ponunt animam; sed non omnes pro christo ponunt. et nemo habet potestatem sumere quod posuerit; christus autem et pro nobis posuit, et quando uoluit, posuit, et quando uoluit, sumsit. ponere ergo animam, mori est. sic et apostolus petrus domino dixit: animam meam pro te ponam; id est, pro te moriar. carni hoc tribue; caro ponit animam suam, et caro iterum sumit eam; non tamen sua potestate caro, sed potestate inhabitantis carnem; caro ergo ponit animam suam exspirando. uide ipsum dominum in cruce; sitio dixit; illi qui aderant tinxerunt spongiam in aceto, alligauerunt arundini, et apposuerunt ori eius; quod cum accepisset, ait: perfectum est; quid est: perfectum est? impleta sunt omnia quae ante mortem futura de me fuerant prophetata. et quia potestatem habebat quando uellet ponendi animam suam, posteaquam dixit: perfectum est, quid ait euangelista? et inclinato capite tradidit spiritum. hoc est ponere animam. modo hic adtendat caritas uestra. inclinato capite tradidit spiritum. quis tradidit? quem tradidit? spiritum tradidit, caro illum tradidit. quid est: caro illum tradidit? caro illum emisit, caro illum exspirauit. ideo enim dicitur exspirare, extra spiritum fieri. quomodo est exsulare, extra solum fieri; exorbitare, extra orbitam fieri, sic exspirare, extra spiritum fieri; qui spiritus anima est. cum ergo exit anima a carne, et remanet caro sine anima, tunc homo ponere animam dicitur. quando christus animam posuit? quando uerbum uoluit. principatus enim in uerbo erat; ibi potestas erat quando poneret caro animam, et quando sumeret.

si ergo caro animam posuit, quomodo christus animam posuit? non enim caro christus? ita plane, et caro christus, et anima christus, et uerbum christus; nec tamen tria haec tres christi, sed unus christus. hominem interroga, et, de teipso fac gradum ad ea quae supra te sunt, et si nondum intellegenda, saltem credenda. quomodo est enim unus homo anima et corpus, sic unus christus uerbum et homo. uidete quid dixerim, et intellegite. anima et corpus duae res sunt, sed unus homo; uerbum et homo duae res sunt, sed unus christus. ergo de homine quaere. ubi est paulus apostolus modo? si quis respondeat: in requie cum christo, uerum dicit. item si quis respondeat: romae in sepulcro, et ipse uerum dicit. illud mihi de anima, hoc de eius carne respondet. nec tamen ideo duos dicimus apostolos paulos: unum qui requiescit in christo, alium qui positus est in sepulcro; quamuis apostolum paulum dicamus uiuere in christo, eumdem que apostolum paulum dicamus mortuum iacere in sepulcro. moritur aliquis, dicimus: bonus homo, fidelis homo, in pace est cum domino; et continuo: eamus ad exsequias ipsius, et sepeliamus illum. eum sepulturus es quem iam dixeras in pace esse cum deo, cum aliud sit anima quae immortaliter uiget, aliud corpus quod corruptibiliter iacet. sed ex quo consortium carnis et animae hominis nomen accepit, iam et singulum atque separatum, utrumlibet eorum nomen hominis tenuit.

nemo ergo titubet, quando audit dominum dixisse: pono animam meam, et iterum sumo eam. ponit eam caro, sed ex potestate uerbi; sumit eam caro, sed ex potestate uerbi. et ipse dominus christus dictus est sola caro. quomodo, inquit, probas? audeo dicere, et sola caro christi dictus est christus. credimus certe non in solum deum patrem, sed et in iesum christum filium eius unicum dominum nostrum; modo totum dixi, in iesum christum filium eius unicum dominum nostrum. totum ibi intellege, et uerbum, et animam, et carnem. sed utique confiteris etiam illud quod habet eadem fides, in eum christum te credere qui crucifixus est et sepultus. ergo etiam sepultum christum esse non negas; et tamen sola caro sepulta est. si enim erat ibi anima, non erat mortuus; si autem uera mors erat, ut eius uera sit resurrectio, sine anima fuerat in sepulcro; et tamen sepultus est christus. ergo christus erat etiam sine anima caro, quia non est sepulta nisi caro. disce hoc etiam in apostolicis uerbis. hoc sentite, inquit, in uobis, quod et in christo iesu; qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo. quis, nisi christus iesus , quantum adtinet ad id quod est uerbum, deus apud deum? uide autem quod sequitur: sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens; in similitudine hominum factus, et habitu inuentus ut homo. et hoc quis, nisi idem ipse christus iesus ? sed hic iam omnia sunt, et uerbum in forma dei, quae accepit formam serui; et anima et caro in forma serui, quae accepta est a forma dei. humiliauit semetipsum, factus obediens usque ad mortem. iam in morte sola caro est a iudaeis occisa. si enim discipulis dixit: nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere, numquid in ipso potuerunt plus quam corpus occidere? et tamen carne occisa christus occisus est. ita cum caro animam posuit, christus animam posuit; et cum caro, ut resurgeret, animam sumsit, christus animam sumsit. nec tamen potestate carnis hoc factum est; sed eius qui et animam et carnem, ubi haec adimplerentur, assumsit.

hoc, inquit, mandatum accepi a patre meo. uerbum non uerbo accepit mandatum, sed in uerbo unigenito patris est omne mandatum. cum autem dicitur filius a patre accipere quod substantialiter habet, quomodo dictum est: sicut habet pater uitam in semetipso, sic dedit filio habere uitam in semetipso, cum filius ipse sit uita; non potestas minuitur, sed generatio eius ostenditur. quoniam pater non quasi ei filio qui imperfectus est natus, aliquid addidit; sed ei quem perfectum genuit, omnia gignendo dedit. ita illi dedit suam aequalitatem, quem non genuit inaequalem. sed haec loquente domino, quoniam lux lucebat in tenebris, et tenebrae eam non comprehendebant. dissensio iterum facta est inter iudaeos propter sermones hos. dicebant autem multi ex ipsis: daemonium habet, et insanit; quid eum auditis? istae fuerunt densissimae tenebrae. alii dicebant: haec uerba non sunt daemonium habentis; numquid daemonium potest caecorum oculos aperire? iam istorum oculi coeperant aperiri.

TRACTATUS 48

10:22-42 quod iam commendaui dilectioni uestrae, stabiliter meminisse debetis, sanctum iohannem euangelistam nolle nos semper lacte nutriri, sed solido cibo uesci. quisquis autem ad sumendum solidum cibum uerbi dei adhuc minus idoneus est, lacte fidei nutriatur, et uerbum quod intellegere non potest, credere non cunctetur. fides enim meritum est, intellectus praemium. in ipso labore intentionis desudat acies mentis nostrae, ut ponat sordiculas nebulae humanae, et serenetur ad uerbum dei. non ergo recusetur labor, si adest amor; nostis enim quoniam qui amat non laborat. omnis enim labor non amantibus grauis est. si tantos labores cum auaris portat cupiditas, nobis cum non portat caritas?

euangelium intendite: facta sunt autem encaenia in ierosolymis. encaenia festiuitas erat dedicationis templi. graece enim kainon~g dicitur nouum. quandocumque nouum aliquid fuerit dedicatum, encaenia uocantur. iam et usus habet hoc uerbum; si quis noua tunica induatur, encaeniare dicitur. illum enim diem quo templum dedicatum est, iudaei solemniter celebrabant; ipse dies festus agebatur, cum ea quae lecta sunt, locutus est dominus.

hiems erat. et ambulabat iesus in templo in porticu salomonis. circumdederunt ergo eum iudaei, et dicebant ei: quousque animam nostram tollis? si tu es christus, dic nobis palam. non ueritatem desiderabant, sed calumniam praeparabant. hiems erat, et frigidi erant; ad illum enim diuinum ignem accedere pigri erant. sed accedere est credere; qui credit, accedit; qui negat, recedit. non mouetur anima pedibus, sed affectibus. friguerant a diligendi caritate, et ardebant nocendi cupiditate. longe aberant, et ibi erant; non accedebant credendo, et premebant persequendo. quaerebant audire a domino: ego sum christus, et fortasse de christo secundum hominem sapiebant. praedicauerunt prophetae christum; sed diuinitatem christi et in prophetis et in ipso euangelio nec heretici intellegunt; quanto minus iudaei, quamdiu uelamen est super cor eorum? denique quodam loco sciens dominus iesus eos de christo secundum hominem sapere, non secundum deum, secundum id quod homo erat, non secundum id quod deus etiam assumto homine permanebat, ait illis: quid uobis uidetur de christo? cuius filius est? responderunt secundum opinationem suam: dauid. sic enim legerant, et hoc solum tenebant, quia diuinitatem eius legebant, sed non intellegebant. dominus autem ut eos suspenderet ad quaerendam eius diuinitatem, cuius contemnebant infirmitatem, respondit eis: quomodo ergo dauid in spiritu dicit eum dominum, dicens: dixit dominus domino meo, sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos sub pedibus tuis? si ergo dauid in spiritu dicit eum dominum, quomodo filius eius est? non negauit, sed interrogauit. ne quis hoc cum audierit, putet quod dominus iesus negauerit se filium esse dauid. filium dauid dominus christus si se negaret, caecos sic eum inuocantes non illuminaret. transibat enim aliquando, et duo caeci sedentes iuxta uiam clamauerunt: miserere nostri, fili dauid. qua uoce audita, misertus est; stetit, sanauit, lumen dedit, quia nomen agnouit. dicit et apostolus paulus: qui factus est ei ex semine dauid secundum carnem; et ad timotheum: memor esto iesum christum resurrexisse a mortuis ex semine dauid secundum euangelium meum. quia de semine dauid originem maria uirgo ducebat, inde dominus de semine dauid.

hoc pro magno iudaei a christo quaerebant, ut si diceret: ego sum christus, secundum quod illi solum sapiebant de semine dauid, calumniarentur quod sibi arrogaret regiam potestatem. plus est quod eis respondit; illi de filio dauid uolebant calumniari, ille filium dei se esse respondit. et quomodo? audite: respondit eis iesus : loquor uobis, et non creditis; opera quae ego facio in nomine patris mei, haec testimonium perhibent de me; sed uos non creditis, quia non estis ex ouibus meis. iam supra didicistis quae sint oues; estote oues! oues credendo sunt, oues pastorem sequendo sunt, oues redemtorem non contemnendo sunt, oues per ostium intrando sunt, oues exeundo et pascua inueniendo sunt, oues uita aeterna perfruendo sunt. quomodo ergo istis dixit: non estis ex ouibus meis? quia uidebat eos ad sempiternum interitum praedestinatos, non ad uitam aeternam sui sanguinis pretio comparatos.

oues meae uocem meam audiunt, et cognosco eas, et sequuntur me; et ego uitam aeternam do eis. ecce sunt pascua. si recolitis, superius dixerat: et ingredietur, et egredietur, et pascua inueniet. ingressi sumus credendo, egredimur moriendo. sed quomodo per ostium fidei ingressi sumus, sic fideles de corpore exeamus; sic enim per ipsum ostium egredimur, ut pascua inuenire possimus. bona pascua, uita aeterna dicitur; ibi nulla herba arescit, totum uiret, totum uiget. solet quaedam herba dici semper uiua; ibi solum uiuere inuenitur. uitam aeternam, inquit, dabo eis, ouibus meis. uos calumnias propterea quaeritis, quia de uita praesenti cogitatis.

et non peribunt in aeternum; subaudis, tamquam eis dixerit: uos peribitis in aeternum, quia non estis ex ouibus meis. non rapiet eas quisquam de manu mea. intentius accipite: pater meus quod dedit mihi, maius est omnibus. quid potest lupus? quid potest fur et latro? non perdunt nisi ad interitum praedestinatos. de illis autem ouibus, de quibus dicit apostolus: nouit dominus qui sunt eius, et: quos praesciuit, ipsos et praedestinauit; quos autem praedestinauit, ipsos et uocauit; quos autem uocauit, illos et iustificauit; quos autem iustificauit, ipsos et glorificauit, de ouibus istis nec lupus rapit, nec fur tollit, nec latro interficit. securus est de numero earum, qui pro eius nouit quod dedit. et hoc est quod ait: non rapiet eas quisquam de manu mea, et item ad patrem: pater meus quod dedit mihi, maius est omnibus. quid dedit filio pater maius omnibus? ut ipse illi esset unigenitus filius. quid est ergo: dedit? iam erat cui daret, an gignendo dedit? nam si erat cui daret ut filius esset, aliquando erat, et filius non erat. absit ut aliquando dominus christus fuerit, et filius non fuerit. de nobis hoc dici potest; aliquando filii hominum eramus, filii dei non eramus. nos enim filios dei gratia fecit, illum natura, quia ita natus est. et non est ut dicas: non erat antequam natus erat; numquam enim non natus erat, qui patri coaeternus erat. qui sapit capiat; qui non capit credat, nutriatur, et capiet. uerbum dei semper cum patre, et semper uerbum; et quia uerbum, ideo filius. semper ergo filius, et semper aequalis. non enim crescendo, sed nascendo aequalis est, qui semper natus est de patre filius, de deo deus, de aeterno coaeternus. pater autem non de filio deus; filius de patre deus; ideo pater filio gignendo dedit ut deus esset, gignendo dedit ut sibi coaeternus esset, gignendo dedit ut aequalis esset. hoc est quod maius est omnibus. quomodo uita filius, et habens uitam filius? quod habet hoc est; tu aliud es, aliud habes. uerbi gratia, habes sapientiam; numquid tu es ipsa sapientia? denique quia non es tu ipse quod habes, si amiseris quod habes, redis ut non habeas; et aliquando resumis, aliquando amittis. quomodo oculus noster non in seipso habet inseparabiliter lucem, aperitur et capit, clauditur et amittit. non sic est deus dei filius, non sic est uerbum patris; non sic est uerbum quod non sonando transit, sed nascendo manet. sic habet sapientiam, ut ipse sit sapientia, faciat que sapientes; sic habet uitam, ut sit ipse uita, faciat que uiuentes. hoc est quod maius est omnibus. adtendit iohannes ipse euangelista caelum et terram, uolens dicere de filio dei; adtendit, et transcendit. cogitauit supra caelum millia exercitus angelorum, cogitauit et transcendit uniuersam, sicut aquila nubes, sic sua mente creaturam; transcendit magna omnia, peruenit ad illud quod maius est omnibus, et dixit: in principio erat uerbum. sed quia ille cuius est uerbum non est de uerbo, uerbum autem de illo est cuius est uerbum, ideo ait: quod dedit mihi pater, id est, ut sim uerbum eius, ut sim unigenitus filius eius, ut sim splendor lucis eius, maius est omnibus. ideo nemo rapit, inquit, oues meas de manu mea. nemo potest rapere de manu patris mei.

de manu mea, et de manu patris mei: quid est hoc: nemo rapit de manu mea, et: nemo rapit de manu patris mei? utrum una manus est patris et filii, an forte ipse filius manus est patris sui? si manum intellegamus potestatem, una est patris et filii potestas, quia una est diuinitas; si autem manum intellegamus, sicut dictum est per prophetam: et brachium domini cui reuelatum est, manus patris ipse est filius. quod non ita dictum est, tamquam deus habeat humanam formam, et quasi corporis membra; sed quod per ipsum facta sunt omnia. nam solent et homines dicere manus suas esse alios homines, per quos faciunt quod uolunt. aliquando et ipsum opus hominis, manus hominis dicitur quod fit per manum; sicut dicitur quisque agnoscere manum suam, cum id quod scripsit agnoscit. cum ergo multis modis etiam hominis dicatur manus, qui proprie manum habet in sui corporis membris, quanto magis non uno modo intellegendum est cum legitur manus dei, cui forma corporis nulla est? ac per hoc melius hoc loco manum patris et filii intellegimus potestatem patris et filii, ne forte cum hic manum patris ipsum filium dictum acceperimus, incipiat carnalis cogitatio etiam ipsius filii quaerere filium, quem similiter credat christi manum. ergo: nemo rapit de manu patris mei; hoc est: nemo rapit mihi.

sed ne forte adhuc titubes, audi quid sequitur: ego et pater unum sumus. huc usque iudaei tolerare potuerunt; audierunt: ego et pater unum sumus, et non pertulerunt; et more suo duri, ad lapides cucurrerunt. tulerunt lapides, ut lapidarent eum. dominus quia non patiebatur quod nolebat pati, et non est passus nisi quod uoluit pati, adhuc eos lapidare cupientes alloquitur. sustulerunt lapides iudaei, ut lapidarent illum. respondit eis iesus : multa bona opera ostendi uobis ex patre meo, propter quod eorum opus me lapidatis? et illi responderunt: de bono opere non lapidamus te, sed de blasphemia, et quia tu homo cum sis, facis teipsum deum. ad illud hoc responderunt quod dixerat: ego et pater unum sumus. ecce iudaei intellexerunt quod non intellegunt ariani. ideo enim irati sunt, quoniam senserunt non posse dici: ego et pater unum sumus, nisi ubi aequalitas est patris et filii.

dominus autem uidete quid responderit tardis. uidit eos non ferre splendorem ueritatis, et eum temperauit in uerbis. nonne scriptum est in lege uestra, id est, uobis data, quia ego dixi: dii estis? deus dicit per prophetam in psalmo hominibus: ego dixi: dii estis. et legem appellauit dominus generaliter omnes illas scripturas; quamuis alibi specialiter dicat legem, a prophetis eam distinguens; sicuti est; lex et prophetae usque ad iohannem; et, in his duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae. aliquando autem in tria distribuit easdem scripturas, ubi ait: oportebat impleri omnia quae scripta sunt in lege, et prophetis, et psalmis de me. nunc uero psalmos etiam legis nomine nuncupauit, ubi scriptum est: ego dixi: dii estis. si illos dixit deos ad quos sermo dei factus est, et non potest solui scriptura: quem pater sanctificauit et misit in mundum, uos dicitis: quia blasphemas, quia dixi: filius dei sum? si sermo dei factus est ad homines ut dicerentur dii, ipsum uerbum dei quod est apud deum, quomodo non est deus? si per sermonem dei fiunt homines dii, si participando fiunt dii, unde participant non est deus? si lumina illuminata dii sunt, lumen quod illuminat non est deus? si calefacti quodammodo igne salutari dii efficiuntur, unde calefiunt non est deus? accedis ad lumen et illuminaris, et inter filios dei numeraris; si recedis a lumine, obscuraris, et in tenebris computaris; illud tamen lumen nec accedit ad se, quia non recedit a se. si ergo uos deos facit sermo dei, quomodo non est deus uerbum dei? pater ergo sanctificauit filium suum, et misit in mundum. forte aliquis dicat: si pater eum sanctificauit, ergo aliquando non erat sanctus? sic sanctificauit, quomodo genuit. ut enim sanctus esset, gignendo ei dedit, quia sanctum eum genuit. nam si quod sanctificatur, ante non erat sanctum, quomodo dicimus deo patri: sanctificetur nomen tuum.

si non facio opera patris mei, nolite mihi credere; si autem facio, et si mihi non uultis credere, operibus credite, ut cognoscatis et credatis quia in me est pater, et ego in illo. non sic dicit filius: in me est pater, et ego in illo, quomodo possunt homines dicere. si enim bene cogitemus, in deo sumus; et si bene uiuamus, deus in nobis est; fideles participantes eius gratiam, illuminati ab ipso, in illo sumus, et ipse in nobis. sed non sic unigenitus filius: ille in patre, et pater in illo, tamquam aequalis in eo cui est aequalis. denique nos aliquando possumus dicere: in deo sumus, et deus in nobis; ego et deus unum sumus, numquid possumus dicere? in deo es, quia deus te continet; deus est in te, quia templum dei factus es; sed numquid quia in deo es, et deus est in te, potes dicere: qui me uidet, deum uidet; quomodo unigenitus dixit: qui me uidit, uidit et patrem; et: ego et pater unum sumus? agnosce proprium domini, et munus serui. proprium domini, est aequalitas patris; munus serui, est participatio saluatoris. quaerebant ergo eum adprehendere. utinam adprehenderent, sed credendo et intellegendo, non saeuiendo et occidendo. nam modo, fratres mei, quando talia loquor, infirmus fortia, paruus magna, fragilis solida, et uos tamquam ex eadem massa unde sum et ego, et ego ipse qui uobis loquor, simul omnes adprehendere uolumus christum. quid est adprehendere? intellexisti, adprehendisti. sed non sic iudaei: tu adprehendisti ut habeas, illi adprehendere uolebant ut non haberent. et quia sic uolebant adprehendere, quid eis fecit? exiit de manibus eorum. non eum adprehenderunt, quia manus fidei non habuerunt. uerbum caro factum est, sed non erat uerbo magnum, eicere carnem suam de manibus carnis. mente uerbum adprehendere, hoc est christum recte adprehendere.

et abiit iterum trans iordanem, in eum locum ubi erat iohannes baptizans primum, et mansit ibi. et multi uenerunt ad eum, et dicebant: quia iohannes quidem signum fecit nullum. meministis uobis dictum de iohanne, quia lucerna erat, et diei testimonium perhibebat. quid ergo isti apud se dixerunt: iohannes signum fecit nullum? nullum, inquiunt, miraculum ostendit iohannes: non daemonia fugauit, non expulit febrem, non caecos illuminauit, non mortuos suscitauit, non tot millia hominum de quinque uel septem panibus pauit, non supra mare ambulauit, non uentis et fluctibus imperauit; nihil horum fecit iohannes; et totum quidquid dicebat, huic testimonium perhibebat. per lucernam ueniamus ad diem. iohannes nullum signum fecit. omnia autem quaecumque dixit iohannes de hoc, uera erant. ecce qui adprehenderunt, non quomodo iudaei. iudaei uolebant adprehendere discedentem, adprehenderunt isti permanentem. denique quid sequitur? et multi crediderunt in eum.

TRACTATUS 49

11:1-54 inter omnia miracula quae fecit dominus noster iesus christus, lazari resurrectio praecipue praedicatur. sed si adtendamus quis fecerit, delectari debemus potius quam mirari. ille suscitauit hominem, qui fecit hominem; ipse enim est unicus patris, per quem, sicut nostis, facta sunt omnia. si ergo per illum facta sunt omnia, quid mirum est si resurrexit unus per illum, cum tot quotidie nascantur per illum? plus est homines creare quam resuscitare. dignatus est tamen et creare et resuscitare: creare omnes, resuscitare quosdam. nam cum multa fecisset dominus iesus , non omnia scripta sunt; sicut idem ipse sanctus iohannes euangelista testatur multa dominum christum et dixisse et fecisse quae scripta non sunt; electa sunt autem quae scriberentur, quae saluti credentium sufficere uidebantur. audisti enim quia dominus iesus mortuum suscitauit; sufficit tibi ut scias quia si uellet, omnes mortuos suscitaret. et hoc quidem sibi ad finem saeculi reseruauit. nam quem audistis magno miraculo quatriduanum mortuum suscitasse de sepulcro, ueniet hora, sicut ipse ait, quando omnes qui sunt in monumentis, audient uocem eius et procedent. resuscitauit putentem, sed tamen in cadauere putente adhuc erat forma membrorum; ille in nouissimo die ad unam uocem cineres est restituturus in carnem. sed oportebat ut modo aliqua faceret, quibus datis uelut suae uirtutis indiciis credamus in eum, et ad illam resurrectionem praeparemur, quae erit ad uitam, non ad iudicium. ita quippe ait: ueniet hora quando omnes qui in monumentis sunt, audient uocem eius: et procedent qui bene fecerunt, ad resurrectionem uitae; qui male egerunt, ad resurrectionem iudicii.

tres tamen mortuos a domino resuscitatos in euangelio legimus, et forte non frustra. domini quippe facta non sunt tantummodo facta, sed signa. si ergo signa sunt, praeter id quod mira sunt, aliquid profecto significant; quorum factorum significationem inuenire, aliquanto est operosius, quam ea legere uel audire. admirantes audiebamus, tamquam magni miraculi spectaculo ante nostros oculos constituto, cum euangelium legeretur, quemadmodum reuixerit lazarus. si adtendamus mirabiliora opera christi, omnis qui credit, resurgit; si adtendamus omnes, et intellegamus detestabiliores mortes, omnis qui peccat moritur. sed mortem carnis omnis homo timet, mortem animae pauci. pro morte carnis quae sine dubio quandoque uentura est, curant omnes ne ueniat; inde est quod laborant. laborat ne moriatur homo moriturus, et non laborat ne peccet homo in aeternum uicturus. et cum laborat ne moriatur, sine causa laborat; id enim agit ut multum mors differatur, non ut euadatur; si autem peccare nolit, non laborabit, et uiuet in aeternum. o si possemus excitare homines, et cum ipsis pariter excitari, ut tales essemus amatores uitae permanentis, quales sunt homines amatores uitae fugientis! quid non facit homo sub mortis periculo constitutus? gladio impendente ceruicibus, prodiderunt homines quidquid sibi, unde uiuerent, reseruabant. quis non continuo prodidit ne percuteretur? et post proditionem fortasse percussus est. quis non, ut uiueret, continuo perdere uoluit unde uiueret, eligens uitam mendicantem quam celerem mortem? cui dictum est: nauiga ne moriaris, et distulit? cui dictum est: labora ne moriaris, et piger fuit? leuia deus iubet, ut in aeternum uiuamus, et obedire neglegimus. non tibi deus dicit: perde quidquid habes, ut uiuas exiguo tempore in labore sollicitus; sed: da pauperi unde habes, ut uiuas semper sine labore securus. accusant nos amatores uitae temporalis, quam nec cum uolunt, nec quamdiu uolunt habent; et nos inuicem non accusamus, tam pigri, tam tepidi ad capessendam uitam aeternam, quam si uoluerimus habebimus, cum habuerimus non amittemus; hanc autem mortem quam timemus, etiamsi noluerimus, habebimus.

si ergo dominus magna sua gratia, et magna sua misericordia animas suscitat, ne moriamur in aeternum, bene intellegimus tres illos mortuos quos in corporibus suscitauit, aliquid significare et figurare de resurrectionibus animarum quae fiunt per fidem: resuscitauit filiam archisynagogi adhuc in domo iacentem; resuscitauit iuuenem filium uiduae extra portas ciuitatis elatum; resuscitauit lazarum sepultum quatriduanum. intueatur quisque animam suam; si peccat, moritur; peccatum, mors est animae. sed aliquando in cogitatione peccatur. delectauit quod malum est, consensisti, peccasti; consensio illa occidit te; sed intus est mors, quia cogitatum malum nondum processit in factum. talem animam resuscitare se significans dominus, resuscitauit illam puellam quae nondum erat foras elata, sed in domo mortua iacebat, quasi peccatum latebat. si autem non solum malae delectationi consensisti, sed etiam ipsum malum fecisti, quasi mortuum extra portam extulisti; iam foris es, et mortuus elatus es. tamen et ipsum dominus resuscitauit, et reddidit uiduae matri suae. si peccasti, paeniteat te! et resuscitat te dominus, et reddet ecclesiae matri tuae. tertius mortuus est lazarus. est genus mortis immane, mala consuetudo appellatur. aliud est enim peccare, aliud peccandi consuetudinem facere. qui peccat et continuo corrigitur, cito reuiuiscit; quia nondum est implicatus consuetudine, non est sepultus. qui autem peccare consueuit, sepultus est, et bene de illo dicitur: fetet; incipit enim habere pessimam famam, tamquam odorem teterrimum. tales sunt omnes assueti sceleribus, perditi moribus. dicis ei: noli facere. quando te audit quem terra sic premit, et tabe corrumpitur, et mole consuetudinis praegrauatur? nec ad ipsum tamen resuscitandum minor fuit uirtus christi. nouimus, uidimus, quotidie uidemus homines, pessima consuetudine permutata uiuere melius, quam uiuunt qui reprehendebant. detestabaris hominem; ecce ipsa soror lazari (si tamen ipsa est quae pedes domini unxit unguento, et tersit capillis suis quos lauerat lacrymis) melius suscitata est quam frater eius: de magna malae consuetudinis mole est liberata. erat enim famosa peccatrix; et de illa dictum est: dimittuntur ei peccata multa, quoniam dilexit multum. uidemus multos, nouimus multos; nemo desperet, nemo de se praesumat. et desperare malum est, et de se praesumere. sic noli desperare, ut eligas de quo debeas praesumere.

ergo et lazarum dominus suscitauit. audistis qualem, id est, quid significet lazari resurrectio. legamus itaque iam; et quoniam multa in hac lectione manifesta sunt, expositionem in singulis non quaeramus, ut necessaria pertractemus. erat autem quidam languens, lazarus a bethania, de castello mariae et marthae sororum eius. in superiore lectione meministis quod dominus exiit de manibus eorum qui lapidare illum uoluerant, et discessit trans iordanem ubi iohannes baptizabat. ibi ergo domino constituto, infirmabatur in bethania lazarus, quod castellum erat proximum ierosolymis.

maria autem erat quae unxit dominum unguento, et extersit pedes eius capillis suis, cuius frater lazarus infirmabatur. miserunt ergo sorores eius ad eum, dicentes. iam intellegimus quo miserunt, ubi erat dominus, quoniam absens erat, trans iordanem scilicet, miserunt ad dominum, nuntiantes quod aegrotaret frater earum, ut si dignaretur ueniret, et eum ab aegritudine liberaret. ille distulit sanare, ut posset resuscitare. quid ergo renuntiauerunt sorores eius? domine, ecce quem amas infirmatur. non dixerunt: ueni; amanti enim tantummodo nuntiandum fuit. non ausae sunt dicere: ueni, et sana; non ausae sunt dicere: ibi iube, et hic fiet. cur enim non et istae, si fides illius centurionis inde laudatur? ait enim: non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed tantum dic uerbo, et sanabitur puer meus. nihil horum istae, sed tantummodo: domine, ecce quem amas infirmatur. sufficit ut noueris; non enim amas, et deseris. dicit aliquis: quomodo per lazarum peccator significabatur, et a domino sic amabatur? audiat eum dicentem: non ueni uocare iustos, sed peccatores. si enim peccatores deum non amaret, de caelo ad terras non descenderet.

audiens autem iesus , dixit eis: infirmitas haec non est ad mortem, sed pro gloria dei, ut glorificetur filius dei. talis glorificatio ipsius non ipsum auxit, sed nobis profuit. hoc ergo ait: non est ad mortem, quia et ipsa mors non erat ad mortem, sed potius ad miraculum, quo facto crederent homines in christum, et uitarent ueram mortem. sane uidete quemadmodum tamquam ex obliquo dominus deum se dixit, propter quosdam qui negant filium deum esse. nam sunt heretici qui hoc negant, quod filius dei sit deus. ecce audiant: infirmitas haec, inquit, non est ad mortem, sed pro gloria dei. qua gloria? cuius dei? audi quod sequitur: ut glorificetur filius dei. infirmitas ergo haec, inquit, non est ad mortem, sed pro gloria dei, ut glorificetur filius dei per eam. per quam? per illam infirmitatem.

diligebat autem iesus martham, et sororem eius mariam, et lazarum. ille languens, illae tristes, omnes dilecti; sed diligebat eos et languentium saluator, immo etiam mortuorum suscitator, et tristium consolator. ut ergo audiuit quia infirmabatur, tunc quidem mansit in eodem loco duobus diebus. nuntiauerunt ergo illi, mansit illic ille; tamdiu tempus ductum est, quousque quatriduum compleretur. non frustra, nisi quia forte, immo quia certe et ipse numerus dierum intimat aliquod sacramentum.

deinde post haec dicit iterum discipulis suis: eamus in iudaeam, ubi pene fuerat lapidatus, qui propterea inde discessisse uidebatur, ne lapidaretur. discessit enim ut homo; sed in redeundo quasi oblitus infirmitatem, ostendit potestatem. eamus, inquit, in iudaeam. deinde hoc dicto, uidete quemadmodum discipuli territi fuerint. dicunt ei discipuli: rabbi, nunc quaerebant te iudaei lapidare, et iterum uadis illuc? respondit iesus : nonne duodecim sunt horae diei? quid sibi uult ista responsio? illi dixerunt: modo te lapidare uolebant iudaei, et iterum illuc uadis, ut te lapident? et dominus: nonne duodecim horae sunt diei? si quis ambulauerit in die, non offendit, quia lucem huius mundi uidet; si autem ambulauerit in nocte, offendit, quia lux non est in eo. de die quidem locutus est sed in nostra intellegentia quasi adhuc nox est. inuocemus diem, ut expellat noctem, et cor lumine illustret. quid enim dominus dicere uoluit? quantum mihi uidetur, quantum sublucet altitudo profunditas que sententiae, redarguere uoluit illorum dubitationem et infidelitatem. uoluerunt enim consilium dare domino ne moreretur, qui uenerat mori, ne ipsi morerentur. sic etiam quodam alio loco petrus sanctus diligens dominum, sed adhuc non plene intellegens cur uenisset, timuit ne moreretur, et uitae displicuit, id est, ipsi domino; nam cum indicaret discipulis quod esset ierosolymis passurus a iudaeis, respondit petrus inter ceteros, et ait: absit a te, domine, propitius tibi esto, non fiet istud. et continuo dominus: redi post me, satanas, non enim sapis quae dei sunt, sed quae hominum. et paulo ante confitens filium dei laudem meruerat; audierat enim: beatus es, simon bar iona, quia non tibi reuelauit caro et sanguis, sed pater meus qui in caelis est. cui dixerat: beatus es, illi dicit: redi retro, satanas, quia beatus a se non erat. sed unde? quia non tibi reuelauit caro et sanguis, sed pater meus qui in caelis est. ecce unde beatus, non de tuo, sed de meo. non quia pater ego, sed quia omnia quae habet pater, mea sunt. si beatus de ipsius domini, satanas de cuius? ibi dicit; rationem quippe reddidit beatitudinis, ut diceret: non caro et sanguis tibi reuelauit hoc, sed pater meus qui in caelis est; haec est causa beatitudinis tuae. quod uero dixi: redi post me, satanas, audi etiam huius rei causam: non enim sapis quae dei sunt, sed quae sunt hominis. nemo ergo se palpet: de suo satanas est, de dei beatus est. quid est enim de suo, nisi de peccato suo? tolle peccatum, quod est tuum? iustitia, inquit, de meo est. quid enim habes quod non accepisti? cum ergo uellent dare consilium homines deo, discipuli magistro, serui domino, aegroti medico, corripuit eos, et ait: nonne duodecim horae sunt diei? si quis ambulauerit in die, non offendit. me sequimini, si non uultis offendere; nolite mihi consilium dare, quos a me consilium oportet accipere. quo ergo pertinet: nonne duodecim horae sunt diei? quia ut diem se esse ostenderet, duodecim discipulos elegit. si ego sum, inquit, dies, et uos horae, numquid horae diei consilium dant? horae diem sequuntur, non dies horas. si ergo illi horae, quid ibi iudas? et ipse inter duodecim horas? si hora erat, lucebat; si lucebat, quomodo diem ad mortem tradebat? sed dominus in hoc uerbo non ipsum iudam, sed successorem ipsius praeuidebat. iuda enim cadente successit matthias, et duodenarius numerus mansit. non ergo frustra duodecim discipulos elegit dominus, nisi quia ipse spiritalis est dies. sequantur ergo horae diem, praedicent horae diem, horae illustrentur a die, horae illuminentur a die, et per horarum praedicationem credat mundus in diem. hoc ergo ait de compendio: me sequimini, si non uultis offendere.

et post hoc dicit eis: lazarus amicus noster dormit; sed uado, ut a somno excitem eum. uerum dixit. sororibus mortuus erat, domino dormiebat. hominibus mortuus erat, qui eum suscitare non poterant; nam dominus tanta eum facilitate excitabat de sepulcro, quanta tu non excitas dormientem de lecto. ergo secundum potentiam suam dixit dormientem; quia et alii mortui dicti sunt in scripturis saepe dormientes, sicut apostolus dicit: de dormientibus autem nolo uos ignorare, fratres, ut non contristemini, sicut et ceteri qui spem non habent. ideo et ipse dormientes appellauit, quia resurrecturos praenuntiauit. dormit ergo omnis mortuus, et bonus et malus. sed quomodo interest in ipsis qui quotidie dormiunt et exsurgunt, quid quisque uideat in somnis: alii sentiunt laeta somnia, alii torquentia, ita ut euigilans dormire timeat, ne ad ipsa iterum redeat, sic unusquisque hominum cum causa sua dormit, cum causa sua surgit. et interest quali custodia quisque recipiatur, ad iudicem postea producendus. nam et receptiones in custodia pro meritis causarum adhibentur; alios iubentur custodire lictores, humanum et mite officium atque ciuile; alii traduntur optionibus; alii mittuntur in carcerem; et in ipso carcere non omnes, sed pro meritis grauiorum causarum in ima carceris contruduntur. sicut ergo diuersae custodiae agentium in officio, sic diuersae custodiae mortuorum, et diuersa merita resurgentium. receptus est pauper, receptus est diues; sed ille in sinum abrahae; ille ubi sitiret, et guttam non inueniret.

habent ergo omnes animae, ut ex hac occasione instruam caritatem uestram, habent omnes animae, cum de saeculo exierint, diuersas receptiones suas. habent gaudium bonae, malae tormenta. sed cum facta fuerit resurrectio, et bonorum gaudium amplius erit, et malorum tormenta grauiora, quando cum corpore torquebuntur. recepti sunt in pace sancti patriarchae, prophetae, apostoli, martyres, boni fideles; omnes tamen adhuc in fine accepturi sunt quod promisit deus: promissa enim est resurrectio etiam carnis, mortis consumtio, uita aeterna cum angelis. hoc omnes simul accepturi sumus; nam requiem quae continuo post mortem datur, si ea dignus est, tunc accipit quisque cum moritur. priores acceperunt patriarchae; uidete ex quo requiescunt; posteriores prophetae, recentius apostoli, multo recentiores sancti martyres, quotidie boni fideles. et alii in ista requie iamdiu sunt, alii non tam diu, alii paucioribus annis, alii nec recenti tempore. cum uero ab hoc somno euigilabunt, simul omnes quod promissum est accepturi sunt.

lazarus amicus noster dormit; sed uado, ut a somno excitem eum. dixerunt ergo discipuli, quomodo intellexerunt, sic responderunt: domine, si dormit, saluus erit. solet enim esse somnus aegrotantium salutis indicium. dixerat autem iesus de morte eius; illi autem putauerunt quod de dormitione somni diceret. tunc ergo dixit eis iesus manifeste. subobscure enim dixerat: dormit; ait ergo manifeste: lazarus mortuus est; et gaudeo propter uos, ut credatis, quia non eram ibi. et scio quia mortuus est, et non ibi eram; aeger enim, non mortuus, fuerat nuntiatus. sed quid lateret eum qui creauerat, et ad cuius manus anima morientis exierat? hoc est quod ait: gaudeo propter uos, ut credatis, quia non ibi eram, ut iam inciperent admirari, quia dominus potuit dicere mortuum, quod nec uiderat nec audierat. ubi sane meminisse debemus quod adhuc etiam ipsorum discipulorum qui in eum iam crediderant, miraculis aedificabatur fides; non ut ea quae non erat, esse inciperet, sed ut ea quae iam esse coeperat, cresceret; quamuis tali uerbo usus sit, quasi tunc credere inciperent. non enim ait: gaudeo propter uos, ut fides uestra augeatur, siue firmetur; sed ait: ut credatis, quod intellegendum est, ut amplius robustius que credatis.

sed eamus ad eum. dixit ergo thomas, qui dicitur didymus, ad condiscipulos: eamus et nos, et moriamur cum illo. uenit itaque iesus , et inuenit eum quatuor dies iam in monumento habentem. de quatuor diebus multa quidem dici possunt, sicut se habent obscura scripturarum, quae pro diuersitate intellegentium, multos sensus pariunt. dicamus et nos quid nobis uideatur significare mortuus quatriduanus. quomodo enim in illo caeco intellegimus quodammodo humanum genus, sic forte et in isto mortuo multos intellecturi sumus; diuersis enim modis una res significari potest. homo quando nascitur, iam cum morte nascitur, quia de adam peccatum trahit. unde dicit apostolus: per unum hominem peccatum intrauit in mundum, et per peccatum mors; et ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt. ecce habes unum diem mortis, quod homo trahit de mortis propagine. deinde crescit, incipit accedere ad rationales annos, ut legem sapiat naturalem, quam omnes habent in corde fixam: quod tibi non uis fieri, alii ne feceris. numquid hoc de paginis discitur, et non in natura ipsa quodammodo legitur? furtum uis pati? utique non uis. ecce lex in corde tuo: quod non uis pati, facere noli. et hanc legem transgrediuntur homines: ecce alter dies mortis. data est lex etiam diuinitus per famulum dei moysen; dictum est illic: non occides; non moechaberis; non falsum testimonium dices; honora patrem et matrem; non concupisces rem proximi tui; non concupisces uxorem proximi tui. ecce lex scripta est, et ipsa contemnitur; ecce tertius dies mortis. quid restat? uenit et euangelium, praedicatur regnum caelorum, diffamatur ubique christus, minatur gehennam, uitam promittit aeternam, et ipsa contemnitur. transgrediuntur homines euangelium: ecce quartus dies mortis. merito iam putet. numquid et talibus est neganda misericordia? absit. etiam ad tales dominus excitandos non dedignatur accedere.

multi autem ex iudaeis uenerant ad martham et mariam, ut consolarentur eas de fratre suo. martha ergo ut audiuit quia iesus uenit, occurrit illi; maria autem domi sedebat. dixit ergo martha ad iesum : domine, si fuisses hic, frater meus non fuisset mortuus; sed et nunc scio quia quaecumque poposceris a deo, dabit tibi deus. non dixit: sed et modo rogo te ut resuscites fratrem meum. unde enim sciebat, si fratri eius resurgere utile fuerit? hoc tantum dixit: scio quia potes, si uis facis; utrum enim facias, iudicii tui est, non praesumtionis meae. sed et nunc scio quia quaecumque poposceris a deo, dabit tibi deus.

dicit illi iesus : resurget frater tuus. hoc ambiguum fuit. non enim ait: modo resuscito fratrem tuum; sed: resurget frater tuus. dicit ei martha: scio quia resurget in resurrectione, in nouissima die. de illa resurrectione secura sum, de hac incerta sum. dicit ei iesus : ego sum resurrectio. dicis: resurget frater meus in nouissima die; uerum est! sed per quem tunc resurget, potest et modo, quia ego sum, inquit, resurrectio et uita. audite, fratres, audite quid dicat. certe tota exspectatio erat circumstantium ut reuiuisceret lazarus, unus mortuus quatriduanus; audiamus, et resurgamus. quam multi sunt in hoc populo, quos premit consuetudinis moles! forte audiunt me quidam, quibus dicitur: nolite inebriari uino in quo est luxuria; dicunt: non possumus! forte audiunt me aliqui immundi, lasciuiis et flagitiis inquinati, quibus dicitur: nolite hoc facere, ne pereatis; et respondent: non possumus tolli a consuetudine nostra! o domine, istos resuscita. ego sum, inquit, resurrectio et uita. ideo resurrectio, quia uita.

qui credit in me, etiamsi mortuus fuerit, uiuet; et omnis qui uiuit et credit in me, non morietur in aeternum. quid est hoc? qui credit in me, etiamsi mortuus fuerit, sicut lazarus mortuus est, uiuet; quia non est deus mortuorum, sed uiuorum. de olim mortuis patribus, hoc est de abraham, et isaac, et iacob, tale responsum iudaeis dedit: ego sum deus abraham, et deus isaac, et deus iacob, non est deus mortuorum, sed uiuorum: omnes enim illi uiuunt. crede ergo; et si mortuus fueris, uiues; si autem non credis, et cum uiuis, mortuus es. probemus et hoc, quia si non credis, etsi uiuis, mortuus es. cuidam dominus differenti sequi eum, et dicenti: eam prius sepelire patrem meum. sine, inquit, mortuos sepelire mortuos suos; tu ueni, sequere me. erat ibi mortuus sepeliendus, erant ibi et mortui mortuum sepulturi; ille mortuus in carne, illi in anima. unde mors in anima? quia non est fides. unde mors in corpore? quia non est ibi anima. ergo animae tuae anima fides est. qui credit in me, inquit, etiamsi mortuus fuerit in carne, uiuet in anima, donec resurgat et caro numquam postea moritura. hoc est: qui credit in me, licet moriatur, uiuet. et omnis qui uiuit in carne et credit in me, etsi morietur ad tempus propter mortem carnis, non morietur in aeternum propter uitam spiritus, et immortalitatem resurrectionis. hoc est quod ait: et omnis qui uiuit et credit in me, non morietur in aeternum. credis hoc? ait illi: utique, domine, ego credidi, quia tu es christus filius dei, qui in mundum uenisti. quando hoc credidi, credidi quia tu es resurrectio, credidi quia tu es uita; credidi quia qui credit in te, etsi moriatur, uiuet; et qui uiuit et credit in te, non morietur in aeternum.

et cum haec dixisset, abiit, et uocauit mariam sororem suam silentio, dicens: magister adest, et uocat te. aduertendum est quemadmodum suppressam uocem silentium nuncupauit. nam quomodo siluit, quae dixit: magister adest, et uocat te? aduertendum etiam quemadmodum euangelista non dixerit ubi uel quando uel quomodo mariam dominus uocauerit, ut hoc in uerbis marthae potius intellegeretur, narrationis breuitate seruata.

illa ut audiuit, surgit cito, et uenit ad eum. nondum enim uenerat iesus in castellum, sed erat adhuc in illo loco ubi occurrerat ei martha. iudaei igitur qui erant cum illa in domo, et consolabantur eam, cum uidissent mariam, quia cito surrexit et exiit, secuti sunt eam dicentes: quia uadit ad monumentum, ut ploret ibi. quare pertinuit hoc ad euangelistam narrare? ut uideamus quae occasio fecerit ut plures ibi essent quando lazarus resuscitatus est. putantes enim iudaei propterea illam festinare, ut doloris sui solatium lacrymis quaereret, secuti sunt eam, ut tam grande miraculum quatriduani mortui resurgentis, testes plurimos inueniret.

maria autem cum uenisset ubi erat iesus , uidens eum, cecidit ad pedes eius, et dixit ei: domine, si fuisses hic, frater meus non esset mortuus. iesus ergo ut uidit eam plorantem, et iudaeos qui cum illa erant plorantes, fremuit spiritu, et turbauit semetipsum, et dixit: ubi posuistis eum? nescio quid nobis insinuauit fremendo spiritu, et turbando seipsum. quis enim eum posset, nisi se ipse, turbare? itaque, fratres mei, primo hic adtendite potestatem, et sic inquirite significationem. turbaris tu nolens; turbatus est christus, quia uoluit. esuriuit iesus , uerum est, sed quia uoluit; dormiuit iesus , uerum est, sed quia uoluit; contristatus est iesus , uerum est, sed quia uoluit; mortuus est iesus , uerum est, sed quia uoluit; in illius potestate erat sic uel sic affici, uel non affici. uerbum enim animam suscepit et carnem, totius hominis sibi coaptans in personae unitate naturam. nam et anima apostoli uerbo illustrata est, anima petri uerbo illustrata est, anima pauli, aliorum apostolorum, sanctorum prophetarum uerbo illustratae sunt animae; sed de nulla dictum est: uerbum caro factum est; de nulla dictum est: ego et pater unum sumus. anima et caro christi cum uerbo dei una persona est, unus christus est. ac per hoc ubi summa potestas est, secundum uoluntatis nutum tractatur infirmitas; hoc est: turbauit semetipsum.

dixi potestatem, adtendite significationem. magnus reus est, quem mortis quatriduum et illa significat sepultura. quid est ergo quod turbat semetipsum christus, nisi ut significet tibi quomodo turbari tu debeas, cum tanta mole peccati grauaris et premeris? adtendisti enim te, uidisti te reum, computasti tibi: illud feci, et pepercit mihi deus; illud commisi, et distulit me; euangelium audiui, et contemsi; baptizatus sum, et iterum ad eadem reuolutus sum; quid facio? quo eo? unde euado? quando ista dicis, iam fremit christus, quia fides fremit. in uoce frementis apparet spes resurgentis. si ipsa fides intus, ibi est christus fremens; si fides in nobis, christus in nobis. quid enim aliud ait apostolus: habitare christum per fidem in cordibus uestris? ergo fides tua de christo, christus est in corde tuo. hinc est illud quod dormiebat in naui; et cum periclitarentur discipuli, iam imminente naufragio accesserunt ad eum, et excitauerunt eum; surrexit christus, imperauit uentis et fluctibus, et facta est tranquillitas magna. sic et tu; intrant uenti cor tuum, utique ubi nauigas, ubi hanc uitam tamquam procellosum et periculosum pelagus transis; intrant uenti, mouent fluctus, turbant nauim. qui sunt uenti? audisti conuicium, irasceris; conuicium uentus est, iracundia fluctus est; periclitaris, disponis respondere, disponis maledictum maledicto reddere, iam nauis propinquat naufragio; excita christum dormientem. ideo enim fluctuas, et mala pro malis reddere praeparas, quia christus dormit in naui. in corde enim tuo somnus christi, obliuio fidei. nam si excites christum, id est recolas fidem, quid tibi dicit tamquam uigilans christus in corde tuo? ego audiui: daemonium habes, et pro eis oraui; audit dominus, et patitur; audit seruus, et indignatur! sed uindicari uis. quid enim? ego iam sum uindicatus? cum tibi haec loquitur fides tua, quasi imperatur uentis et fluctibus, et fit tranquillitas magna. quomodo ergo hoc est excitare christum in naui, excitare fidem, sic in corde hominis quem premit magna moles et consuetudo peccati, in corde hominis transgressoris etiam sancti euangelii, contemtoris poenarum aeternarum, fremat christus, increpet se homo. audi adhuc: fleuit christus, fleat se homo. quare enim fleuit christus, nisi quia flere hominem docuit? quare fremuit et turbauit semetipsum, nisi quia fides hominis sibi merito displicentis fremere quodammodo debet in accusatione malorum operum, ut uiolentiae paenitendi cedat consuetudo peccandi?

et dixit: ubi posuistis eum? scisti quia mortuus sit, et ubi sit sepultus ignoras? et ista significatio est, quia sic perditum hominem quasi nescit deus. non ausus sum dicere: nescit; quid enim ille nescit? sed quasi nescit. unde hoc probamus? dominum audi dicturum in iudicio: non noui uos; discedite a me. quid est: non noui uos? non uos uideo in luce mea, non uos uideo in illa iustitia quam noui. sic et hic tamquam nesciens talem peccatorem, dixit: ubi posuistis eum? talis est uox dei in paradiso posteaquam homo peccauit: adam, ubi es? dicunt ei: domine, ueni, et uide. quid est: uide? miserere. uidet enim dominus, quando miseretur. unde illi dicitur: uide humilitatem meam, et laborem meum, et dimitte omnia peccata mea.

lacrymatus est iesus. dixerunt ergo iudaei: ecce quomodo amabat eum. quid est: amabat eum? non ueni uocare iustos, sed peccatores in paenitentiam. quidam autem ex ipsis dixerunt: non poterat hic qui aperuit oculos caeci, facere ut et hic non moreretur? qui noluit facere ut non moreretur, plus est quod facturus est, ut mortuus suscitetur.

iesus ergo rursus fremens in semetipso, uenit ad monumentum. fremat et in te, si disponis reuiuiscere. omni homini dicitur, qui premitur pessima consuetudine: uenit ad monumentum. erat autem spelunca, et lapis superpositus erat ei. mortuus sub lapide, reus sub lege. scitis enim quia lex quae data est iudaeis, in lapide scripta est. omnes autem rei sub lege sunt; bene uiuentes cum lege sunt. iusto lex posita non est. quid est ergo: lapidem remouete? gratiam praedicate. apostolus enim paulus ministrum se dicit noui testamenti, non litterae, sed spiritus: nam littera, inquit, occidit, spiritus uiuificat. littera occidens, quasi lapis est premens. remouete, inquit, lapidem. remouete legis pondus; gratiam praedicate. si enim data esset lex, quae posset uiuificare, omnino ex lege esset iustitia. sed conclusit omnia scriptura sub peccato, ut promissio ex fide iesu christi daretur credentibus. ergo remouete lapidem.

dicit ei martha, soror eius qui mortuus fuerat: domine, iam fetet; quatriduanus enim est. dicit ei iesus : nonne dixi tibi quoniam si credideris, uidebis gloriam dei? quid est: uidebis gloriam dei? quia et putentem et quatriduanum resuscitat. omnes enim peccauerunt, et egent gloria dei; et: ubi abundauit peccatum, superabundauit et gratia.

tulerunt ergo lapidem. iesus autem eleuatis sursum oculis, dixit: pater, gratias ago tibi, quoniam audisti me; ego autem sciebam quia semper me audis; sed propter populum qui circumstat, dixi, ut credant quia tu me misisti. haec cum dixisset, magna uoce clamauit. fremuit, lacrymauit, uoce magna clamauit. quam difficile surgit, quem moles malae consuetudinis premit! sed tamen surgit; occulta gratia intus uiuificatur; surgit post uocem magnam. quid est factum? uoce magna clamauit: lazare, ueni foras. et statim prodiit qui fuerat mortuus, ligatus manus et pedes institis; et facies illius sudario erat ligata. quomodo processit ligatis pedibus miraris, et non miraris quia surrexit quatriduanus? in utroque potentia domini erat, non uires mortui. processit, et adhuc ligatus est; adhuc inuolutus, tamen iam foras processit. quid significat? quando contemnis, mortuus iaces; et si tanta quanta dixi contemnis, sepultus iaces; quando confiteris, procedis. quid est enim procedere, nisi ab occultis uelut exeundo manifestari? sed ut confitearis, deus facit magna uoce clamando, id est, magna gratia uocando. ideo cum processisset mortuus adhuc ligatus, confitens et adhuc reus; ut soluerentur peccata eius, ministris hoc dixit dominus: soluite illum, et sinite abire. quid est: soluite, et sinite abire? quae solueritis in terra, soluta erunt et in caelo.

multi ergo ex iudaeis qui uenerant ad mariam et uiderant quae fecit iesus , crediderunt in eum; quidam autem ex ipsis abierunt ad pharisaeos, et dixerunt eis quae fecit iesus. non omnes ex iudaeis qui conuenerant ad mariam, crediderunt, sed tamen multi. quidam uero ex eis, siue ex iudaeis qui conuenerant, siue ex eis qui crediderant, abierunt ad pharisaeos, et dixerunt eis quae fecit iesus , siue annuntiando, ut et ipsi crederent, siue potius prodendo, ut saeuirent. sed quomodolibet et a quibuslibet, ad pharisaeos ista perlata sunt.

collegerunt pontifices et pharisaei concilium, et dicebant: quid facimus? nec tamen dicebant: credamus. plus enim perditi homines cogitabant quomodo nocerent ut perderent, quam quomodo sibi consulerent ne perirent; et tamen timebant, et quasi consulebant. dicebant enim: quid facimus? quia hic homo multa signa facit; si dimittimus eum sic, omnes credent in eum; et uenient romani, et tollent nostrum locum et gentem. temporalia perdere timuerunt, et uitam aeternam non cogitauerunt, ac sic utrumque amiserunt. nam et romani post domini passionem et glorificationem, tulerunt eis et locum et gentem, expugnando et transferendo; et illud eos sequitur quod alibi dictum est: filii autem regni huius ibunt in tenebras exteriores. hoc autem timuerunt, ne si omnes in christum crederent, nemo remaneret qui aduersus romanos ciuitatem dei templum que defenderet; quoniam contra ipsum templum, et contra suas paternas leges doctrinam christi esse sentiebant.

unus autem ex ipsis caiphas, cum esset pontifex anni illius, dixit eis: uos nescitis quidquam, nec cogitatis quia expedit nobis ut unus moriatur homo pro populo, et non tota gens pereat. hoc autem a semetipso non dixit, sed cum esset pontifex anni illius, prophetauit. hic docemur etiam per homines malos prophetiae spiritum futura praedicere; quod tamen euangelista diuino tribuit sacramento, quia pontifex fuit, id est, summus sacerdos. potest autem mouere quomodo dicatur pontifex anni illius, cum deus unum constituerit summum sacerdotem, cui mortuo unus succederet. sed intellegendum est, per ambitiones et contentiones inter iudaeos postea constitutum ut plures essent, et per annos singulos uicibus ministrarent. nam et de zacharia hoc dicitur: factum est autem, cum sacerdotio fungeretur in ordine uicis suae ante deum, secundum consuetudinem sacerdotii, sorte exiit ut incensum poneret, ingressus in templum domini. hinc apparet plures eos fuisse, et uices suas habuisse; nam incensum non licebat ponere nisi summo sacerdoti. et forte etiam unum annum plures administrabant, quibus alio anno alii succedebant, ex quibus sorte exibat quis, ut incensum poneret. quid est ergo quod prophetauit caiphas? quia iesus moriturus erat pro gente; et non tantum pro gente, sed ut filios dei qui erant dispersi, congregaret in unum. hoc euangelista addidit; nam caiphas de sola gente iudaeorum prophetauit, in qua erant oues de quibus ait ipse dominus: non sum missus nisi ad oues quae perierunt domus israel. sed nouerat euangelista esse alias oues, quae non erant de hoc ouili, quas oportebat adduci, ut esset unum ouile et unus pastor. haec autem secundum praedestinationem dicta sunt: nam neque oues eius, nec filii dei adhuc erant, qui nondum crediderant.

ab illo ergo die cogitauerunt ut interficerent eum. iesus ergo iam non palam ambulabat apud iudaeos, sed abiit in regionem iuxta desertum, in ciuitatem quae dicitur ephrem, et ibi morabatur cum discipulis suis. non quia potentia eius defecerat, in qua utique si uellet, et palam iudaeis conuersaretur, et nihil ei facerent; sed in hominis infirmitate uiuendi exemplum discipulis demonstrabat, in quo appareret non esse peccatum, si fideles eius qui sunt membra eius, oculis persequentium se subtraherent, et furorem sceleratorum latendo potius deuitarent, quam se offerendo magis accenderent.

TRACTATUS 50

12:1-11 hesternam lectionem sancti euangelii, de qua locuti sumus quod dominus dedit, hodierna sequitur, de qua locuturi sumus quod dominus dabit. quaedam in scripturis tam manifesta sunt, ut potius auditorem quam expositorem desiderent; in eis nos immorari non oportet, ut necessariis in quibus immorandum est, tempus sufficiat.

proximum ergo erat pascha iudaeorum. illum diem festum iudaei cruentum habere domini sanguine uoluerunt. illo die festo occisus est agnus, qui nobis eumdem diem festum suo sanguine consecrauit. consilium erat inter iudaeos de occidendo iesu, ille qui de caelo uenerat pati, propinquare uoluit loco passionis, quia imminebat hora passionis. adscenderunt ergo multi ierosolymam de regione ante pascha, ut sanctificarent seipsos. hoc faciebant iudaei secundum praeceptum domini, per sanctum moysen in lege mandatum, ut die festo quod pascha erat, omnes undique conuenirent, et illius diei celebratione sanctificarentur. sed illa celebratio umbra erat futuri. quid est, umbra futuri? prophetia christi uenturi, prophetia pro nobis illo die passuri: ut transiret umbra, et lux ueniret, ut transiret significatio, et ueritas teneretur. habebant ergo iudaei pascha in umbra, nos in luce. quid enim opus erat ut eis dominus praeciperet per ipsum festum diem ouem occidere, nisi quia ille erat de quo prophetatum est: sicut ouis ad immolandum ductus est. sanguine occisi pecoris iudaeorum postes signati sunt; sanguine christi frontes nostrae signantur. et illa signatio, quia erat significatio, dicta est a domibus signatis exterminatorem prohibere; signum christi a nobis repellit exterminatorem, si cor nostrum recipiat saluatorem. quare hoc dixi? quia multi postes habent signatos, et intus non manet habitator; facile habent in fronte signum christi, et corde non recipiunt uerbum christi. ideo dixi, fratres, quod repeto, signum christi a nobis repellit exterminatorem, si cor nostrum habeat christum habitatorem. haec dixi, ne quis forte cogitaret quid sibi uellent ista festa iudaeorum. uenit ergo dominus tamquam ad uictimam, ut uerum pascha nos haberemus, cum eius passionem tamquam ouis immolationem celebraremus.

quaerebant ergo iesum , sed male. beati enim qui quaerunt iesum , sed bene. illi quaerebant iesum , ut nec ipsi haberent eum, nec nos; sed ab ipsis abscedentem suscepimus nos. reprehenduntur qui quaerunt, laudantur qui quaerunt: animus enim quaerentis aut laudem inuenit, aut damnationem. habes enim et in psalmis: confundantur et reuereantur, qui quaerunt animam meam; isti sunt qui male quaerebant. alio autem loco dicit: periit fuga a me, et non est qui requirat animam meam. culpantur qui quaerebant, culpantur qui non quaerebant. ergo quaeramus christum ut habeamus; quaeramus ut teneamus, sed non ut occidamus; nam et illi ideo quaerebant ut tenerent, sed ut cito non haberent. quaerebant ergo, et loquebantur inter se: quid putatis, quia non uenit ad diem festum?

dederant autem pontifices et pharisaei mandatum, ut si quis cognouerit ubi sit, indicet, ut apprehendant eum. nos indicemus modo iudaeis, ubi sit christus. utinam uelint audire et apprehendere quicumque sunt ex semine illorum, qui dederant mandatum, ut indicaretur eis ubi esset christus. ueniant ad ecclesiam, audiant ubi sit christus, et apprehendant eum. a nobis audiant, ex euangelio audiant. occisus est a parentibus eorum, sepultus est, resurrexit, a discipulis agnitus, ante oculos eorum adscendit in caelum, ibi sedet ad dexteram patris; qui iudicatus est, uenturus est iudex; audiant, et teneant! respondent: quomodo tenebo absentem? quomodo in caelum manum mittam, ut ibi sedentem teneam? fidem mitte, et tenuisti. parentes tui tenuerunt carne, tu tene corde, quoniam christus absens etiam praesens est. nisi praesens esset, a nobis ipsis teneri non posset. sed quoniam uerum est, quod ait: ecce ego uobis cum sum usque ad consummationem saeculi, et abiit, et hic est; et rediit, et nos non deserit: corpus enim suum intulit caelo, maiestatem non abstulit mundo.

iesus ergo ante sex dies paschae uenit bethaniam, ubi fuerat lazarus mortuus, quem suscitauit iesus. fecerunt autem ei ibi coenam, et martha ministrabat; lazarus uero unus ex discumbentibus. ne putarent homines phantasma esse factum, quia mortuus resurrexit, unus erat ex recumbentibus; uiuebat, loquebatur, epulabatur; ueritas ostendebatur, infidelitas iudaeorum confundebatur. discumbebat ergo dominus cum lazaro et ceteris, ministrabat martha una ex sororibus lazari.

maria uero, altera soror lazari, accepit libram unguenti nardi pistici pretiosi, unxit pedes iesu, et extersit capillis suis pedes eius, et domus impleta est ex odore unguenti. factum audiuimus, mysterium requiramus. quaecumque anima fidelis uis esse, cum maria unge pedes domini pretioso unguento. unguentum illud iustitia fuit, ideo libra fuit; erat autem unguentum nardi pistici pretiosi. quod ait: pistici, locum aliquem credere debemus, unde hoc erat unguentum pretiosum; nec tamen hoc uacat, et sacramento optime consonat. pistis~g graece, fides dicitur. quaerebas operari iustitiam: iustus ex fide uiuit. unge pedes iesu: bene uiuendo dominica sectare uestigia. capillis terge: si habes superflua, da pauperibus, et domini pedes tersisti; capilli enim superflua corporis uidentur. habes quod agas de superfluis tuis; tibi superflua sunt, sed domini pedibus necessaria. forte in terra domini pedes indigent. de quibus enim nisi de membris suis in fine dicturus est: cum uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis? superflua uestra impendistis, sed pedibus meis obsecuti estis.

domus autem impleta est odore; mundus impletus est fama bona; nam odor bonus, fama bona est. qui male uiuunt et christiani uocantur, iniuriam christo faciunt; de qualibus dictum est quod per eos nomen domini blasphematur. si per tales nomen dei blasphematur, per bonos nomen domini laudatur. audi apostolum: christi bonus odor sumus, inquit, in omni loco. dicitur et in canticis canticorum. unguentum effusum nomen tuum. ad apostolum reuoca intentionem: christi, inquit, bonus odor sumus in omni loco, et in his qui salui fiunt, et in his qui pereunt; aliis sumus odor uitae in uitam, aliis odor mortis in mortem; et ad haec quis idoneus? occasionem nobis praebet praesens lectio sancti euangelii de odore isto ita loqui, ut et a nobis sufficienter dicatur, et a uobis diligenter audiatur, apostolo ipso ita dicente: et ad haec quis idoneus? ergo ut inde nos conemur loqui, numquid idonei sumus, aut uos audire haec idonei estis? nos quidem idonei non sumus; sed idoneus est ille qui per nos dignetur dicere quod uobis prosit audire. ecce apostolus bonus odor est, sicut dicit ipse; sed ipse bonus odor aliis est odor uitae in uitam, aliis autem odor mortis in mortem; tamen bonus odor. numquid enim ait: aliis sumus bonus odor ad uitam, aliis malus odor ad mortem? bonum odorem se dixit, non malum; et eumdem bonum odorem aliis ad uitam dixit, aliis ad mortem. felices qui bono odore uiuunt; quid autem infelicius illis qui bono odore moriuntur?

et quis est, ait aliquis, quem bonus odor occidit? hoc est quod ait apostolus: et ad haec quis idoneus? quomodo ea facit deus miris modis, ut bono odore et boni uiuant, et mali moriantur; quomodo sit, quantum dominus inspirare dignatur (nam fortasse ibi lateat altior intellectus, qui a me non potest penetrari); tamen quo usque penetrare potui, uobis non debet denegari. paulum apostolum bene agentem, bene uiuentem, iustitiam uerbo praedicantem, opere demonstrantem, doctorem mirabilem, fidelem dispensatorem, fama usquequaque disseminabat, quidam diligebant, quidam inuidebant. nam ipse quodam loco ait de quibusdam, quod non caste, sed per inuidiam christum annuntiarent, existimantes, inquit, tribulationem suscitare uinculis meis. sed quid ait? siue occasione, siue ueritate christus annuntietur. annuntiant qui me amant, annuntiant qui mihi inuident; illi bono odore uiuunt, et illi bono odore moriuntur; tamen utrisque praedicantibus nomen christi annuntietur, odore optimo mundus impleatur. amasti bene agentem, uixisti bono odore; inuidisti bene agenti, mortuus es bono odore. numquid quia mori uoluisti, ideo odorem illum malum esse fecisti? noli inuidere, et non te occidet bonus odor.

denique audi et hic ex unguento isto, quomodo aliis erat odor bonus in uitam, aliis odor bonus in mortem. posteaquam hoc fecit religiosa maria ad domini obsequium, continuo unus ex discipulis eius, iudas iscariotes, qui eum erat traditurus, dixit: quare hoc unguentum non ueniit trecentis denariis, et datum est egenis? uae tibi, miser! bonus odor occidit te. quare enim hoc dixerit, euangelista sanctus aperuit. putaremus autem et nos, si mens ipsius nobis per euangelium non proderetur, pauperum cura hoc illum dicere potuisse. non ita est. sed quid? audi testem ueracem: dixit autem hoc, non quia de egenis pertinebat ad illum; sed quia fur erat, et loculos habens, et ea quae mittebantur portabat. portabat, an exportabat? sed ministerio portabat, furto exportabat.

ecce audite quia iudas iste non tunc peruersus factus est, quando a iudaeis corruptus dominum tradidit. plerique enim incuriosi euangelii, existimant tunc periisse iudam, quando accepit a iudaeis pecuniam ut dominum traderet. non tunc periit; iam fur erat, et dominum perditus sequebatur, quia non corde, sed corpore sequebatur. duodenarium numerum apostolorum implebat, apostolicam beatitudinem non habebat, ad imaginem fuerat duodecimus; quo decedente, et alio succedente, et suppleta est apostolica ueritas, et numeri permansit integritas. quid ergo uoluit dominus noster iesus christus, fratres mei, admonere ecclesiam suam, quando unum perditum inter duodecim habere uoluit, nisi ut malos toleremus, nec corpus christi diuidamus? ecce inter sanctos est iudas, ecce fur est iudas, et, ne contemnas, fur et sacrilegus, non qualiscumque fur: fur loculorum, sed dominicorum; loculorum, sed sacrorum. si crimina discernuntur in foro, qualiscumque furti et peculatus; peculatus enim dicitur furtum de re publica; et non sic iudicatur furtum rei priuatae quomodo publicae; quanto uehementius iudicandus est fur sacrilegus, qui ausus fuerit non undecumque tollere, sed de ecclesia tollere? qui aliquid de ecclesia furatur, iudae perdito comparatur. talis erat iste iudas, et tamen cum sanctis discipulis undecim intrabat et exibat. ad ipsam dominicam coenam pariter accessit; conuersari cum eis potuit, eo inquinare non potuit. de uno pane et petrus et iudas accepit, et tamen quae pars fideli cum infideli? petrus enim accepit ad uitam, iudas ad mortem. quomodo enim ille odor bonus, sic ille cibus bonus. sicut ergo odor bonus, ita et cibus bonus, bonos uiuificat, malos mortificat. qui enim manducauerit indigne, iudicium sibi manducat et bibit; iudicium sibi, non tibi. si iudicium sibi, non tibi, tolera malum bonus, et uenias ad praemia bonorum, ne mittaris in poenam malorum.

exemplum domini accipite conuersantis in terra. quare habuit loculos cui angeli ministrauerunt, nisi quia ecclesia ipsius loculos suos habitura erat? quare furem admisit, nisi ut eius ecclesia fures patienter toleret? sed ille qui consueuerat de loculis pecuniam tollere, non dubitauit accepta pecunia ipsum dominum uendere. uideamus quid ad ista dominus respondeat. uidete, fratres! non illi ait: propter furta tua dicis ista. furem nouerat, nec prodebat, sed potius tolerabat, et ad perferendos malos in ecclesia nobis exemplum patientiae demonstrabat. dixit ergo ei iesus : sine illam, ut in diem sepulturae meae seruet illud. moriturum se denuntiauit.

sed quid est quod sequitur? pauperes enim semper habebitis uobis cum, me autem non semper habebitis. intellegimus quidem: pauperes semper habebitis; quod dixit, uerum est. quando ecclesia sine pauperibus? me autem non semper habebitis, quid sibi uult? quomodo intellegendum est: me autem non semper habebitis? nolite expauescere; iudae dictum est. quare ergo non dixit: habebis, sed: habebitis? quia non unus est iudas. unus malus corpus malorum significat; quomodo petrus corpus bonorum, immo corpus ecclesiae, sed in bonis. nam si in petro non esset ecclesiae sacramentum, non ei diceret dominus: tibi dabo claues regni caelorum; quaecumque solueris in terra, soluta erunt et in caelo; et quaecumque ligaueris in terra, ligata erunt et in caelo. si hoc petro tantum dictum est, non facit hoc ecclesia. si autem et in ecclesia fit, ut quae in terra ligantur, in caelo ligentur, et quae soluuntur in terra, soluantur in caelo; quia cum excommunicat ecclesia, in caelo ligatur excommunicatus; cum reconciliatur ab ecclesia, in caelo soluitur reconciliatus; si hoc ergo in ecclesia fit, petrus quando claues accepit, ecclesiam sanctam significauit. si in petri persona significati sunt in ecclesia boni, in iudae persona significati sunt in ecclesia mali; ipsis dictum est: me autem non semper habebitis. quid est enim: non semper? et quid est, semper? si bonus es, si ad corpus pertines, quod significat petrus, habes christum et in praesenti et in futuro: in praesenti per fidem, in praesenti per signum, in praesenti per baptismatis sacramentum, in praesenti per altaris cibum et potum. habes christum in praesenti, sed habebis semper; quia cum hinc exieris, ad illum uenies qui dixit latroni: hodie me cum eris in paradiso. si autem male uersaris, uideris habere in praesenti christum, quia intras ecclesiam, signas te signo christi, baptizaris baptismo christi, misces te membris christi, accedis ad altare christi; in praesenti habes christum, sed male uiuendo non semper habebis.

potest et sic intellegi: pauperes semper habebitis uobis cum, me autem non semper habebitis. accipiant hoc et boni, sed non sint solliciti; loquebatur enim de praesentia corporis sui. nam secundum maiestatem suam, secundum prouidentiam, secundum ineffabilem et inuisibilem gratiam, impletur quod ab eo dictum est: ecce ego uobis cum sum usque in consummationem saeculi. secundum carnem uero quam uerbum assumsit, secundum id quod de uirgine natus est, secundum id quod a iudaeis prehensus est, quod ligno confixus, quod de cruce depositus, quod linteis inuolutus, quod in sepulcro conditus, quod in resurrectione manifestatus, non semper habebitis uobis cum. quare? quoniam conuersatus est secundum corporis praesentiam quadraginta diebus cum discipulis suis, et eis deducentibus uidendo non sequendo, adscendit in caelum, et non est hic. ibi est enim, sedet ad dexteram patris; et hic est, non enim recessit praesentia maiestatis. aliter: secundum praesentiam maiestatis semper habemus christum; secundum praesentiam carnis, recte dictum est discipulis: me autem non semper habebitis. habuit enim illum ecclesia secundum praesentiam carnis paucis diebus; modo fide tenet, oculis non uidet. ergo siue ita dictum est: me autem non semper habebitis, quaestio sicut arbitror iam nulla est, quae duobus modis soluta est.

cetera quae pauca remanent, audiamus: cognouit ergo turba multa ex iudaeis quia illic est; et uenerunt, non propter iesum tantum, sed ut lazarum uiderent, quem suscitauit iesus a mortuis. curiositas eos adduxit, non caritas; uenerunt, et uiderunt. audite mirabile consilium uanitatis. uiso lazaro resuscitato, quia tantum miraculum domini tanta erat euidentia diffamatum, tanta manifestatione declaratum, ut non possent uel occultare quod factum est, uel negare, quid inuenerunt uidete. cogitauerunt autem principes sacerdotum ut et lazarum interficerent; quia multi propter illum abibant ex iudaeis, et credebant in iesum. o stulta cogitatio, et caeca saeuitia! dominus christus qui suscitare potuit mortuum, non posset occisum? quando lazaro inferebatis necem, numquid auferebatis domino potestatem? si aliud uobis uidetur mortuus, aliud occisus, ecce dominus utrumque fecit, et lazarum mortuum, et seipsum suscitauit occisum.

TRACTATUS 51

12:12-26 posteaquam dominus quatriduanum mortuum suscitauit, stupentibus iudaeis, et aliis eorum uidendo credentibus, aliis inuidendo pereuntibus, propter odorem bonum, qui est aliis ad uitam, aliis ad mortem; posteaquam discubuit in domo cum recumbente lazaro, qui fuerat mortuus suscitatus, post unguentum effusum super pedes eius, unde domus odore completa est; posteaquam uanam saeuitiam, et stultissimum et dementissimum scelus iudaei etiam de occidendo lazaro corde perdito conceperunt, de quibus omnibus ut potuimus, quod dominus dedit, superioribus sermonibus locuti sumus, nunc intendat caritas uestra, ante domini passionem quantus fructus apparuerit praedicationis eius, et quantus grex ouium ex his quae perierant domus israel, uocem pastoris audierit.

sic enim loquitur euangelium, quod modo cum recitaretur, audistis: in crastinum autem turba multa quae uenerat ad diem festum, cum audissent quia uenit iesus ierosolymam, acceperunt ramos palmarum, et processerunt obuiam ei, et clamabant: hosanna, benedictus qui uenit in nomine domini, rex israel. rami palmarum laudes sunt, significantes uictoriam; quia erat dominus mortem moriendo superaturus, et tropaeo crucis de diabolo mortis principe triumphaturus. uox autem obsecrantis est, hosanna, sicut nonnulli dicunt qui hebraeam linguam nouerunt, magis affectum iudicans, quam rem aliquam significans; sicut sunt in lingua latina quas interiectiones uocant, uelut cum dolentes dicimus: heu! uel cum delectamur: uah! dicimus; uel cum miramur, dicimus: o rem magnam! tunc enim, o, nihil significat, nisi mirantis affectum. quod ideo credendum est ita esse, quia neque graecus, neque latinus hoc interpretari potuit, sicut illud: qui dixerit fratri suo, racha. nam et haec interiectio esse perhibetur, affectum indignantis ostendens.

benedictus autem qui uenit in nomine domini, rex israel, sic potius accipiendum est, ut in nomine domini, in nomine dei patris intelligatur, quamuis possit intellegi etiam in nomine suo, quia et ipse dominus est. unde et alibi scriptum est: pluit dominus a domino. sed uerba eius melius nostrum dirigunt intellectum, qui ait: ego ueni in nomine patris mei, et non suscepistis me: alius ueniet in nomine suo, hunc suscipietis. humilitatis enim magister est christus, qui humiliauit semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. non itaque amittit diuinitatem, quando nos docet humilitatem: in illa est patri aequalis, in hac nobis similis; per quod patri est aequalis, nos ut essemus creauit; per quod nobis est similis, ne periremus redemit. has ei laudes turba dicebat: hosanna, benedictus qui uenit in nomine domini, rex israel. quam crucem mentis inuidentia principum iudaeorum perpeti poterat, quando regem suum christum tanta multitudo clamabat? sed quid fuit domino regem esse israel? quid magnum fuit regi saeculorum, regem fieri hominum? non enim rex israel christus ad exigendum tributum, uel exercitum ferro armandum, hostes que uisibiliter debellandos; sed rex israel, quod mentes regat, quod in aeternum consulat, quod in regnum caelorum credentes, sperantes amantes que perducat. dei ergo filius aequalis patri, uerbum per quod facta sunt omnia, quod rex esse uoluit israel, dignatio est, non promotio; miserationis indicium est, non potestatis augmentum. qui enim appellatus est in terra rex iudaeorum, in caelis est dominus angelorum.

et inuenit iesus asellum, et sedit super eum. hic breuiter dictum est; nam quemadmodum sit factum, apud alios euangelistas plenissime legitur. adhibetur autem huic facto propheticum testimonium, ut appareret quod maligni principes iudaeorum eum non intellegebant, in quo implebantur quae legebant. inuenit ergo iesus asellum, et sedit super eum; sicut scriptum est: noli timere, filia sion; ecce rex tuus uenit sedens super pullum asinae. in illo ergo populo erat filia sion; ipsa est ierusalem quae sion. in illo, inquam, populo reprobo et caeco, erat tamen filia, sion, cui diceretur: noli timere; ecce rex tuus uenit sedens super pullum asinae. haec filia sion cui diuinitus ista dicuntur, in illis erat ouibus quae uocem pastoris audiebant; in illa erat multitudine quae dominum uenientem tanta deuotione laudabat, tanto agmine deducebat. et dictum est: noli timere; illum agnosce qui a te laudatur, et noli trepidare cum patitur; quia ille sanguis funditur, per quem tuum delictum deleatur, et uita reddatur. sed pullum asinae in quo nemo sederat (hoc enim apud alios euangelistas inuenitur) intellegimus populum gentium, qui legem domini non acceperat. asinam uero (quia utrumque iumentum domino adductum est) plebem eius quae ueniebat ex populo israel, non indomitam plane, sed quae praesepe domini agnouit.

haec non cognouerunt discipuli eius primum; sed quando glorificatus est iesus , id est, quando uirtutem suae resurrectionis ostendit, tunc recordati sunt quia haec scripta erant de eo, et haec fecerunt ei, id est, non alia fecerunt ei, quam illa quae erant scripta de eo. recolentes quippe secundum scripturam, quae ante passionem domini, uel in passione domini completa sunt, ibi et hoc inuenerunt quod secundum eloquia prophetarum in pullo asinae sederit.

testimonium ergo perhibebat turba quae erat cum eo quando lazarum uocauit de monumento, et suscitauit eum a mortuis. propterea et obuiam uenit et turba, quia audierunt eum fecisse hoc signum. pharisaei ergo dixerunt ad semetipsos: uidetis quia nihil proficimus? ecce mundus totus post eum abiit. turba turbauit turbam. quid autem inuides, caeca turba, quia post eum abit mundus, per quem factus est mundus?

erant autem gentiles quidam, ex iis qui adscenderant ut adorarent in die festo. hi ergo accesserunt ad philippum, qui erat a bethsaida galilaeae, et rogabant eum, dicentes: domine, uolumus iesum uidere. uenit philippus, et dicit andreae: andreas rursum et philippus dicunt iesu. audiamus quid dominus ad ista responderit. ecce uolunt eum iudaei occidere, gentiles uidere; sed etiam illi ex iudaeis erant qui clamabant: benedictus qui uenit in nomine domini, rex israel. ecce illi ex circumcisione, illi ex praeputio, uelut parietes duo de diuerso uenientes, et in unam fidem christi pacis osculo concurrentes; audiamus ergo uocem lapidis angularis. iesus autem, inquit, respondit eis dicens: uenit hora ut glorificetur filius hominis. hic quisquam forsitan putat ideo se dixisse glorificatum, quia gentiles eum uolebant uidere. non ita est. sed uidebat ipsos gentiles post passionem et resurrectionem suam in omnibus gentibus credituros; quia, sicut dicit apostolus: caecitas ex parte in israel facta est donec plenitudo gentium intraret. ex occasione igitur istorum gentilium qui eum uidere cupiebant, annuntiat futuram plenitudinem gentium; et promittit iam iam que adesse horam glorificationis suae, qua facta in caelis, gentes fuerant crediturae. unde praedictum est: exaltare super caelos, deus, et super omnem terram gloria tua. haec est gentium plenitudo, de qua dicit apostolus: caecitas ex parte in israel facta est, donec plenitudo gentium intraret.

sed altitudinem glorificationis oportuit ut praecederet humilitas passionis; ideo secutus adiunxit: amen, amen dico uobis, nisi granum frumenti cadens in terram, mortuum fuerit, ipsum solum manet; si autem mortuum fuerit, multum fructum affert. se autem dicebat. ipsum erat granum mortificandum et multiplicandum: mortificandum infidelitate iudaeorum, multiplicandum fide populorum.

iamuero exhortans ad passionis suae sectanda uestigia: qui amat, inquit, animam suam, perdet eam. quod duobus modis intellegi potest: qui amat, perdet, id est: si amas, perde; si cupis uitam tenere in christo, noli mortem timere pro christo. item alio modo: qui amat animam suam, perdet eam. noli amare, ne perdas; noli amare in hac uita, ne perdas in aeterna uita. hoc autem quod posterius dixi, magis habere uidetur euangelicus sensus; sequitur enim: et qui odit animam suam in hoc mundo, in uitam aeternam custodiet eam. ergo quod supra dictum est: qui amat, subintellegitur, in hoc mundo; ipse utique perdet; qui autem odit, utique in hoc mundo, in uitam aeternam ipse custodiet. magna et mira sententia, quemadmodum sit hominis in animam suam amor ut pereat, odium ne pereat! si male amaueris, tunc odisti; si bene oderis, tunc amasti. felices qui oderunt custodiendo, ne perdant amando. sed uide ne tibi subrepat ut teipsum uelis interimere, sic intellegendo quod debes odisse in hoc mundo animam tuam. hinc enim quidam maligni atque peruersi, et in seipsis crudeliores et sceleratiores homicidae, flammis se donant, aquis praefocant, praecipitio collidunt, et pereunt. hoc christus non docuit, immo etiam diabolo praecipitium suggerenti respondit: redi retro, satanas; scriptum est: non tentabis dominum deum tuum. petro autem dixit, significans qua morte glorificaturus erat deum: cum esses iunior, cingebas te, et ibas quo uolebas; cum autem senueris, alter te cinget, et feret quo tu non uis. ubi satis expressit, non a seipso, sed ab alio debere occidi, qui uestigia sequitur christi. cum ergo causae articulus uenerit, ut haec conditio proponatur, aut faciendum esse contra dei praeceptum, aut ex hac uita emigrandum, quorum duorum homo cogatur alterum eligere, comminante mortem persecutore. ibi eligat deo dilecto emori, quam offenso uiuere; ibi oderit in hoc mundo animam suam, ut in uitam aeternam custodiat eam.

si quis mihi ministrat, me sequatur. quid est: me sequatur, nisi: me imitetur? christus enim pro nobis passus est, ait apostolus petrus, relinquens nobis exemplum, ut sequamur uestigia eius. ecce quod dictum est: si quis mihi ministrat, me sequatur. quo fructu? qua mercede? quo praemio? et ubi sum, inquit, ego, illic et minister meus erit. gratis ametur, ut operis quo ministratur illi, pretium sit esse cum illo. ubi enim bene erit sine illo, aut quando esse male poterit cum illo? audi euidentius. si quis mihi ministrauerit, honorificabit eum pater meus. quo honore, nisi ut sit cum filio eius? quod enim superius ait: ubi ego sum, illic et minister meus erit, hoc intellegitur exposuisse cum dicit: honorificabit eum pater meus. nam quem maiorem honorem accipere poterit adoptatus, quam ut sit ubi est unicus; non aequalis factus diuinitati, sed consociatus aeternitati?

quid sit autem ministrare christo, cui operi merces tanta proponitur, hoc potius debemus inquirere. si enim hoc putauerimus esse christo ministrare, ea quae sunt corpori necessaria praeparare, aut coenanti cibum coquere uel apponere, uel poculum dare potum que miscere; fecerunt hoc illi qui potuerunt eum in corpore habere praesentem, sicut martha et maria, quando et lazarus unus erat ex recumbentibus. sed eo modo christo etiam iudas perditus ministrauit; nam et loculos ipse habebat; et quamuis ex eis quae mittebantur sceleratissime furaretur, per illum tamen etiam necessaria parabantur. hinc est illud quod cum ei diceret dominus: quod facis, fac celeriter; arbitrati sunt quidam, quod eum iusserit propter diem festum necessaria praeparare, uel indigentibus aliquid dare. nullo modo igitur de huiuscemodi ministris diceret dominus: ubi sum ego, ibi erit et minister meus; et, si quis mihi ministrauerit, honorificabit eum pater meus, quoniam iudam talia ministrantem, reprobatum potius quam honoratum uidemus. utquid ergo alibi quaerimus quid sit ministrare christo, et non potius in istis ipsis uerbis agnoscimus? cum enim dixit: si quis mihi ministrat, me sequatur, hoc intellegi uoluit, ac si diceret: si quis me non sequitur, non mihi ministrat. ministrant ergo iesu christo, qui non sua quaerunt, sed quae iesu christi. hoc est enim: me sequatur, uias ambulet meas, non suas; sicut alibi scriptum est: qui se dicit in christo manere, debet sicut ambulauit ille, et ipse ambulare. debet etiam, si porrigit esurienti panem, de misericordia facere, non de iactantia; non aliud ibi quaerere quam opus bonum, nesciente sinistra quid faciat dextera, id est, ut alienetur intentio cupiditatis ab opere caritatis. qui sic ministrat, christo ministrat; recte que illi dicetur: cum uni ex minimis meis fecisti, mihi fecisti. nec tantum ea quae ad misericordiam pertinent corporalem, sed omnia bona opera propter christum faciens (tunc erunt enim bona, quoniam finis legis christus, ad iustitiam omni credenti, minister est christi usque ad illud opus magnae caritatis, quod est animam suam pro fratribus ponere; hoc est enim et pro christo ponere. quia et hoc propter sua membra dicturus est: cum pro istis fecisti, pro me fecisti. de tali quippe opere etiam se ministrum facere et appellare dignatus est, ubi ait: sicut filius hominis non uenit ministrari, sed ministrare, et animam suam ponere pro multis. hinc est ergo unusquisque minister christi, unde est minister et christus. sic ministrantem christo honorificabit pater eius, honore illo magno, ut sit cum filio eius, nec umquam deficiat felicitas eius.

cum ergo auditis, fratres, dominum dicentem: ubi ego sum, illic et minister meus erit, nolite tantummodo bonos episcopos et clericos cogitare. etiam uos pro modo uestro ministrate christo, bene uiuendo, eleemosynas faciendo, nomen doctrinam que eius quibus potueritis praedicando; ut unusquisque etiam paterfamilias hoc nomine agnoscat paternum affectum suae familiae se debere. pro christo et pro uita aeterna, suos omnes admoneat, doceat, hortetur, corripiat, impendat beneuolentiam, exerceat disciplinam; ita in domo sua ecclesiasticum et quodammodo episcopale implebit officium, ministrans christo ut in aeternum sit cum ipso. nam et illam maximam passionis ministrationem multi ex uestro numero ministrarunt; multi non episcopi neque clerici, iuuenes et uirgines, seniores cum iunioribus, multi coniugati et coniugatae, multi patres matres que familias christo ministrantes, etiam animas suas in eius martyrio posuerunt, et honorificante patre coronas gloriosissimas receperunt.

TRACTATUS 52

12:27-36 postquam dominus iesus christus uerbis lectionis hesternae ministros suos ut seipsum sequerentur hortatus est, cum ita praedixisset passionem suam, quod nisi granum frumenti cadens in terram mortuum fuerit, solum manet; si autem mortuum fuerit, multum fructum affert, ubi excitauit eos, qui eum ad regnum caelorum sequi uellent, ut animam suam odissent in hoc mundo, si eam in uitam aeternam custodire cogitarent; ad nostram rursus infirmitatem suum temperauit affectum, et ait, unde lectio coepit hodierna: nunc anima mea turbata est. unde turbata est, domine, anima tua? nempe paulo ante dixisti: qui odit animam suam in hoc mundo, in uitam aeternam custodit eam. ergo anima tua in hoc mundo amatur, ideo turbatur ueniente hora qua ex hoc mundo egrediatur? quis hoc de anima domini audeat affirmare? sed nos in se transtulit, nos in se suscepit caput nostrum, membrorum suorum suscepit affectum; et ideo non est ab aliquo turbatum; sed sicut de illo dictum est, cum lazarum suscitaret: turbauit semetipsum. oportebat enim ut unus mediator dei et hominum homo christus iesus , sicut nos excitauit ad summa, ita nobis cum pateretur et infima.

audio superius dicentem: uenit hora ut glorificetur filius hominis; si mortificatum fuerit granum, multum fructum affert. audio: qui odit animam suam in hoc mundo, in uitam aeternam custodit eam. nec permittor tantummodo mirari, sed iubeor imitari. deinde sequentibus uerbis: si quis mihi ministrat, me sequatur; et ubi sum ego, ibi et minister meus erit, mundum contemnere accendor, et in conspectu meo nihil est uitae huius totus, quantumlibet fuerit prolixus, uapor; prae amore aeternorum temporalia mihi cuncta uilescunt; et rursus ipsum dominum meum, qui me illis uerbis ab infirmitate mea rapuit ad firmitatem suam, audio dicentem: nunc anima mea turbata est. quid est hoc? quomodo sequi iubes animam meam, si turbari uideo animam tuam? quomodo sufferam quod graue tanta firmitas sentit? quale fundamentum quaeram, si petra succumbit? sed uideor mihi audire in cogitatione mea respondentem mihi dominum, et quodammodo dicentem: magis sequeris, quia sic me interpono ut sufferas; audisti ad te uocem fortitudinis meae, audi in me uocem infirmitatis tuae; uires suggero ut curras, nec reprimo quod acceleras, sed transfero in me quod trepidas, et substerno qua transeas. o domine mediator, deus supra nos, homo propter nos, agnosco misericordiam tuam! nam quod tu tantus tuae caritatis uoluntate turbaris, multos in corpore tuo qui suae infirmitatis necessitate turbantur, ne desperando pereant consolaris.

denique homo qui sequi uult, audiat qua sequatur. accessit forte hora terribilis, proponitur optio aut faciendae iniquitatis, aut subeundae passionis; turbatur anima infirma, propter quam sponte turbata est anima inuicta; praepone tuae uoluntati uoluntatem dei. adtende enim quid deinde subiungat creator tuus et magister tuus, qui te fecit, et ut te doceret factus est et ipse quod fecit; homo enim factus est qui hominem fecit; sed deus incommutabilis mansit, et hominem in melius commutauit. audi ergo quid inde subiungat, cum dixisset: nunc anima mea turbata est. et quid dicam? inquit, pater, saluifica me ex hac hora. sed propterea ueni in hanc horam. pater, clarifica nomen tuum. docuit te quid cogites, docuit quid dicas, quem inuoces, in quo speres, cuius uoluntatem certam atque diuinam tuae uoluntati humanae infirmae que praeponas. non ideo tibi uideatur ex alto deficere, quia te uult ab imo proficere. nam et tentari dignatus est a diabolo, a quo utique si nollet non tentaretur, quemadmodum si nollet non pateretur; et ea respondit diabolo, quae tu in tentationibus debeas respondere. et ille quidem tentatus est, sed non periclitatus, ut doceret te in tentatione periclitantem tentatori respondere, et post tentatorem non ire, sed de periculo tentationis exire. sicut autem hic dixit: nunc anima mea turbata est, ita etiam ubi dicit: tristis est anima mea usque ad mortem; et: pater, si fieri potest, transeat a me calix iste, hominis suscepit infirmitatem, ut doceat sic contristatum et conturbatum quod sequitur dicere: uerumtamen non quod ego uolo, sed quod tu uis, pater. sic enim homo ab humanis in diuina dirigitur, cum uoluntati humanae uoluntas diuina praeponitur. quid est autem: clarifica tuum nomen; nisi, in sua passione et resurrectione? quid est ergo aliud, nisi ut pater clarificet filium, qui clarificat suum nomen etiam in similibus passionibus seruorum suorum? unde scriptum est de petro, quod ideo de illo dixerit: alter te cinget, et feret quo tu non uis, quia significare uoluit, qua morte glorificaturus erat deum. ergo et in illo deus clarificauit nomen suum, quia sic etiam in membris suis clarificat christum.

uenit ergo uox de caelo: et clarificaui, et iterum clarificabo. et clarificaui, antequam facerem mundum; et iterum clarificabo, cum resurget a mortuis, et adscendet in caelum. et aliter intellegi potest: et clarificaui, cum de uirgine natus est, cum uirtutes operatus est, cum caelo indice per stellam a magis adoratus est, cum a sanctis spiritu sancto plenis agnitus est, cum descendente spiritu in specie columbae declaratus, cum uoce de caelo sonante monstratus, cum in monte transfiguratus, cum miracula multa fecit, cum multos sanauit atque mundauit, cum de paucissimis panibus tantam multitudinem pauit, cum uentis et fluctibus imperauit, cum mortuos suscitauit; et iterum clarificabo, cum resurget a mortuis, cum mors ei ultra non dominabitur, cum exaltabitur super caelos deus, et super omnem terram gloria eius.

turba ergo quae stabat, et audierat, dicebat tonitruum factum esse; alii dicebant: angelus ei locutus est. respondit iesus , et dixit: non propter me haec uox uenit, sed propter uos. hic ostendit illa uoce non sibi indicatum quod iam sciebat, sed eis quibus indicari oportebat. sicut autem illa uox non propter eum, sed propter alios diuinitate facta est, sic anima eius, non propter eum, sed propter alios uoluntate turbata est.

adtende cetera. nunc, inquit, iudicium est mundi. quid ergo exspectandum est in fine saeculi? sed in fine quod exspectatur iudicium, erit iudicandorum uiuorum et mortuorum, iudicium erit praemiorum poenarum que aeternarum. quale ergo nunc iudicium est? iam in superioribus lectionibus quantum potui, commonui caritatem uestram, dici etiam iudicium non damnationis, sed discretionis; unde scriptum est: iudica me, deus, et discerne causam meam de gente non sancta. multa autem sunt iudicia dei; unde dicitur in psalmo: iudicia tua abyssus multa. dicit etiam apostolus: o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius! ex quibus iudiciis etiam hoc est quod hic ait dominus: nunc iudicium est mundi, seruato illo iudicio in fine, ubi nouissime uiui et mortui iudicandi sunt. possidebat ergo diabolus genus humanum, et reos suppliciorum tenebat chirographo peccatorum; dominabatur in cordibus infidelium, ad creaturam colendam, deserto creatore, deceptos captiuos que pertrahebat; per christi autem fidem, quae morte eius et resurrectione firmata est, per eius sanguinem, qui in remissionem fusus est peccatorum, millia credentium a dominatu liberantur diaboli, christi corpori copulantur, et sub tanto capite uno eius spiritu fidelia membra uegetantur. hoc uocabat iudicium, hanc discretionem, hanc a suis redemtis diaboli expulsionem.

denique adtende quid dicat. quasi quaereremus quid esset quod ait: nunc iudicium est mundi, secutus exposuit; ait enim: nunc princeps huius mundi eicietur foras. audiuimus quale dixerit esse iudicium. non ergo illud quod in fine uenturum est, ubi uiui et mortui iudicandi sunt, aliis ad dexteram, aliis ad sinistram separatis; sed iudicium quo princeps huius mundi eicietur foras. quomodo ergo intus erat, et quo eum eiciendum dixit foras? numquidnam in mundo erat, et extra mundum missus est foras? si enim de illo iudicio diceret, quod in fine uenturum est, posset aliquis opinari ignem aeternum, quo mittendus est diabolus cum angelis suis, et omnibus qui sunt ex parte eius, non natura, sed uitio; non quia creauit aut genuit, sed quia persuasit et tenuit; posset ergo aliquis opinari illum ignem aeternum extra mundum esse, et hoc esse dictum: eicietur foras. quia uero ait: nunc iudicium est mundi; et exponens quid dixerit: nunc, inquit, princeps huius mundi eicietur foras, hoc intellegendum est quod nunc fit, non quod tanto post futurum est in nouissimo die. praedicebat ergo dominus quod sciebat, post passionem et glorificationem suam per uniuersum mundum multos populos credituros, in quorum cordibus diabolus intus erat; cui quando ex fide renuntiant, eicitur foras.

sed dicit aliquis: numquid de cordibus patriarcharum et prophetarum, ueterum que iustorum non eiectus est foras? eiectus est plane. quomodo ergo dictum est: nunc eicietur foras? quomodo putamus, nisi quia tunc quod in hominibus paucissimis factum est, nunc in multis magnis que populis iam mox futurum esse praedictum est? sic et illud quod dictum est: spiritus autem nondum erat datus, quia iesus nondum fuerat glorificatus, potest similem habere quaestionem et similem solutionem. non enim sine spiritu sancto futura praenuntiauerunt prophetae; aut non etiam dominum infantem in spiritu sancto simeon senex et anna uidua cognouerunt, et zacharias et elizabeth, qui de illo nondum nato, sed iam concepto, tanta per spiritum sanctum praedixerunt. sed spiritus nondum erat datus; id est, illa abundantia gratiae spiritalis, qua congregati linguis omnium loquerentur, ac sic in linguis omnium gentium futura praenuntiaretur ecclesia, qua gratia spiritali populi congregarentur, qua longe late que peccata dimitterentur, et millia millium deo reconciliarentur.

quid ergo, ait quispiam, quia diabolus de credentium cordibus eicietur foras, iam fidelium neminem tentat? immo uero tentare non cessat. sed aliud est intrinsecus regnare, aliud forinsecus oppugnare; nam et munitissimam ciuitatem aliquando hostis oppugnat, nec expugnat. et si aliqua tela eius missa perueniunt, admonet apostolus unde non laedant, commemorat loricam et scutum fidei. et si aliquando uulnerat, adest qui sanat. quia sicut pugnantibus dictum est: haec scribo uobis, ut non peccetis; ita qui uulnerantur, quod sequitur audiunt: et si quis peccauerit, aduocatum habemus apud patrem, iesum christum iustum; ipse est propitiatio peccatorum nostrorum. quid enim oramus cum dicimus: dimitte nobis debita nostra, nisi ut uulnera nostra sanentur? et quid aliud petimus cum dicimus: ne nos inferas in tentationem, nisi ut ille qui insidiatur, uel certat extrinsecus, nulla irrumpat ex parte, nulla nos fraude, nulla nos possit uirtute superare? quantaslibet tamen aduersum nos erigat machinas, quando non tenet locum cordis ubi fides habitat, eiectus est foras. sed nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilabit qui custodit. nolite ergo de uobis ipsis praesumere, si non uultis foras eiectum diabolum intro iterum reuocare.

absit autem ut diabolum mundi principem ita dictum existimemus, ut eum caelo et terrae dominari posse credamus. sed mundus appellatur in malis hominibus, qui toto orbe terrarum diffusi sunt; sicut appellatur domus in his a quibus habitatur, secundum quod dicimus: bona domus est, uel, mala domus est, non quando reprehendimus siue laudamus aedificium parietum atque tectorum, sed quando mores uel bonorum hominum uel malorum. sic ergo dictum est: princeps huius mundi, id est, princeps malorum omnium qui habitant in mundo. appellatur etiam mundus in bonis qui similiter toto terrarum orbe diffusi sunt; inde dicit apostolus: deus erat in christo, mundum reconcilians sibi. hi sunt ex quorum cordibus princeps huius mundi eicitur foras.

cum ergo dixisset: nunc princeps huius mundi eicietur foras, et ego, inquit, si exaltatus fuero a terra, omnia traham post me. quae omnia, nisi ex quibus ille eicitur foras? non autem dixit: omnes, sed: omnia, non enim omnium est fides. non itaque hoc ad uniuersitatem hominum retulit, sed ad creaturae integritatem; id est, spiritum, et animam, et corpus; et illud quo intellegimus, et illud quo uiuimus, et illud quo uisibiles et contrectabiles sumus. qui enim dixit: capillus capitis uestri non peribit, omnia trahit post se. aut si omnia ipsi homines intellegendi sunt, omnia praedestinata ad salutem possumus dicere; ex quibus omnibus ait nihil esse periturum, cum supra de suis ouibus loqueretur. aut certe omnia hominum genera, siue in linguis omnibus, siue in aetatibus omnibus, siue in gradibus honorum omnibus, siue in diuersitatibus ingeniorum omnibus, siue in artium licitarum et utilium professionibus omnibus, et quidquid aliud dici potest secundum innumerabiles differentias quibus inter se praeter sola peccata homines distant, ab excelsissimis usque ad humillimos, a rege usque ad mendicum, omnia, inquit, traham post me, ut sit caput eorum, et illi membra eius. sed si exaltatus, inquit, fuero a terra, hoc est, cum exaltatus fuero; non enim dubitat futurum esse quod uenit implere. hoc refertur ad illud quod superius ait: si autem mortuum fuerit granum, multum fructum affert. nam exaltationem suam quid aliud dixit quam in cruce passionem? quod et ipse euangelista non tacuit; subiunxit enim, et ait: hoc autem dicebat, significans qua morte esset moriturus?

respondit ei turba: nos audiuimus ex lege quia christus manet in aeternum; et quomodo tu dicis: oportet exaltari filium hominis? et quis est iste filius hominis? memoriter tenuerunt quod dominus dicebat assidue se esse filium hominis. nam hoc loco non ait: si exaltatus fuerit a terra filius hominis, sed superius dixerat, quod hesterno die lectum atque tractatum est, quando nuntiati sunt gentiles illi, qui eum uidere cupiebant. uenit hora ut glorificetur filius hominis. hoc itaque isti animo retinentes, et quod nunc ait: cum exaltatus fuero a terra, mortem crucis intellegentes, quaesierunt ab illo, et dixerunt: nos audiuimus ex lege quia christus manet in aeternum; et quomodo tu dicis: oportet exaltari filium hominis? quis est enim iste filius hominis? si enim christus est, inquiunt, manet in aeternum; si manet in aeternum, quomodo exaltabitur a terra, id est, quomodo crucis passione morietur? hoc enim eum dixisse intellegebant, quod facere cogitabant. non ergo eis uerborum istorum obscuritatem aperuit infusa sapientia, sed stimulata conscientia.

dixit ergo eis iesus : adhuc modicum lumen in uobis est. hinc est quod intellegitis quia christus manet in aeternum. ergo ambulate dum lucem habetis, ut non tenebrae uos comprehendant. ambulate, accedite, totum intellegite, et moriturum christum, et uicturum in aeternum, et sanguinem fusurum quo redimat, et adscensurum in sublimia quo perducat. tenebrae autem uos comprehendent, si eo modo credideritis christi aeternitatem, ut negetis in eo mortis humilitatem. et qui ambulat in tenebris, nescit quo uadat. sic potest offendere in lapidem offensionis, et petram scandali, quod fuit dominus caecis iudaeis, sicut credentibus lapis quem reprobauerunt aedificantes, factus est in caput anguli. hinc dedignati sunt credere in christum, quia eorum impietas contemsit mortuum, risit occisum; et ipsa erat mors grani multiplicando, et exaltatio trahentis post se omnia. dum lucem, inquit, habetis, credite in lucem, ut filii lucis sitis. cum aliquid ueri auditum habetis, credite in ueritatem, ut renascamini in ueritate.

haec locutus est iesus , et abiit, et abscondit se ab eis. non ab eis qui credere et diligere coeperant, non ab eis qui cum ramis palmarum et laudibus obuiam uenerant; sed ab eis qui uidebant et inuidebant, quia nec uidebant, sed in lapidem illum caecitate offendebant. cum autem abscondit se iesus ab eis qui eum occidere cupiebant (quod saepe propter obliuionem commonendi estis), nostrae infirmitati consuluit, non suae potestati derogauit.

TRACTATUS 53

12:37-43 praenuntiata dominus christus passione sua, et morte fructuosa in exaltatione crucis, ubi dixit se omnia tracturum esse post se, cum intellexissent iudaei quod de sua morte dixisset, et proposuissent ei quaestionem, quomodo diceret se esse moriturum, cum ex lege audierint quod christus manet in aeternum, hortatus est eos, ut dum adhuc modicum lumen in eis esset, quo christum aeternum esse didicissent, ambularent, ut totum discerent, ne comprehenderentur a tenebris. et cum haec esset locutus, abscondit se ab eis. haec in superioribus dominicis lectionibus uerbis que didicistis.

deinde intulit euangelista unde hodiernum capitulum recitatum est, et ait: cum autem tanta signa fecisset coram eis, non credebant in eum; ut sermo isaiae prophetae impleretur quem dixit: domine, quis credidit auditui nostro? et brachium domini cui reuelatum est? ubi satis ostendit brachium domini ipsum filium dei nuncupatum; non quod deus pater figura determinetur carnis humanae, ei que filius tamquam membrum corporis haereat; sed quia omnia per ipsum facta sunt, ideo brachium domini dictum est. sicut enim tuum brachium, per quod operaris, sic dei brachium dictum est eius uerbum, quia per uerbum operatus est mundum. cur enim homo ut aliquid operetur, brachium extendit, nisi quia non continuo fit quod dixerit? si autem tanta potestate praeualeret, ut sine ullo motu corporis sui quod diceret fieret, brachium eius uerbum eius esset. sed dominus iesus unigenitus dei patris filius, sicut non est paterni corporis membrum, ita non est cogitabile uel sonabile ac transitorium uerbum; quia cum omnia per ipsum facta sunt, dei uerbum erat.

cum ergo audimus brachium dei patris esse dei filium, non nobis obstrepat consuetudo carnalis; sed quantum illo donante possumus, uirtutem dei et sapientiam cogitemus, per quam facta sunt omnia. tale quippe brachium nec porrectum extenditur, nec collectum contrahitur. non est enim ipse qui pater, sed unum sunt ipse et pater; et aequalis patri ubique totus est sicut pater; ne aliqua pateat occasio detestabili errori eorum, qui dicunt solum esse patrem, sed pro diuersitate causarum ipsum dici filium, ipsum dici spiritum sanctum; et in his uerbis audeant dicere: ecce uidetis quia solus est pater, si brachium eius est filius; non enim duae, sed una persona est homo et brachium eius. non intellegentes neque aduertentes, quomodo uerba de rebus aliis ad res alias transferantur, propter aliquam similitudinem etiam in locutionibus quotidianis de uisibilibus et notissimis rebus; quanto magis ut nobis ineffabilia qualitercumque dicantur, quae dici sicuti sunt, omnino non possunt? nam et homo alterum hominem per quem solet agere quidquid agit, brachium suum appellat; et si ei auferatur, dolens dicit: brachium perdidi; et ei qui abstulerit, dicit: brachium meum mihi abstulisti. intellegant ergo quomodo dictus sit filius patris brachium, per quod pater operatus est omnia; ne hoc non intellegendo, et in sui erroris tenebris permanendo, similes sint iudaeis ipsis, de quibus dictum est: et brachium domini cui reuelatum est?

hic occurrit altera quaestio, de qua quidem ut competenter aliquid disputetur, et omnes eius latebrosissimi sinus perscrutentur et excutiantur ut dignum est, nec mearum uirium esse arbitror, nec angustiarum temporis, nec uestrae capacitatis. tamen quia transire ad alia uestra expectatione non sinimur, nisi aliquid inde dicamus, accipite quod potuerimus; et ubi uestrae exspectationi non suffecerimus, ab illo incrementum poscite qui nos plantare posuit et rigare, quia, sicut dicit apostolus: neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. quidam ergo inter se mussitant, et ubi possunt aliquando proclamant, et turbulenta disceptatione contendunt, dicentes: quid fecerunt iudaei, uel quae culpa eorum fuit, si necesse erat ut sermo isaiae prophetae impleretur quem dixit: domine, quis credidit auditui nostro? et brachium domini cui reuelatum est? quibus respondemus: dominum praescium futurorum, per prophetam praedixisse infidelitatem iudaeorum; praedixisse tamen, non fecisse. non enim propterea quemquam deus ad peccandum cogit, quia futura hominum peccata iam nouit. ipsorum enim praesciuit peccata, non sua; non cuiusquam alterius, sed ipsorum. quapropter si ea quae ille praesciuit ipsorum, non sunt ipsorum, non uere ille praesciuit; sed quia illius praescientia falli non potest, sine dubio non alius, sed ipsi peccant, quos deus peccaturos esse praesciuit. fecerunt ergo peccatum iudaei, quod eos non compulit facere, cui peccatum non placet; sed facturos esse praedixit, quem nihil latet. et ideo si non malum, sed bonum facere uoluissent, non prohiberentur; et hoc facturi praeuiderentur ab eo qui nouit quid sit quisque facturus, et quid ei sit pro eius opere redditurus.

sed et quae sequuntur euangelii uerba plus urgent, et profundiorem faciunt quaestionem: adiungit enim, et dicit: propterea non poterant credere, quia iterum dixit isaias: excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum, ut non uideant oculis, et intellegant corde, et conuertantur, et sanem illos. dicitur enim nobis: si non potuerunt credere, quod peccatum est hominis non facientis quod non potest facere? si autem non credendo peccauerunt, potuerunt ergo credere, et non fecerunt. si ergo potuerunt, quomodo dicit euangelium: propterea non poterant credere, quia iterum dixit isaias: excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum, ut, quod est grauius, ad deum referatur causa qua non crediderunt, quandoquidem ipse excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum? non enim saltem hoc de diabolo dicitur, sed de deo, quod ipsa prophetica scriptura testatur. nam si arbitremur hoc dictum de diabolo, quod excaecauit oculos eorum, et cor indurauit, laborandum est quomodo illorum culpam, quia non crediderunt, possimus ostendere, de quibus dicitur: non poterant credere. deinde quid respondebimus de alio prophetae ipsius testimonio, quod posuit paulus apostolus dicens: quod quaerebat israel, hoc non est consecutus; electio autem consecuta est; ceteri uero excaecati sunt, sicut scriptum est: dedit illis deus spiritum compunctionis, oculos, ut non uideant, et aures, ut non audiant, usque in hodiernum diem.

audistis, fratres, propositam quaestionem, nempe quam profunda sit cernitis; sed respondemus ut possumus. non poterant credere, quia hoc isaias propheta praedixit; hoc autem propheta praedixit, quia deus hoc futurum esse praesciuit. quare autem non poterant, si a me quaeratur, cito respondeo, quia nolebant: malam quippe eorum uoluntatem praeuidit deus, et per prophetam praenuntiauit ille cui abscondi futura non possunt. sed aliam causam, inquis, dicit propheta non uoluntatis eorum. quam causam dicit propheta? quia dedit illis deus spiritum compunctionis oculos, ut non uideant, et aures, ut non audiant, et excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum. etiam hoc eorum uoluntatem meruisse respondeo. sic enim excaecat, sic obdurat deus, deserendo et non adiuuando; quod occulto iudicio facere potest, iniquo non potest. hoc omnino pietas religiosorum inconcussum debet inuiolatum que seruare; sicut apostolus cum eamdem ipsam tractaret difficillimam quaestionem: quid ergo dicemus, inquit? numquid iniquitas apud deum? absit. si ergo absit ut sit iniquitas apud deum, siue quando adiuuat, misericorditer facit; siue quando non adiuuat, iuste facit, quia omnia non temeritate, sed iudicio facit. porro si iudicia sanctorum iusta sunt, quanto magis sanctificantis et iustificantis dei? iusta ergo sunt, sed occulta. ideo cum quaestiones huiusmodi in medium uenerint, quare alius sic, alius autem sic; quare ille deo deserente excaecetur, ille deo adiuuante illuminetur, non nobis iudicium de iudicio tanti iudicis usurpemus, sed contremiscentes exclamemus cum apostolo: o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et inuestigabiles uiae eius! unde dictum est in psalmo: iudicia tua, sicut multa abyssus.

non ergo me, fratres, ad hanc penetrandam altitudinem, ad hanc abyssum discutiendam, ad inscrutabilia perscrutanda, expectatio uestrae caritatis impingat. agnosco modulum meum, sentire mihi uideor etiam modulum uestrum. altius est hoc incrementis meis, et fortius uiribus meis; puto quia et uestris. simul ergo audiamus admonentem scripturam atque dicentem: altiora te ne quaesieris, et fortiora te ne scrutatus fueris. non quia ista negata sunt nobis, cum deus magister dicat: nihil est occultum quod non reuelabitur; sed si in quod peruenimus, in eo ambulemus, sicut dicit apostolus, non solum quod nescimus et scire debemus, sed etiam si quid aliter sapimus, id quoque nobis deus reuelabit. peruenimus autem in uiam fidei, hanc perseuerantissime teneamus; ipsa perducet ad cubiculum regis, in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. non enim ipse dominus iesus christus suis illis magnis et praecipue electis discipulis inuidebat, quando dicebat: multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa portare modo. ambulandum est, proficiendum est, crescendum est, ut sint corda nostra capacia earum rerum quas capere modo non possumus. quod si nos ultimus dies proficientes inuenerit, ibi discemus quod hic non potuimus.

si quis autem istam quaestionem liquidius et melius nouit se posse et confidit exponere, absit ut non sim paratior discere quam docere. tantum ne audeat quisquam liberum arbitrium sic defendere, ut nobis orationem qua dicimus: ne nos inferas in tentationem, conetur auferre; rursus, ne quisquam neget uoluntatis arbitrium, et audeat excusare peccatum. sed audiamus dominum, et praecipientem, et opitulantem, et iubentem quid facere debeamus, et adiuuantem ut implere possimus. nam et quosdam nimia suae uoluntatis fiducia extulit in superbiam, et quosdam nimia suae uoluntatis diffidentia deiecit in negligentiam. illi dicunt: utquid rogamus deum ne uincamur tentatione, quod in nostra est potestate? isti dicunt: utquid conamur bene uiuere, quod in dei est potestate? o domine, o pater qui es in caelis, ne nos inferas in quamlibet istarum tentationum, sed libera nos a malo! audiamus dominum dicentem: rogaui pro te, petre, ne deficiat fides tua; ne sic existimemus fidem nostram esse in libero arbitrio, ut diuino non egeat adiutorio. audiamus et euangelistam dicentem: dedit eis potestatem filios dei fieri, ne omnino existimemus in nostra potestate non esse quod credimus; uerumtamen in utroque illius beneficia cognoscamus. nam et agendae sunt gratiae, quia data est potestas, et orandum, ne succumbat infirmitas. ipsa est fides quae per dilectionem operatur, sicut eius mensuram dominus cuique partitus est, ut qui gloriatur, non in seipso, sed in domino glorietur.

non itaque mirum est quia non poterant credere, quorum uoluntas sic superba erat, ut ignorantes dei iustitiam, suam uellent constituere; sicut dicit de illis apostolus: iustitiae dei non sunt subiecti. quia enim non ex fide, sed tamquam ex operibus tumuerunt; ipso suo tumore caecati, offenderunt in lapidem offensionis. sic autem dictum est non poterant, ubi intellegendum est quod nolebant, quemadmodum dictum est de domino deo nostro: si non credimus, ille fidelis permanet, negare seipsum non potest. de omnipotente dictum est: non potest. sicut ergo quod dominus negare seipsum non potest, laus est uoluntatis diuinae, ita quod illi non poterant credere, culpa est uoluntatis humanae.

ecce dico et ego, quod qui tam superbe sapiunt, ut suae uoluntatis uiribus tantum existiment esse tribuendum, ut negent sibi esse necessarium diuinum adiutorium ad bene uiuendum, non possunt credere in christum. non enim aliquid prosunt syllabae nominis christi, et sacramenta christi, ubi resistitur fidei christi. fides autem christi est, credere in eum qui iustificat impium; credere in mediatorem, sine quo interposito non reconciliamur deo; credere in saluatorem, qui uenit quod perierat quaerere atque saluare; credere in eum qui dixit: sine me nihil potestis facere. quia ergo ignorans dei iustitiam qua iustificatur impius, suam uult constituere qua conuincatur superbus, in hunc non potest credere. hinc et illi non poterant credere, non quia mutari in melius homines non possunt; sed quamdiu talia sapiunt, non possunt credere. hinc excaecantur, et indurantur, quia negando diuinum adiutorium, non adiuuantur. hoc de iudaeis qui excaecati et indurati sunt, deus praesciuit, atque in eius spiritu propheta praedixit. quod uero addidit: et conuertantur et sanem eos, utrum subaudiendum sit: non, id est, non conuertantur, connexa desuper sententia, ubi dictum est: ut non uideant oculis et intellegant corde; quia et hic utique dictum est, ut non intellegant? et ipsa enim conuersio de illius gratia est, cui dicitur: deus uirtutum, conuerte nos. an forte et hoc de supernae medicinae misericordia factum intellegendum est, ut quoniam superbae et peruersae uoluntatis erant, et suam iustitiam constituere uolebant, ad hoc desererentur, ut excaecarentur; ad hoc excaecarentur, ut offenderent in lapidem offensionis, et impleretur facies eorum ignominia, atque ita humiliati quaererent nomen domini, et non suam qua inflatur superbus, sed iustitiam dei qua iustificatur impius? hoc enim multis eorum profecit in bonum, qui de suo scelere compuncti, in christum postea crediderunt: pro quibus et ipse orauerat dicens: pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. de qua eorum ignorantia et apostolus dicit: testimonium illis perhibeo quia zelum dei habent, sed non secundum scientiam; tunc enim et hoc subiunxit, atque ait: ignorantes enim dei iustitiam, et suam uolentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti.

haec dixit isaias, quando uidit gloriam eius, et locutus est de eo. quid uiderit isaias, et hoc quomodo ad dominum christum pertineat, in libro eius legendum et intellegendum est. uidit enim non sicuti est, sed modo quodam significatiuo, sicut prophetae uisio fuerat informanda. nam uidit et moyses, et tamen ei quem uidebat dicebat: si inueni gratiam ante te, ostende mihi temetipsum, manifeste ut uideam te, quia non uidebat sicuti est. quando autem nobis hoc futurum sit, idem iste sanctus iohannes euangelista in epistola sua dicit: dilectissimi, filii dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quia cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est. poterat dicere: quoniam uidebimus eum, et non addere, sicuti est; sed quia sciebat a quibusdam patribus et prophetis uisum, sed non sicuti est; ideo cum dixisset: uidebimus eum, addidit, sicuti est. nemo enim uos fallat, fratres, eorum qui dicunt inuisibilem patrem, et uisibilem filium. hi enim hoc asserunt qui putant eum esse creaturam; nec intellegunt secundum quid dictum sit: ego et pater unum sumus. prorsus in forma dei in qua aequalis est patri, etiam filius inuisibilis est; ut autem ab hominibus uideretur, formam serui accepit, et in similitudine hominum factus, uisibilis factus est. ostendit ergo se etiam, antequam susciperet carnem, oculis hominum, sicut uoluit in subiecta sibi creatura, non sicuti est. mundemus corda per fidem, ut illi ineffabili, et, ut ita dicam, inuisibili uisioni praeparemur. beati enim mundo corde, quoniam ipsi deum uidebunt.

uerumtamen et ex principibus multi crediderunt in eum; sed propter pharisaeos non confitebantur, ut de synagoga non eicerentur; dilexerunt enim gloriam hominum magis quam gloriam dei. uidete quemadmodum notauerit euangelista et improbauerit quosdam, quos tamen in eum credidisse dixit; qui in hoc ingressu fidei si proficerent, amorem quoque humanae gloriae proficiendo superarent, quem superauerat apostolus, dicens: mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri iesu christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo. ad hoc enim et ipse dominus crucem suam, ubi eum dementia superbae impietatis irrisit, in eorum qui in illum crederent frontibus fixit, ubi est quodammodo sedes uerecundiae, ut de nomine eius fides non erubescat, et magis dei gloriam quam hominum diligat.

TRACTATUS 44

12:44-50 loquente domino nostro iesu christo apud iudaeos, et tanta miraculorum signa faciente, quidam crediderunt praedestinati in uitam aeternam, quos etiam uocauit oues suas; quidam uero non crediderunt, nec poterant credere, eo quod occulto, nec tamen iniusto iudicio dei fuerant excaecati et indurati, deserente illo qui superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. eorum autem qui crediderunt, alii usque adeo confitebantur, ut palmarum ramis acceptis uenienti occurrerent, in eadem laudis confessione laetantes; alii uero ex principibus non audebant confiteri, ut de synagoga non eicerentur; quos notauit euangelista dicens, quod dilexerunt gloriam hominum magis quam gloriam dei. eorum etiam qui non crediderunt, alii erant postea credituri, quos praeuidebat, ubi ait: cum exaltaueritis filium hominis, tunc agnoscetis quia ego sum; alii uero in eadem infidelitate mansuri, quorum imitatrix est etiam ista gens iudaeorum, quae postmodum debellata, ad testimonium prophetiae quae de christo scripta est, in toto pene orbe dispersa est.

his ita se habentibus, et sua iam propinquante passione, iesus clamauit, et dixit, unde lectio coepit hodierna: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me; et qui uidet me, uidet eum qui misit me. iam dixerat quodam loco: mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me. ubi intelleximus eum doctrinam suam dixisse uerbum patris quod est ipse, et hoc significasse dicendo: mea doctrina non est mea; sed eius qui me misit, quod a seipso ipse non esset, sed haberet a quo esset. deus enim de deo, filius patris; pater autem non deus de deo, sed deus pater filii. nunc autem quod ait: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me, quomodo intellecturi sumus, nisi quia homo apparebat hominibus, cum lateret deus? et ne putarent hoc eum esse tantummodo quod uidebant, talem ac tantum se uolens credi, qualis et quantus est pater. qui credit in me, inquit, non credit in me, id est, in hoc quod uidet, sed in eum qui misit me, id est, in patrem. sed qui credit in patrem, necesse est eum credat esse patrem; qui autem credit eum patrem, necesse est ut credat eum habere filium; ac per hoc qui credit in patrem, necesse est ut credat in filium. sed ne quisquam hoc credat de unigenito filio, quod de iis qui dicti sunt filii dei secundum gratiam, non naturam, sicut ait euangelista: dedit eis potestatem filios dei fieri; unde et illud est quod ipse dominus commemorauit in lege dictum: ego dixi: dii estis, et filii excelsi omnes; propterea dixit: qui credit in me, non credit in me, ne totum quod de christo creditur, secundum hominem crederetur. ille ergo, inquit, credit in me, qui non credit in me secundum id quod me uidet, sed in eum qui me misit; ut cum credit in patrem, credat eum habere filium sibi aequalem, et tunc uere credat in me. nam si putauerit eum non habere nisi filios secundum gratiam, qui sunt eius utique creatura, non uerbum, sed facta per uerbum, nec habere filium aequalem sibi atque coaeternum, semper natum, pariter incommutabilem, ex nullo dissimilem atque imparem; non credit in patrem qui eum misit, quia non est hoc pater qui eum misit.

et ideo cum dixisset: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me, ne putaretur sic uoluisse patrem intellegi tamquam patrem multorum filiorum per gratiam regeneratorum, non unici uerbi aequalis sibi, continuo subiecit: et qui uidet me, uidet eum qui misit me. numquid ait: qui uidet me, non uidet me, sed eum qui misit me, sicut dixerat: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me? illud namque dixit, ne sicut uidebatur, crederetur tantummodo filius hominis; hoc autem dixit, ut patri crederetur aequalis. qui credit in me, inquit, non credit in hoc quod uidet me, sed credit in eum qui misit me. aut cum credit in patrem qui sibi aequalem genuit me; non quomodo me uidet, sed sic credat in me, quomodo in eum qui misit me; usque adeo enim nihil distat inter eum et me, ut qui me uidet uideat eum qui me misit. apostolos suos certe ipse dominus christus misit, quod eorum etiam nomen indicat; nam sicut graece angeli, latine nuntii uocantur, ita graece apostoli, latine missi appellantur. numquam tamen aliquis apostolorum dicere auderet: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me; omnino enim non diceret: qui credit in me. credimus enim apostolo, sed non credimus in apostolum; non enim apostolus iustificat impium. credenti autem in eum qui iustificat impium, deputatur fides eius ad iustitiam. posset dicere apostolus: qui recipit me, recipit eum qui me misit; uel: qui audit me, audit eum qui me misit; hoc enim eis ipse dominus ait: qui uos recipit, me recipit, et qui recipit me, recipit eum qui me misit. quia dominus honoratur in seruo, et pater in filio, sed pater tamquam in filio, dominus tamquam in seruo. filius autem unigenitus recte dicere potuit: credite in deum, et in me credite; et quod nunc ait: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me. non a se abstulit fidem credentis, sed noluit in forma serui remanere credentem; quoniam cum quisque credit in patrem qui eum misit, profecto credit in filium, sine quo patrem non esse cognoscit; et ita credit ut credat aequalem, quoniam sequitur: et qui uidet me, uidet eum qui me misit.

adtende cetera: ego lux in mundum ueni, ut omnis qui credit in me, in tenebris non maneat. dixit quodam loco discipulis suis: uos estis lux mundi. non potest ciuitas abscondi super montem constituta, neque accendunt lucernam, et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt; sic luceat lumen uestrum coram hominibus, ut uideant opera uestra bona, et glorificent patrem uestrum qui in caelis est; non tamen eis dixit: uos lux uenistis in mundum, ut omnis qui credit in uos, in tenebris non maneat. nusquam hoc legi posse confirmo. lumina ergo sunt omnes sancti; sed credendo ab eo illuminantur, a quo si quis recesserit tenebrabitur. lumen autem illud quo illuminantur, a se recedere non potest, quia incommutabile omnino est. credimus ergo lumini illuminato, sicut prophetae, sicut apostolo; sed ideo illi credimus, ut non in ipsum credamus quod illuminatur, sed cum illo credamus in illud lumen a quo illuminatur, ut et nos illuminemur, non ab illo, sed cum illo a quo ille. cum autem dicit: ut omnis qui credit in me, in tenebris non maneat, satis manifestat omnes se in tenebris inuenisse; sed ne in eis tenebris maneant in quibus inuenti sunt, debent credere in lucem quae uenit in mundum, quia per illam factus est mundus.

et si quis audierit, inquit, uerba mea, et non custodierit, ego non iudico eum. mementote quae uos audisse in superioribus lectionibus noui; et qui obliti forte estis, recolite; et qui non adfuistis, sed adestis, audite quomodo dicit filius! ego non iudico eum, cum dicat alio loco: pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio; nisi quia intellegendum est: modo non iudico eum. quare non iudicat modo? adtende quid sequitur: non enim ueni, inquit, ut iudicem mundum, sed ut saluificem mundum, id est ut saluum faciam mundum. nunc ergo est tempus misericordiae, post erit iudicii; quia, misericordiam, inquit, et iudicium cantabo tibi, domine.

sed de ipso etiam futuro nouissimo iudicio uidete quid dicat: qui spernit me et non accipit uerba mea, habet qui iudicet eum; sermo quem locutus sum, ille iudicabit eum in nouissimo die. non ait: qui spernit me, et non accipit uerba mea, ego non iudico eum in nouissimo die. hoc enim si dixisset, non uideo quomodo posset non esse contrarium illi sententiae ubi ait: pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio. cum uero dixit: qui spernit me, et non accipit uerba mea, habet qui iudicet eum; exspectantibus autem quisnam ille esset, secutus adiunxit: sermo quem locutus sum, ille iudicabit eum in nouissimo die, satis manifestauit semetipsum iudicaturum in nouissimo die. seipsum quippe locutus est, seipsum annuntiauit, seipsum ianuam posuit, qua ipse ad oues pastor intraret. aliter itaque iudicabuntur qui non audierunt, aliter qui audierunt et contemserunt. qui enim sine lege peccauerunt, ait apostolus, sine lege et peribunt; et qui in lege peccauerunt, per legem iudicabuntur.

quia ego, inquit, ex meipso non sum locutus. ideo se dicit non locutum ex seipso, quia non est ex seipso. iam hoc saepe diximus; iam hoc tamquam notissimum non docere sed admonere debemus. sed qui misit me pater, ipse mihi mandatum dedit quid dicam et quid loquar. non laboraremus, si cum eis nos loqui sciremus, cum quibus superiora locuti sumus, et cum eis ipsis non omnibus, sed quae audierunt memoria retinentibus; nunc uero quia fortasse aliqui adsunt qui non audierunt, eis que sunt similes qui obliti sunt quod audierunt, propter illos perferant moras nostras qui audita meminerunt. quomodo dat mandatum pater unico filio? quo uerbo loquitur uerbo, cum sit ipse filius unigenitum uerbum? numquid per angelum, cum per ipsum creati sint angeli? numquid per nubem, quae quando sonuit ad filium, non propter ipsum sonuit (quod alibi dicit etiam ipse) sed propter alios quos oportebat ita audire? numquid per sonum labiis emissum, qui non habet corpus, nec aliquo locorum interuallo filius a patre separatur, ut sit inter illos aer medius, quo percusso uox fiat et in aurem ueniat? absit ut talia de illa incorporea et ineffabili substantia suspicemur. filius unicus est uerbum patris, et sapientia patris; in illa sunt omnia mandata patris. neque enim patris mandatum filius aliquando nesciebat, ut eum necesse esset ex tempore habere quod antea non habebat. ita enim a patre quod habet accepit, ut nascendo acceperit, dederit que illi gignendo. nam et uita est, et accepit uitam utique nascendo, non prius sine uita existendo. quia et pater habet uitam, et quod habet est; nec accepit tamen, quia non ex aliquo est. filius autem accepit uitam, dante patre a quo est; et ipse quod habet, est; habet enim uitam, et uita est. ipsum audi loquentem: sicut habet, inquit, pater uitam in semetipso, sic dedit et filio uitam habere in semetipso. numquid existenti, et non habenti dedit? sed eo dedit quo genuit, qui uitam genuit, et uita genuit uitam. et quia parem genuit, non imparem uitam, ideo dictum est: sicut habet ipse uitam in semetipso, sic dedit et filio uitam habere in semetipso. uitam dedit, quia gignendo uitam, quid dedit, nisi esse uitam? et quia aeterna est ipsa natiuitas, numquam non fuit filius qui est uita, numquam fuit filius sine uita; et sicut est natiuitas aeterna, sic est qui natus est uita aeterna. ita et mandatum non quod filius non habebat, pater dedit; sed, sicut dixi, in sapientia patris, quod est uerbum patris, omnia mandata sunt patris. dicitur autem mandatum datum, quia non est a seipso cui dicitur datum; et hoc est dare filio sine quo numquam filius fuit, quod est gignere filium qui numquam non fuit.

sequitur autem: et scio quia mandatum eius uita aeterna est. si ergo uita aeterna est ipse filius, et uita aeterna est mandatum patris, quid aliud dictum est, quam: ego sum mandatum patris? proinde et id quod adiungit, et dicit: quae ego loquor, sicut dixit mihi pater, sic loquor; non accipiamus: dixit mihi, quasi pater uerba locutus sit unico uerbo, aut egeat dei uerbis dei uerbum. dixit ergo pater filio, sicut dedit uitam filio; non quod nesciebat uel non habebat, sed quod ipse filius erat. quid est autem: sicut dixit mihi, sic loquor, nisi: uerum loquor? ita ille dixit ut uerax, ita ista loquitur ut ueritas. uerax autem genuit ueritatem. quid ergo iam diceret ueritati! non enim imperfecta erat ueritas, cui uerum aliquid adderetur. dixit ergo ueritati, quia genuit ueritatem. porro ipsa ueritas sic loquitur, ut ei dictum est; sed intellegentibus, quos docet ut nata est. ut autem crederent homines quod intellegere nondum ualent, ex ore carnis uerba sonuerunt, et abierunt; transuolantes soni strepuerunt, peractis morulis temporum suorum; sed res ipsae quarum signa sunt soni, traiectae quodammodo in eorum memoriam qui audierunt, etiam ad nos per litteras quae uisibilia signa sunt, peruenerunt. non sic loquitur ueritas: intellegentibus mentibus intus loquitur, sine sono instruit, intellegibili luce perfundit. qui ergo potest in ea uidere natiuitatis eius aeternitatem, ipse illam sic audit loquentem, sicut ei dixit pater quod loqueretur. excitauit nos ad magnum desiderium interioris dulcedinis suae; sed crescendo capimus, ambulando crescimus, proficiendo ambulamus, ut peruenire possimus.

TRACTATUS 55

13:1-5 caena domini secundum iohannem, adiuuante ipso, debitis est explicanda tractatibus, et ut nobis posse donauerit, explananda. ante diem autem festum paschae, sciens iesus quia uenit hora eius ut transeat ex hoc mundo ad patrem, cum dilexisset suos qui erant in mundo, in finem dilexit eos. pascha, fratres, non sicut quidam existimant, graecum nomen est, sed hebraeum; opportunissime tamen occurrit in hoc nomine quaedam congruentia utrarumque linguarum. quia enim pati graece paschein~g dicitur, ideo pascha passio putata est, uelut hoc nomen a passione sit appellatum; in sua uero lingua, hoc est in hebraea, pascha transitus dicitur; propterea tunc primum pascha celebrauit populus dei, quando ex aegypto fugientes, rubrum mare transierunt. nunc ergo figura illa prophetica in ueritate completa est, cum sicut ouis ad immolandum ducitur christus, cuius sanguine illitis postibus nostris, id est, cuius signo crucis signatis frontibus nostris, a perditione huius saeculi tamquam a captiuitate uel interemtione aegyptia liberamur; et agimus saluberrimum transitum, cum a diabolo transimus ad christum, et ab isto instabili saeculo ad eius fundatissimum regnum. ideo quippe ad deum permanentem transimus, ne cum mundo transeunte transeamus. de hac nobis collata gratia deum laudans apostolus dicit: qui eruit nos de potestate tenebrarum, et transtulit in regnum filii caritatis suae. hoc itaque nomen, id est, pascha, quod latine, ut dixi, transitus nuncupatur, uelut interpretans nobis beatus euangelista: ante diem, inquit, festum paschae, sciens iesus quia uenit hora eius ut transeat ex hoc mundo ad patrem. ecce pascha, ecce transitus. unde, et quo? de hoc scilicet mundo ad patrem. spes membris in capite data est, quod essent illo transeunte sine dubio secutura. quid ergo infideles, et ab hoc capite atque ab eius corpore alieni? nonne et ipsi transeunt, quia non permanent? transeunt plane et ipsi! sed aliud est transire de mundo, aliud est transire cum mundo; aliud ad patrem, aliud ad hostem. nam aegyptii transierunt, non tamen transierunt per mare ad regnum, sed in mari ad interitum.

sciens ergo iesus quia uenit hora eius ut transiret ex hoc mundo ad patrem, cum dilexisset suos qui erant in mundo, in finem dilexit eos. utique ut et ipsi de hoc mundo ubi erant, ad suum caput, quod hinc transisset, eius dilectione transirent. quid est enim, in finem, nisi, in christum? finis enim legis christus, ait apostolus, ad iustitiam omni credenti. finis perficiens, non interficiens; finis quo usque eamus, non ubi pereamus. sic omnino intellegendum est; pascha nostrum immolatus est christus. ipse est finis noster, in illum est transitus noster. nam uideo posse ista uerba euangelica quodam humano modo etiam sic accipi, tamquam usque ad mortem christus dilexerit suos, ut hoc uideatur esse, in finem dilexit eos. humana est haec sententia, non diuina; neque enim nos hucusque ille dilexit, qui semper et sine fine nos diligit. absit ut dilectionem morte finierit, qui non est morte finitus. etiam post mortem, quinque fratres suos dilexit diues ille superbus atque impius, et usque ad mortem non dilexisse putandus est christus? absit, carissimi. nequaquam ille nos diligendo usque ad mortem ueniret, si dilectionem nostram morte finiret. nisi forte ita sit intellegendum: in finem dilexit eos. quia tantum dilexit eos, ut moreretur propter eos. hoc enim testatus est dicens: maiorem hac caritatem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis. ita sane non prohibemus intellegi: in finem dilexit, id est, usque ad mortem illum dilectio ipsa perduxit.

et caena, inquit, facta, cum diabolus iam misisset in cor, ut traderet eum iudas simonis iscariotes: sciens quia omnia dedit ei pater in manus, et quia a deo exiit, et ad deum uadit, surgit a caena, et ponit uestimenta sua; et cum accepisset linteum, praecinxit se. deinde mittit aquam in peluim, et coepit lauare pedes discipulorum, et extergere linteo quo erat praecinctus. non ita debemus intellegere caenam factam ueluti iam consummatam atque transactam; adhuc enim caenabatur, cum dominus surrexit et pedes lauit discipulis suis. nam postea recubuit, et buccellam suo traditori postea dedit, utique caena nondum finita, hoc est, dum adhuc panis esset in mensa. caena ergo facta, dictum est, iam parata, et ad conuiuantium mensam usum que perducta. quod autem ait: cum diabolus iam misisset in cor, ut traderet eum iudas simonis iscariotes. si quaeris quid missum sit in cor iudae, hoc utique: ut traderet eum. missio ista, spiritalis suggestio est; non fit per aurem, sed per cogitationem; ac per hoc non corporaliter, sed spiritaliter. neque enim spiritale quod dicitur, semper in laude accipiendum est. nouit apostolus quaedam spiritalia nequitiae in caelestibus, aduersus quae nobis colluctationem esse testatur; non autem essent etiam maligna spiritalia, si non essent etiam maligni spiritus. a spiritu enim spiritalia nominantur. sed quomodo ista fiant, ut diabolicae suggestiones immittantur, et humanis cogitationibus misceantur, ut eas tamquam suas deputet homo, unde scit homo? nec dubitandum est etiam bonas suggestiones a bono spiritu ita latenter ac spiritaliter fieri; sed interest quibusnam earum mens humana consentiat, diuino auxilio uel deserta per meritum, uel adiuta per gratiam. factum ergo iam fuerat in corde iudae per immissionem diabolicam, ut traderet discipulus magistrum, sed quem non didicerat deum. iam talis uenerat ad conuiuium, explorator pastoris, insidiator saluatoris, uenditor redemptoris; iam talis uenerat, et uidebatur, et tolerabatur, et se ignorari arbitrabatur, quia in eo quem uolebat fallere, fallebatur. at ille isto in ipso corde intus inspecto, nesciente scienter utebatur.

sciens quia omnia dedit ei pater in manus. ergo et ipsum traditorem. nam si eum in manibus non haberet, non utique illo uteretur ut uellet. proinde iam traditor traditus erat ei quem tradere cupiebat, atque ita malum tradendo faciebat, ut de illo tradito bonum fieret quod nesciebat. sciebat enim dominus quid faceret pro amicis, qui patienter utebatur inimicis, ac sic omnia dederat pater in manus eius, et in usum mala, et in effectum bona. sciens etiam quia a deo exiit, et ad deum uadit, nec deum, cum inde exiret; nec nos deserens, cum rediret.

haec ergo sciens, surgit a caena, et ponit uestimenta sua; et cum accepisset linteum, praecinxit se. deinde mittit aquam in peluim, et coepit lauare pedes discipulorum, et extergere linteo quo erat praecinctus. debemus, dilectissimi, sensum euangelistae diligenter adtendere. locuturus quippe de tanta domini humilitate, prius celsitudinem eius uoluit commendare. ad hoc pertinet quod ait: sciens quia omnia dedit ei pater in manus, et quia a deo exiit, et ad deum uadit. cum illi ergo omnia pater dedisset in manus, ille discipulorum non manus, sed pedes lauit; et cum se sciret a deo exiisse, et ad deum pergere, non dei domini, sed hominis serui impleuit officium. ad hoc autem pertinet quod etiam de traditore ipsius, qui iam talis uenerat, qui nec ab illo ignorabatur, praeloqui uoluit; ut hoc quoque ad maximum cumulum humilitatis accederet, quod etiam illi non dedignatus est pedes lauare, cuius manus iam praeuidebat in scelere.

quid autem mirum si surrexit a caena, et posuit uestimenta sua, qui cum in forma dei esset, semetipsum exinaniuit? et quid mirum si praecinxit se linteo, qui formam serui accipiens habitu inuentus est ut homo? quid mirum si misit aquam in peluim unde lauaret pedes discipulorum, qui in terram sanguinem fudit, quo immunditiam dilueret peccatorum? quid mirum si linteo quo erat praecinctus, pedes quos lauerat, tersit, qui carne qua erat indutus, euangelistarum uestigia confirmauit? et linteo quidem ut se praecingeret, posuit uestimenta quae habebat; ut autem formam serui acciperet quando semetipsum exinaniuit, non quod habebat deposuit, sed quod non habebat accepit. crucifigendus sane suis exspoliatus est uestimentis, et mortuus inuolutus est linteis; et tota illa eius passio, nostra purgatio est. passurus igitur exitia, praemisit obsequia, non solum eis pro quibus erat subiturus mortem, sed etiam illi qui eum fuerat traditurus ad mortem. tanta est quippe humanae humilitatis utilitas, ut eam suo commendaret exemplo etiam diuina sublimitas; quia homo superbus in aeternum periret, nisi illum deus humilis inueniret. uenit enim filius hominis quaerere et saluum facere quod perierat. perierat autem superbiam deceptoris secutus, ergo humilitatem redemptoris sequatur inuentus.

TRACTATUS 56

13:6-10 cum lauaret pedes discipulorum dominus, uenit ad simonem petrum; et dicit ei petrus: domine, tu mihi lauas pedes? quis enim non expauesceret lauari sibi pedes a dei filio? quamuis itaque magnae fuisset audaciae contradicere seruum domino, hominem deo, tamen hoc petrus facere maluit, quam perpeti ut sibi pedes lauarentur a domino et deo. nec putare debemus hoc petrum inter ceteros formidasse atque recusasse, cum id alii ante ipsum libenter uel aequanimiter sibi fieri permisissent. facilius quippe sic accipiuntur ista uerba euangelii, quia cum dictum esset: coepit lauare pedes discipulorum, et extergere linteo quo erat praecinctus, deinde subiunctum est: uenit ergo ad simonem petrum, quasi aliquibus iam lauisset, post eos uenisset ad primum. quis enim nesciat primum apostolorum esse beatissimum petrum? sed non ita intellegendum est quod post aliquos ad illum uenerit, sed quod ab illo coeperit. quando ergo pedes discipulorum lauare coepit, uenit ad eum a quo coepit, id est, ad petrum; et tunc petrus, quod etiam quilibet eorum expauisset, expauit, atque ait: domine, tu mihi lauas pedes? quid est: tu? quid est: mihi? cogitanda sunt potius quam dicenda, ne forte quod ex his uerbis aliquatenus dignum concipit anima, non explicet lingua.

sed respondit iesus , et dixit ei: quod ego facio, tu nescis modo, scies autem postea. nec tamen ille dominici facti altitudine exterritus, permittit fieri quod cur fieret ignorabat; sed usque ad suos pedes humilem christum adhuc non uult uidere, non potest sustinere. non lauabis mihi, inquit, pedes in aeternum. quid est: in aeternum? numquam hoc feram, numquam patiar, numquam sinam; hoc quippe in aeternum non fit, quod numquam fit. tum saluator aegrum reluctantem, de ipsius salutis periculo exterrens: si non lauero te, inquit, non habebis partem me cum. ita dictum est: si non lauero te, cum de solis pedibus ageretur; quomodo dici adsolet: calcas me, quando sola planta calcatur. at ille amore et timore perturbatus, et plus expauescens christum sibi negari, quam usque ad suos pedes humiliari, domine, ait, non tantum pedes meos, sed et manus et caput. quandoquidem sic minaris, lauanda tibi membra mea, non solum ima non subtraho, uerum etiam prima substerno. ne mihi neges capiendam te cum partem, nullam tibi nego abluendam mei corporis partem.

dicit ei iesus : qui lotus est, non habet opus nisi pedes lauare, sed est mundus totus. hic moueatur fortassis quis, et dicat: immo si mundus est totus, quid ei opus est uel pedes lauare? dominus autem nouerat quod dicebat, etiamsi nostra infirmitas eius secreta non penetrat. uerumtamen quantum nos erudire et ex lege sua docere dignatur, pro captu meo, pro modulo meo, aliquid etiam ego de huius quaestionis profunditate, illo adiuuante, respondeam, ac primum ipsam locutionem non sibi esse contrariam facillime ostendam. quis enim non ita rectissime loqui possit: mundus est totus, praeter pedes? elegantius autem loquitur si dicit: mundus est totus, nisi pedes, quod tantumdem ualet. hoc ergo ait dominus: non habet opus nisi pedes lauare, sed est mundus totus. totus utique praeter pedes, uel, nisi pedes, quos habet opus lauare.

sed quid est hoc? quid sibi uult? quid hoc necessarium est ut quaeramus? dominus dicit, ueritas loquitur, quod opus habeat pedes lauare etiam ille qui lotus est. quid, fratres mei, quid putatis? nisi quia homo in sancto quidem baptismo totus abluitur, non praeter pedes, sed totus omnino; uerumtamen cum in rebus humanis postea uiuitur, utique terra calcatur. ipsi igitur humani affectus, sine quibus in hac mortalitate non uiuitur, quasi pedes sunt, ubi ex humanis rebus afficimur; et sic afficimur, ut si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipiamus, et ueritas in nobis non sit. quotidie igitur pedes lauat nobis, qui interpellat pro nobis; et quotidie nos opus habere ut pedes lauemus, id est, uias spiritalium gressuum dirigamus; in ipsa oratione dominica confitemur, cum dicimus: dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. si enim confiteamur, sicut scriptum est, peccata nostra, profecto ille qui lauit pedes discipulorum suorum, fidelis est et iustus qui dimittat nobis peccata, et mundet nos ab omni iniquitate, id est, usque ad pedes quibus conuersamur in terra.

proinde ecclesia quam mundat christus lauacro aquae in uerbo, non solum in illis est sine macula et ruga, qui post lauacrum regenerationis continuo ex huius uitae contagione tolluntur, nec calcant terram ut opus habeant pedes lauare, uerum etiam in iis quibus istam misericordiam praebens dominus, fecit eos de saeculo isto lotis etiam pedibus emigrare. in his autem qui hic demorantur, etiamsi munda sit, quoniam iuste uiuunt; opus tamen habent pedes lauare, quoniam sine peccato utique non sunt. propter hoc dicit in cantico canticorum: laui pedes meos; quomodo inquinabo illos? dicit enim hoc cum cogitur ad christum uenire, et terram calcare cum uenit. alia quaestio rursus exoritur. nonne christus sursum est? nonne adscendit in caelum, et sedet ad dexteram patris? nonne apostolus clamat, et dicit: si ergo resurrexistis cum christo, quae sursum sunt sapite, ubi christus est ad dexteram dei sedens, quae sursum sunt quaerite, non quae super terram? quomodo ergo ut ad christum eamus, terram calcare compellimur; cum potius nobis sursum cor habendum sit ad dominum, ut cum illo esse possimus? uidetis, fratres, hodierni temporis angustias istam coartare quaestionem. quod et si uos forte minus uidetis, ego utcumque uideo quantae disputationis indigeat. unde peto ut eam potius suspendi, quam uel negligentius uel angustius pertractari, non fraudata, sed dilata exspectatione patiamini. aderit enim dominus qui nos debitores facit, ut faciat etiam redditores.

TRACTATUS 57

13:10 non immemor mei debiti, iam reddendi tempus agnosco. donet unde reddam, qui donauit ut debeam. donauit enim dilectionem, de qua dictum est: nemini quidquam debeatis, nisi ut inuicem diligatis; donet etiam sermonem, quem uideo me debere dilectis. exspectationem uestram ad hoc nempe distuleram, ut explicarem sicut possem, quemadmodum etiam per terram ueniatur ad christum; cum potius iubeamur quae sursum sunt quaerere, non quae super terram. sursum enim christus est sedens ad dexteram patris; sed profecto et hic est; propter quod et saulo in terra saeuienti dicit: quid me persequeris? ut autem hoc quaerendum susciperemus, id tractabatur quod pedes dominus discipulis lauit, cum iam ipsi discipuli loti essent, nec opus haberent, nisi pedes lauare. ubi uisum est intellegendum quod baptismo quidem homo totus abluitur; sed dum isto postea uiuit in saeculo, humanis affectibus terram uelut pedibus calcans, ipsa scilicet conuersatione uitae huius, contrahit unde dicat: dimitte nobis debita nostra. ac sic etiam inde mundatur ab eo qui pedes lauit discipulis suis, nec desinit interpellare pro nobis. hinc occurrerunt ex cantico canticorum ecclesiae uerba dicentis: laui pedes meos; quomodo inquinabo eos? cum uellet ire, et aperire ei qui uenerat ad eam, et pulsauerat, sibi que aperiri poposcerat, ille speciosus forma prae filiis hominum. hinc quaestio nata est quam coartare noluimus angustiis temporis, ideo que distulimus, quonam modo ecclesia timeat inquinare pedes, dum pergit ad christum, quos baptismate lauerat christi.

sic enim ait: ego dormio, et cor meum uigilat; uox fratruelis mei pulsat ad ianuam. deinde dicit etiam ipse: aperi mihi, soror mea, proxima mea, columba mea, perfecta mea; quia caput meum repletum est rore, et crines mei noctis guttis. et respondet illa: exui me tunica mea; quomodo induam eam? laui pedes meos; quomodo inquinabo illos? o admirabile sacramentum! o grande mysterium! ergo ne timet inquinare pedes, ueniendo ad eum qui lauit suorum discipulorum pedes? timet certe, quia per terram uenit ad eum, qui etiam in terra est, quia suos hic constitutos non deserit. an non ipse ait: ecce ego uobis cum sum usque ad consummationem saeculi? an non ipse ait: uidebitis caelos apertos, et angelos dei adscendentes et descendentes ad filium hominis? si adscendunt ad eum propterea quia sursum est, quomodo ad eum descendunt, si non etiam hic est? dicit ergo ecclesia: laui pedes meos; quomodo inquinabo eos? in eis hoc dicit qui possunt omni faece mundati dicere: cupio dissolui et esse cum christo, permanere autem in carne magis necessarium propter uos? in eis hoc dicit qui praedicant christum et aperiunt illi ostium, ut habitet per fidem in cordibus hominum. in his hoc dicit, cum deliberant utrum ministerium tale suscipiant, cui se minus idoneos existimant, ut sine culpa impleant, ne forte aliis praedicantes, ipsi reprobi fiant. tutius enim ueritas auditur quam praedicatur: quoniam cum auditur, humilitas custoditur; cum autem praedicatur, uix non subrepit cuius hominum quantulacumque iactantia, in qua utique inquinantur pedes.

ergo, ut apostolus iacobus dicit: sit omnis homo uelox ad audiendum, tardus autem ad loquendum. dicit et alius homo dei: auditui meo dabis gaudium et laetitiam, et exsultabunt ossa humiliata. hoc est quod dixi: cum ueritas auditur, humilitas custoditur. dicit et alius: amicus autem sponsi stat et audit eum, et gaudio gaudet propter uocem sponsi. fruamur auditu, sine strepitu nobis loquente intrinsecus ueritate. quamquam etiam cum forinsecus insonat per legentem, per annuntiantem, per praedicantem, per disputantem, per praecipientem, per consolantem, per exhortantem, per ipsum etiam cantantem atque psallentem; ipsi qui haec agunt, inquinare pedes suos timeant, cum placere hominibus subrepente amore humanae laudis affectant. ceterum qui eos audit libenter et pie, non habet locum iactandi se in laboribus alienis; et non inflatis ossibus, sed humiliatis gaudio gaudet propter uocem dominicae ueritatis. proinde in eis qui libenter et humiliter audire nouerunt, et uitam quietam in studiis dulcibus et salubribus agunt, sancta delicietur ecclesia, et dicat: ego dormio, et cor meum uigilat. quid est: ego dormio, et cor meum uigilat, nisi, ita quiesco ut audiam? otium meum non impenditur nutriendae desidiae, sed percipiendae sapientiae. ego dormio, et cor meum uigilat, uaco, et uideo quoniam tu es dominus; quia sapientia scribae in tempore otii; et qui minoratur actu, ipse percipiet eam. ego dormio, et cor meum uigilat, ego requiesco a negotiosis actibus, et animus meus diuinis se intendit affectibus.

sed in iis qui isto modo suauiter et humiliter requiescunt, dum otiose oblectatur ecclesia, ecce pulsat ille qui ait: quae dico uobis in tenebris, dicite in lumine; et quod in aure auditis, praedicate super tecta. uox ergo eius pulsat ad ianuam, et dicit: aperi mihi, soror mea, proxima mea, columba mea, perfecta mea; quia caput meum repletum est rore, et crines mei noctis guttis. uelut si diceret: tu uacas, et contra me ostium clausum est; tu studes otio paucorum, et abundante iniquitate refrigescit caritas multorum. nox quippe, iniquitas est; ros uero eius et guttae, hi sunt qui refrigescunt et cadunt, et faciunt refrigescere caput christi, hoc est, ut non ametur deus. caput enim christi deus. sed portantur in crinibus, id est, in sacramentis uisibilibus tolerantur; nequaquam interiora sensus attingunt. pulsat ergo ut excutiat quietem sanctis otiosis, et clamat: aperi mihi, de sanguine meo soror mea, de accessu meo proxima mea, de spiritu meo columba mea, de sermone meo quem plenius ex otio didicisti perfecta mea; aperi mihi, praedica me. ad eos quippe qui clauserunt contra me, quomodo intrabo sine aperiente? quomodo enim audient sine praedicante?

hinc fit ut etiam hi qui amant otium studiorum bonorum, et nolunt perpeti laboriosarum molestias actionum, eo quod minus idoneos ad haec ministranda, et sine reprehensione agenda se sentiunt, mallent, si fieri posset, sanctos apostolos et praedicatores ueritatis antiquos excitari aduersus abundantiam iniquitatis, qua feruor friguit caritatis. sed in eis qui iam de corpore exierunt, et carnis indumento exspoliati sunt, (neque enim ab ea separati sunt), respondet ecclesia: exui me tunica mea; quomodo induam eam? recipietur quidem illa tunica, et in eis qui iam exuti sunt, rursus uestietur carne ecclesia; non tamen nunc quando feruefaciendi sunt frigidi, sed tunc quando resurrecturi sunt mortui. passa ergo difficultatem propter inopiam praedicatorum, et recolens illa sua membra sana sermonibus, sancta moribus, sed iam exuta corporibus, ingemit et dicit ecclesia: exui me tunica mea; quomodo induam eam? membra illa mea quae christo aperire euangelizando excellentissime potuerunt, quomodo ad corpora quibus exuta sunt, redire nunc possunt?

deinde respiciens ad eos qui praedicare, et populos adquirere ac regere, ac sic christo aperire utcumque possunt, sed in his difficultatibus actionum peccare metuunt; laui, inquit, pedes meos; quomodo inquinabo illos? quisquis enim in uerbo non offendit, hic perfectus est uir. et quis est perfectus? quis est qui non offendit in tanta abundantia iniquitatis, tanto frigore caritatis? laui pedes meos; quomodo inquinabo eos? quandoquidem lego, et audio: nolite multi magistri fieri, fratres, quoniam maius iudicium sumitis; in multis enim offendimus omnes. laui pedes meos; quomodo inquinabo eos? sed ecce surgo, et aperio. christe, laua eos; dimitte nobis debita nostra, quoniam non est exstincta caritas nostra, quia et nos dimittimus debitoribus nostris. quando te audimus, exsultant te cum in caelestibus ossa humiliata. sed quando te praedicamus, terram calcamus ut tibi aperiamus; et ideo si reprehendimur, perturbamur; si laudamur, inflamur. laua pedes nostros ante mundatos, sed cum ad aperiendum tibi per terram pergimus, inquinatos. haec uobis hodie satis sint, dilectissimi. si quid secus quam oportuit dicentes fortassis offendimus, uel laudibus uestris immoderatius quam oportuit eleuati sumus, impetrate mundationem pedibus nostris, deo placentibus orationibus uestris.

TRACTATUS 58

13:10-15 iam illa uerba euangelii, ubi dominus lauans pedes discipulis suis, ait: qui lotus est semel, non habet necessitatem nisi pedes lauare, sed est mundus totus, dilectioni uestrae, ut dominus donare dignatus est, exposuimus; nunc quod sequitur uideamus. et uos, inquit, mundi estis, sed non omnes. hoc quid sit ne quaereremus, ipse euangelista patefecit, adiungens: sciebat enim quisnam esset qui traderet eum; propterea dixi: non estis mundi omnes. quid hoc apertius? proinde ad sequentia transeamus.

postquam ergo lauit pedes eorum, et accepit uestimenta sua; cum recubuisset iterum, dixit eis: scitis quid fecerim uobis? nunc est ut beato petro reddatur illa promissio; dilatus enim fuerat quando expauescenti, et dicenti: non lauabis mihi pedes in aeternum, responsum est ei: quod ego facio, tu nescis modo, scies autem postea. ecce est ipsum postea; iam tempus est ut dicatur quod paulo ante dilatum est. memor itaque dominus se promisisse iam dudum scientiam facti sui tam inopinati, tam mirabilis, tam expauescendi, et nisi ipse uehementer terruisset, nullo modo sinendi, ut magister non tantum ipsorum, sed angelorum, et dominus non tantum ipsorum, sed rerum omnium, lauaret pedes discipulorum et seruorum suorum. huius ergo tanti facti quoniam promiserat scientiam dicens: scies autem postea, quid sit quod fecit, docere nunc incipit.

uos, inquit, uocatis me, magister, et domine; et bene dicitis, sum etenim. bene dicitis, quia uerum dicitis; sum quippe quod dicitis. homini praeceptum est: non te laudet os tuum, sed laudet te os proximi tui. periculosum est enim sibi placere, cui cauendum est superbire. ille autem qui super omnia est, quantumcumque se laudet, non se extollit excelsus; nec potest recte dici arrogans deus. nobis namque expedit eum nosse, non illi; nec eum quisque cognoscit, si non se indicet ipse qui nouit. si ergo non se laudando quasi arrogantiam uitare uoluerit, nobis sapientiam denegabit. et magistrum quidem quod se esse dicit, nemo reprehenderet, etiam qui eum nihil esse aliud quam hominem crederet; quoniam id profitetur quod et ipsi homines in quibuslibet artibus usque adeo sine arrogantia profitentur, ut professores uocentur. quod uero dominum et ipse se dicit discipulorum suorum, cum sint illi etiam secundum saeculum ingenui, quis ferat in homine? sed deus loquitur. nulla est hic elatio tantae celsitudinis, nullum mendacium ueritatis; nobis subiacere illi utile est celsitudini, nobis seruire utile est ueritati. quod se dominum dicit, non illi uitium est, sed nobis beneficium. cuiusdam saecularis auctoris uerba laudantur, quia dixit: cum omnis arrogantia odiosa est, tum illa ingenii et eloquentiae multo molestissima; et tamen idem ipse cum de sua eloquentia loqueretur: dicerem, inquit, perfectam, si ita iudicarem; nec in ueritate crimen arrogantiae pertimescerem. si igitur ille homo eloquentissimus in ueritate arrogantiam non timeret, quomodo arrogantiam ipsa ueritas timet? dicat se dominum qui dominus est, dicat uerum qui ueritas est; ne non discam ego quod utile est, dum tacet ille quod est. beatissimus paulus, non utique unigenitus dei filius, sed unigeniti dei filii seruus et apostolus, non ueritas, sed particeps ueritatis, ait libere et constanter: et si uoluero gloriari, non ero insipiens, ueritatem enim dico. neque enim in seipso, sed in ipsa ueritate quae superior est ipso, et humiliter et ueraciter gloriaretur, quoniam et ipse praecepit ut qui gloriatur in domino glorietur. ita ne non timeret insipientiam, si gloriari uellet amator sapientiae, et in gloria sua timeret insipientiam ipsa sapientia? non timuit arrogantiam qui dixit: in domino laudabitur anima mea; et in laude sua timeret arrogantiam potestas domini, in qua laudatur anima serui? uos, inquit, uocatis me, magister, et domine; et bene dicitis; sum etenim. ideo bene dicitis, quia sum; nam si non essem quod dicitis, male diceretis, etiamsi me laudaretis. quomodo ergo negaret ueritas, quod dicunt discipuli ueritatis? quomodo quod dicunt qui didicerunt, negaret ipsa unde didicerunt? quomodo fons negat quod bibens praedicat? quomodo lux occultat quod uidens indicat?

si ergo, inquit, ego laui pedes uestros dominus et magister, debetis et uos alter alterius lauare pedes. exemplum enim dedi uobis, ut quemadmodum ego feci uobis, et uos ita faciatis. hoc est, beate petre, quod nesciebas, quando fieri non sinebas. hoc tibi postea sciendum promisit, quando ut sineres terruit te magister tuus et dominus tuus, lauans pedes tuos. didicimus, fratres, humilitatem ab excelso; faciamus inuicem humiles, quod humiliter fecit excelsus. magna est haec commendatio humilitatis; et faciunt sibi hoc inuicem fratres, etiam opere ipso uisibili, cum se inuicem hospitio recipiunt; est enim apud plerosque consuetudo huius humilitatis, usque ad factum quo cernatur expressa. unde apostolus cum uiduam bene meritam commendaret: si hospitio, inquit, recepit, si sanctorum pedes lauit. et apud sanctos ubicumque haec consuetudo non est, quod manu non faciunt, corde faciunt, si in illorum numero sunt quibus dicitur in hymno beatorum trium uirorum: benedicite, sancti et humiles corde, domino. multo autem est melius, et sine controuersia uerius, ut etiam manibus fiat; nec dedignetur quod fecit christus, facere christianus. cum enim ad pedes fratris inclinatur corpus, etiam in corde ipso uel excitatur, uel si iam inerat, confirmatur ipsius humilitatis affectus.

sed excepto isto morali intellectu, ita nos huius dominici facti altitudinem commendasse meminimus quod lauando pedes iam lotorum atque mundorum discipulorum, significauerit dominus propter humanos quibus in terra uersamur affectus, ut quamtumlibet profecerimus in apprehensione iustitiae, sciamus nos sine peccato non esse; quod subinde abluit interpellando pro nobis, cum oramus patrem qui in caelis est, ut debita nostra dimittat nobis, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. quomodo ergo ad hunc intellectum poterit pertinere hoc quod ipse postea docuit, ubi sui facti exposuit rationem dicens: si ergo ego laui uestros pedes dominus et magister, debetis et uos alter alterius lauare pedes. exemplum enim dedi uobis, ut quemadmodum ego uobis feci, ita et uos faciatis! numquid dicere possumus quod etiam frater fratrem a delicti poterit contagione mundare? immo uero id etiam nos esse admonitos in huius dominici operis altitudine nouerimus, ut confessi inuicem delicta nostra oremus pro nobis, sicut et christus interpellat pro nobis. audiamus apostolum iacobum hoc ipsum euidentissime praecipientem et dicentem: confitemini inuicem delicta uestra, et orate pro uobis. quia et ad hoc dominus nobis dedit exemplum. si enim ille qui ullum peccatum nec habet, nec habuit, nec habebit, orat pro peccatis nostris, quanto magis nos inuicem pro nostris orare debemus? et si dimittit nobis ille cui non habemus quod dimittamus, quanto magis dimittere nobis debemus inuicem, qui sine peccato hic uiuere non ualemus? quid enim uidetur in hac altitudine sacramenti dominus significare, cum dicit: exemplum enim dedi uobis, ut quemadmodum ego feci uobis, ita et uos faciatis, nisi quod apertissime dicit apostolus: donantes uobismetipsis, si quis aduersus aliquem habet querelam, sicut et dominus donauit uobis, ita et uos! inuicem itaque nobis delicta donemus, et pro nostris delictis inuicem oremus, atque ita quodammodo inuicem pedes nostros lauemus. nostrum est, donante ipso, ministerium caritatis et humilitatis adhibere; illius est exaudire, ac nos ab omni peccatorum contaminatione mundare per christum, et in christo, ut quod aliis etiam dimittimus, hoc est in terra soluimus, soluatur in caelo.

TRACTATUS 59

13:16-20 audiuimus in sancto euangelio loquentem dominum atque dicentem: amen, amen dico uobis, non est seruus maior domino suo, neque apostolus maior eo qui misit illum; si haec scitis, beati eritis si feceritis ea. hoc ideo dixit, quia lauerat discipulorum pedes, magister humilitatis et uerbo et exemplo; sed poterimus ea quae sunt operosius disserenda ipso adiuuante disserere, si non in eis quae manifesta sunt immoremur. cum ergo haec dominus praemisisset, adiunxit: non de omnibus uobis dico; ego scio quos elegerim; sed ut impleatur scriptura: qui manducat panem me cum, leuabit super me calcaneum suum. hoc quid est aliud nisi, conculcabit me? notum est de quo loquatur; iudas ille traditor eius adtingitur. ergo ipsum non elegerat, unde ab eis quos elegit, isto sermone secernit. quod ergo dico, inquit: beati eritis si feceritis ea, non de omnibus uobis dico; est inter uos qui non erit beatus, neque faciet ea. ego scio quos elegerim. quos, nisi eos qui beati erunt faciendo quae praecepit, ac facienda monstrauit, qui efficere beatos potest? non est, inquit, traditor iudas electus. quid est ergo quod alio loco dicit: nonne ego uos duodecim elegi, et unus ex uobis diabolus est? an et ipse ad aliquid est electus, ad quod utique erat necessarius, non autem ad beatitudinem, de qua modo ait: beati eritis si feceritis ea? hoc non de omnibus dicit; scit enim quos ad societatem beatitudinis huius elegerit. non est ex eis iste qui panem illius sic edebat, ut super eum leuaret calcaneum. illi manducabant panem dominum, ille panem domini contra dominum: illi uitam, ille poenam. qui enim manducat indigne, ait apostolus, iudicium sibi manducat. amodo, inquit, dico uobis, priusquam fiat; ut cum factum fuerit, credatis quia ego sum; id est, ego sum de quo illa scriptura praecessit, ubi dictum est: qui manducat me cum panem, leuabit super me calcaneum.

deinde sequitur, et dicit: amen, amen dico uobis, qui accipit si quem misero, me accipit; qui autem me accipit, accipit eum qui me misit. tantum ne distare intellegi uoluit inter eum quem mittit et seipsum, quantum inter seipsum et patrem deum? hoc si isto modo acceperimus, nescio quos gradus, quod absit, arianorum more faciemus. illi quippe cum audiunt haec euangelica uerba, seu legunt, statim ad illos gradus sui dogmatis currunt, quibus non adscendunt ad uitam, sed praecipitantur in mortem. continuo quippe dicunt: quantum apostolus filii distat a filio, quamuis dixerit: qui accipit si quem misero, me accipit, tantum et filius distat a patre, quamuis dixerit: qui autem me accipit, accipit eum qui me misit. sed si hoc dicis, oblitus es, heretice, gradus tuos. si enim tanto interuallo propter haec domini uerba filium a patre, quantum apostolum distinguis a filio, ubi positurus es spiritum sanctum? excidit ne tibi, eum uos ponere solere post filium? erit ergo ipse inter apostolum et filium; et multo amplius distabit filius ab apostolo quam pater a filio. an forte, ut inter filium et apostolum, atque inter patrem et filium maneat paribus interuallis ista distinctio, aequalis erit spiritus sanctus filio? sed nec hoc uultis. ubi ergo eum posituri estis, si quanta filium patri, tanta apostolum filio discretione supponitis? cohibete itaque uestrae praesumtionis audaciam; et in his uerbis nolite quaerere quantam filii et apostoli, tantam patris filii que distantiam. ipsum filium audite potius dicentem: ego et pater unum sumus. ubi ueritas uobis inter genitorem et unigenitum nullam distantiae suspicionem reliquit, ubi gradus uestros christus elisit, ubi scalas uestras petra confregit.

sed hereticorum calumnia refutata, quonam modo nos accepturi sumus haec dominica uerba; qui accipit si quem misero, me accipit; qui autem me accipit, accipit eum qui me misit? si enim uoluerimus intellegere ideo dictum: qui me accipit, accipit eum qui me misit, quod unius naturae sint pater et filius, consequens uidebitur ex eorumdem uerborum regula, qua dictum est: qui accipit si quem misero, me accipit, ut unius naturae sit filius et apostolus. posset quidem non inconuenienter et hoc intellegi, quoniam geminae est ille gigas substantiae, qui exsultauit ad currendam uiam: uerbum enim caro factum est, hoc est, deus homo factus est. proinde ita dixisse posset uideri: qui accipit si quem misero, me accipit secundum hominem; qui autem me secundum deum accipit, accipit eum qui me misit. sed cum ista dicebat, non ab illo naturae unitas, sed in eo qui mittitur, mittentis commendabatur auctoritas. sic itaque eum qui missus est unusquisque accipiat, ut in illo eum qui misit adtendat. si ergo adtendas christum in petro, inuenies discipuli praeceptorem; si autem adtendas patrem in filio, inuenies unigeniti genitorem, ac sic in eo qui missus est, sine ullo accipis errore mittentem. ea quae sequuntur in euangelio, non sunt temporis breuitate coartanda. et ideo sermo iste, carissimi, uelut ouium sanctarum cibus, si sufficit, salubriter capiatur; si exiguus est, desiderabiliter ruminetur.

TRACTATUS 60

13:21 non parua, fratres, ex euangelio beati iohannis nobis proponitur quaestio, ubi ait: cum haec dixisset iesus , turbatus est spiritu, et protestatus est, et dixit: amen, amen dico uobis, quia unus ex uobis tradet me. hinc ne turbatus est iesus , non carne, sed spiritu, quia dicturus fuerat: unus ex uobis tradet me? numquidnam illi hoc tunc primum uenit in mentem, uel tunc primum ei subito reuelatum est, eum que repentina tanti mali nouitas turbauit? nonne hinc paulo ante loquebatur dicens: qui manducat me cum panem, leuabit super me calcaneum? nonne etiam iam superius dixerat: et uos mundi estis, sed non omnes? ubi euangelista subiunxit: sciebat enim quisnam esset qui traderet eum; quem iam et ante significauerat dicens: nonne ego uos duodecim elegi, et unus ex uobis diabolus est? quid est ergo quod nunc turbatus est spiritu, cum protestatus est, et dixit: amen, amen dico uobis, quia unus ex uobis tradet me? an quia eum iam fuerat expressurus, ut non lateret in ceteris, sed discerneretur a ceteris, ideo turbatus est spiritu? an quia ipse traditor iam fuerat exiturus, ut iudaeos, quibus dominus ab eo traderetur, adduceret, turbauit eum imminens passio, et periculum proximum, et traditoris impendens manus, cuius fuerat praecognitus animus? tale quippe hoc est quod iesus turbatus est spiritu, quale etiam illud quod ait: nunc anima mea turbata est; et quid dicam? pater, salua me ex hora hac; sed propterea ueni in horam hanc. sicut ergo tunc eius anima turbata est hora propinquante passionis, ita etiam nunc exituro iuda atque uenturo, et propinquante tanto scelere traditoris, turbatus est spiritu.

turbatus est ergo potestatem habens ponendi animam suam, et potestatem habens iterum sumendi eam. turbatur tam ingens potestas, turbatur petrae firmitas; an potius in eo nostra turbatur infirmitas? ita uero! nihil indignum credant serui de domino suo, sed agnoscant se membra in capite suo. qui mortuus est pro nobis, turbatus est idem ipse pro nobis. qui ergo potestate mortuus est, potestate turbatus est; qui transfigurauit corpus humilitatis nostrae conforme corpori gloriae suae, transfigurauit etiam in se affectum infirmitatis nostrae, compatiens nobis affectu animae suae. proinde quando turbatur magnus, fortis, certus, inuictus, non ei timeamus quasi deficiat; non perit, sed nos quaerit. nos, inquam, nos omnino sic quaerit; nos ipsos in illius perturbatione uideamus, ut quando turbamur, non desperatione pereamus. quando turbatur qui non turbaretur nisi uolens, eum consolatur qui turbatur et nolens.

pereant argumenta philosophorum, qui negant in sapientem cadere perturbationes animorum. stultam fecit deus sapientiam huius mundi; et dominus nouit cogitationes hominum, quoniam uanae sunt. turbetur plane animus christianus, non miseria, sed misericordia; timeat ne pereant homines christo, contristetur cum perit aliquis christo; concupiscat adquiri homines christo, laetetur cum adquiruntur homines christo; timeat et sibi ne pereat christo, contristetur peregrinari se a christo; concupiscat regnare cum christo, laetetur dum sperat se regnaturum esse cum christo. istae sunt certe quatuor quas perturbationes uocant, timor et tristitia, amor et laetitia. habeant eas iustis de causis animi christiani, nec philosophorum stoicorum, uel quorumcumque similium consentiatur errori; qui profecto quemadmodum uanitatem existimant ueritatem, sic stuporem deputant sanitatem, ignorantes sic hominis animum, quemadmodum corporis membrum, desperatius aegrotare, quando et doloris amiserit sensum.

sed dicit aliquis: numquid animus christiani debet etiam morte impendente turbari? ubi est enim quod ait apostolus, concupiscentiam se habere dissolui et esse cum christo; si illud quod concupiscit, potest eum turbare cum uenerit? facile est quidem istis ad haec respondere, qui et ipsam laetitiam perturbationem uocant. quid si enim propterea morte imminente turbatur, quia morte imminente laetatur? sed hoc, inquiunt, gaudium, non laetitia nominanda est. quid est hoc, nisi easdem res sentire, et rerum nomina uelle mutare? uerum nos sacris litteris accomodemus auditum, et secundum ipsas potius istam quaestionem domino adiuuante soluamus; nec quoniam scriptum est: cum haec dixisset iesus , turbatus est spiritu, dicamus eum laetitia fuisse turbatum, ne uerbis suis nos ipse conuincat ubi dicit: tristis est anima mea usque ad mortem. tale aliquid etiam hic intellegendum est, quando suo traditore iam tunc solo exituro, et cum suis sociis continuo redituro: iesus turbatus est spiritu.

firmissimi quidem sunt christiani, si qui sunt, qui nequaquam morte imminente turbantur; sed numquid christo firmiores? quis hoc insanissimus dixerit? quid est ergo quod ille turbatus est, nisi quia infirmos in suo corpore, hoc est in sua ecclesia, suae infirmitatis uoluntaria similitudine consolatus est, ut si qui suorum adhuc morte imminente turbantur in spiritu, ipsum intueantur, ne hoc ipso se putantes reprobos, peiore desperationis morte sorbeantur? quantum itaque bonum de participatione diuinitatis eius exspectare et sperare debemus, cuius nos et perturbatio tranquillat, et infirmitas firmat? siue ergo isto loco ipsum iudam pereuntem miserando turbatus est, siue sua morte propinquante turbatus est, non est tamen ullo modo dubitandum, non eum animi infirmitate, sed potestate turbatum, ne nobis desperatio salutis oriatur, quando non potestate, sed infirmitate turbamur. carnis quippe ille gerebat infirmitatem, quae infirmitas resurrectione consumta est. sed qui non solum homo, uerum etiam deus erat, ineffabili distantia uniuersum genus humanum animi fortitudine superabat. non ergo aliquo est cogente turbatus, sed turbauit semetipsum; quod de illo euidenter expressum est, quando lazarum suscitauit; nam ibi scriptum est quod turbauerit semetipsum, ut hoc intellegatur et ubi non scriptum legitur, et tamen eum legitur fuisse turbatum. affectum quippe humanum, quando oportuisse iudicauit, in seipso potestate commouit, qui hominem totum potestate suscepit.

TRACTATUS 61

13:21-26 hoc euangelii capitulum, fratres, ita nobis exponendum hac lectione propositum est, ut iam etiam de traditore domini per panem tinctum ei que porrectum satis euidenter expresso aliquid dicere debeamus. et de illo quidem, quod eum iam demonstraturus iesus turbatus est spiritu, praeterito sermone disserui; sed fortassis quod ibi non dixi, etiam hoc nobis dominus significare sua perturbatione dignatus est, quod scilicet falsos fratres, et dominici agri illa zizania ita necesse est usque ad messis tempus inter frumenta tolerari, ut quando ex eis aliqua separari etiam ante messem urgens causa compellit, fieri sine ecclesiae perturbatione non possit. hanc perturbationem sanctorum suorum per schismaticos et hereticos futuram, quodammodo praenuntians dominus, praefigurauit in seipso, cum exituro iuda homine malo, et commixtionem frumenti, in qua diu fuerat toleratus, separatione apertissima relicturo, turbatus est non carne, sed spiritu. spiritales enim eius in huiusmodi scandalis non peruersitate, sed caritate turbantur; ne forte in separatione aliquorum zizaniorum, simul aliquod eradicetur et triticum.

turbatus itaque est iesus spiritu, et protestatus est, et dixit: amen, amen dico uobis, quia unus ex uobis tradet me. unus ex uobis, numero, non merito; specie, non uirtute; commixtione corporali, non uinculo spiritali; carnis adiunctione, non cordis socius unitate; proinde non qui ex uobis est, sed qui ex uobis exiturus est. nam quomodo erit uerum quod protestatus est dominus, et dixit: unus ex uobis, si uerum est quod ait idem ipse in epistola sua, cuius est hoc euangelium: ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis; nam si fuissent ex nobis, mansissent utique nobis cum? non erat igitur ex illis iudas: mansisset enim cum illis, si esset ex illis. quid est ergo: unus ex uobis tradet me, nisi, unus ex uobis exiturus est, qui me tradet? quia et ille qui ait: si fuissent ex nobis, mansissent utique nobis cum iam dixerat: ex nobis exierunt. ac per hoc utrumque uerum est, et ex nobis, et non ex nobis: secundum aliud ex nobis, secundum aliud non ex nobis; secundum communionem sacramentorum ex nobis, secundum suorum proprietatem criminum, non ex nobis.

adspiciebant ergo ad inuicem discipuli, haesitantes de quo diceret. sic quippe in eis erat erga magistrum suum pia caritas, ut tamen eos humana alterum de altero stimularet infirmitas. nota quidem sibi erat cuiusque conscientia; uerumtamen quia proximi erat ignota, ita sibi unusquisque erat certus, ut incerti essent et in ceteris singuli, et in singulis ceteri.

erat ergo recumbens unus ex discipulis eius in sinu iesu, quem diligebat iesus. quid dixerit: in sinu, paulo post ait, ubi dicit: supra pectus iesu. ipse est iohannes cuius est hoc euangelium, sicut postea manifestat. erat enim eorum haec consuetudo qui sacras litteras nobis ministrarunt, ut quando ab aliquo eorum diuina narrabatur historia, cum ad seipsum ueniret, tamquam de alio loqueretur, et sic se insereret ordini narrationis suae, tamquam rerum gestarum scriptor, non tamquam sui ipsius praedicator. nam et hoc sanctus matthaeus fecit, qui cum in textu narrationis suae uenisset ad seipsum: uidit, inquit, in telonio sedentem quemdam publicanum, nomine matthaeum, et ait illi: sequere me; non ait: uidit me, et dixit mihi. hoc fecit et beatus moyses, ita de seipso tamquam de alio cuncta narrauit, et ait: dixit dominus ad moysen. inusitatius apostolus paulus, non in historia, ubi rerum gestarum suscipitur explicanda narratio, sed in epistola hoc fecit. nam utique de seipso ait: scio hominem in christo ante annos quatuordecim (siue in corpore, siue extra corpus, nescio; deus scit), raptum huiusmodi usque in tertium caelum. quocirca quod etiam hic beatus euangelista non ait: eram recumbens in sinu iesu, sed ait: erat recumbens unus ex discipulis, nostrorum auctorum consuetudinem agnoscamus potius quam miremur. quid enim deperit ueritati, quando et res ipsa dicitur, et modo quodam dicendi iactantia deuitatur? hoc quippe narrabat quod ad eius laudem maximam pertinebat.

quid est autem: quem diligebat iesus ? quasi alios non diligeret, de quibus idem ipse iohannes superius ait: in finem dilexit eos. et ipse dominus: maiorem hac caritatem nemo habet, quam ut animam suam ponat pro amicis suis. et quis enumeret omnia diuinarum testimonia paginarum, quibus dominus iesus , non illius neque eorum quae tunc erant tantum, sed etiam post futurorum membrorum suorum, et totius ecclesiae suae dilector ostenditur? sed profecto latet hic aliquid, et pertinet ad sinum in quo recumbebat qui ista dicebat. per sinum quippe quid significatur aliud quam secretum? sed alius est opportunior locus, ubi nobis dominus aliquid donet de hoc secreto, quantum sufficiat, dicere.innuit ergo simon petrus, et dicit ei. notanda locutio est, dici aliquid non sonando, sed tantummodo innuendo: innuit, inquit, et dicit; utique innuendo dicit. si enim cogitando aliquid dicitur, sicut scriptura loquitur: dixerunt apud semetipsos, quanto magis innuendo, ubi iam foras qualibuscumque signis promitur quod fuerat corde conceptum? quid ergo dixit innuendo? quid, nisi quod sequitur? quis est de quo dicit? haec uerba petrus innuit, quia non sono uocis, sed motu corporis dicit. itaque cum recubuisset ille supra pectus iesu. hic est utique pectoris sinus, sapientiae secretum. dicit ei: domine, quis est? respondit iesus : ille est cui ego tinctum panem porrexero. et cum tinxisset panem, dedit iudae simonis iscariotae. et post panem tunc introiuit in illum satanas. expressus est traditor, nudatae sunt latebrae tenebrarum. bonum est quod accepit, sed malo suo accepit, quia male bonum malus accepit. uerum de isto pane tincto qui porrectus est ficto, et de his quae sequuntur, multa dicenda sunt, quibus necessarium est plus temporis, quam nunc habemus iam in istius fine sermonis.

TRACTATUS 62

13:26-31 scio, carissimi, moueri posse nonnullos, siue pios ut requirant, siue impios ut reprehendant, quod posteaquam panem tinctum traditori suo dominus dedit, intrauerit in illum satanas. sic enim scriptum est: et cum tinxisset panem, dedit iudae simonis iscariotae; et post panem tunc introiuit in illum satanas. dicunt enim: ita ne hoc meruit panis christi porrectus de mensa christi, ut post illum intraret in eius discipulum satanas? quibus respondemus, hinc nos potius doceri quam sit cauendum male accipere bonum. multum quippe interest, non quid accipiat, sed quis accipiat, nec quale sit quod datur, sed qualis sit ipse cui datur. nam et bona obsunt, et mala prosunt, sicut fuerint quibus dantur. peccatum, inquit apostolus, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem. ecce per bonum factum est malum, dum male accipitur bonum. item que ipse ait: in magnitudine reuelationum mearum ne extollar, datus est mihi stimulus carnis meae, angelus satanae qui me colaphizet. propter quod ter dominum rogaui, ut auferret eum a me, et dixit mihi: sufficit tibi gratia mea; nam uirtus in infirmitate perficitur. ecce per malum factum est bonum, dum bene accipitur malum. quid ergo miraris si datus est iudae panis christi, per quem manciparetur diabolo; cum uideas e contrario datum paulo angelum diaboli, per quem perficeretur in christo? ita et malo bonum obfuit, et malum bono profuit. recordamini unde sit scriptum: quicumque manducauerit panem, aut biberit calicem domini indigne, reus erit corporis et sanguinis domini. et de his erat sermo, cum hoc apostolus diceret, qui domini corpus uelut alium cibum quemlibet indiscrete negligenter que sumebant. hic ergo si corripitur qui non diiudicat, hoc est, non discernit a ceteris cibis dominicum corpus, quo modo damnatur qui ad eius mensam fingens amicum, accedit inimicus? si reprehensione tangitur neglegentia conuiuantis, qua poena percutitur uenditor inuitantis? quid erat autem panis traditori datus, nisi demonstratio cui gratiae fuisset ingratus?

intrauit ergo post hunc panem satanas in domini traditorem, ut sibi iam traditum plenius possideret, in quem prius intrauerat ut deciperet. neque enim non in illo erat quando perrexit ad iudaeos, et de pretio tradendi domini pactus est, cum haec apertissime lucas euangelista testetur et dicat: intrauit autem satanas in iudam, qui cognominabatur iscariotes, unum de duodecim; et abiit, et locutus est cum principibus sacerdotum. ecce ubi ostenditur quod iam intrauerat satanas in iudam. prius ergo intrauerat, immittendo in cor eius cogitationem qua traderet christum; talis enim iam uenerat ad coenandum. nunc autem post panem intrauit in eum, non ut adhuc alienum tentaret, sed ut proprium possideret.

non autem, ut putant quidam negligenter legentes, tunc iudas christi corpus accepit. intellegendum est enim quod iam omnibus eis distribuerat dominus sacramentum corporis et sanguinis sui, ubi et ipse iudas erat, sicut sanctus lucas euidentissime narrat; ac deinde ad hoc uentum est, ubi secundum narrationem iohannis apertissime dominus per buccellam tinctam atque porrectam suum exprimit traditorem, fortassis per panis tinctionem illius significans fictionem. non enim omnia quae tinguuntur, abluuntur; sed ut inficiantur, nonnulla tinguuntur. si autem bonum aliquid hic significat tinctio, eidem bono ingratum non immerito est secuta damnatio.

adhuc tamen iudae possesso, non a domino, sed a diabolo, cum homini ingrato intrasset panis in uentrem, hostis in mentem; adhuc, inquam, tanti mali iam corde concepti plenus restabat effectus, cuius iam praecesserat damnandus affectus. itaque cum dominus panis uiuus panem mortuo tradidisset, et panem tradendo panis traditorem ostendisset: quod facis, inquit, fac citius. non praecepit facinus, sed praedixit iudae malum, nobis bonum. quid enim iudae peius, et quid nobis melius quam traditus christus, ab illo aduersus illum, pro nobis praeter illum? quod facis, fac citius. o uerbum libentius parati, quam irati! o uerbum non tam poenam exprimens proditoris, quam mercedem significans redemptoris! dixit enim: quod facis, fac citius, non tam in perniciem perfidi saeuiendo, quam ad salutem fidelium festinando; quia traditus est propter delicta nostra, et dilexit ecclesiam, et semetipsum tradidit pro ea. unde et de seipso dicit apostolus: qui dilexit me, et tradidit seipsum pro me. nisi ergo se traderet christus, nemo traderet christum. quid habet iudas, nisi peccatum? neque enim in tradendo christo salutem nostram cogitauit, propter quam traditus est christus, sed cogitauit pecuniae lucrum, et inuenit animae detrimentum. accepit mercedem quam uoluit, sed nolenti est data quam meruit. tradidit iudas christum, tradidit christus seipsum; ille agebat negotium suae uenditionis, iste nostrae redemtionis. quod facis, fac citius, non quia tu potes, sed quia hoc uult qui totum potest.

hoc autem nemo sciuit discumbentium ad quid dixerit ei. quidam enim putabant, quia loculos habebat iudas, quia dicit ei iesus : eme ea quae opus sunt nobis ad diem festum, aut egenis ut aliquid daret. habebat ergo et dominus loculos, et a fidelibus oblata conseruans, et suorum necessitatibus et aliis indigentibus tribuebat. tunc primum ecclesiasticae pecuniae forma est instituta, ubi intellegeremus quod praecepit non cogitandum esse de crastino, non ad hoc fuisse praeceptum, ut nihil pecuniae seruetur a sanctis; sed ne deo pro ista seruiatur, et propter inopiae timorem iustitia deseratur. nam et apostolus in posterum prouidens, ait: si quis fidelis habet uiduas, sufficienter tribuat eis, ut non grauetur ecclesia, quo ueris uiduis sufficere possit.

cum ergo accepisset ille bucellam, exiit continuo. erat autem nox. et ipse qui exiuit, erat nox. cum ergo exisset nox, ait iesus : nunc clarificatus est filius hominis. dies ergo diei eructauit uerbum, id est, christus discipulis fidelibus, ut audirent eum, et amarent sequendo; et nox nocti annuntiauit scientiam, id est, iudas iudaeis infidelibus, ut uenirent ad eum, et apprehenderent persequendo. sed iam hinc in sermonem domini, qui factus est ad pios, antequam teneretur ab impiis, intentior flagitatur auditor; et ideo eum praecipitare non debet, sed differre potius disputator.

TRACTATUS 63

13:31-32 intendamus mentis obtutum, et adiuuante domino, deum requiramus. diuini cantici uox est: quaerite deum, et uiuet anima uestra. quaeramus inueniendum, quaeramus inuentum. ut inueniendus quaeratur, occultus est; ut inuentus quaeratur, immensus est. unde alibi dicitur: quaerite faciem eius semper. satiat enim quaerentem in quantum capit; et inuenientem capaciorem facit ut rursus quaerat impleri, ubi plus capere coeperit. non ergo ita dictum est: quaerite faciem eius semper, quemadmodum de quibusdam: semper discentes, et ad scientiam ueritatis numquam peruenientes, sed potius sicut ille ait: cum consummauerit homo, tunc incipit, donec ad illam uitam ueniamus, ubi sic impleamur, ut capaciores non efficiamur, quia ita perfecti erimus, ut iam non proficiamus. tunc enim ostendetur nobis quod sufficit nobis. hic autem semper quaeramus, et fructus inuentionis non sit finis inquisitionis. neque enim propterea non semper, quia hic tantum; sed ideo hic semper dicimus esse quaerendum, ne aliquando hic putemus ab inquisitione cessandum. nam et de quibus dictum est: semper discentes, et ad ueritatis scientiam numquam peruenientes; hic sunt utique semper discentes; cum uero de hac uita exierint, iam non erunt discentes, sed, erroris sui mercedem recipientes. sic enim dictum est: semper discentes, et ad ueritatis scientiam numquam peruenientes; tamquam diceretur: semper ambulantes, et ad uiam numquam peruenientes. nos autem semper ambulemus in uia, donec eo ueniamus quo ducit uia; nusquam in ea remaneamus, donec perducat ubi maneamus; atque ita, et quaerendo tendimus, et inueniendo ad aliquid peruenimus, et ad id quod restat quaerendo et inueniendo transimus, quo usque ibi fiat finis quaerendi, ubi perfectioni non superest intentio proficiendi. haec praelocutio, dilectissimi, intentam fecerit caritatem uestram ad istum domini sermonem, quem ad discipulos habuit ante passionem; profundus est enim, et utique ubi multum laboraturus est disputator, non remissus debet esse auditor.

quid ergo ait dominus posteaquam iudas exiit, ut citius faceret quod erat facturus, hoc est, dominum traditurus? quid ait dies, cum exisset nox? quid ait redemtor, cum exisset uenditor? nunc, inquit, clarificatus est filius hominis. quare nunc? numquid quia exiit qui tradat, quia imminent qui teneant et occident? ita ne nunc clarificatus est, quia prope est ut humilietur amplius; cui iam impendet ut alligetur, ut iudicetur, ut condemnetur, ut irrideatur, ut crucifigatur, ut interimatur? haeccine est clarificatio, an potius humiliatio? nonne quando miracula faciebat, ait tamen de illo iste iohannes: spiritus non erat datus, quia iesus nondum erat glorificatus? tunc ergo nondum erat glorificatus, cum mortuos suscitaret; et nunc est glorificatus, cum mortuis propinquaret? nondum erat glorificatus faciens diuina, et glorificatus est passurus humana? mirum, si hoc deus ille magister significabat et docebat his uerbis. altius est perscrutandum altissimi dictum, qui se aliquantum manifestat ut inueniamus, et iterum occultat ut inquiramus, et de inuentis ad inuenienda tamquam passibus innitamur. uideo hic aliquid quod praefiguret magnum aliquid. exiit iudas, et clarificatus est iesus ; exiit filius perditionis, et clarificatus est filius hominis. ille quippe exierat, propter quem dictum erat eis: et uos mundi estis, sed non omnes. exeunte itaque immundo, omnes mundi remanserunt, et cum suo mundatore manserunt. tale aliquid erit cum uictus a christo transierit hic mundus, et nemo in populo christi remanebit immundus; cum zizaniis a tritico separatis, iusti fulgebunt sicut sol in regno patris sui. hoc futurum praeuidens dominus, et nunc significatum esse contestans, discedente iuda tamquam zizaniis separatis, remanentibus tamquam tritico apostolis sanctis: nunc, inquit, clarificatus est filius hominis, tamquam diceret: ecce in illa mea clarificatione quod erit, ubi malorum nullus erit, ubi bonorum nullus perit. sic autem non est dictum: non significata est clarificatio filii hominis; sed dictum est: nunc clarificatus est filius hominis, quemadmodum non est dictum: petra significabat christum; sed: petra erat christus. nec dictum est: bonum semen significabat filios regni, aut, zizania significabant filios maligni; sed dictum est: bonum semen hi sunt filii regni; zizania autem, filii maligni. sicut ergo solet loqui scriptura, res significantes tamquam illas quae significantur appellans, ita locutus est dominus dicens: nunc clarificatus est filius hominis, posteaquam separato inde nequissimo, et se cum remanentibus sanctis, significata est glorificatio eius, quando separatis iniquis manebit in aeternitate cum sanctis.

cum autem dixisset: nunc clarificatus est filius hominis, adiunxit: et deus clarificatus est in eo. ipsa est enim clarificatio filii hominis, ut deus clarificetur in eo. si enim non ipse in seipso, sed deus in illo clarificatur, tunc illum deus in se clarificat. denique tamquam ista exponens, adiungit, et dicit: si deus clarificatus est in eo, et deus clarificabit eum in semetipso. hoc est: si deus clarificatus est in eo, quia non uenit facere uoluntatem suam, sed uoluntatem eius qui misit illum; et deus clarificabit eum in semetipso, ut natura humana in qua est filius hominis, quae a uerbo aeterno suscepta est, etiam immortali aeternitate donetur. et continuo, inquit, clarificabit eum. resurrectionem scilicet suam, non sicut nostram in fine saeculi, sed continuo futuram hac adtestatione praedicens. ipsa est enim clarificatio, de qua euangelista iam dixerat, quod paulo ante commemoraui, quia propterea nondum spiritus datus erat illo nouo modo in eis, quibus fuerat eo modo post resurrectionem credentibus dandus, quia iesus nondum fuerat clarificatus; id est, nondum fuerat mortalitas immortalitate uestita, et in aeternam uirtutem temporalis infirmitas commutata. potest et de ista clarificatione dictum uideri: nunc clarificatus est filius hominis; ut quod ait nunc, non ad imminentem passionem, sed ad uicinam resurrectionem pertinere credatur, tamquam fuerit factum quod erat tam proxime iam futurum. hodie dilectioni uestrae ista suffecerint; cum donauerit dominus, de consequentibus disseremus.

TRACTATUS 64

13:33 aduertenda est, carissimi, dominicorum uerborum ordinata connexio. cum enim superius dixisset, posteaquam iudas egressus est, et ab illa sanctorum etiam corporali conuersatione seiunctus est: nunc clarificatus est filius hominis, et deus clarificatus est in eo, quod siue futurum regnum significans dixit, quando mali separabuntur a bonis, siue quod eius resurrectio tunc futura esset, id est, differenda non esset, sicut in finem saeculi nostra differtur, ac deinde addidisset: si deus clarificatus est in eo, et deus clarificabit eum in semetipso, et continuo clarificabit eum, quod sine ulla ambiguitate de sua resurrectione continuo futura testatus est, adiecit, atque ait: filioli, adhuc modicum uobis cum sum. ne putarent ergo quod sic eum clarificaturus esset deus, ut non eis coniungeretur ulterius ea conuersatione qua in terra est. adhuc modicum, inquit, uobis cum sum, tamquam diceret: continuo quidem resurrectione clarificabor; non tamen continuo adscensurus in caelum, sed adhuc modicum uobis cum sum. sicut enim scriptum est in actibus apostolorum, fecit cum eis post resurrectionem quadraginta dies intrans et exiens, manducans et bibens, non quidem habens esuriendi ac sitiendi egestatem, sed usque ad ista carnis insinuans ueritatem, quae cibandi ac potandi iam non habebat necessitatem, sed potestatem. hos ergo quadraginta dies significauit dicendo: adhuc modicum uobis cum sum, an aliquid aliud? potest enim et sic intellegi: adhuc modicum uobis cum sum; adhuc, sicut uos, in hac infirmitate carnis etiam ipse sum, donec scilicet moreretur atque resurgeret; quia posteaquam resurrexit, cum illis quidem fuit diebus, ut dictum est, quadraginta exhibitione corporalis praesentiae, sed non cum illis fuit consortio infirmitatis humanae.

est et alia diuina praesentia sensibus ignota mortalibus, de qua item dicit: ecce ego uobis cum sum, usque ad consummationem saeculi. hoc certe non est: adhuc modicum uobis cum sum; non enim modicum est usque ad consummationem saeculi. aut si et hoc modicum est (uolat enim aetas, et in oculis dei mille anni sicut dies unus, aut sicut uigilia in nocte, non tamen hoc significare uoluisse credendus est nunc, quandoquidem secutus adiunxit: quaeritis me, et sicut dixi iudaeis, quo ego uado, uos non potestis uenire. utique post hoc modicum quo uobis cum sum: quaeritis me, et quo ego uado, uos non potestis uenire. numquid post consummationem saeculi, quod ipse uadit, uenire non poterunt? et ubi est quod aliquanto post in hoc ipso sermone dicturus est: pater, uolo ut ubi ego sum, et ipsi sint me cum? non ergo de illa sua cum suis praesentia, qua cum illis est usque ad consummationem saeculi, nunc locutus est, ubi ait: adhuc modicum uobis cum sum; sed uel de infirmitate mortali, qua cum illis erat usque ad passionem suam; aut de praesentia corporali, qua cum illis futurus erat usque ad adscensionem suam. quodlibet horum quis eligat, cum fide non litigat.

ne cui autem uideatur abhorrere iste sensus a uero, quo dicimus dominum mortalis carnis communionem, in qua cum discipulis usque ad passionem fuit, significare potuisse dicendo: adhuc modicum uobis cum sum; apud alium quoque euangelistam post resurrectionem uerba eius adtendat, ubi ait: haec locutus sum uobis, cum adhuc essem uobis cum. quasi tunc non erat cum ipsis simul adsistentibus, uidentibus, tangentibus, colloquentibus. quid est ergo: cum adhuc essem uobis cum, nisi, cum adhuc essem in carne mortali, in qua estis et uos? tunc enim quidem in eadem carne resuscitatus erat; sed cum illis in eadem mortalitate iam non erat. quapropter sicut ibi iam immortalitate carnis indutus ueraciter ait: cum adhuc essem uobis cum, ubi nihil aliud intellegere possumus, nisi, cum adhuc essem in carnis mortalitate uobis cum; ita et hic non absurde dixisse intellegitur: adhuc modicum uobis cum sum, tamquam diceret: adhuc modicum sicut uos estis, mortalis sum ego. ergo sequentia uideamus.

quaeritis me, et sicut dixi iudaeis, quo ego uado, uos non potestis uenire, et uobis dico modo. hoc est, modo non potestis. iudaeis autem cum hoc diceret, non addidit modo. isti itaque uenire non poterant tunc quo ille ibat, sed poterant postea; nam hoc apostolo petro apertissime paulo post ait. cum enim dixisset ille: domine, quo uadis? respondit ei: quo ego uado, non potes me modo sequi; sequeris autem postea. sed hoc quid sit, non negligenter est praetereundum. quo enim sequi tunc non poterant discipuli dominum, sed postea poterant? si dixerimus ad mortem: homini nato quod inuenitur tempus, quo ad moriendum non sit idoneus; quandoquidem talis est in corpore corruptibili hominum sors, ut non sit in ea facilior uita quam mors? non igitur adhuc minus idonei erant sequi dominum ad mortem, sed minus idonei erant sequi dominum ad uitam quae non habet mortem. illo quippe ibat dominus, ut surgens a mortuis iam non moreretur, et mors ei ultra non dominaretur. moriturum quippe dominum pro iustitia quomodo iam fuerant secuturi, adhuc martyrio non maturi? aut iturum dominum ad immortalitatem carnis, quomodo iam fuerant secuturi, quandolibet morituri, sed in saeculi fine resurrecturi? aut iturum dominum ad sinum patris, nec relicturum eos, unde nec recessit cum uenisset ad eos, quomodo iam fuerant secuturi, cum esse nemo possit in illa felicitate nisi perfectus in caritate? ideo que docens quomodo idonei esse possint pergere quo ille antecedebat: mandatum, inquit, nouum do uobis, ut diligatis inuicem. hi sunt gressus quibus sequendus est christus; sed de his sermo uberior in aliud tempus est differendus.

TRACTATUS 65

13:34-35 dominus iesus mandatum nouum se discipulis suis dare testatur, ut diligant inuicem: mandatum, inquit, nouum do uobis, ut diligatis inuicem. nonne iam erat hoc mandatum in antiqua dei lege, ubi scriptum est: diliges proximum tuum tamquam teipsum? cur ergo nouum appellatur a domino, quod tam uetus esse conuincitur? an ideo est mandatum nouum, quia exuto uetere induit nos hominem nouum? innouat quippe audientem, uel potius obedientem, non omnis, sed ista dilectio quam dominus ut a carnali dilectione distingueret, addidit: sicut dilexi uos. nam diligunt inuicem mariti et uxores, parentes et filii, et quaecumque alia inter se homines necessitudo humana deuinxerit (ut taceamus de dilectione culpabili atque damnabili, qua diligunt inuicem adulteri et adulterae, scortatores et meretrices, et quoscumque alios non humana necessitudo, sed humanae uitae noxia turpitudo coniungit). mandatum ergo nouum dedit nobis christus, ut diligamus inuicem, sicut et ipse dilexit nos. dilectio ista nos innouat, ut simus homines noui, heredes testamenti noui, cantatores cantici noui. haec dilectio, fratres carissimi, antiquos etiam tunc iustos, tunc patriarchas et prophetas, sicut postea beatos apostolos innouauit, ipsa et nunc innouat gentes, et ex uniuerso genere humano quod diffunditur toto orbe terrarum, facit et colligit populum nouum, corpus nouae nuptae filii dei unigeniti sponsae, de qua dicitur in cantico canticorum: quae est ista quae adscendit dealbata? utique dealbata, quia innouata; unde nisi mandato nouo? propter quod pro inuicem sollicita sunt membra in ea; et si patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra, et si glorificatur unum membrum, congaudent omnia membra. audiunt enim, atque custodiunt: mandatum nouum do uobis, ut uos inuicem diligatis, non sicut se diligunt qui corrumpunt, nec sicut se diligunt homines, quoniam homines sunt; sed sicut se diligunt, quoniam dii sunt et filii altissimi omnes, ut sint filio eius unico fratres, ea dilectione inuicem diligentes, qua ipse dilexit eos, perducturus eos ad illum finem qui sufficiat eis, ubi satietur in bonis desiderium eorum. tunc enim aliquid desiderio non deerit, quando omnia in omnibus deus erit. talis finis non habet finem. nemo ibi moritur, quo nemo peruenit, nisi huic saeculo moriatur, non morte omnium, qua corpus ab anima deseritur, sed morte electorum, qua etiam cum in carne mortali adhuc manetur, cor sursum ponitur. de quali morte dicebat apostolus: mortui enim estis, et uita uestra abscondita est cum christo in deo. hinc fortasse dictum est: ualida est sicut mors dilectio. hac enim dilectione fit ut in isto adhuc corruptibili corpore constituti moriamur huic saeculo, et uita nostra abscondatur cum christo in deo, immo ipsa dilectio est mors nostra saeculo, et uita cum deo. si enim mors est quando de corpore anima exit, quomodo non est mors quando de mundo amor noster exit? ualida est ergo sicut mors dilectio. quid ea ualidius, qua uincitur mundus?

nolite itaque, fratres mei, putare in hoc quod ait dominus: mandatum nouum do uobis, ut uos inuicem diligatis, illud maius praetermissum esse mandatum, quo praecipitur ut diligamus dominum deum nostrum ex toto corde, ex tota anima, et ex tota mente, tamquam enim hoc praetermisso uidetur dictum: ut diligatis inuicem, uelut hoc ad illud alterum non pertineat. quo dictum est: diliges proximum tuum tamquam teipsum. in his enim duobus praeceptis, inquit, tota lex pendet, et prophetae. sed bene intellegentibus utrumque inuenitur in singulis. nam et qui diligit deum, non eum potest contemnere praecipientem ut diligat proximum; et qui sancte ac spiritaliter diligit proximum, quid in eo diligit nisi deum? ipsa est dilectio ab omni mundana dilectione discreta, quam distinguendo addidit dominus: sicut dilexi uos. quid enim nisi deum dilexit in nobis? non quod habebamus, sed ut haberemus: ut perducat nos, sicut paulo ante dixi, ubi sit deus omnia in omnibus. sic etiam medicus recte dicitur aegros diligere; et quid in eis nisi salutem diligit, quam cupit utique reuocare, non morbum, quem uenit expellere? sic ergo et nos inuicem diligamus, ut quantum possumus, inuicem ad habendum in nobis deum cura dilectionis adtrahamus. hanc dilectionem nobis donat ipse qui ait: sicut dilexi uos, ut et uos diligatis inuicem. ad hoc ergo nos dilexit, ut et nos diligamus inuicem; hoc nobis conferens diligendo nos, ut mutua dilectione constringamur inter nos, et tam dulci uinculo connexis membris corpus tanti capitis simus.

in hoc cognoscent, inquit, omnes quia mei discipuli estis, si dilectionem habueritis in inuicem, tamquam diceret: alia munera mea habent uobis cum etiam non mei, non solum naturam, uita, sensum, rationem, et eam salutem quae hominibus pecoribus que communis est; uerum etiam linguas, sacramenta, prophetiam, scientiam, fidem, distributionem rerum suarum pauperibus, et traditionem corporis sui ut ardeant: sed quoniam caritatem non habent, ut cymbala concrepant, nihil sunt, nihil illis prodest. non ergo in illis quamuis bonis muneribus meis, quae habere possunt etiam non discipuli mei; sed in hoc cognoscent omnes quia mei discipuli estis, si dilectionem habueritis in inuicem. o sponsa christi pulcra inter mulieres! o dealbata adscendens, et incumbens super fratruelem tuum! quoniam cuius lumine illustraris ut candeas, eius adiutorio fulciris ne cadas! o quam bene cantatur tibi in illo cantico canticorum uelut epithalamio tuo: quia caritas in deliciis tuis! ipsa non comperdit cum impiis animam tuam; ipsa discernit causam tuam, et sicut mors ualida est, et in deliciis tuis est. quam mirandi generis mors est, cui parum fuit non esse in poenis, nisi esset insuper in deliciis! sed hic iam iste sermo claudatur; ab alio exordio tractanda sunt quae sequuntur.

TRACTATUS 66

13:36-38 cum dominus iesus sanctam dilectionem qua se inuicem diligerent, discipulis commendaret, dicit ei simon petrus: domine, quo uadis? sic utique hoc dixit magistro discipulus, et domino seruus, tamquam sequi paratus. propterea quippe dominus, qui eius animum uidit quare hoc interrogauerit, sic ei respondit: quo ego uado, non potes me modo sequi, tamquam diceret: propter quod interrogas, non potes modo. non ait, non potes; sed non potes modo; dilationem intulit, non spem tulit; et eamdem spem quam non tulit, sed potius dedit, sequenti uoce firmauit, addendo atque dicendo: sequeris autem postea. quid festinas, petre? nondum te suo spiritu solidauit petra. noli extolli praesumendo, non potes modo; noli deici desperando, sequeris postea. sed adhuc illi quid dicit? quare te non possum sequi modo? animam meam pro te ponam. quid in animo eius esset cupiditatis, uidebat; quid uirium, non uidebat. uoluntatem suam iactabat infirmus, sed inspiciebat ualetudinem medicus; iste promittebat, ille praenoscebat; qui nesciebat, audebat; qui praesciebat, docebat. quantum sibi assumserat petrus intuendo quid uellet, ignorando quid posset? quantum sibi assumserat, ut cum uenisset dominus animam suam ponere pro amicis suis, ac per hoc et pro ipso, ille hoc domino offerre confideret; et nondum pro se posita anima christi, animam suam polliceretur se positurum esse pro christo? respondit ergo iesus : animam tuam pro me pones? ita ne facies pro me, quod nondum ego pro te? animam tuam pro me pones? praeire potes, qui sequi non potes? quid tantum praesumis? quid de te sentis? quid esse te credis? audi quid sis: amen, amen dico tibi: non cantabit gallus, donec ter me neges. ecce quomodo tibi cito apparebis, qui magna loqueris, et te paruulum nescis. qui mihi promittis mortem tuam, ter negabis uitam tuam. qui te iam putas mori posse pro me, prius uiue pro te, nam timendo mortem carnis tuae, mortem dabis animae tuae. quanta enim uita est confiteri christum, tanta mors est negare christum.

an apostolus petrus, sicut eum quidam fauore peruerso excusare nituntur, christum non negauit, quia interrogatus ab ancilla hominem se nescire respondit, sicut alii euangelistae contestantur expressius? quasi uero qui hominem christum negat, non christum negat; et hoc in eo negat quod factus est propter nos, ne periret quod fecerat nos. ergo qui ita confitetur christum deum, ut hominem neget, non pro illo mortuus est christus, quia secundum hominem mortuus est christus. qui negat hominem christum, non reconciliatur per mediatorem deo. unus enim deus, et unus mediator dei et hominum homo christus iesus. qui negat hominem christum, non iustificatur; quia sicut per inobedientiam unius hominis, peccatores constituti sunt multi, ita et per obedientiam unius hominis, iusti constituentur multi. qui negat hominem christum, non resurget in resurrectionem uitae; quia per hominem mors, et per hominem resurrectio mortuorum; sicut enim in adam omnes moriuntur, ita et in christo omnes uiuificabuntur. per quid autem caput est ecclesiae, nisi per hominem, quod uerbum caro factum est? id est, dei patris unigenitus deus homo factus est. quomodo est igitur in corpore christi, qui negat hominem christum? qui enim caput negat, quomodo est membrum? sed quid multis immorer, cum ipse dominus abstulerit omnes humanae argumentationis ambages? non enim ait: non cantabit gallus donec hominem neges; aut, sicut loqui familiariore cum hominibus dignatione consueuit: non cantabit gallus donec filium hominis ter neges; sed ait: donec me ter neges. quid est: me, nisi quod erat? et quid nisi christus erat? quidquid ergo eius negauit, ipsum negauit, christum negauit, dominum deum suum negauit. quia et ille condiscipulus eius thomas, quando exclamauit: dominus meus et deus meus, non uerbum, sed carnem tetigit; non incorpoream dei naturam, sed hominis corpus curiosis manibus contrectauit. hominem itaque tetigit, et tamen deum cognouit. si ergo quod iste tetigit, hoc petrus negauit; quod iste exclamauit, hoc petrus offendit. non cantabit gallus, donec ter me neges. dicas licet: nescio hominem; dicas licet: homo, nescio quid dicis; dicas licet: non sum ex discipulis eius: me negabis. si, quod dubitare nefas est, christus hoc dixit, uerum que praedixit, procul dubio petrus christum negauit. non accusemus christum cum defendimus petrum. peccatum agnoscat infirmitas; nam mendacium non habet ueritas. agnouit quippe peccatum suum infirmitas petris, prorsus agnouit; et quantum mali christum negando commiserit, plorando monstrauit. ipse suos redarguit defensores, et unde eos conuincat, producit lacrymas testes. neque nos cum ista dicimus, primum apostolorum accusare delectat; sed hunc intuendo admoneri nos oportet, ne homo quisquam de humanis uiribus fidat. nam quid aliud pertinuit ad doctorem saluatorem que nostrum, nisi ut nobis nequaquam de se quemquam praesumere debere, in ipso primo apostolorum demonstraret exemplo? in anima itaque petri contigit quod offerebat in corpore. non tamen pro domino, ut temere praesumebat, praecessit, sed aliter quam putabat. namque ante mortem et resurrectionem domini, et mortuus est negando, et reuixit plorando; sed mortuus est, quia superbe ipse praesumsit; reuixit autem, quia benigne ille respexit.

TRACTATUS 67

14:1-3 erigenda est nobis, fratres, ad deum maior intentio, ut uerba sancti euangelii, quae modo in nostris auribus sonuerunt, etiam mente capere utcumque possimus. ait enim dominus iesus : non turbetur cor uestrum. credite in deum, et in me credite. ne mortem tamquam homines timerent, et ideo turbarentur, consolatur eos, etiam se deum esse contestans. credite, inquit, in deum, et in me credite. consequens est enim ut si in deum creditis, et in me credere debeatis; quod non esset consequens, si christus non esset deus. credite in deum, et in eum credite cui natura est, non rapina, esse aequalem deo; semetipsum enim exinaniuit; non tamen formam dei amittens, sed formam serui accipiens. mortem metuitis huic formae serui; non turbetur cor uestrum, suscitabit illam forma dei.

sed quid est quod sequitur: in domo patris mei mansiones multae sunt, nisi quia et sibi metuebant? unde audire debuerunt: non turbetur cor uestrum. quis enim eorum non metueret, cum petro dictum esset fidentiori atque promtiori: non cantabit gallus donec ter me neges? tamquam ergo essent ab illo perituri, merito turbabantur; sed cum audiunt: in domo patris mei mansiones multae sunt; si quo minus, dixissem uobis quia uado parare uobis locum; a perturbatione recreantur, certi ac fidentes etiam post pericula tentationum se apud deum cum christo esse mansuros. quia etsi alius est alio fortior, alius alio sapientior, alius alio iustior, alius alio sanctior, in domo patris mansiones multae sunt; nullus eorum alienabitur ab illa domo, ubi mansionem pro suo quisque accepturus est merito. denarius quidem ille aequalis est omnibus, quem paterfamilias eis qui operati sunt in uinea iubet dari omnibus, non in eo discernens qui minus et qui amplius laborarunt; quo utique denario uita significatur aeterna, ubi amplius alio nemo uiuit, quoniam uiuendi non est diuersa in aeternitate mensura. sed multae mansiones, diuersas meritorum in una uita aeterna significant dignitates. alia est enim gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum: stella enim ab stella differt in gloria; sic et resurrectio mortuorum. tamquam stellae sancti diuersas mansiones diuersae claritatis, tamquam in caelo; sortiuntur in regno; sed propter unum denarium nullus separatur a regno; atque ita deus erit omnia in omnibus, ut quoniam deus caritas est, per caritatem fiat ut quod habent singuli, commune sit omnibus. sic enim quisque etiam ipse habet, cum amat in altero quod ipse non habet. non erit itaque aliqua inuidia imparis claritatis, quoniam regnabit in omnibus unitas caritatis.

proinde respuendi sunt a corde christiano, qui putant ideo dictum multas esse mansiones, quia extra regnum caelorum erit aliquid, ubi maneant beati innocentes qui sine baptismo ex hac uita emigrarunt, quia sine illo in regnum caelorum intrare non poterunt. haec fides non est fides, quoniam non est uera et catholica fides. ita ne tandem stulti homines, et carnalibus cogitationibus excaecati, cum reprobandi essetis, si mansionem non dico petri et pauli uel cuiuslibet apostolorum, sed cuiuscumque paruuli baptizati a regno caelorum separaretis; non uos putatis esse reprobandos, qui domum dei patris inde separatis? non enim ait dominus: in uniuerso mundo, aut, in uniuersa creatura, aut, in uita uel beatitudine sempiterna mansiones multae sunt; sed: in domo, inquit, patris mei mansiones multae sunt. nonne ista est domus ubi aedificationem habemus ex deo, domum non manufactam, aeternam in caelis? nonne ista est domus de qua cantamus domino: beati qui habitant in domo tua; in saecula saeculorum laudabunt te? ergo ne uos non domum cuiusque baptizati fratris, sed domum ipsius dei patris, cui omnes fratres dicimus: pater noster, qui es in caelis, a regno separare caelorum, aut eam sic diuidere audebitis, ut aliquae mansiones eius sint in regno caelorum, aliquae autem extra regnum caelorum? absit, absit ut qui uolunt habitare in regno caelorum, in hac stultitia uelint habitare uobis cum; absit, inquam, ut cum omnis domus regnantium filiorum non sit alibi nisi in regno, ipsius regiae domus pars aliqua non sit in regno.

et si abiero, inquit, et praeparauero uobis locum, iterum uenio, et accipiam uos ad meipsum, ut ubi sum ego et uos sitis. et quo ego uado scitis, et uiam scitis. o domine iesu, quomodo uadis parare locum, si iam multae mansiones sunt in domo patris tui, ubi te cum habitabunt tui! aut si accipis eos ad teipsum, quomodo iterum uenis qui non recedis? ista, carissimi, si breuiter explicare conemur, quantum uidetur hodierno satis esse sermoni, coartata utique non clarebunt, et erit ipsa breuitas altera obscuritas; proinde hoc debitum differamus, quod opportunius uobis patrefamilias nostro largiente reddamus.

TRACTATUS 68

14:2-3 deberi uobis, fratres carissimi, iam que esse reddendum quod distuleramus, agnoscimus, quomodo intellegi possint non esse inter se ista duo contraria, quod cum dixisset dominus: in domo patris mei mansiones multae sunt; si quo minus, dixissem uobis quia uado parare uobis locum, ubi satis ostendit ideo se hoc illis dixisse, quia iam ibi sunt mansiones multae, et non est opus aliquam praeparare; rursus dicit: et si abiero, et praeparauero uobis locum; iterum uenio, et accipiam uos ad me ipsum, ut ubi ego sum et uos sitis. quomodo uadit, et parat locum, si iam multae mansiones sunt? si quo minus, dixisset: uado parare. aut si adhuc parandus est, cur non merito dixisset: uado parare? an istae mansiones et sunt, et parandae sunt? si quo minus enim essent, dixisset: uado parare. et tamen quia ita sunt ut parandae sint, non eas uadit parare sicut sunt; sed si abierit et parauerit sicut futurae sunt, iterum ueniens accipiet suos ad seipsum, ut ubi est ipse, sint etiam ipsi. quomodo ergo mansiones in domo patris non aliae, sed ipsae, et sine dubio iam sunt sicut parandae non sunt, et nondum sunt sicut parandae sunt? quomodo putamus, nisi quomodo etiam propheta praedicat deum, quia fecit quae futura sunt? non enim ait: qui facturus est quae futura sunt, sed: qui fecit quae futura sunt. ergo et fecit ea, et facturus est ea. nam neque facta sunt, si ipse non fecit; neque futura sunt, si ipse non fecerit. fecit ergo ea praedestinando, facturus est operando. sicut discipulos quando elegerit, satis indicat euangelium, tunc utique quando eos uocauit; et tamen ait apostolus: elegit nos ante mundi constitutionem: praedestinando utique, non uocando. quos autem praedestinauit, illos et uocauit: elegit praedestinando ante mundi constitutionem, elegit uocando ante mundi consummationem. sic et mansiones praeparauit et praeparat; nec alias, sed quas praeparauit, has praeparat, qui fecit quae futura sunt; quas praeparauit praedestinando, praeparat operando. iam ergo sunt in praedestinatione; si quo minus, dixisset: ibo et parabo, id est, praedestinabo. sed quia nondum sunt in operatione: et si abiero, inquit, et praeparauero uobis locum; iterum uenio, et accipiam uos ad meipsum.

parat autem quodammodo mansiones, mansionibus parando mansores. quippe cum dixerit: in domo patris mei mansiones multae sunt, quid putamus esse domum dei, nisi templum dei? quod autem sit, interrogetur apostolus, et respondeat: templum enim dei sanctum est, quod estis uos. hoc est etiam regnum dei, quod filius traditurus est patri; unde dicit idem apostolus: initium christus, deinde qui sunt christi in praesentia eius; deinde finis, cum tradiderit regnum deo et patri; id est, quos redemit sanguine suo, tradiderit contemplando etiam patri suo. hoc est regnum caelorum, de quo dicitur: simile est regnum caelorum homini seminanti bonum semen in agro suo. bonum autem semen, hi sunt filii regni; qui etsi nunc habent permixta zizania, mittet in fine rex ipse angelos suos, et colligent de regno eius omnia scandala. tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris suis. regnum fulgebit in regno, cum regno uenerit regnum, quod nunc oramus, et dicimus: ueniat regnum tuum. nunc ergo iam regnum uocatur, sed adhuc conuocatur; si enim regnum non uocaretur: colligent de regno eius omnia scandala, non diceretur. sed nondum regnat hoc regnum. proinde sic iam est regnum, ut cum de illo collecta fuerint omnia scandala, tunc perueniat ad regnum, ut non solum regni nomen, sed etiam regnandi habeat potestatem. huic quippe regno ad dexteram stanti, in fine dicetur: uenite, benedicti patris mei, percipite regnum; id est, qui regnum eratis et non regnabatis, uenite, regnate; ut quod in spe fueratis, etiam in re esse possitis. haec ergo domus dei, hoc templum dei, hoc regnum dei, regnum que caelorum aedificatur, adhuc fabricatur, adhuc paratur, adhuc congregatur. in illo erunt mansiones, sicut eas adhuc parat dominus; in illo iam sunt, sicut praedestinauit iam dominus.

sed quid est quod ut praepararet abiit, cum profecto nos ipsos praepararet, quod non faciet si reliquerit? agnosco, domine, ut possum: nimirum illud significas, quia ut parentur istae mansiones, uiuere debet iustus ex fide. qui enim a domino peregrinatur, opus habet ex fide uiuere, quia per hanc ad speciem contemplandam paratur. beati, enim, mundo corde, quia ipsi deum uidebunt; et, fide mundat corda eorum. illud in euangelio, hoc in apostolorum actibus legitur. fides autem, qua eorum qui deum uisuri sunt, quamdiu peregrinantur, corda mundantur, quod non uidet credit; nam si uides, non est fides. credenti colligitur meritum, uidenti redditur praemium. eat ergo dominus et paret locum; eat ne uideatur, lateat ut credatur. tunc enim locus paratur, si ex fide uiuatur. creditus desideretur, ut desideratus habeatur; desiderium dilectionis, praeparatio est mansionis. ita, domine, para quod paras; nos enim tibi paras, et te nobis paras, quoniam locum paras, et tibi in nobis, et in te nobis. tu enim dixisti: manete in me, et ego in uobis. quantum quisque fuerit particeps tui, alius minus, alius amplius, haec erit diuersitas praemiorum pro diuersitate meritorum; haec erit multitudo mansionum pro disparilitate mansorum, sed tamen omnium in aeternitate uiuorum, et sine fine beatorum. quid est quod uadis? quid est quod uenis? si bene te intellego, nec unde uadis nec unde uenis, recedis: uadis latendo, uenis apparendo. sed nisi maneas regendo, ut proficiamus bene uiuendo, quomodo parabitur locus ubi possimus manere perfruendo? haec de uerbis quae recitata sunt euangelicis, satis dicta sint, quo usque ait dominus: iterum uenio, et accipiam uos ad meipsum. quid autem sit quod sequitur: ut ubi ego sum, et uos sitis. et quo ego uado scitis, et uiam scitis, post interrogationem quae sequitur a discipulo factam, tamquam per eum et nos interrogemus, melius audiemus opportunius que tractabimus.

TRACTATUS 69

14:4-6 nunc est dilectissimi, ut quantum ualemus, intellegamus de uerbis domini posterioribus priora, et consequentibus praecedentia, in eo quod audistis apostolo thomae interroganti esse responsum. dixerat enim superius dominus, cum de mansionibus loqueretur, quas et esse dixit in domo patris sui, et ire se ut praeparet eas, ubi intelleximus et esse iam mansiones ipsas in praedestinatione, et praeparari eas cum eorum qui ibi mansuri sunt, per fidem corda mundantur, quoniam ipsa dei domus ipsi sunt; et quid est aliud manere in domo dei, quam esse in populo dei, cum idem populus est in deo, et deus in eo? hoc ut praepararet, dominus abiit; ut credendo in eum qui non uidetur, ea quae in specie semper futura est, nunc per fidem mansio praeparetur; propter hoc ergo dixerat: et si abiero, et praeparauero uobis locum, iterum uenio, et accipiam uos ad meipsum, ut ubi ego sum et uos sitis. et quo ego uado scitis, et uiam scitis. ad haec dicit ei thomas: domine, nescimus quo uadis; et quomodo possumus uiam scire? utrumque illos dominus dixerat scire, utrumque dicit iste nescire, et locum quo itur, et uiam qua itur. sed nescit ille mentiri; ergo isti sciebant, et scire se nesciebant. conuincat eos iam scire, quod se putant adhuc usque nescire. dicit ei iesus : ego sum uia, et ueritas, et uita. quid est, fratres? ecce audiuimus discipulum interrogantem, audiuimus et magistrum docentem; et nondum capimus, etiam post uocem sonantem, sententiam latitantem. sed quid non possumus capere? numquid poterant ei dicere apostoli eius cum quibus loquebatur: nescimus te? proinde si eum sciebant, et uia ipse est, uiam sciebant; si eum sciebant, et ueritas ipse est, ueritatem sciebant; si eum sciebant, et uita ipse est, uitam sciebant, ecce scire conuicti sunt quod se scire nesciebant.

quid igitur et nos in isto sermone non cepimus? quid putatis, fratres mei, nisi quia dixit: et quo uado scitis, et uiam scitis? et ecce cognouimus quod sciebant uiam, quia sciebant ipsum qui est uia; sed uia est qua itur; numquid uia est et quo itur? utrumque autem illos dixerat scire, et quo uadit, et uiam. opus ergo erat ut diceret: ego sum uia, ut ostenderet eos qui eum scirent, uiam scire quam putauerant se nescire; quid autem opus erat ut diceret: ego sum uia, et ueritas, et uita, cum uia cognita qua iret, restaret nosse quo iret, nisi quia ibat ad ueritatem, ibat ad uitam? ibat ergo ad seipsum, per seipsum. et nos quo imus, nisi ad ipsum? et qua imus, nisi per ipsum? ipse igitur ad seipsum per seipsum; nos ad ipsum per ipsum; immo uero et ad patrem et ipse et nos. nam et de seipso alibi dicit: ad patrem uado; et hoc loco propter nos: nemo, inquit, uenit ad patrem, nisi per me. ac per hoc et ipse per seipsum et ad seipsum et ad patrem, et nos per ipsum et ad ipsum et ad patrem. quis haec capit, nisi qui spiritaliter sapit? et quantum est quod hic capit, etiamsi spiritaliter sapit? fratres, quid a me ista uobis uultis exponi? cogitate quam excelsa sint. uidetis quid sim, uideo quid sitis; in omnibus nobis corpus quod corrumpitur aggrauat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. putamus ne possumus dicere: ad te leuaui animam meam, qui habitas in caelo? sed sub tanto pondere ubi ingemiscimus grauati, quomodo leuabo animam meam, nisi me cum leuet qui posuit pro me suam? dicam ergo quod possum, capiat uestrum qui potest. quo donante dico, eo donante capit qui capit, et eo donante credit qui nondum capit. nisi enim credideritis, inquit propheta, non intellegetis.

dic mihi, domine meus, quid dicam seruis tuis conseruis meis? thomas apostolus ut te interrogaret, habuit te ante se, nec tamen intellegeret te, nisi haberet in se; ego interrogo te, quia te scio esse super me; interrogo autem inquantum possum super me effundere animam meam, ubi non sonantem et tamen docentem audiam te. dic mihi, obsecro, quomodo uadis ad te? numquidnam ut uenires ad nos, reliqueras te; maxime quia non a teipso uenisti, sed pater te misit? scio quidem quod te exinanisti; sed quia formam serui accepisti, non quia formam dei uel ad quam redires demisisti, uel quam reciperes amisisti; et tamen uenisti, et non solum usque ad carnales oculos, uerum etiam usque ad manus hominum peruenisti. quomodo, nisi in carne? per hanc uenisti manens ubi eras, per hanc redisti non relinquens quo ueneras. si ergo per hanc uenisti et redisti, per hanc procul dubio non solum nobis es qua ueniremus ad te, uerum etiam tibi qua uenires et redires, uia fuisti. cum uero ad uitam, quod es ipse, isti; eamdem profecto carnem tuam de morte ad uitam duxisti. aliud quippe deus uerbum est, aliud homo; sed uerbum caro factum est, id est homo. non itaque alia uerbi, alia est hominis persona, quoniam utrumque est christus una persona; ac per hoc quemadmodum caro cum mortua est, christus est mortuus, et cum caro sepulta est, christus est sepultus (sic enim corde credimus ad iustitiam, sic ore confessionem facimus ad salutem, ita cum caro a morte uenit ad uitam, christus uenit ad uitam. et quia uerbum dei christus est, christus est uita. ita miro quodam et ineffabili modo, qui numquam demisit uel amisit seipsum, uenit ad seipsum. uenerat autem, ut dictum est, per carnem deus ad homines, ueritas ad mendaces: deus enim uerax, omnis autem homo mendax. cum itaque ab hominibus abstulit, atque illuc ubi nemo mentitur, carnem suam leuauit, idem ipse, quia uerbum caro factum est, per seipsum, id est per carnem, ad ueritatem, quod est ipse, remeauit. quam quidem ueritatem, quamuis inter mendaces, et in morte seruauit; aliquando enim christus fuit mortuus, sed numquam fuit falsus.

accipite quamuis diuersum et longe impar exemplum, tamen utcumque ad intellegendum deum, ex his quae propius subiecta sunt deo. ecce ego ipse, quantum adtinet ad animum meum, cum hoc sim quod estis et uos, si taceo, apud meipsum sum; si autem loquor uobis quod intellegatis, quodammodo ad uos procedo, nec me relinquo, sed et ad uos accedo, et non recedo unde procedo. cum autem tacuero, quodammodo ad me redeo; et quodammodo uobis cum maneo, si tenueritis quod audistis in sermone quem dico. si hoc potest imago quam fecit deus, quid potest non a deo facta, sed ex deo nata imago dei deus; cuius illud, quo ad nos egressus est, et in quo a nobis regressus est, corpus, non sicut meus elapsus est sonus, sed manet ibi ubi iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur? multa de his euangelicis uerbis adhuc dici fortasse poterant et debebant; sed non sunt corda uestra spiritalibus cibis quamlibet suauibus oneranda; maxime quia spiritus promptus est, caro autem infirma.

TRACTATUS 70

14:7-10 uerba sancti euangelii, fratres, ita recte intelleguntur, si cum superioribus reperiuntur habere concordiam; conuenire enim debent praecedentia consequentibus, quando ueritas loquitur. superius dixerat dominus: et si abiero, et praeparauero uobis locum, iterum uenio, et accipiam uos ad meipsum, ut ubi ego sum, et uos sitis; deinde addiderat: et quo ego uado scitis, et uiam scitis; nihil que aliud ostendit esse quod dixit, nisi quia ipsum sciebant. quid ergo esset ire ad seipsum per seipsum, quod etiam discipulis praestat ut eant ad ipsum per ipsum, ut potuimus pristino sermone iam diximus. quod itaque ait: ut ubi ego sum, et uos sitis, ubi erant futuri nisi in ipso? ac per hoc est etiam ipse in seipso, et ideo ibi illi ubi et ipse, id est, in ipso. ipse est igitur uita aeterna in qua futuri sumus, cum acceperit nos ad se; et ipsa uita aeterna quod ipse est in ipso est, ut ubi est ipse, et nos simus, hoc est, in ipso. sicut enim habet pater uitam in semetipso, et utique non aliud est uita quam habet, nisi quod est ipse qui hanc habet, sic dedit filio habere uitam in semetipso, cum ipse sit eadem uita quam habet in semetipso. numquid autem nos uita quod est ipse, hoc erimus, cum in illa uita, hoc est in ipso esse coeperimus? non utique, quia ipse exsistendo uita habet uitam, et ipse est quod habet, et quod uita est in ipso, ipse est in seipso; nos autem non ipsa uita, sed ipsius uitae participes sumus, atque ita ibi erimus, ut in nobis ipsis non quod ipse est esse possimus, sed nos ipsi non uita, ipsum habeamus uitam, qui seipsum habet uitam, eo quod ipse sit uita. denique ipse et in seipso est inmutabiliter, et in patre inseparabiliter; nos uero cum in nobis ipsis esse uoluissemus, ad nos ipsos turbati sumus; inde illa uox est: ad meipsum turbata est anima mea; atque in deterius commutati, neque id quod fuimus, manere potuimus. cum autem per ipsum uenimus ad patrem, sicut ait: nemo uenit ad patrem, nisi per me; manentes in illo, nec a patre nos quisquam poterit separare, nec ab illo.

connectens itaque consequentia praecedentibus: si cognouistis me, inquit, et patrem meum utique cognouistis. hoc est quod ait: nemo uenit ad patrem, nisi per me. deinde subiungit: et amodo cognoscitis eum, et uidistis eum. sed philippus unus ex apostolis, quid audierit non intellegens: domine, inquit, ostende nobis patrem, et sufficit nobis. cui dominus: tanto, inquit, tempore uobis cum sum, et non cognouistis me, philippe? qui uidet me, uidet et patrem. ecce increpat quod tanto tempore cum ipsis erat, et non cognoscebatur. nonne ipse dixerat: et quo ego uado scitis, et uiam scitis; et se nescire dicentes, eos haec scire conuicerat, addendo atque dicendo: ego sum uia, ueritas et uita? quomodo nunc dicit: tanto tempore uobis cum sum, et non cognouistis me, cum profecto, et quo iret, et uiam scirent, non ob aliud nisi quod ipsum utique scirent? sed facile ista soluitur quaestio, si dicamus quod eum aliqui eorum sciebant, aliqui nesciebant, atque in his qui nesciebant et philippus erat, ut quod ait: et quo ego uado scitis, et uiam scitis, illis dixisse intellegatur qui sciebant, non philippo cui dictum est: tanto tempore uobis cum sum, et non cognouistis me, philippe? his ergo qui filium iam nouerant, etiam illud de patre dictum est: et amodo cognoscetis eum, et uidistis eum; dictum est enim propter omnimodam similitudinem quae illi cum patre est, ut ideo amodo dicerentur nosse patrem, quia nouerant similem filium. ergo iam sciebant filium, etsi non omnes, certe quidam eorum quibus dicitur: et quo uado scitis, et uiam scitis; ipse est enim uia. sed patrem nesciebant, ideo audiunt: si cognouistis me, et patrem meum cognouistis; per me utique et illum. alius enim ego sum, alius ille. sed ne putarent dissimilem: et amodo, inquit, cognoscetis eum, et uidistis eum. uiderunt enim eius simillimum filium, sed admonendi fuerant talem esse etiam patrem quem nondum uidebant, qualis est filius quem uidebant. et ad hoc ualet quod postea philippo dicitur: qui uidet me, uidet et patrem. non quod ipse esset pater et filius, quod in sabellianis, qui uocantur etiam patripassiani, catholica fides damnat, sed quod tam similes sint pater et filius, ut qui unum nouerit, ambos nouerit. solemus enim de simillimis duobus ita loqui eis qui unum illorum uident, et qualis est alius uolunt nosse, ut dicamus: uidistis istum, illum uidistis. sic ergo dictum est: qui me uidet, uidet et patrem; non utique ut ipse sit pater qui filius, sed quod a patris similitudine in nullo prorsus discrepet filius. nam nisi duo essent pater et filius, non dictum esset: si cognouistis me, et patrem meum cognouistis. utique enim, quia nemo, inquit, uenit ad patrem, nisi per me; si cognouistis me, et patrem meum cognouistis, quoniam ego per quem uenitur ad patrem, perducam uos ad eum, ut ipsum etiam cognoscatis. sed quoniam illi sum omnino simillimus, amodo cognoscetis eum, cum cognoscitis me; et uidistis eum, si oculis cordis uidistis me.

quid ergo est quod dicis, philippe: ostende nobis patrem, et sufficit nobis? tanto, inquit, tempore uobis cum sum, et non cognouistis me, philippe? qui uidet me, uidet et patrem. quod si ad te multum est hoc uidere, saltem quod non uides hoc crede. quomodo enim dicis, inquit: ostende nobis patrem? si me uidisti qui omnimodo similis sum, uidisti illum cui similis sum. quod si uidere non potes, non saltem credis quia ego in patre, et pater in me est? poterat hic dicere philippus: uideo quidem te, et credo simillimum esse patri; sed numquid arguendus et obiurgandus est qui cum similem uidet, etiam illum cui similis est uult uidere? similem quidem noui, sed adhuc alterum sine altero noui; non mihi sufficit, nisi et illum cuius est iste similis nouerim. ostende itaque nobis patrem, et sufficit nobis. sed ideo magister discipulum arguebat, quoniam cor postulantis uidebat. tamquam enim melior esset pater quam filius, ita philippus patrem nosse cupiebat. et ideo nec filium sciebat, quo melius esse aliquid credebat. ad hunc sensum corrigendum dictum est: qui uidet me, uidet et patrem. quomodo tu dicis: ostende nobis patrem? uideo quomodo tu dicas! non alterum quaeris uidere similem, sed illum putas esse meliorem. non credis quia ego in patre, et pater in me est? cur in similibus distantiam cupis cernere? cur inseparabiles separatim desideras nosse? deinde non ad solum philippum, sed ad eos pluraliter loquitur, quae non sunt in angustias coartanda, ut adiuuante ipso diligentius exponantur.

TRACTATUS 71

14:10-14 audite auribus, accipite mentibus, dilectissimi, loquentibus quidem nobis, sed ipso docente qui non recedit a nobis. dominus dicit, quod modo cum legeretur audistis: uerba quae ego loquor uobis, a meipso non loquor; pater autem in me manens ipse facit opera. ergo et uerba opera sunt? plane ita est. nam profecto qui proximum loquendo aedificat, bonum opus operatur. sed quid est, a meipso non loquor, nisi, a meipso non sum qui loquor? ei quippe tribuit quod facit, de quo est ipse qui facit. pater enim deus non est de aliquo. filius autem deus est quidem patri aequalis, sed de patre deo. ideo ille deus, sed non de deo; et lumen, sed non de lumine; iste uero deus de deo, lumen de lumine.

nam in his duabus sententiis, una qua dictum est: non a meipso loquor, alia qua dictum est: pater autem in me manens, ipse facit opera, singulas tenentes, diuersi nobis aduersantur heretici, qui non ex una parte, sed in contraria conantes, a uia ueritatis exorbitant. ariani quippe dicunt: ecce inaequalis est patri filius, a seipso non loquitur. dicunt sabelliani contra, id est patripassiani: ecce qui pater est ipse et filius; quid enim est: pater in me manens, ipse facit opera, nisi: in me maneo ego qui facio? contraria dicitis; sed non eo modo sicut est falsum contrarium uero, sed sicut sunt inter se duo falsa contraria. errando in diuersa istis, in medio est uia quam reliquistis. inter uos ipsos longiore interuallo separati estis, quam ab ipsa uia cuius desertores estis. uos hinc, uos autem illinc, huc uenite, alteri ad alteros transire nolite, sed hinc atque illinc ad nos ueniendo, inuicem uos inuenite. sabelliani, agnoscite quem praetermittitis; ariani, aequate quem subditis, et in uia uera nobis cum ambulabitis. est enim quod inuicem ex uobis alteri ex alteris admoneri utrique debeatis. audi, sabelliane: usque adeo non ipse pater, sed alter est filius, ut eum arianus inaequalem asserat patri. audi, ariane: usque adeo filius aequalis est patri, ut sabellianus eumdem esse dicat et patrem. tu adde quem tollis, tu adimple quem minuis, et nobis cum ambo consistitis; quia nec tu tollis, nec tu minuis eum qui et alter est a patre, ut conuincas sabellianum, et aequalis patri, ut conuincas arianum. utrisque enim clamat: ego et pater unum sumus. quod ait, unum, audiant ariani; quod ait, sumus, audiant sabelliani; et nec illi aequalem, nec illi alterum negando sint uani. si ergo quoniam dixit: uerba quae ego loquor uobis, a meipso non loquor, propterea putatur usque adeo imparis potestatis, ut non quod ipse uult faciat; audiatur quod dixit: sicut pater suscitat mortuos et uiuificat, sic et filius quos uult uiuificat. item si quoniam dixit: pater in me manens, ipse facit opera, propterea putatur non alius esse pater, alius ipse; audiatur quod dixit: quaecumque pater facit, haec et filius similiter facit; et intellegatur non bis unus, sed duo unum. uerum quia sic aequalis alter alteri, ut tamen alter ex altero, ideo non loquitur a semetipso, quia non est a seipso; et ideo pater in illo manens facit opera ipse, quia per quem et cum quo facit, non est nisi ab ipso. denique adiungit, et dicit: non creditis quia ego in patre, et pater in me est? alioquin propter opera ipsa credite. antea solus philippus arguebatur, nunc autem non ibi eum solum fuisse qui esset arguendus ostenditur. propter opera, inquit, ipsa credite quia ego in patre, et pater in me est; neque enim si separati essemus, inseparabiliter operari ulla ratione possemus.

sed quid est quod sequitur: amen, amen dico uobis, qui credit in me, opera quae ego facio, et ipse faciet, et maiora horum faciet; quia ego ad patrem uado; et quaecumque petieritis in nomine meo, haec faciam. ut glorificetur pater in filio, si quid petieritis in nomine meo, hoc faciam. ergo et illa maiora opera seipsum facturum esse promisit. non se extollat seruus supra dominum, et discipulus supra magistrum; maiora quam ipse facit, dicit eos esse facturos; sed in eis uel per eos se faciente, non ipsis tamquam ex seipsis. ei quippe cantatur: diligam te, domine, uirtus mea. sed quae sunt tandem ista maiora? an forte quod aegros ipsis transeuntibus, etiam eorum umbra sanabat? maius est enim ut sanet umbra quam fimbria. illud per se, hoc per ipsos, sed tamen utrumque ipse. uerumtamen quando ista dicebat, uerborum suorum opera commendabat; sic enim dixerat: uerba quae ego loquor uobis, a meipso non loquor; pater autem in me manens, ipse facit opera. quae opera tunc dicebat, nisi uerba quae loquebatur? audiebant et credebant illi, et eorumdem uerborum fructus erat fides illorum; uerumtamen euangelizantibus discipulis, non tam pauci quam illi erant, sed gentes etiam crediderunt; haec sunt sine dubitatione maiora. nec tamen ait: maiora horum facietis, ut solos apostolos ea putaremus esse facturos, sed: qui credit in me, inquit, opera quae ego facio, et ipse faciet, et maiora horum faciet. ita ne quicumque credit in christum, facit quae christus, uel maiora quam christus? non praetereunter ista tractanda sint, nec debent festinatione praecipitari; sed ea cogit concludendus iam sermo iste differri.

TRACTATUS 72

14:10-14 quid sibi uelit, et quomodo accipiendum sit quod dominus ait: qui credit in me, opera quae ego facio, et ipse faciet, non est facile comprehendere; et cum hoc ad intellegendum difficillimum sit, adiecit aliud difficilius: et maiora horum faciet. quid est hoc? qui faceret opera quae christus fecit, non inueniebamus; qui etiam maiora faciet, inuenturi sumus? sed dixeramus sermone pristino quia maius fuit umbrae suae transitu, quod discipuli fecerunt, quam fimbriae suae tactu, quod ipse dominus fecit, sanare languentes, et quia plures apostolis, quam ipso per os proprium praedicante domino crediderunt, ut haec uiderentur opera intellegenda esse maiora, non quo maior esset magistro discipulus, uel domino seruus, uel adoptatus unigenito, uel homo deo, sed quod per illos ipse dignaretur eadem maiora facere, qui dicit illis alio loco: sine me nihil potestis facere. ipse quippe, ut alia omittam, quae sunt innumerabilia, sine ipsis fecit eos, sine ipsis fecit hunc mundum; et quia homo etiam ipse fieri dignatus est, sine ipsis fecit et seipsum. quid autem illi sine ipso, nisi peccatum? denique et hic id quod de hac re poterat nos mouere, mox abstulit; cum enim dixisset: qui credit in me, opera quae ego facio, et ipse faciet, et maiora horum faciet, continuo secutus adiunxit: quia ego ad patrem uado, et quaecumque petieritis, in nomine meo, haec faciam. qui dixerat faciet, post ait faciam, tamquam diceret: non uobis impossibile hoc uideatur; non enim poterit esse maior me qui credit in me, sed ego facturus sum et tunc maiora quam nunc; maiora per eum qui credit in me, quam praeter eum per me; ego tamen ipse praeter eum, ego ipse per eum; sed quando praeter eum, non faciet ipse; quando autem per eum, quamuis non per semetipsum, faciet et ipse. porro autem maiora facere per eum quam praeter eum, non est defectio, sed dignatio. quid enim retribuant serui domino, pro omnibus quae retribuit eis? quandoquidem inter cetera bona etiam hoc eis donare dignatus est, ut maiora faceret per illos quam praeter illos. nonne ab ore illius diues ille tristis abscessit, quando uitae aeternae consilium quaesiuit? audiuit, abiecit, et tamen postea quod ab illo auditum non fecit unus, fecerunt multi, cum loqueretur per discipulos magister bonus; contemtibilis ei quem diuitem per seipsum monuit, amabilis eis quos ex diuitibus pauperes per pauperes fecit. ecce maiora fecit praedicatus a credentibus, quam locutus audientibus.

uerum hoc adhuc mouet, quod haec maiora per apostolos fecit; non autem ipsos tantum significans ait: opera quae ego facio et uos facietis, et maiora horum facietis; sed omnes ad suam familiam pertinentes intellegi uolens: qui credit in me, inquit, opera quae ego facio, et ipse faciet, et maiora horum faciet. si ergo qui credit faciet, non credit utique qui non faciet; sicuti est: qui diligit me, mandata mea custodit; unde profecto qui non custodit, non diligit. item alio loco: qui audit, inquit, uerba mea haec et facit ea, similabo eum uiro prudenti qui aedificat domum suam supra petram; qui ergo non est similis huic uiro prudenti, procul dubio aut uerba haec audit et non facit, aut omnino nec audit. qui credit, inquit, in me, licet moriatur, uiuet; qui ergo non uiuet, non utique credit. tale etiam hoc est: qui credit in me, faciet; non utique credit qui non faciet. quid est hoc, fratres? numquid inter credentes in christum non est computandus, qui non fecerit opera maiora quam christus? durum est, absurdum est, ferri non potest; non toleratur nisi intellegatur. apostolum igitur audiamus: credenti, inquit, in eum qui iustificat impium, deputatur fides eius ad iustitiam. in hoc opere faciamus opera christi, quia et ipsum credere in christum, opus est christi. hoc operatur in nobis, non utique sine nobis. audi ergo iam, et intellege: qui credit in me, opera quae ego facio, et ipse faciet; prius ego facio, deinde et ipse faciet, quia facio ut faciat. quae opera, nisi ut ex impio iustus fiat?

et maiora horum faciet. quorum, obsecro? numquidnam omnium operum christi maiora facit, qui cum timore et tremore suam ipsius salutem operatur? quod utique in illo, sed non sine illo christus operatur. prorsus maius hoc esse dixerim, quam est caelum et terra, et quaecumque cernuntur in caelo et in terra. et caelum enim et terra transibit; praedestinatorum autem, id est eorum quos praescit, salus et iustificatio permanebit. in illis tantum opera dei, in his autem etiam est imago dei. sed et in caelis, sedes, dominationes, principatus, potestates, archangeli, angeli opera sunt christi; numquid etiam his operibus maiora facit, qui operante in se christo, cooperatur aeternam salutem ac iustificationem suam? non hic audeo praecipitare sententiam; intellegat qui potest, iudicet qui potest, utrum maius sit iustos creare quam impios iustificare. certe enim si aequalis est utrumque potentiae, hoc maioris est misericordiae. hoc est enim magnum pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne, iustificatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum est in gentibus, creditum est in mundo, assumtum est in gloria. sed omnia opera christi intellegere ubi ait: maiora horum faciet, nulla nos necessitas cogit. horum enim forsitan dixit, quae in illa hora faciebat; tunc autem uerba fidei faciebat, et de his operibus fuerat praelocutus dicens: uerba quae ego loquor uobis, a meipso non loquor; pater autem in me manens, ipse facit opera. tunc igitur uerba eius erant opera eius. et utique minus est uerba iustitiae praedicare, quod fecit praeter nos, quam impios iustificare, quod ita facit in nobis, ut faciamus et nos. restat inquirere quomodo accipiendum sit: quodcumque petieritis in nomine meo, hoc faciam. propter multa enim quae petunt fideles eius, nec accipiunt, non parua hinc exoritur quaestio; sed quoniam sermo iste iam claudendus est, ei considerandae atque tractandae tribuatur saltem parua dilatio.

TRACTATUS 73

14:10-14 magnam spem dominus suis promisit sperantibus, dicens: quia ego ad patrem uado, et quodcumque petieritis in nomine meo, hoc faciam. sic ergo perrexit ad patrem, ut non relinqueret indigentes, sed exaudiret petentes. sed quid est: quodcumque petieritis, cum uideamus plerumque fideles eius petere, et non accipere? an forte propterea quia male petunt? nam hoc exprobrauit apostolus iacobus dicens: petitis, et non accipitis, eo quod male petatis, ut in concupiscentiis uestris insumatis. male ergo usurus eo quod uult accipere, deo potius miserante non accipit. proinde si hoc ab illo petitur unde homo laedatur exauditus, magis metuendum est ne quod posset non dare propitius, det iratus. an non uidemus israelitas malo suo impetrasse quod culpabili concupiscentia petierunt? concupierant enim carnibus uesci, quibus pluebatur manna de caelo. fastidiebant quippe quod habebant, et quod non habebant, impudenter petebant; quasi non melius peterent, non ut cibus qui deerat indecenti desiderio praestaretur, sed ut ille qui aderat sanato fastidio sumeretur. quando enim nos delectant mala, et non delectant bona rogare debemus potius deum ut delectent bona, quam ut concedantur mala. non quia malum est carne uesci, cum de hac re loquens apostolus dicat: omnis creatura dei bona est, et nihil abiciendum quod cum gratiarum actione accipitur; sed quia sicut item ipse ait: malum est homini qui per offensionem manducat; et si hominis offensionem, quanto magis dei? cuius in israelitis non parua erat offensio, repudiare quod dabat sapientia, et petere id quod inhiabat concupiscentia, quamuis illi nec peterent, sed quia deerat murmurarent. sed ut sciremus non dei creaturam esse culpabilem, sed inobedientiam contumacem et inordinatam cupiditatem; non propter porcum, sed propter pomum mortem primus homo inuenit, et esau primatus suos non propter gallinam, sed propter lenticulam perdidit.

quomodo ergo intellegendum est: quodcumque petieritis, hoc faciam, si deus aliqua petentibus fidelibus etiam consulendo non facit? an forte solis apostolis dictum debemus accipere? absit. unde enim ad hoc uenit ut diceret, superius dixerat: qui credit in me, opera quae ego facio, faciet, et maiora horum faciet; de qua re pristino sermone tractauimus. et ne quisquam hoc sibi tribueret, ut etiam illa opera maiora seipsum facere ostenderet, adiecit, atque ait: quia ego ad patrem uado; et quodcumque petieritis in nomine meo, hoc faciam. numquid in eum soli apostoli crediderunt? ad eos itaque loquebatur dicendo: qui credit in me, in quibus eo donante etiam nos sumus, qui utique non quodcumque petierimus accipimus. ipsos quoque beatissimos si cogitemus apostolos, inuenimus eum qui plus omnibus laborauit, non autem ipse, sed gratia dei cum ipso, ter dominum rogasse ut ab eo discederet angelus satanae, nec tamen quod rogauerat accepisse. quid dicemus, carissimi? putabimus ne hoc promissum ubi ait: quodcumque petieritis, hoc faciam, nec apostolis fuisse ab illo completum? et cui tandem quod promittit implebit, si apostolos suos in sua promissione fraudauit?

euigila igitur, homo fidelis, et uigilanter audi quod illic positum est, in nomine meo; ipsum enim quodcumque, non ait, petieritis utcumque, sed, in nomine meo. qui promisit ergo tam magnum beneficium, quid uocatur? utique christus iesus : christus significat regem, iesus significat saluatorem; non utique nos saluos faciet, quicumque rex, sed rex saluator; ac per hoc quodcumque petimus aduersus utilitatem salutis, non petimus in nomine saluatoris. et tamen ipse saluator est, non solum quando facit quod petimus, uerum etiam quando non facit; quoniam quod uidet peti contra salutem, non faciendo potius se exhibet saluatorem. nouit enim medicus quid pro sua, quid contra suam salutem poscat aegrotus, et ideo contraria poscentis non facit uoluntatem, ut faciat sanitatem. quapropter quando uolumus ut faciat quodcumque petimus, non utcumque, sed in nomine eius petamus, hoc est in nomine saluatoris petamus. non ergo contra nostram salutem petamus; quod si fecerit, non ut saluator facit, quod est nomen eius fidelibus eius. est quippe impiis et damnator, qui dignatur fidelibus esse saluator. qui ergo credit in eum, quodcumque petierit in eo nomine, quod est illis qui credunt in eum, hoc facit; quoniam hoc sicut saluator facit. si autem qui in eum credit, aliquid per ignorantiam contra suam salutem petit, non in nomine saluatoris petit; quia saluator eius non erit, si quod eius salutem impedit, fecerit. unde tunc expedit potius ut non faciendo propter quod inuocatur, faciat quod uocatur. propterea non solum saluator, sed etiam magister bonus, ut faciat quodcumque petierimus, in ipsa oratione quam nobis dedit, docuit quid petamus, ut etiam sic intellegamus non petere nos in nomine magistri, quod petimus praeter regulam ipsius magisterii.

sane quaedam quamuis in nomine eius petamus, id est secundum saluatorem et secundum magistrum petamus; non tunc quando petimus facit, sed tamen facit. neque enim quia et illud petimus ut ueniat regnum dei, propterea non facit quod petimus, quia non statim cum illo in aeternitate regnamus; differtur enim quod petimus, non negatur. uerumtamen orantes tamquam seminantes non deficiamus; tempore enim proprio metemus. et simul petamus quando bene petimus, ut non faciat quod non bene petimus; quia et ad hoc pertinet quod in eadem oratione dominica dicimus: ne nos inferas in tentationem. neque enim parua est tentatio, si contra tuam sit causam tua postulatio. non autem negligenter audiendum est, quod dominus, ne quisquam eum putaret quod se promisit facere petentibus, sine patre esse facturum, cum dixisset: quodcumque petieritis in nomine meo, hoc faciam, continuo subiecit: ut glorificetur pater in filio, si quid petieritis in nomine meo, hoc faciam. nullo modo igitur sine patre hoc filius facit, quandoquidem ut in illo pater glorificetur, propterea facit. facit ergo pater in filio, ut filius glorificetur in patre; et facit filius in patre, ut pater glorificetur in filio; quoniam unum sunt pater et filius.

TRACTATUS 74

14:15-17 audiuimus, fratres, cum euangelium legeretur, dominum dicentem: si diligitis me, mandata mea seruate; et ego rogabo patrem, et alium paracletum dabit uobis, ut maneat uobis cum in aeternum, spiritum ueritatis, quem mundus non potest accipere, quia non uidet eum, nec scit eum. uos autem cognoscetis eum, quia apud uos manebit, et in uobis erit. multa sunt, quae in istis paucis uerbis domini requirantur; sed multum est ad nos uel omnia quae hic quaerenda sunt quaerere, uel omnia quae hic quaerimus inuenire. uerumtamen quantum nobis dominus donare dignatur, pro nostra et uestra capacitate, quid dicere debeamus, et quid audire debeatis, adtendentes, per nos, carissimi, quod possumus sumite, et ab illo quod non possumus poscite. spiritum paracletum christus promisit apostolis; quo autem modo promiserit, aduertamus. si diligitis me, inquit, mandata mea seruate; et ego rogabo patrem, et alium paracletum dabit uobis, ut maneat uobis cum in aeternum, spiritum ueritatis. hic est utique in trinitate spiritus sanctus, quem patri et filio consubstantialem et coaeternum fides catholica confitetur; ipse est de quo dicit apostolus: caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. quomodo ergo dominus dicit: si diligitis me, mandata mea seruate; et ego rogabo patrem, et alium paracletum dabit uobis, cum hoc dicat de spiritu sancto, quem nisi habeamus, nec diligere deum possumus, nec eius mandata seruare? quomodo diligimus ut eum accipiamus, quem nisi habeamus, diligere non ualemus? aut quomodo mandata seruabimus ut eum accipiamus, quem nisi habeamus, mandata seruare non possumus? an forte praecedit in nobis caritas, qua diligimus christum, ut diligendo christum eius que mandata faciendo, mereamur accipere spiritum sanctum, ut caritas non christi, quae iam praecesserat, sed dei patris diffundatur in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis? peruersa est ista sententia. qui enim se filium diligere credit, et patrem non diligit, profecto nec filium diligit, sed quod sibi ipse confinxit. deinde apostolica uox est: nemo dicit: dominus iesus , nisi in spiritu sancto; et quis dominum iesum , nisi qui eum diligit, dicit, si eo modo dicit quo apostolus intellegi uoluit? multi enim uoce dicunt, corde autem et factis negant; sicut de talibus ait: confitentur enim se nosse deum, factis autem negant. si negatur factis, procul dubio etiam dicitur factis. nemo itaque dicit, dominus iesus , animo, uerbo, facto, corde, ore, opere, nemo dicit: dominus iesus , nisi in spiritu sancto; et nemo sic dicit, nisi qui diligit. iam itaque apostoli dicebant: dominus iesus ; et si eo modo dicebant, ut non ficte dicerent, ore confitentes, corde et factis negantes; prorsus si ueraciter hoc dicebant, procul dubio diligebant. quomodo igitur diligebant, nisi in spiritu sancto? et tamen eis prius imperatur ut diligant eum, et eius mandata conseruent, ut accipiant spiritum sanctum, quem nisi haberent, profecto diligere et mandata seruare non possent.

restat ergo ut intellegamus spiritum sanctum habere qui diligit, et habendo mereri ut plus habeat, et plus habendo plus diligat. iam itaque habebant spiritum discipuli, quem dominus promittebat, sine quo eum dominum non dicebant; nec tamen eum adhuc habebant, sicut eum dominus promittebat. et habebant ergo, et non habebant, qui quantum habendus fuerat, nondum habebant. habebant itaque minus, dandus erat eis amplius. habebant occulte, accepturi fuerant manifeste; quia et hoc ad maius donum sancti spiritus pertinebat, ut eis innotesceret quod habebant. de quo munere loquens apostolus ait: nos autem non spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex deo est, ut sciamus quae a deo donata sunt nobis. nam et ipsam manifestam impertitionem spiritus sancti non semel, sed bis numero dominus egit. mox enim ut resurrexit a mortuis, insufflans ait: accipite spiritum sanctum. numquid igitur quia tunc dedit, ideo non misit etiam postea quem promisit? aut non idem ipse est spiritus sanctus, qui et tunc est insufflatus ab ipso, et postea ab ipso missus e caelo? quapropter cur ipsa quae facta est euidenter donatio eius, bis facta fuerit, alia quaestio est; fortassis enim propter duo praecepta dilectionis, hoc est proximi et dei, ut commendaretur ad spiritum sanctum pertinere dilectio, haec eius gemina est in manifestatione facta donatio. et si alia causa quaerenda est, non nunc eius inquisitione in longiorem quam oportet modum sermo iste mittendus est; dum tamen constet, sine spiritu sancto christum nos diligere et mandata eius seruare non posse; et id nos posse atque agere tanto minus, quanto illum percipimus minus; tanto autem amplius, quanto illum percipimus amplius. proinde non solum non habenti, uerum etiam habenti, non incassum promittitur: non habenti quidem, ut habeatur; habenti autem, ut amplius habeatur. nam nisi ab alio minus, ab alio amplius haberetur, sanctus elisaeus sancto eliae non diceret: spiritus qui est in te, duplo sit in me.

quando autem ait iohannes baptista: non enim ad mensuram dat deus spiritum, de ipso dei filio loquebatur, cui non est datus spiritus ad mensuram; quia in illo inhabitat omnis plenitudo diuinitatis. neque enim sine gratia spiritus sancti est mediator dei et hominum homo christus iesus ; nam et ipse dicit de se fuisse propheticum illud impletum: spiritus domini super me; propter quod unxit me, euangelizare pauperibus misit me. quod enim est unigenitus aequalis patri, non est gratiae, sed naturae; quod autem in unitatem personae unigeniti assumtus est homo, gratiae est, non naturae, confitente euangelio atque dicente: puer autem crescebat et confortabatur plenus sapientia, et gratia dei erat in illo. ceteris autem ad mensuram datur, et datus additur, donec unicuique pro modo suae perfectionis propria mensura compleatur. unde et monet apostolus: non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad temperantiam; unicuique sicut deus partitus est mensuram fidei. neque enim ipse diuiditur spiritus, sed dona per spiritum; nam diuisiones donationum sunt, idem autem spiritus.

quod uero ait: rogabo patrem, et alium paracletum dabit uobis, ostendit et seipsum esse paracletum. paracletus enim latine dicitur aduocatus; et dictum est de christo: aduocatum habemus ad patrem, iesum christum iustum. sic autem mundum dixit non posse accipere spiritum sanctum, sicut etiam dictum est: prudentia carnis inimica est in deum: legi enim dei non est subiecta; nec enim potest, uelut si dicamus: iniustitia iusta esse non potest. mundum quippe ait hoc loco, mundi significans dilectores, quae dilectio non est a patre. et ideo dilectioni huius mundi, de qua satis agimus ut minuatur et consumatur in nobis, contraria est dilectio dei, quae diffunditur in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis. mundus ergo eum accipere non potest, quia non uidet eum, neque scit eum. non enim habet inuisibiles oculos mundana dilectio, per quos uideri spiritus sanctus, nisi inuisibiliter non potest.

uos autem, inquit, cognoscetis eum, quia apud uos manebit, et in uobis erit. erit in eis ut maneat, non manebit ut sit; prius est enim esse alicubi, quam manere. sed ne putarent quod dictum est: apud uos manebit, ita dictum quemadmodum apud hominem hospes uisibiliter manere consueuit; exposuit quid dixerit: apud uos manebit, cum adiunxit et dixit: in uobis erit. ergo inuisibiliter uidetur; nec si non sit in nobis, potest esse in nobis eius scientia. sic enim a nobis uidetur in nobis et nostra conscientia; nam faciem uidemus alterius, nostram uidere non possumus; conscientiam uero nostram uidemus, alterius non uidemus. sed conscientia numquam est, nisi in nobis; spiritus autem sanctus potest esse etiam sine nobis; datur quippe ut sit et in nobis. sed uideri et sciri quemadmodum uidendus et sciendus est, non potest a nobis, si non sit in nobis.

TRACTATUS 75

14:18-21 post promissionem spiritus sancti, ne quisquam putaret quod ita eum dominus daturus fuerat uelut pro seipso, ut non et ipse cum eis esset futurus, adiecit atque ait: non relinquam uos orphanos; ueniam ad uos. orphani, pupilli sunt. illud enim graecum eiusdem rei nomen est, hoc latinum; nam et in psalmo ubi legimus: pupillo tu eris adiutor, graecus habet orphano. quamuis ergo nos filius dei suo patri adoptauerit filios, et eumdem patrem nos uoluerit habere per gratiam, qui eius pater est per naturam, tamen etiam ipse circa nos paternum affectum quodammodo demonstrat, cum dicit: non relinquam uos orphanos; ueniam ad uos. hinc est quod etiam sponsi filios nos appellat, ubi dicit: ueniet hora ut auferatur ab eis sponsus, et tunc ieiunabunt filii sponsi. quis autem sponsus, nisi dominus christus?

deinde sequitur, et dicit: adhuc modicum, et mundus me iam non uidet. quid enim? tunc eum uidebat mundus? quandoquidem mundi nomine uult intellegi eos de quibus superius est locutus, dicens de spiritu sancto: quem mundus accipere non potest, quia non uidet eum, neque cognoscit eum? uidebat eum plane mundus carneis oculis in carne conspicuum, non autem uidebat quod in carne uerbum latebat; uidebat hominem, non uidebat deum; uidebat indumentum, non uidebat indutum. sed quoniam post resurrectionem etiam ipsam carnem suam, quam non solum uidendam, uerum etiam contrectandam demonstrauit suis, noluit demonstrare non suis, hinc fortasse intellegendum est esse dictum: adhuc modicum, et mundus me iam non uidet; uos autem uidebitis me; quia ego uiuo, et uos uiuetis.

quid est: quia ego uiuo, et uos uiuetis? cur de praesenti se dixit uiuere, illos autem de futuro esse uicturos, nisi quia uitam etiam carnis utique resurgentis, qualis in ipso praecedebat, et illis est pollicitus secuturam? et quia ipsius mox futura erat resurrectio, praesentis posuit temporis uerbum propter significandam celeritatem; illorum autem quoniam saeculi differtur in finem, non ait: uiuitis, sed: uiuetis. duas ergo resurrectiones, suam scilicet mox futuram et nostram in saeculi fine uenturam, duobus uerbis praesentis temporis et futuri, eleganter breuiter que promisit. quia ego, inquit, uiuo, et uos uiuetis; quia ille uiuit, ideo et nos uiuemus. per hominem quippe mors, et per hominem resurrectio mortuorum. sicut enim in adam omnes moriuntur, sic in christo omnes uiuificabuntur. quoniam nemo ad mortem nisi per illum, nemo ad uitam nisi per christum. quia nos uiximus, mortui sumus; quia uiuit ipse, uiuemus nos. mortui sumus illi, quando uiximus nobis; quia uero mortuus ille pro nobis, et sibi uiuit et nobis. quia enim uiuit ille, et nos uiuemus. nam sicut per nos mortem habere potuimus, non sic et uitam per nos habere possumus.

in illo die, inquit, uos cognoscetis quia ego sum in patre meo, et uos in me, et ego in uobis. in quo die, nisi de quo ait: et uos uiuetis? tunc enim erit ut possimus uidere quod credimus. nam et nunc est in nobis, et nos in illo; sed hoc nunc credimus, tunc etiam cognoscemus, quamuis et nunc credendo nouerimus, sed tunc contemplando noscemus. quamdiu enim sumus in corpore quale nunc est, id est corruptibile quod aggrauat animam, peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus, non per speciem. tunc ergo per speciem, quoniam uidebimus eum sicuti est. nam si etiam nunc christus in nobis non esset, non diceret apostolus: si autem christus in nobis, corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem uita est propter iustitiam. quia uero et nos etiam nunc in illo sumus, satis ostendit, ubi dicit: ego sum uitis, uos palmites. in illo ergo die, quando uiuemus ea uita qua mors absorbebitur, cognoscemus quia ipse in patre, et nos in ipso, et ipse in nobis; quia tunc perficietur hoc ipsum quod et nunc inchoatum est iam per ipsum, ut sit in nobis et nos in ipso.

qui habet, inquit, mandata mea et seruat ea, ille est qui diligit me. qui habet in memoria, et seruat in uita; qui habet in sermonibus, et seruat in moribus; qui habet audiendo, et seruat faciendo; aut qui habet faciendo, et seruat perseuerando, ipse est, inquit, qui diligit me. opere est demonstranda dilectio, ne sit infructuosa nominis appellatio. et qui diligit me, inquit, diligetur a patre meo; et ego diligam eum, et manifestabo ei meipsum. quid est: diligam, tamquam tunc dilecturus sit, et nunc non diligat? absit. quomodo enim nos pater sine filio, aut filius sine patre diligeret? quomodo cum inseparabiliter operentur, separabiliter diligunt? sed ad hoc dixit: diligam eum, ad quod sequitur: et manifestabo ei meipsum. diligam, et manifestabo, id est, ad hoc diligam, ut manifestem. nunc enim ad hoc dilexit, ut credamus, et mandatum fidei teneamus; tunc ad hoc diliget, ut uideamus, et ipsam uisionem mercedem fidei capiamus. quia et nos nunc diligimus, credendo quod uidebimus; tunc autem diligemus, uidendo quod credimus.

TRACTATUS 76

14:22-24 interrogantibus discipulis et eis magistro respondente iesu, etiam nos tamquam cum illis discimus, quando sanctum euangelium uel legimus uel audimus. quia ergo dixerat dominus: adhuc modicum, et mundus me iam non uidet, uos autem uidebitis me, interrogauit eum de hoc ipso iudas, non ille traditor eius qui iscariotes cognominatus est, sed cuius epistola inter scripturas canonicas legitur: domine, quid factum est, quia nobis manifestaturus es teipsum, et non mundo? simus cum ipsis tamquam interrogantes discipuli, communem que magistrum audiamus et nos. iudas enim sanctus, non immundus, nec insectator domini, sed sectator, causam quaesiuit quare se non mundo, sed suis manifestaturus esset iesus ; quare adhuc modicum et mundus non uideret eum, ipsi autem uiderent eum.

respondit iesus , et dixit ei: si quis diligit me, sermonem meum seruabit; et pater meus diliget eum, et ad eum ueniemus, et mansionem apud eum faciemus. qui non diligit me, sermones meos non seruat. ecce exposita est causa quare se suis manifestaturus est, non alienis, quos mundi nomine appellat; et ipse est causa quod hi diligant, illi non diligant. ipsa causa est de qua sacer insonat psalmus: iudica me, deus, et discerne causam meam de gente non sancta. qui enim diligunt, quia diligunt, eliguntur; qui uero non diligunt, si linguis hominum loquantur et angelorum, fiunt aeramentum sonans et cymbalum tinniens; et si habuerint prophetiam, et scierint omnia sacramenta, et omnem scientiam, et habuerint omnem fidem ut montes transferant, nihil sunt; et si distribuerint omnem substantiam suam, et tradiderint corpus suum ut ardeant, nihil eis prodest. dilectio sanctos discernit a mundo, quae facit unanimes habitare in domo. in qua domo facit pater et filius mansionem; qui donant et ipsam dilectionem, quibus donent in fine etiam ipsam suam manifestationem, de qua discipulus magistrum interrogauit, ut non solum illi qui tunc audiebant per os eius, sed etiam nos per euangelium eius hoc nosse possemus. quaesierat enim de christi manifestatione, et audiuit de dilectione atque mansione. est ergo quaedam dei manifestatio interior, quam prorsus impii non nouerunt, quibus dei patris et spiritus sancti manifestatio nulla est; filii uero potuit esse, sed in carne; quae nec talis est qualis illa, nec semper illis adesse potest qualiscumque sit, sed ad modicum tempus; et hoc ad iudicium, non ad gaudium; ad supplicium, non ad praemium.

nunc est ergo ut intellegamus, quantum aperire ipse dignatur, quomodo dictum sit: adhuc modicum, et mundus me iam non uidet, uos autem uidebitis me. uerum est quidem quod post paululum etiam corpus suum in quo poterant eum et impii uidere, oculis eorum fuerat subtracturus; quandoquidem post resurrectionem nemo illorum uidit eum. sed quoniam dictum est testantibus angelis: sic ueniet quemadmodum uidistis eum euntem in caelum, nec aliud credimus quam eum in eodem corpore ad iudicium uiuorum et mortuorum esse uenturum; procul dubio tunc eum uidebit mundus, quo nomine significati sunt a regno eius alieni. ac per hoc longe melius intellegitur iam illud tempus significare uoluisse, in eo quod ait: adhuc modicum, et mundus me iam non uidet, quando in fine saeculi auferetur ab oculis damnatorum, ut illi eum de cetero uideant, apud quos diligentes eum facit pater atque ipse mansionem. modicum autem dixit, quia et id quod prolixum uidetur hominibus, breuissimum est ante oculos dei; de hoc quippe modico iste ipse iohannes euangelista: filioli, inquit, nouissima hora est.

ne quis porro existimet patrem tantummodo et filium sine spiritu sancto apud dilectores suos facere mansionem, recolat quod superius de spiritu sancto dictum est: quem mundus non potest accipere, quia non uidet eum, nec scit eum; uos autem cognoscetis eum, quia apud uos manebit, et in uobis erit. ecce facit in sanctis cum patre et filio sanctus etiam spiritus mansionem; intus utique, tamquam deus in templo suo. deus trinitas, pater et filius et spiritus sanctus, ueniunt ad nos, dum uenimus ad eos: ueniunt subueniendo, uenimus obediendo; ueniunt illuminando, uenimus intuendo; ueniunt implendo, uenimus capiendo, ut sit nobis eorum non extraria uisio, sed interna; et in nobis eorum non transitoria mansio, sed aeterna. sic mundo non se filius manifestat: mundus enim dictus est hoc loco, de quibus continuo subiunxit: qui non diligit me, sermones meos non seruat. hi sunt qui patrem et spiritum sanctum numquam uident; filium autem non ut beatificentur, sed ut iudicentur, ad modicum uident; nec ipsum in forma dei, ubi est cum patre et spiritu sancto pariter inuisibilis, sed in forma hominis, ubi esse uoluit mundo patiendo contemtibilis, iudicando terribilis.

quod uero adiunxit: et sermo quem audistis non est meus, sed eius qui misit me, patris, non miremur, non paueamus: non est minor patre, sed non est nisi a patre. non est impar ipso, sed non est a seipso. neque enim mentitus est dicendo: qui non diligit me, sermones meos non seruat. ecce suos dixit esse sermones; numquid sibi ipse est contrarius, ubi rursus dixit: et sermo quem audistis non est meus? et fortasse propter aliquam distinctionem, ubi suos dixit, dixit pluraliter, hoc est sermones; ubi autem sermonem, hoc est uerbum, non suum dixit esse, sed patris, seipsum intellegi uoluit. in principio enim erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. non utique suum, sed patris est uerbum, quomodo nec sua imago, sed patris; nec suus filius idem ipse, sed patris. recte igitur tribuit auctori quidquid facit aequalis, a quo habet hoc ipsum quod illi est indifferenter aequalis.

TRACTATUS 77

14:25-27 in praecedenti lectione sancti euangelii, quam sequitur ista quae modo recitata est, dominus iesus dixerat se et patrem ad dilectores suos esse uenturos, et apud eos mansionem esse facturos. iamuero et superius dixerat de spiritu sancto: uos autem cognoscetis eum, quia apud uos manebit, et in uobis erit; unde intelleximus in sanctis tamquam in templo suo simul manere trinitatem deum. nunc autem dicit: haec locutus sum uobis apud uos manens. illa itaque mansio alia est, quam promisit futuram; haec uero alia, quam praesentem esse testatur. illa spiritalis est, atque intrinsecus mentibus redditur, haec corporalis forinsecus oculis atque auribus exhibetur. illa in aeternum beatificat liberatos, haec in tempore uisitat liberandos. secundum illam dominus a suis dilectoribus non recedit; secundum hanc it et recedit. haec, inquit, locutus sum uobis, apud uos manens, utique praesentia corporali, qua cum illis uisibilis loquebatur.

paracletus autem, inquit, spiritus sanctus, quem mittet pater in nomine meo, ille uos docebit omnia, et commemorabit uos omnia quaecumque dixero uobis. numquidnam dicit filius, et docet spiritus sanctus, ut dicente filio uerba capiamus, docente autem spiritu sancto eadem uerba intellegamus? quasi dicat filius sine spiritu sancto, aut spiritus sanctus doceat sine filio; aut uero non et filius doceat et spiritus sanctus dicat, et cum deus aliquid dicit et docet, trinitas ipsa dicat et doceat? sed quoniam trinitas est, oportebat eius singulas insinuare personas, eam que nos distincte audire, inseparabiliter intellegere. audi patrem dicentem ubi legis: dominus dixit ad me: filius meus es tu; audi et docentem ubi legis: omnis qui audiuit a patre et didicit, uenit ad me. filium uero dicentem modo audisti; de se quippe ait: quaecumque dixero uobis; quem si et docentem uis nosse, magistrum recole: unus est, inquit, magister uester christus. spiritum porro sanctum, quem modo audisti docentem ubi dictum est: ipse uos docebit omnia, audi etiam dicentem, ubi legis in actibus apostolorum, beato petro dixisse spiritum sanctum: uade cum illis, quia ego misi eos. omnis igitur et dicit et docet trinitas; sed nisi etiam singillatim commendaretur, eam nullo modo humana capere utique posset infirmitas. cum ergo omnino sit inseparabilis, numquam trinitas esse sciretur, si semper inseparabiliter diceretur; nam et cum dicimus patrem et filium et spiritum sanctum, non eos utique dicimus simul, cum ipsi non possint esse non simul. quod uero addidit: commemorabit uos, intellegere debemus etiam, quod iubemur non obliuisci saluberrimos monitus ad gratiam pertinere, quam nos commemorat spiritus.

pacem, inquit, relinquo uobis, pacem meam do uobis. hoc est quod legimus apud prophetam: pacem super pacem; pacem nobis relinquit iturus, pacem suam nobis dabit in fine uenturus. pacem nobis relinquit in hoc saeculo, pacem suam nobis dabit in futuro saeculo. pacem suam nobis relinquit, in qua manentes hostem uincimus; pacem suam nobis dabit, quando sine hoste regnabimus. pacem relinquit nobis, ut etiam hic inuicem diligamus; pacem suam nobis dabit, ubi numquam dissentire possimus. pacem relinquit nobis, ne de occultis nostris inuicem iudicemus, cum in hoc sumus mundo; pacem suam dabit nobis, cum manifestabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a deo. in illo tamen atque ab illo nobis est pax, siue quam nobis relinquit iturus ad patrem, siue quam nobis dabit nos perducturus ad patrem. quid autem nobis relinquit adscendens a nobis, nisi seipsum, dum non recedit a nobis? ipse est enim pax nostra, qui fecit utraque unum. pax ergo ipse nobis est, et cum credimus quia est, et cum uidebimus eum sicuti est. si enim quamdiu sumus in corpore corruptibili quod aggrauat animam, cum per fidem ambulamus, non per speciem, non deserit peregrinantes a se, quanto magis cum ad ipsam speciem uenerimus, nos implebit ex se?

sed quid est quod ubi ait: pacem relinquo uobis, non addidit meam; ubi uero ait: do uobis, ibi dixit meam? utrum subaudiendum est meam, et ubi dictum non est, quia potest referri ad utrumque etiam quod semel dictum est? an forte et hic aliquid latet quod petendum est et quaerendum, et ad quod pulsantibus aperiendum? quid si enim pacem suam eam uoluit intellegi qualem habet ipse? pax uero ista quam nobis relinquit in hoc saeculo, nostra est potius dicenda quam ipsius. illi quippe nihil repugnat in seipso, qui nullum habet omnino peccatum; nos autem talem pacem nunc habemus, in qua adhuc dicamus: dimitte nobis debita nostra. est ergo nobis pax aliqua, quoniam condelectamur legi dei secundum interiorem hominem; sed non est plena, quia uidemus aliam legem in membris nostris, repugnantem legi mentis nostrae. item que inter nos ipsos est nobis pax, quia inuicem nobis credimus quod inuicem diligamus; sed nec ipsa plena est, quia cogitationes cordis nostri inuicem non uidemus, et quaedam de nobis quae non sunt in nobis, uel in melius inuicem uel in deterius opinamur. itaque ista etiamsi ab illo nobis relicta est, pax nostra est; nisi enim ab illo, non haberemus et talem, sed ipse non habet talem. si tenuerimus usque in finem qualem accepimus, qualem habet habebimus, ubi nihil nobis repugnet ex nobis, et nihil nos inuicem lateat in cordibus nostris. nec ignoro ista domini uerba etiam sic accipi posse, ut eiusdem sententiae repetitio uideatur: pacem relinquo uobis, pacem meam do uobis; ut quod dixerat: pacem, hoc repetierit dicens: pacem meam; et quod dixerat: relinquo uobis, hoc repetierit dicens: do uobis. ut uolet quisque accipiat; me tamen delectat, credo et uos, fratres mei dilecti, sic tenere istam pacem, ubi aduersarium concorditer uincimus, ut desideremus pacem, ubi aduersarium non habebimus.

quod uero dominus adiunxit, atque ait: non quomodo mundus dat, ego do uobis, quid est aliud, nisi, non quomodo homines dant qui diligunt mundum, ita do uobis? qui propterea dant sibi pacem, ut sine molestia litium atque bellorum, non deo, sed amico suo mundo perfruantur; et quando iustis dant pacem ut non eos persequantur, pax non potest esse uera, ubi non est uera concordia, quia disiuncta sunt corda. quomodo enim consors dicitur, qui sortem iungit, ita ille concors dicendus est, qui corda iungit. nos ergo, carissimi, quibus christus pacem relinquit, et pacem suam nobis dat, non sicut mundus, sed sicut ille per quem factus est mundus, ut concordes simus, iungamus inuicem corda, et cor unum sursum habeamus, ne corrumpatur in terra.

TRACTATUS 78

14:27-28 accepimus, fratres, uerba domini dicentis ad discipulos suos: non turbetur cor uestrum, neque formidet. audistis quia ego dixi uobis: uado, et uenio ad uos; si diligeretis me, gauderetis utique, quia ego uado ad patrem, quia pater maior me est. hinc ergo turbari et formidare poterat cor illorum, quod ibat ab eis, quamuis uenturus ad eos, ne forsitan gregem lupus hoc interuallo inuaderet, pastoris absentia. sed a quibus homo abscedebat, deus non derelinquebat, et idem ipse christus homo et deus. ergo et ibat per id quod homo erat, et manebat per id quod deus erat, ibat per id quod uno loco erat, manebat per id quod ubique erat. cur itaque turbaretur et formidaret cor, quando ita deserebat oculos, ut non desereret cor? quamuis deus etiam qui nullo continetur loco, discedat ab eorum cordibus, qui eum relinquunt moribus, non pedibus, et ueniat ad eos qui conuertuntur ad eum non facie, sed fide, et accedunt ad eum mente, non carne. ut autem intellegerent secundum id quod homo erat eum dixisse, uado et uenio ad uos, adiecit, atque ait: si diligeretis me, gauderetis utique, quia ego uado ad patrem, quia pater maior me est. per quod ergo filius non est aequalis patri, per hoc iturus erat ad patrem, a quo uenturus est uiuos iudicaturus et mortuos; per illud autem in quo aequalis est gignenti unigenitus, numquam recedit a patre, sed cum illo est ubique totus pari diuinitate, quam nullus continet locus. cum enim in forma dei esset, sicut apostolus loquitur, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo. quomodo enim rapina posset esse natura quae non erat usurpata, sed nata? semetipsum autem exinaniuit, formam serui accipiens; non ergo amittens illam, sed accipiens istam. eo modo se exinaniens, quo hic minor apparebat quam apud patrem manebat. forma quippe serui accessit, non forma dei recessit; haec est assumta, non illa consumta. propter hanc dicit: pater maior me est; propter illam uero: ego et pater unum sumus.

hoc adtendat arianus, et adtentione sit sanus, ne contentione sit uanus, aut, quod est peius, insanus. haec est enim forma serui, in qua dei filius minor est, non patre solo, sed etiam spiritu sancto; neque id tantum, sed etiam seipso, quia idem ipse in forma dei maior est seipso. neque enim homo christus non dicitur filius dei, quod etiam sola caro eius in sepulcro meruit appellari. nam quid aliud confitemur, cum dicimus credere nos in unigenitum dei filium, qui sub pontio pilato crucifixus est et sepultus? et quid eius nisi caro sepulta est sine anima? ac per hoc cum credimus in dei filium qui sepultus est, profecto filium dei dicimus et carnem quae sola sepulta est. ipse ergo christus filius dei, aequalis patri in forma dei, quia semetipsum exinaniuit, non formam dei amittens, sed formam serui accipiens, maior est et seipso; quia maior est forma dei quae amissa non est, quam serui quae accepta est. quid itaque mirum, uel quid indignum, si secundum hanc formam serui loquens, ait dei filius: pater maior me est, et secundum dei formam loquens, ait idem ipse dei filius: ego et pater unum sumus? unum sunt enim, secundum id quod deus erat uerbum; maior est pater, secundum id quod uerbum caro factum est. dicam etiam quod ariani et eunomiani negare non possunt: secundum hanc formam serui puer christus etiam parentibus suis minor erat, quando paruus maioribus, sicut scriptum est, subditus erat. quid igitur, haeretice, cum christus deus sit et homo, loquitur ut homo, et calumniaris deo? ille in se naturam commendat humanam; tu in illo audes deformare diuinam? infidelis, ingrate, ideo ne tu minuis eum qui fecit te, quia dicit ille quid factus sit propter te? aequalis enim patri, filius per quem factus est homo, ut minor esset patre, factus est homo; quod nisi fieret, quid homo?

dicat plane dominus et magister noster: si diligeretis me, gauderetis utique, quia uado ad patrem, quia pater maior me est. cum discipulis audiamus uerba doctoris, non cum alienis sequamur astutiam deceptoris. agnoscamus geminam substantiam christi, diuinam scilicet qua aequalis est patri, humanam qua maior est pater. utrumque autem simul non duo, sed unus est christus, ne sit quaternitas, non trinitas deus. sicut enim unus est homo anima rationalis et caro, sic unus est christus deus et homo; ac per hoc christus, est deus anima rationalis et caro. christum in his omnibus, christum in singulis confitemur. quis est ergo per quem factus est mundus? christus iesus , sed in forma dei. quis est sub pontio pilato crucifixus? christus iesus , sed in forma serui. item de singulis quibus homo constat. quis non est derelictus in inferno? christus iesus , sed in anima sola. quis resurrecturus triduo iacuit in sepulcro? christus iesus , sed in carne sola. dicitur ergo et in his singulis christus. uerum haec omnia non duo, uel tres, sed unus est christus. ideo ergo dixit: si diligeretis me, gauderetis utique, quia uado ad patrem, quia naturae humanae gratulandum est, eo quod sic assumpta est a uerbo unigenito, ut immortalis constitueretur in caelo, atque ita fieret terra sublimis, ut incorruptibilis puluis sederet ad dexteram patris. hoc enim modo se iturum dixit ad patrem. nam profecto ad illum ibat qui cum illo erat. sed hoc erat ire ad eum et recedere a nobis, mutare atque immortale facere quod mortale suscepit ex nobis, et leuare in caelum per quod fuit in terra pro nobis. quis non hinc gaudeat, qui sic diligit christum, ut et suam naturam iam immortalem gratuletur in christo, atque id se speret futurum esse per christum?

TRACTATUS 79

14:29-31 dominus et saluator noster iesus christus dixerat discipulis suis: si diligeretis me, gauderetis utique, quia uado ad patrem, quia pater maior me est. quod ex forma serui eum dixisse, non ex forma dei in qua aequalis est patri, nouit fides quae religiosis est mentibus fixa, non calumniosis et dementibus ficta. deinde subiunxit: et nunc dixi uobis priusquam fiat, ut cum factum fuerit, credatis. quid est hoc, cum magis homo credere debeat antequam fiat id quod credendum est? haec est enim laus fidei, si quod creditur non uidetur. nam quid magnum est si creditur quod uidetur, secundum illam eiusdem domini sententiam, quando discipulum arguit dicens: quia uidisti, credidisti; beati qui non uident et credunt? et nescio utrum credere dicendus est quisque quod uidet; nam ipsa fides in epistola quae scribitur ad hebraeos, ita est definita: est autem fides sperantium substantia, conuictio rerum quae non uidentur. quapropter si fides est rerum quae creduntur, eadem que fides earum est quae non uidentur, quid sibi uult quod dominus ait: et nunc dixi uobis priusquam fiat, ut cum factum fuerit, credatis? nonne potius dicendum fuit: et nunc dixi uobis priusquam fiat, ut credatis, quod cum factum fuerit, uideatis? nam et ille cui dictum est: quia uidisti, credidisti, non hoc credidit quod uidit, sed aliud uidit, aliud credidit; uidit enim hominem, credidit deum. cernebat quippe atque tangebat carnem uiuentem, quam uiderat morientem, et credebat deum in carne ipsa latentem. credebat ergo mente quod non uidebat, per hoc quod sensibus corporis apparebat. sed etsi dicuntur credi quae uidentur, sicut dicit unusquisque oculis suis se credidisse, non tamen ipsa est quae in nobis aedificatur fides; sed ex rebus quae uidentur, agitur in nobis ut ea credantur quae non uidentur. quocirca, dilectissimi, unde nunc mihi sermo est, quod dominus ait: et nunc dixi uobis priusquam fiat, ut cum factum fuerit, credatis, illud utique dicit: cum factum fuerit, quod eum uisuri erant post mortem uiuentem, et ad patrem adscendentem; quo uiso illud fuerant credituri, quod ipse esset christus filius dei uiui, qui potuit hoc facere cum praedixisset, et praedicere ante quam faceret; credituri autem hoc non fide noua, sed aucta, aut certe cum mortuus esset defecta, cum resurrexisset refecta. neque enim eum dei filium non et ante credebant; sed cum in illo factum esset quod ante praedixit, fides illa quae tunc quando illis loquebatur fuit parua, et cum moreretur pene iam nulla, et reuixit et creuit.

deinde quid dicit? iam non multa loquar uobis cum; uenit enim princeps mundi huius; quis, nisi diabolus? et in me non habet quidquam; nullum scilicet omnino peccatum. sic enim ostendit non creaturarum, sed peccatorum, principem diabolum, quos nunc nomine mundi huius appellat. et quotiescumque mundi nomen in mali significatione ponitur, non ostendit nisi mundi istius amatores, de quibus alibi scriptum est: quicumque uoluerit amicus esse saeculi huius, inimicus dei constituetur. absit ergo ut sic intellegatur diabolus princeps mundi, tamquam gerat uniuersi mundi, id est, caeli et terrae, atque omnium quae in eis sunt principatum; de quali mundo dictum est, cum de christo uerbo sermo esset: et mundus per eum factus est. uniuersus itaque mundus a summis caelis usque ad infimam terram creatori est subditus, non desertori; redemtori, non interemtori; liberatori, non captiuatori; doctori, non deceptori. quemadmodum autem sit intellegendus princeps mundi diabolus, euidentius aperuit paulus apostolus, qui cum dixisset: non est nobis colluctatio aduersus carnem et sanguinem, id est, aduersus homines, subiecit, atque ait: sed aduersus principes et potestates et rectores mundi tenebrarum harum. sequenti enim uerbo exposuit quid dixisset: mundi, cum subiecit: tenebrarum harum, ne quisquam mundi nomine intellegeret uniuersam creaturam, cuius nullo modo sunt rectores angeli desertores. tenebrarum, inquit, harum, id est, mundi istius amatorum, ex quibus tamen electi sunt, non per suum meritum, sed per dei gratiam, quibus dicit: fuistis enim aliquando tenebrae; nunc autem lux in domino. omnes enim fuerunt sub rectoribus tenebrarum harum, id est, hominum impiorum, tamquam tenebrae sub tenebris; sed gratias deo, qui eruit nos, sicut dicit idem apostolus, de potestate tenebrarum, et transtulit in regnum filii caritatis suae. in quo princeps huius mundi, hoc est tenebrarum harum, non habebat quidquam, quia neque cum peccato deus uenerat, nec eius carnem de peccati propagine uirgo pepererat. et tamquam ei diceretur: cur ergo moreris, si non habes peccatum cui debeatur mortis supplicium? continuo subiecit: sed ut cognoscat mundus quia diligo patrem, et sicut mandatum dedit mihi pater, sic facio; surgite, eamus hinc. discumbens enim discumbentibus loquebatur. eamus autem dixit, quo, nisi ad illum locum unde fuerat tradendus ad mortem, qui nullum habebat meritum mortis? sed habebat ut moreretur mandatum patris, tamquam ille de quo praedictum erat: quae non rapui, tunc exsoluebam; mortem sine debito soluturus, et nos a morte debita redemturus. rapuerat autem adam peccatum, quando manum in arborem praesumtione deceptus extendit, ut incommunicabile nomen inconcessae diuinitatis inuaderet, quam filio dei natura contulerat, non rapina.

TRACTATUS 80

15:1-3 iste locus euangelicus, fratres, ubi se dicit dominus uitem, et discipulos suos palmites, secundum hoc dicit quod est caput ecclesiae, nos que membra eius, mediator dei et hominum homo christus iesus. unius quippe naturae sunt uitis et palmites; propter quod cum esset deus, cuius naturae nos sumus, factus est homo, ut in illo esset uitis humana natura, cuius et nos homines palmites esse possemus. quid ergo est: ego sum uitis uera? numquid ut adderet uera, hoc ad eam uitem retulit, unde ista similitudo translata est? sic enim dicitur uitis, per similitudinem, non per proprietatem, quemadmodum dicitur ouis, agnus, leo, petra, lapis angularis, et cetera huiusmodi, quae magis ipsa sunt uera, ex quibus ducuntur istae similitudines, non proprietates. sed cum dicit: ego sum uitis uera, ab illa se utique discernit cui dicitur: quomodo conuersa es in amaritudinem, uitis aliena? nam quo pacto est uitis uera, quae exspectata est ut faceret uuam, fecit autem spinas?

ego sum, inquit, uitis uera. et pater meus agricola est. omnem palmitem in me non ferentem fructum, tollet eum; et omnem qui fert fructum, purgabit eum, ut fructum plus afferat. numquid unum sunt agricola et uitis? secundum hoc ergo uitis christus, secundum quod ait: pater maior me est; secundum autem id quod ait: ego et pater unum sumus, et ipse agricola est. nec talis quales sunt, qui extrinsecus operando exhibent ministerium; sed talis ut det etiam intrinsecus incrementum. nam neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat; sed qui incrementum dat deus. sed utique deus est christus, quia deus erat uerbum; unde ipse et pater unum sunt; et si uerbum caro factum est quod non erat, manet quod erat. denique cum de patre tamquam de agricola dixisset quod infructuosos palmites tollat, fructuosos autem purget ut plus afferant fructum, continuo etiam seipsum mundatorem palmitum ostendens: iam uos, inquit, mundi estis propter sermonem quem locutus sum uobis. ecce et ipse mundator est palmitum, quod est agricolae, non uitis officium, qui etiam palmites operarios suos fecit. nam etsi non dant incrementum, impendunt tamen aliquod adiumentum; sed non de suo, quia sine me, inquit, nihil potestis facere. audi etiam ipsos confitentes: quid autem est apollo? quid autem paulus? ministri per quos credidistis, et unicuique sicut dominus dedit. ego plantaui, apollo rigauit. et hoc ergo sicut unicuique dominus dedit, non itaque de suo. iamuero quod sequitur: sed deus incrementum dedit, non per illos, sed per seipsum facit; excedit hoc humanam humilitatem, excedit angelicam sublimitatem, nec omnino pertinet nisi ad agricolam trinitatem.

iam uos mundi estis, mundi scilicet atque mundandi. neque enim nisi mundi essent, fructum ferre potuissent, et tamen omnem qui fert fructum, purgat agricola, ut fructum plus afferat. fert fructum, quia mundus est, atque ut plus afferat, purgatur adhuc. quis enim est, in hac uita sic mundus, ut non sit magis magis que mundandus? ubi si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et ueritas in nobis non est; si autem confessi fuerimus peccata nostra, fidelis est et iustus, qui dimittat nobis peccata, et mundet nos ab omni iniquitate; mundet utique mundos, hoc est fructuosos, ut tanto sint fructuosiores, quanto fuerint mundiores. iam uos mundi estis propter uerbum quod locutus sum uobis. quare non ait, mundi estis propter baptismum quo loti estis, sed ait: propter uerbum quod locutus sum uobis, nisi quia et in aqua uerbum mundat? detrahe uerbum, et quid est aqua nisi aqua? accedit uerbum ad elementum, et fit sacramentum, etiam ipsum tamquam uisibile uerbum. nam et hoc utique dixerat, quando pedes discipulis lauit: qui lotus est, non indiget nisi ut pedes lauet, sed est mundus totus. unde ista tanta uirtus aquae, ut corpus tangat et cor abluat, nisi faciente uerbo, non quia dicitur, sed quia creditur? nam et in ipso uerbo, aliud est sonus transiens, aliud uirtus manens. hoc est uerbum fidei quod praedicamus, ait apostolus, quia si confessus fueris in ore tuo quia dominus est iesus , et credideris in corde tuo quia deus illum suscitauit a mortuis, saluus eris. corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. unde in actibus apostolorum legitur: fide mundans corda eorum; et in epistola sua beatus petrus: sic et uos, inquit, baptisma saluos facit; non carnis depositio sordium, sed conscientiae bonae interrogatio. hoc est uerbum fidei quod praedicamus, quo sine dubio ut mundare possit, consecratur et baptismus. christus quippe nobis cum uitis, cum patre agricola, dilexit ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea. lege apostolum, et uide quid adiungat: ut eam sanctificaret, inquit, mundans eam lauacro aquae in uerbo. mundatio igitur nequaquam fluxo et labili tribueretur elemento, nisi adderetur: in uerbo. hoc uerbum fidei tantum ualet in ecclesia dei, ut per ipsum credentem, offerentem, benedicentem, tinguentem, etiam tantillum mundet infantem, quamuis nondum ualentem corde credere ad iustitiam, et ore confiteri ad salutem. totum hoc fit per uerbum, de quo dominus ait: iam uos mundi estis propter uerbum quod locutus sum uobis.

TRACTATUS 81

15:4-7 uitem se dixit esse iesus , et discipulos suos palmites, et agricolam patrem, unde iampridem sicut potuimus disputatum est. in hac autem lectione, cum adhuc de seipso qui est uitis, et de suis palmitibus, hoc est discipulis loqueretur, manete, inquit, in me, et ego in uobis. non eo modo illi in ipso, sicut ipse in illis. utrumque autem prodest non ipsi, sed illis. ita quippe in uite sunt palmites, ut uiti non conferant, sed inde accipiant unde uiuant; ita uero uitis est in palmitibus, ut uitale alimentum subministret eis, non sumat ab eis. ac per hoc et manentem in se habere christum, et manere in christo, discipulis prodest utrumque, non christo. nam praeciso palmite, potest de uiua radice alius pullulare; qui autem praecisus est, sine radice non potest uiuere.

denique adiungit et dicit: sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso, nisi manserit in uite, sic nec uos, nisi in me manseritis. magna gratiae commendatio, fratres mei: corda instruit humilium, ora obstruit superborum. ecce cui, si audent, respondeant, qui ignorantes dei iustitiam, et suam uolentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. ecce cui respondeant sibi placentes, et ad bona opera facienda deum sibi necessarium non putantes. nonne huic resistunt ueritati, homines mente corrupti, reprobi circa fidem, qui respondent et loquuntur iniquitatem, dicentes: a deo habemus quod homines sumus, a nobis ipsis autem quod iusti sumus? quid dicitis, qui uos ipsos decipitis, non assertores, sed praecipitatores liberi arbitrii, ex alto elationis per inania praesumtionis, in profunda submersionis? nempe uox uestra est, quod homo ex semetipso facit iustitiam. hoc est altum elationis uestrae. sed ueritas contradicit, et dicit: palmes non potest ferre fructum a semetipso, nisi manserit in uite. ite nunc per abrupta, et non habentes ubi figamini, uentosa loquacitate iactamini. haec sunt inania praesumtionis uestrae. sed quid uos sequatur uidete, et si est in uobis ullus sensus, horrete. qui enim a semetipso se fructum existimat ferre, in uite non est; qui in uite non est, in christo non est; qui in christo non est, christianus non est. haec sunt profunda submersionis uestrae.

etiam atque etiam considerate quid adhuc ueritas adiungat et dicat: ego sum, inquit, uitis, uos palmites. qui manet in me, et ego in eo, hic fert fructum multum; quia sine me nihil potestis facere. ne quisquam putaret saltem paruum aliquem fructum posse a semetipso palmitem ferre, cum dixisset: hic fert fructum multum, non ait, quia sine me parum potestis facere; sed: nihil potestis facere. siue ergo parum, siue multum, sine illo fieri non potest, sine quo nihil fieri potest. quia etsi parum adtulerit palmes, eum purgat agricola ut plus afferat; tamen nisi in uite manserit et uixerit de radice, quantumlibet fructum a semetipso non potest ferre. quamuis autem christus uitis non esset, nisi homo esset, tamen istam gratiam palmitibus non praeberet, nisi etiam deus esset. uerum quia ita sine ista gratia non potest uiui, ut et mors in potestate sit liberi arbitrii, si quis in me, inquit, non manserit, mittetur foras sicut palmes; et arescet; et colligent eum, et in ignem mittent, et ardet. ligna itaque uitis tanto sunt contemtibiliora si in uite non manserint, quanto gloriosiora si manserint; denique, sicut de his etiam per ezechielem prophetam dominus dicit, praecisa nullis agricolarum usibus prosunt, nullis fabrilibus operibus deputantur. unum de duobus palmiti congruit, aut uitis, aut ignis: si in uite non est, in igne erit; ut ergo in igne non sit, in uite sit.

si manseritis in me, inquit, et uerba mea in uobis manserint, quodcumque uolueritis petetis, et fiet uobis. manendo quippe in christo, quid uelle possunt nisi quod conuenit christo? quid uelle possunt manendo in saluatore, nisi quod non est alienum a salute? aliud quippe uolumus quia sumus in christo, et aliud uolumus quia sumus adhuc in hoc saeculo. de mansione namque huius saeculi nobis aliquando subrepit, ut hoc petamus quod nobis non expedire nescimus. sed absit ut fiat nobis, si manemus in christo, qui non facit quando petimus, nisi quod expedit nobis. manentes ergo in eo, cum uerba eius in nobis manent. quodcumque uoluerimus petemus, et fiet nobis. quia si petimus et non fiet, non hoc petimus quod habet mansio in eo, nec quod habent uerba eius quae manent in nobis, sed quod habet cupiditas et infirmitas carnis, quae non est in eo, et in qua non manent uerba eius. nam utique ad uerba eius pertinet oratio illa quam docuit, ubi dicimus: pater noster, qui es in caelis. ab huius orationis uerbis et sensibus non recedamus petitionibus nostris, et quidquid petierimus, fiet nobis. tunc enim dicenda sunt uerba eius in nobis manere, quando facimus quae praecepit, et diligimus quae promisit; quando autem uerba eius manent in memoria, nec inueniuntur in uita, non computatur palmes in uite, quia uitam non adtrahit ex radice. ad hanc differentiam ualet quod scriptum est: et memoria retinentibus mandata eius, ut faciant ea. multi enim memoria retinent, ut contemnant, uel etiam derideant et oppugnent ea. in his uerba christi non manent, qui adtingunt quodammodo, non cohaerent; et ideo illis non erunt in beneficium, sed in testimonium. et quia sic insunt eis ut non maneant in eis, ad hoc tenentur ab eis, ut iudicentur ex eis.

TRACTATUS 82

15:8-10 magis magis que saluator gratiam qua saluamur discipulis loquendo commendans: in hoc, inquit, clarificatus est pater meus, ut fructum plurimum afferatis, et efficiamini mei discipuli. siue glorificatus siue clarificatus dicatur, ex uno graeco uerbo utrumque translatum est, quod est doxazein~g, doxa~g enim quae graece dicitur, latine gloria est. quod ideo commemorandum existimaui, quia dicit apostolus: si abraham ex operibus iustificatus est, habet gloriam, sed non ad deum. haec est ad deum gloria qua glorificatur non homo, sed deus, si non ex operibus, sed ex fide iustificatur, ut ex deo illi sit quod etiam bene operatur; quoniam palmes, sicut iam superius dixi, non potest ferre fructum a semetipso. si enim in hoc clarificatus est deus pater ut fructum plurimum afferamus, et efficiamur christi discipuli, non hoc gloriae nostrae tribuamus, tamquam hoc ex nobis ipsis habeamus. eius est enim haec gratia, et ideo in hoc non nostra, sed eius est gloria. unde et alibi cum dixisset: sic luceat lumen uestrum coram hominibus, ut uideant opera uestra bona, ne a semetipsis putarent esse bona opera sua, mox addidit: et glorificent patrem uestrum qui in caelis est. in hoc enim glorificatur pater ut fructum plurimum afferamus, et efficiamur christi discipuli. a quo efficimur, nisi ab illo cuius misericordia praeuenit nos? ipsius enim figmentum sumus, creati in christo iesu in operibus bonis.

sicut dilexit me pater, inquit, et ego dilexi uos; manete in dilectione mea. ecce unde sunt nobis opera bona. nam unde nobis essent, nisi quia fides per dilectionem operatur? unde autem diligeremus, nisi prius diligeremur? apertissime hoc in epistola sua idem iste euangelista dixit: nos diligamus deum, quoniam ipse prior dilexit nos. quod autem ait: sicut dilexit me pater, et ego dilexi uos, non aequalitatem naturae ostendit nostrae et suae, sicut est patris et ipsius, sed gratiam qua mediator dei et hominum est homo christus iesus. mediator quippe monstratur, cum dicit: me pater, et ego uos. nam pater utique diligit et nos, sed in ipso; quia in hoc glorificatur pater, ut fructum afferamus in uite, hoc est in filio, et efficiamur eius discipuli.

manete, inquit, in dilectione mea. quomodo manebimus? audi quid sequitur: si praecepta mea, inquit, seruaueritis, manebitis in dilectione mea. dilectio facit praecepta seruari, an praecepta seruata faciunt dilectionem? sed quis ambigat quod dilectio praecedit? unde enim praecepta seruet non habet, qui non diligit. quod ergo ait: si praecepta mea seruaueritis, manebitis in dilectione mea, ostendit non unde dilectio generetur, sed unde monstretur. tamquam diceret: nolite uos putare manere in dilectione mea, si non seruatis praecepta mea; si enim seruaueritis, manebitis. hoc est, hinc apparebit quod in dilectione mea manebitis, si praecepta mea seruabitis. ut nemo se fallat, dicendo quod eum diligat, si eius praecepta non seruat. nam in tantum eum diligimus, in quantum eius praecepta seruamus; in quantum autem minus seruamus, minus diligimus. quamuis quod ait: manete in dilectione mea, non apparet quam dixerit dilectionem, utrum qua eum diligimus, an qua ipse diligit nos; sed ex uerbo superiore dignoscitur. dixerat quippe: et ego dilexi uos; cui uerbo continuo subiunxit: manete in dilectione mea; illa ergo qua dilexit nos. quid est ergo: manete in dilectione mea, nisi: manete in gratia mea? et quid est: si praecepta mea seruaueritis, manebitis in dilectione mea, nisi: ex hoc scietis quod in dilectione mea qua uos diligo, manebitis, si praecepta mea seruabitis? non ergo ut nos diligat, prius eius praecepta seruamus; sed nisi nos diligat, praecepta eius seruare non possumus. haec est gratia quae humilibus patet, superbos latet.

sed quid illud est quod adiungit: sicut et ego patris mei praecepta seruaui, et maneo in eius dilectione? utique etiam hic hanc dilectionem patris intellegi uoluit, qua eum diligit pater. ita quippe dixerat: sicut dilexit me pater, et ego dilexi uos; atque his uerbis illa subiunxit: manete in dilectione mea, illa procul dubio qua dilexi uos. ergo quod ait etiam de patre: maneo in eius dilectione, illa scilicet accipienda est qua dilexit eum pater. sed numquid et hic gratia intellegenda est, qua pater diligit filium, sicut gratia est qua nos diligit filius, cum simus nos filii gratia, non natura; unigenitus autem natura, non gratia? an hoc etiam in ipso filio ad hominem referendum est? ita sane. nam dicendo: sicut dilexit me pater, et ego dilexi uos, gratiam mediatoris ostendit. mediator autem dei et hominum, non in quantum deus, sed in quantum homo est christus iesus. et profecto secundum id quod homo est, de illo legitur: et iesus proficiebat sapientia et aetate, et gratia apud deum et homines. secundum hoc igitur recte possumus dicere, quod cum ad naturam dei non pertineat humana natura, ad personam tamen unigeniti filii dei per gratiam pertinet humana natura; et tantam gratiam, ut nulla sit maior, nulla prorsus aequalis. neque enim illam susceptionem hominis ulla merita praecesserunt, sed ab illa susceptione merita eius cuncta coeperunt. manet ergo filius in dilectione qua eum dilexit pater, et ideo seruauit praecepta eius. quid est enim et ille homo, nisi quod deus susceptor est eius. deus enim erat uerbum, unigenitus gignenti coaeternus; sed ut mediator daretur nobis, per ineffabilem gratiam uerbum caro factum est, et habitauit in nobis.

TRACTATUS 83

15:11-12 audistis, carissimi, dominum dicentem discipulis suis: haec locutus sum uobis, ut gaudium meum in uobis sit, et gaudium uestrum impleatur. quid est gaudium christi in nobis, nisi quod dignatur gaudere de nobis? et quid est gaudium nostrum quod dicit implendum, nisi eius habere consortium? propter quod beato petro dixerat: si non lauero te, non habebis partem me cum. gaudium ergo eius in nobis, gratia est quam praestitit nobis; ipsa est et gaudium nostrum. sed de hac ille etiam ex aeternitate gaudebat, quando nos elegit ante constitutionem mundi. nec recte possumus dicere quod gaudium eius plenum non erat; non enim deus imperfecte aliquando gaudebat. sed illud eius gaudium in nobis non erat, quia nec nos in quibus esse posset iam eramus, nec quando esse coepimus, cum illo esse coepimus. in ipso autem semper erat, qui nos suos futuros certissima suae praescientiae ueritate gaudebat. proinde gaudium iam ipse perfectum de nobis habebat, quando nos praesciendo et praedestinando gaudebat; neque enim ullus in illo eius gaudio metus esse poterat, ne forte non fieret quod se facturum esse praesciebat. sed neque cum id facere coepit, quod se facturum esse praesciuit, gaudium eius, quo beatus est, creuit; alioqui beatior factus est, quia nos fecit. absit hoc, fratres: dei beatitudo quia nec minor fuerat sine nobis, non fit maior ex nobis. gaudium igitur eius de salute nostra, quod in illo semper fuit cum praesciuit et praedestinauit nos, coepit esse in nobis quando uocauit nos; et hoc gaudium merito nostrum dicimus, quo et nos beati futuri sumus; sed hoc gaudium nostrum crescit et proficit, et ad suam perfectionem perseuerando pertendit. ergo inchoatur in fide renascentium, implebitur in praemio resurgentium. ecce unde dictum existimo: haec locutus sum uobis, ut gaudium meum in uobis sit, et gaudium uestrum impleatur; in uobis sit meum; impleatur uestrum. semper enim erat meum plenum, et antequam uocaremini, cum uocandi a me praesciremini; sed fit et in uobis, cum hoc efficimini quod praesciui de uobis. impleatur autem uestrum, quia beati eritis, quod nondum estis, sicut creati estis qui non fuistis.

hoc est, inquit, praeceptum meum, ut diligatis inuicem, sicut dilexi uos. siue dicatur praeceptum, siue mandatum, ex uno uerbo graeco utrumque interpretatur, quod est entolê~g. iamuero istam sententiam et antea dixerat, de qua me uobis, ut potui, disputasse meminisse debetis. ibi enim sic ait: mandatum nouum do uobis, ut diligatis inuicem, sicut dilexi uos, ut et uos diligatis inuicem. huius itaque mandati repetitio, commendatio est; nisi quod ibi, mandatum, inquit, nouum do uobis, hic autem, hoc est, inquit, mandatum meum; ibi, tamquam non fuerit ante tale mandatum; hic, tamquam non sit aliud eius mandatum. sed ibi dictum est nouum, ne in uetustate nostra perseueremus; hic dictum est meum, ne contemnendum putemus.

quod autem hic ita dixit: hoc est mandatum meum, uelut non sit aliud, quid putamus, fratres mei, numquidnam solum eius de ista dilectione mandatum est, qua diligimus inuicem? nonne est et aliud maius, ut diligamus deum? aut uero de sola deus nobis dilectione mandauit, ut alia non requiramus? tria certe commendat apostolus dicens: manent autem fides, spes, caritas, tria haec; maior autem horum caritas. et si in caritate, hoc est in dilectione concluduntur duo illa praecepta, maior tamen dicta est esse, non sola. de fide igitur nobis quam multa mandata sunt, quam multa de spe, quis potest cuncta colligere, quis enumerando sufficere? sed intueamur quod ait idem apostolus: plenitudo legis caritas. ubi ergo caritas est, quid est quod possit deesse? ubi autem non est, quid est quod possit prodesse? daemon credit, nec diligit; nemo diligit, qui non credit. frustra quidem, sed tamen potest sperare ueniam qui non diligit; nemo autem potest desperare qui diligit. itaque ubi dilectio est, ibi necessario fides et spes; et ubi dilectio proximi, ibi necessario etiam dilectio dei. qui enim non diligit deum, quomodo diligit proximum tamquam seipsum, quandoquidem non diligit et seipsum? est quippe impius et iniquus; qui autem diligit iniquitatem, non plane diligit, sed odit animam suam. hoc ergo praeceptum domini teneamus, ut nos inuicem diligamus; et quidquid aliud praecepit, faciemus; quoniam quidquid est aliud hic habemus. discernitur quippe ista dilectio ab illa dilectione qua se inuicem diligunt homines sicut homines; nam ut discerneretur, adiunctum est: sicut dilexi uos. utquid enim diligit nos christus, nisi ut regnare possimus cum christo? ad hoc ergo et nos inuicem diligamus, ut dilectionem nostram discernamus a ceteris, qui non ad hoc se inuicem diligunt, quia nec diligunt. qui autem se propter habendum deum diligunt, ipsi se diligunt; ergo ut se diligant, deum diligunt. non est haec dilectio in omnibus hominibus: pauci se propterea diligunt, ut sit deus omnia in omnibus.

TRACTATUS 84

15:13 plenitudinem dilectionis qua nos inuicem diligere debemus, fratres carissimi, definiuit dominus dicens: maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis. quia ergo superius dixerat: hoc est mandatum meum, ut diligatis inuicem, sicut dilexi uos, quibus uerbis addidit quod nunc audistis: maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis, fit ex hoc consequens, quod idem iste euangelista iohannes in epistola sua dicit: ut quemadmodum christus pro nobis animam suam posuit, sic et nos debeamus pro fratribus animas ponere; diligentes utique inuicem sicut ipse dilexit nos, qui pro nobis animam suam posuit. nimirum hoc est quod legitur in prouerbiis salomonis: si sederis coenare ad mensam potentis, considerans intellege quae apponuntur tibi; et sic mitte manum tuam, sciens quia talia te oportet praeparare. nam quae mensa est potentis, nisi unde sumitur corpus et sanguis eius qui animam suam posuit pro nobis? et quid est ad eam sedere, nisi humiliter accedere? et quid est considerare et intellegere quae apponuntur tibi, nisi digne tantam gratiam cogitare? et quid est sic mittere manum, ut scias quia talia te oportet praeparare, nisi quod iam dixi, quia sicut pro nobis christus animam suam posuit, sic et nos debemus animas pro fratribus ponere? sicut enim ait etiam apostolus petrus: christus pro nobis passus est, relinquens nobis exemplum, ut sequamur uestigia eius. hoc est talia praeparare. hoc beati martyres ardenti dilectione fecerunt; quorum si non inaniter memorias celebramus, atque in conuiuio quo et ipsi saturati sunt, ad mensam domini accedimus, oportet, ut quemadmodum ipsi, et nos talia praeparemus. ideo quippe ad ipsam mensam non sic eos commemoramus, quemadmodum alios qui in pace requiescunt, ut etiam pro eis oremus, sed magis ut ipsi pro nobis, ut eorum uestigiis adhaereamus; qui impleuerunt ipsi caritatem qua dominus dixit non posse esse maiorem. talia enim suis fratribus exhibuerunt, qualia de domini mensa pariter acceperunt.

neque hoc ita dictum sit, quasi propterea domino christo pares esse possimus, si pro illo usque ad sanguinem martyrium duxerimus. ille potestatem habuit ponendi animam suam, et iterum sumendi eam; nos autem nec quantum uolumus uiuimus, et morimur etiamsi nolumus; ille moriens mox in se occidit mortem, nos in eius morte liberamur a morte; illius caro non uidit corruptionem, nostra post corruptionem, in fine saeculi per illum induetur incorruptionem; ille nobis non indiguit ut nos saluos faceret, nos sine illo nihil possumus facere; ille se nobis palmitibus praebuit uitem, nos habere praeter illum non possumus uitam. postremo etsi fratres pro fratribus moriantur, tamen in fraternorum peccatorum remissionem nullius sanguis martyris funditur, quod fecit ille pro nobis; neque in hoc quid imitaremur, sed quid gratularemur contulit nobis. quatenus ergo martyres pro fratribus sanguinem suum fuderunt, hactenus talia exhibuerunt, qualia de mensa dominica perceperunt. in ceteris enim quae dixi, quamuis nec omnia dicere potui, martyr christi longe impar est christo. quod si quisquam se, non dico potentiae christi, sed innocentiae comparabit, non dicam et alienum se putando sanare, sed suum saltem nullum habere peccatum; etiam sic auidior est quam ratio salutis exposcit, multum est ad illum, non capit tantum. et bene quod ista prouerbiorum sententia commonetur, quae continuo subiungit atque dicit: quod si auidior es, noli concupiscere cibos eius; satius est enim ut nihil inde sumas, quam ut tibi plus quam oportet assumas. haec enim, inquit, uitam habent fallacem, hoc est hypocrisim. dicendo enim se sine peccato esse, iustum non potest exhibere, sed fingere. ideo dictum est: haec enim habent uitam fallacem. unus est solus qui et carnem hominis habere, et peccatum potuit non habere. merito quod sequitur, nobis praecipitur, ac tali uerbo atque prouerbio humana infirmitas conuenitur, ei que dicitur: noli extendere te, cum sis pauper, contra diuitem. diues est enim qui nec hereditario nec proprio umquam debito obnoxius, et ipse iustus est, et alios iustificat christus. noli contra eum te extendere, in tantum pauper, ut remissionis peccatorum appareas quotidianus in oratione mendicus. tuo autem consilio, inquit, abstine te. unde, nisi a praesumtione fallaci? ille quippe quia non tantum est homo, sed etiam deus, ideo numquam reus. si enim direxeris oculum tuum ad illum, nusquam parebit. oculum tuum, oculum uidelicet humanum quo cernis humana, si direxeris ad illum, nusquam parebit, quia uideri non potest, quemadmodum uidere tu potes. parabit enim sibi pennas sicut aquilae, et uadet in domum praepositi sui; unde ad nos utique uenit, nec tales qualis uenit inuenit. diligamus ergo inuicem, sicut et christus dilexit nos, et tradidit semetipsum pro nobis. maiorem quippe hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis. eum que sic imitemur pia obedientia, ut ei nos comparare nulla praesumamus audacia.

TRACTATUS 85

15:14-15 cum dominus iesus commendasset caritatem quam exhibuit nobis moriendo pro nobis, atque dixisset: maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis. uos, inquit, amici mei estis, si feceritis quae ego praecipio uobis. magna dignatio! cum seruus bonus esse non possit, nisi praecepta domini sui fecerit, hinc amicos suos uoluit intellegi, unde serui boni possunt probari. sed, ut dixi, ista dignatio est, ut dominus quos nouit seruos suos, dignetur dicere amicos suos. nam ut sciatis ad seruorum officium pertinere praecepta domini sui facere, alio loco seruos utique obiurgat dicens: quid autem uocatis me: domine, domine, et non facitis quae dico? cum ergo dicitis, inquit: domine, iussa faciendo, quid dicatis ostendite. nonne seruo obedienti ipse dicturus est: euge, serue bone, quia in paucis fuisti fidelis, supra multa te constituam, intra in gaudium domini tui? potest igitur esse seruus et amicus, qui seruus est bonus.

sed quod sequitur adtendamus. iam non dico uos seruos, quia seruus nescit quid faciat dominus eius. quomodo ergo intellecturi sumus, et seruum et amicum esse seruum bonum, cum dicat: iam non dico uos seruos, quia seruus nescit quid faciat dominus eius? ita nomen constituit amici, ut auferat serui; non ut in uno utrumque maneat, sed ut alterum altero decedente succedat. quid est hoc? ita ne cum praecepta domini fecerimus, serui non erimus? ita ne tunc serui non erimus, quando boni serui fuerimus? et quis contradicere potest ueritati quae ait: iam non dico uos seruos? et cur hoc dixerit, docet: quia seruus, inquit, nescit quid faciat dominus eius. numquidnam seruo bono et probato dominus eius non etiam secreta sua committit? quid est ergo quod ait: seruus nescit quid faciat dominus eius? uerum, esto, nescit quid faciat; numquid nescit etiam quid praecipiat? nam et si hoc nescit, quomodo seruit? aut quomodo seruus est, qui non seruit? et tamen dominus loquitur: uos amici mei estis, si feceritis quae ego praecipio uobis. iam non dico uos seruos. o rem mirabilem! cum seruire non possimus, nisi praecepta domini fecerimus, quomodo praecepta faciendo serui non erimus? si seruus non ero praecepta faciendo, et nisi praecepta fecero, seruire non potero; ergo seruiendo seruus non ero.

intellegamus, fratres, intellegamus, et hoc in nobis dominus faciat ut intellegamus, faciat etiam ut intellecta faciamus. hoc autem si scimus, profecto scimus quod facit dominus, quia nos ipsos tales non facit nisi dominus, et per hoc ad eius amicitiam pertinemus. sicut enim duo sunt timores, qui faciunt duo genera timentium, sic duae sunt seruitutes, quae faciunt duo genera seruorum. est timor quem perfecta caritas foras mittit, et est alius timor castus permanens in saeculum saeculi. illum timorem qui non est in caritate, adtendebat apostolus, cum dicebat: non enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timore. illum autem timorem castum adtendebat, cum dicebat: noli altum sapere, sed time. in illo timore quem foras caritas mittit, est etiam seruitus simul foras cum ipso timore mittenda; utrumque enim iunxit apostolus, hoc est seruitutem et timorem, dicendo: non enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timore. ad hanc seruitutem seruum pertinentem intuebatur et dominus dicens: iam non dico uos seruos, quia seruus nescit quid faciat dominus eius. non utique ille seruus pertinens ad timorem castum, cui dicitur: euge, serue bone, intra in gaudium domini tui, sed ille seruus pertinens ad timorem foras a caritate mittendum, de quo alibi dicit: seruus non manet in domo in aeternum; filius autem manet in aeternum. quoniam itaque dedit nobis potestatem filios dei fieri, non serui, sed filii simus; ut miro quodam et ineffabili, sed tamen uero modo, serui non serui esse possimus: serui scilicet timore casto, ad quem pertinet seruus intrans in gaudium domini sui; non serui autem timore foras mittendo, ad quem pertinet seruus non manens in domo in aeternum. ut autem tales serui non serui simus, dominum facere sciamus. hoc autem seruus ille nescit, qui nescit quid faciat dominus eius; et cum aliquid boni facit, sic extollitur quasi hoc ipse faciat, non dominus eius, et in se, non in domino gloriatur, cum se ipse deceperit, quia sic gloriatur, quasi non acceperit. nos autem, carissimi, ut amici domini esse possimus, quid noster dominus faciat sciamus. non solum enim homines, uerum etiam iustos ipse facit nos, et non ipsi nos. et ut hoc sciamus, quis nisi ipse facit? non enim spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex deo est, ut sciamus quae a deo donata sunt nobis. ab ipso quidquid boni est, donatur. ergo quia et hoc bonum est, ab ipso utique donatur ut sciatur a quo bonum omne donetur; ut omnino de omnibus bonis, qui gloriatur, in domino glorietur. quod uero sequitur: uos autem dixi amicos; quia omnia quaecumque audiui a patre meo, nota feci uobis, ita est profundum, ut nullo modo sit isto sermone coartandum, sed in alium differendum.

TRACTATUS 86

15:15-16 merito quaeritur quomodo accipiendum sit quod ait dominus: uos autem dixi amicos; quia omnia quaecumque audiui a patre meo, nota feci uobis. quis enim audeat affirmare uel credere ullum hominum scire omnia quaecumque a patre audiuit unigenitus filius, quando ne hoc quidem quisquam capit, quomodo a patre audiat ullum uerbum, cum ipse sit patris unicum uerbum? quid, quod aliquanto post, in hoc ipso tamen sermone, quem post coenam ante passionem ad discipulos habuit. multa, inquit, habeo uobis dicere; sed non potestis illa portare modo? quo igitur pacto intellecturi sumus omnia eum nota fecisse discipulis, quaecumque audiuit a patre, cum propterea quaedam multa non dicat, quia scit eos modo portare non posse? sed nimirum quod facturus est, fecisse se dicit, qui ea quae futura sunt fecit. sicut enim dicit per prophetam: foderunt manus meas et pedes meos; nec ait: fossuri sunt, uelut praeterita dicens, et ea tamen futura praedicens, ita et hoc loco ait omnia se nota fecisse discipulis, quae se nouit nota esse facturum in illa plenitudine scientiae, de qua dicit apostolus: cum autem uenerit quod perfectum est, quod ex parte est euacuabitur. ibi quippe dicit: nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum; et nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. nam et ipse apostolus saluos nos dicit esse factos per lauacrum regenerationis; qui tamen alio loco, spe, inquit, salui facti sumus. spes autem quae uidetur, non est spes; quod enim uidet quis, quid sperat? si autem quod non uidemus speramus, per patientiam exspectamus. unde etiam eius coapostolus petrus: in quem modo, inquit, non uidentes creditis; quem cum uideritis, exsultabitis gaudio inenarrabili et honorato, percipientes mercedem fidei, salutem animarum uestrarum. si ergo nunc tempus est fidei, salus autem animarum merces est fidei, quis dubitet in fide, quae per dilectionem operatur, peragendum diem, atque in fine diei recipiendam esse mercedem, non solum redemtionem corporis nostri, de qua dicit apostolus paulus uerum etiam salutem animarum nostrarum, de qua dicit apostolus petrus? utriusque enim rei felicitas isto tempore atque in hac mortalitate in spe potius habetur, quam in re tenetur. uerum hoc interest, quod exterior noster homo, id est corpus, adhuc corrumpitur; interior autem, id est anima, iam renouatur de die in diem. itaque sicut immortalitatem carnis et salutem animarum futuram exspectamus, quamuis iam pignore accepto salui facti esse dicamur, ita omnium notitiam quaecumque unigenitus audiuit a patre, futuram sperare debemus, quamuis hoc iam se fecisse dixerit christus.

non uos me elegistis, inquit, sed ego uos elegi. haec est illa ineffabilis gratia. quid enim eramus quando christum nondum elegeramus, et ideo non diligebamus? nam qui eum non elegit, quomodo diligit? numquid iam in nobis erat quod in psalmo canitur: elegi abiectus esse in domo domini, magis quam habitare in tabernaculis peccatorum? non utique. quid ergo eramus, nisi iniqui et perditi? neque enim iam credideramus in eum, ut eligeret nos; nam si iam credentes elegit, electus elegit. cur ergo diceret: non uos me elegistis, nisi quia misericordia eius praeuenit nos? hic certe uacat uana illorum ratiocinatio, qui praescientiam dei defendunt contra gratiam dei, et ideo dicunt nos electos ante mundi constitutionem, quia praesciuit nos deus futuros bonos, non seipsum nos facturum bonos. non hoc dicit, qui dicit: non uos me elegistis. quoniam si propterea nos elegisset, quia bonos futuros esse nos praesciuerat, simul etiam praescisset quod eum nos fuissemus prius electuri. non enim aliter esse possemus boni, nisi forte dicendus est bonus qui non elegit bonum. quid ergo elegit in non bonis? non enim electi sunt quia boni fuerunt, qui boni non essent nisi electi essent. alioquin gratia iam non est gratia, si praecessisse contendimus merita. haec quippe electio gratiae est, de qua dicit apostolus: sic ergo et in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt. unde subiungit: si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia. audi, ingrate, audi: non uos me elegistis, sed ego elegi uos. non est ut dicas: ideo electus sum, quia iam credebam. si enim credebas in eum, iam elegeras eum. sed audi: non uos me elegistis. non est ut dicas: antequam crederem, iam bona operabar, ideo electus sum. quid enim est boni operis ante fidem, cum dicat apostolus: omne quod non est ex fide, peccatum est? quid ergo dicturi sumus audiendo: non uos me elegistis, nisi quia mali eramus et electi sumus, ut boni per gratiam nos eligentis essemus? non est enim gratia, si praecesserant merita; est autem gratia! haec igitur non inuenit, sed effecit merita.

et uidete, carissimi, quemadmodum non eligat bonos, sed quos elegit, faciat bonos. ego, inquit, elegi uos, et posui uos ut eatis, et fructum afferatis, et fructus uester maneat. nonne iste est fructus de quo iam dixerat: sine me nihil potestis facere? elegit ergo, et posuit ut eamus, et fructum afferamus; nullum itaque fructum unde nos eligeret habebamus. ut eatis, inquit, et fructum afferatis. imus ut afferamus, et ipse est uia qua imus, in qua nos posuit ut eamus. proinde in omnibus misericordia eius praeuenit nos. et fructus, inquit, uester maneat; ut quodcumque petieritis patrem in nomine meo, det uobis. maneat ergo dilectio; ipse est enim fructus noster. quae dilectio nunc est in desiderio, nondum in saturitate; et ipso desiderio quodcumque petierimus in nomine unigeniti filii, dat nobis pater. quod autem accipere saluandis non expedit nobis, non existimemus nos petere in nomine saluatoris; sed hoc petimus in nomine saluatoris, quod pertinet ad rationem salutis.

TRACTATUS 87

15:17-19 in lectione euangelica quae hanc antecedit, dixerat dominus: non uos me elegistis; sed ego elegi uos, et posui uos, ut eatis et fructum afferatis, et fructus uester maneat; ut quodcumque petieritis patrem in nomine meo, det uobis. de quibus uerbis iam nos quod dominus dedit, disseruisse meministis. hic autem dicit, sequenti scilicet lectione, quam modo cum recitaretur, audistis: haec mando uobis, ut diligatis inuicem. ac per hoc intellegere debemus hunc esse fructum nostrum de quo ait: ego uos elegi ut eatis, et fructum afferatis, et fructus uester maneat. et quod adiunxit: ut quodcumque petieritis patrem in nomine meo, det uobis, tunc utique dabit nobis, si diligamus inuicem; cum et hoc ipsum ipse dederit nobis, qui nos elegit non habentes fructum, quia non eum nos elegeramus, et posuit nos ut fructum afferamus, hoc est, inuicem diligamus; quem fructum sine illo habere non possumus, sicut palmites facere sine uite nihil possunt. caritas ergo est fructus noster, quem definit apostolus: de corde puro et conscientia bona, et fide non ficta. hac diligimus inuicem, hac diligimus deum. neque enim uera dilectione diligeremus inuicem, nisi diligentes deum. diligit enim unusquisque proximum tamquam seipsum, si diligit deum; nam si non diligit deum, non diligit seipsum. in his enim duobus praeceptis caritatis tota lex pendet et prophetae: hic est fructus noster. de fructu itaque nobis mandans: haec mando, inquit, uobis, ut diligatis inuicem. unde et apostolus paulus, cum contra opera carnis commendare fructum spiritus uellet, a capite hoc posuit: fructus, inquit, spiritus caritas est; ac deinde cetera tamquam ex isto capite exorta et religata contexuit, quae sunt, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia. quis autem bene gaudet, qui bonum non diligit unde gaudet? quis pacem ueram, nisi cum illo potest habere quem ueraciter diligit? quis est longanimis in bono perseueranter manendo, nisi ferueat diligendo? quis est benignus, nisi diligat cui opitulatur? quis bonus, nisi diligendo efficiatur? quis salubriter fidelis, nisi ea fide quae per dilectionem operatur? quis utiliter mansuetus, cui non dilectio moderetur? quis ab eo continet unde turpatur, nisi diligat unde honestatur? merito itaque magister bonus dilectionem sic saepe commendat, tamquam sola praecipienda sit, sine qua non possunt prodesse cetera bona, et quae non potest haberi sine ceteris bonis, quibus homo efficitur bonus.

pro hac autem dilectione patienter debemus etiam mundi odia sustinere. necesse est enim ut nos oderit, quos cernit nolle quod diligit. sed plurimum nos de seipso dominus consolatur, qui cum dixisset: haec mando uobis, ut diligatis inuicem, adiecit, atque ait: si mundus uos odit, scitote quoniam me priorem uobis odio habuit. cur ergo se membrum supra uerticem extollit? recusas esse in corpore, si non uis odium mundi sustinere cum capite. si de mundo, inquit, essetis, mundus quod suum erat diligeret. uniuersae utique hoc dicit ecclesiae, quam plerumque etiam ipsam mundi nomine appellat, sicut est illud: deus erat in christo, mundum reconcilians sibi. item que illud: non uenit filius hominis ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum. et in epistola sua iohannes ait: aduocatum habemus ad patrem, iesum christum iustum, et ipse propitiator est peccatorum nostrorum; non tantum nostrorum, sed etiam totius mundi. totus ergo mundus ecclesia est, et totus mundus odit ecclesiam. mundus igitur odit mundum, inimicus reconciliatum, damnatus saluatum, inquinatus mundatum.

sed iste mundus quem deus in christo reconciliat sibi, et qui per christum saluatur, et cui per christum peccatum omne donatur, de mundo electus est inimico, damnato, contaminato. ex ea quippe massa quae tota in adam periit, fiunt uasa misericordiae, in quibus est mundus pertinens ad reconciliationem; quem mundus odit, ex eadem massa pertinens ad uasa irae, quae perfecta sunt ad perditionem. denique cum dixisset: si de mundo essetis, mundus quod suum erat diligeret, continuo subiecit: quia uero de mundo non estis, sed ego elegi uos de mundo, propterea odit uos mundus. ergo et ipsi inde erant, unde ut non essent, electi sunt inde, non meritis suis, quorum nulla bona praecesserant opera; non natura, quae tota fuerat per liberum arbitrium in ipsa radice uitiata, sed gratuita, hoc est uera gratia. qui enim de mundo mundum elegit, fecit quod eligeret, non inuenit, quia reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt.

si autem gratia, inquit, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia. si autem quaeratur quomodo se diligat mundus perditionis, qui odit mundum redemtionis; diligit se utique falsa dilectione, non uera. proinde falso se diligit, et uere odit. qui enim diligit iniquitatem, odit animam suam. sed diligere se dicitur, quoniam iniquitatem qua iniquus est diligit; et rursus odisse se dicitur, quoniam quod ei nocet, hoc diligit. odit ergo in se naturam, diligit uitium; odit quod factus est per dei bonitatem, diligit quod in eo factum est per liberam uoluntatem. unde nos quoque illum diligere et prohibemur, si recte intellegimus, et iubemur, prohibemur scilicet, ubi nobis dicitur: nolite diligere mundum; iubemur autem, ubi nobis dicitur: diligite inimicos uestros. ipsi sunt mundus qui nos odit. ergo et prohibemur diligere in illo quod ipse diligit in seipso, et iubemur diligere in illo quod ipse odit in seipso, dei scilicet opificium, et diuersas bonitatis suae consolationes. uitium quippe in illo diligere prohibemur, iubemur que diligere naturam, cum ipse in se diligat uitium, oderit que naturam, ut nos eum et diligamus et oderimus recte, cum se ipse diligat oderit que peruerse.

TRACTATUS 88

15:20-21 exhortans dominus seruos suos ad mundi odia perferenda patienter, nullum maius eis et melius quam de seipso proponit exemplum; quoniam, sicut dicit apostolus petrus: christus pro nobis passus est, relinquens nobis exemplum, ut sequamur uestigia eius. quod utique si facimus, ipso adiuuante facimus, qui dixit: sine me nihil potestis facere. denique quibus iam dixerat: si odit uos mundus, scitote quia me priorem uobis odio habuit; et nunc in eo quod audistis, cum legeretur euangelium: mementote, inquit, sermonis mei quem ego dixi uobis: non est seruus maior domino suo; si me persecuti sunt, et uos persequentur; si sermonem meum seruauerunt, et uestrum seruabunt. dicendo autem: non est seruus maior domino suo, nonne euidenter ostendit quemadmodum intellegere debeamus quod superius dixerat: iam non dico uos seruos? ecce enim eos seruos dicit. nam quid est aliud: non est seruus maior domino suo; si me persecuti sunt, et uos persequentur? manifestum est igitur illum seruum, qui non manet in domo in aeternum, illum pertinentem, ad timorem quem foras caritas mittit, esse intellegendum, ubi dictum est: iam non dico uos seruos; hic autem ubi dicitur: non est seruus maior domino suo; si me persecuti sunt, et uos persequentur, illum significari seruum pertinentem ad timorem castum, qui permanet in saeculum saeculi. hic enim seruus est auditurus: euge, serue bone, intra in gaudium domini tui.

sed haec, inquit, omnia facient uobis propter nomen meum, quia nesciunt eum qui misit me. quae omnia facient, nisi quae dixit; odio habebunt scilicet, et persequentur, sermonem que contemnent? quoniam si sermonem non seruarent eorum, nec tamen odissent eos, neque persequerentur, uel etiamsi odissent, nec tamen persequerentur, non omnia facerent. haec autem omnia facient uobis propter nomen meum, quid est aliud dicere, quam: me in uobis odio habebunt, me in uobis persequentur, et sermonem uestrum, quia meus est, ideo non seruabunt? haec enim omnia facient uobis propter nomen meum, non uestrum, sed meum. tanto igitur miseriores qui propter hoc nomen ista faciunt, quanto beatiores qui propter hoc nomen ista patiuntur; sicut ipse alio loco dicit: beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam. hoc est enim propter me, uel propter nomen meum, quia, sicut apostolus docet: factus est nobis sapientia a deo, et iustitia, et sanctificatio, et redemtio; ut quemadmodum scriptum est: qui gloriatur, in domino glorietur. faciunt quippe ista mali malis, sed non propter iustitiam; et ideo miseri utrique, et qui faciunt, et qui patiuntur. faciunt et boni malis; ubi etsi faciunt isti propter iustitiam, non tamen illi propter iustitiam patiuntur.

sed dicit aliquis: si mali quando persequuntur bonos propter nomen christi, propter iustitiam boni patiuntur, profecto propter iustitiam haec eis mali faciunt; quod si ita est, ergo et quando boni malos propter iustitiam persequuntur, propter iustitiam etiam mali patiuntur. si enim possunt mali persecutionem facere bonis propter nomen christi, cur non possunt mali persecutionem pati a bonis propter nomen christi; et quid est, nisi propter iustitiam? nam si non propter quod boni faciunt, propter hoc mali patiuntur, quia faciunt boni propter iustitiam, patiuntur mali propter iniustitiam; nec mali ergo propter hoc possunt facere propter quod boni patiuntur, quia faciunt mali propter iniustitiam, patiuntur boni propter iustitiam. quomodo ergo erit uerum: haec omnia facient uobis propter nomen meum, cum illi non propter nomen christi faciant, id est, non propter iustitiam, sed propter iniquitatem suam? haec quaestio ita soluitur, si eo modo intellegamus dictum: haec omnia facient uobis propter nomen meum, ut totum referatur ad iustos, tamquam dictum sit: haec omnia patiemini ab eis propter nomen meum; ut hoc sit, facient uobis, quod est, patiemini ab eis. si autem propter nomen meum sic accipitur, tamquam diceret: propter nomen meum quod in uobis oderunt; ita potest accipi, et propter iustitiam quam in uobis oderunt; ac per hoc boni cum persecutionem faciunt malis, possunt recte dici et propter iustitiam facere, quam diligendo persequuntur malos, et propter iniquitatem, quam oderunt in ipsis malis; ita ergo et ipsi mali possunt dici pati, et propter iniquitatem quae in illis punitur, et propter iustitiam quae in eorum poena exercetur.

item quaeri potest, si etiam mali faciunt persecutionem malis, sicut impii reges et iudices, cum essent persecutores piorum, utique et homicidas, et adulteros, et quoscumque maleficos, quos contra leges publicas fecisse cognoscerent, puniebant, quomodo intellegendum est quod ait dominus: si de mundo essetis, mundus quod suum erat diligeret. neque enim quos punit diligit mundus, a quo uidemus supradicta scelerum genera plerumque puniri, nisi quia mundus est in eis a quibus talia scelera puniuntur, et mundus est in eis a quibus talia scelera diliguntur. mundus itaque ille qui intellegitur in malis atque impiis, et odit quod suum est, ex ea parte hominum qua sceleratis nocet, et diligit quod suum est, ex ea parte hominum qua eisdem ipsis consceleratis fauet. ergo: haec omnia facient uobis propter nomen meum, uel ita dictum est: propter quod uos patimini, uel ita: propter quod et ipsi faciunt; quia et hoc in uobis dum persequuntur, oderunt. et addidit: quia nesciunt eum qui misit me. hoc secundum eam scientiam dictum intellegendum est, de qua et alibi scriptum est: scire autem te, sensus est consummatus. hac quippe scientia qui sciunt patrem a quo missus est christus, nullo modo persequuntur eos quos colligit christus; quia et ipsi cum eis colliguntur a christo.

TRACTATUS 89

15:22-23 superius dixerat dominus ad discipulos suos: si me persecuti sunt, et uos persequentur; si sermonem meum seruauerunt, et uestrum seruabunt; sed haec omnia facient uobis propter nomen meum, quia nesciunt eum qui misit me. de quibus autem hoc dixerit si quaeramus, inuenimus eum ad haec uerba uenisse ab eo quod dixerat: si mundus uos odit, scitote quia me priorem uobis odio habuit; nunc uero quod addidit: si non uenissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent, iudaeos ostendit expressius. de his ergo et illa dicebat, nam hoc indicat uerborum ipsa contextio. de his enim dicit: si non uenissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent, de quibus dicebat: si me persecuti sunt, et uos persequentur; si sermonem meum seruauerunt, et uestrum seruabunt; sed haec omnia facient uobis propter nomen meum, quia nesciunt eum qui misit me; his enim uerbis et ista subiungit: si non uenissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent. iudaei ergo persecuti sunt christum, quod euidentissime indicat euangelium; iudaeis locutus est christus, non aliis gentibus; in eis ergo uoluit intellegi mundum, qui odit christum et discipulos eius; immo uero non in eis solis, sed hos quoque ad eumdem mundum pertinere monstrauit. quid est ergo: si non uenissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent? numquid sine peccato erant iudaei, antequam christus ad eos in carne uenisset? quis hoc uel stultissimus dixerit? sed magnum quoddam peccatum, non omne peccatum, quasi sub generali nomine uult intellegi. hoc est enim peccatum quo tenentur cuncta peccata, quod unusquisque si non habeat, dimittuntur ei cuncta peccata: hoc est autem, quia non crediderunt in christum, qui propterea uenit ut credatur in eum. hoc peccatum, si non uenisset, non utique haberent. aduentus quippe eius quantum credentibus salutaris, tantum non credentibus exitiabilis factus est; tamquam et ipse caput et princeps apostolorum, quod de se ipsi dixerunt, exstiterit quibusdam quidem odor uitae in uitam, quibusdam uero odor mortis in mortem.

sed quod adiunxit, atque ait: nunc autem excusationem non habent de peccato suo, potest mouere quaerentes, utrum hi ad quos non uenit christus, nec locutus est eis, habeant excusationem de peccato suo. si enim non habent, cur hic dictum est propterea istos non habere, quia uenit et locutus est eis? si autem habent, utrum ad hoc habeant ut a poenis alienentur, an ut mitius puniantur? ad haec inquisita pro meo captu, domino donante, respondeo, habere illos excusationem, non de omni peccato suo, sed de hoc peccato quo in christum non crediderunt, ad quos non uenit, et quibus non est locutus. sed non in eo sunt numero hi ad quos in discipulis uenit, et quibus per discipulos est locutus, quod et nunc facit; nam per ecclesiam suam uenit ad gentes, et per ecclesiam loquitur gentibus. ad hoc enim pertinet quod ait: qui uos recipit, me recipit; et: qui uos spernit, me spernit. an uultis, inquit apostolus paulus, experimentum accipere eius qui in me loquitur christus?

restat inquirere utrum hi qui priusquam christus in ecclesia ueniret ad gentes, et priusquam euangelium eius audirent, uitae huius fine praeuenti sunt, seu praeueniuntur, possint habere hanc excusationem? possunt plane, sed non ideo possunt effugere damnationem. quicumque enim sine lege peccauerunt, sine lege et peribunt; et quicumque in lege peccauerunt, per legem iudicabuntur. quae quidem apostoli uerba, quoniam id quod ait, peribunt, terribilius sonat quam quod ait: iudicabuntur, non solum nihil adiuuare hanc excusationem uidentur ostendere, uerum etiam plus grauare. qui enim se quia non audierunt, excusabunt, sine lege peribunt.

sed utrum hi qui cum audirent, contemserunt, uel etiam restiterunt, nec tantum contradicendo, sed et eos a quibus audierunt odiis persequendo, in eis deputandi sunt de quibus aliquid leuius uidetur sonuisse quod dictum est: per legem iudicabuntur, merito quaeritur. sed si aliud est perire sine lege, aliud iudicari per legem, et illud est grauius, hoc autem leuius; procul dubio non sunt isti in hac poena leuiore ponendi, quia neque in lege peccauerunt, sed omnino legem christi accipere noluerunt, et eam quantum ad ipsos adtinet, omnino nullam esse uoluerunt. illi autem peccant in lege, qui sunt in lege, id est, qui eam suscipiunt, eam que sanctam, et mandatum sanctum et iustum et bonum fatentur, sed infirmitate non implent quod ab ea rectissime praecipi dubitare non possunt. hi sunt qui aliquo modo forsitan possunt ab eorum, qui sine lege sunt, perditione discerni; si tamen quod apostolus ait: per legem iudicabuntur, sic accipiendum est tamquam dixerit: non peribunt; quod mirum si ita est. neque enim de infidelibus et fidelibus erat sermo ut hoc diceret, sed de gentibus et iudaeis: qui certe utrique nisi in eo saluatore saluentur, qui uenit quaerere quod perierat, ad perditionem sine dubio pertinebunt. quamuis dici possit, alios grauius, alios leuius perituros, id est, alios grauiores, alios leuiores poenas in sua perditione passuros. ille enim perire deo dicitur, quisquis ab illa beatitudine quam dat sanctis suis, per supplicium separatur; tanta est autem suppliciorum, quanta est diuersitas peccatorum, quae quomodo se habeat, altius iudicat sapientia diuina, quam coniectura scrutatur aut effatur humana. isti certe ad quos uenit, et quibus locutus est christus, non habent de magno infidelitatis peccato illam excusationem, qua possint dicere: non uidimus, non audiuimus; siue non acceptaretur ista excusatio ab illo cuius inscrutabilia sunt iudicia, siue acceptaretur, et si non ut ab omni damnatione liberarentur, certe ut aliquanto lenius damnarentur.

qui me odit, inquit, et patrem meum odit. hic nobis fortasse dicatur: quis potest odisse quem nescit? et utique antequam diceret: si non uenissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent, dixerat discipulis suis: haec facient uobis, quia nesciunt eum qui misit me. quomodo ergo nesciunt et oderunt? si enim non quod est ipse, sed nescio quid aliud de illo opinantur; non utique ipsum, sed illud inueniuntur odisse quod fingunt, aut errando potius suspicantur. et tamen nisi possent homines odisse quod nesciunt, non ueritas utrumque dixisset, quia eius patrem et nesciunt et oderunt. sed quomodo id fieri possit, si adiuuante domino per nos demonstrari potest, quia haec disputatio est iam claudenda, nunc non potest.

TRACTATUS 90

15:23 audistis dominum dicentem: qui me odit, et patrem meum odit, qui superius dixerat: haec facient uobis, quia nesciunt eum qui misit me. non itaque dissimulanda nascitur quaestio, quomodo possint odisse quem nesciunt. si enim deum non quod est ipse, sed nescio quid aliud eum suspicantur aut credunt, et hoc oderunt, utique non ipsum oderunt, sed quod sua mendaci suspicione uel uana credulitate concipiunt; si autem quod est, hoc de illo sentiunt, quomodo eum nescire dicuntur? et de hominibus quidem fieri potest ut eos saepe quos numquam uidimus, diligamus; ac per hoc nec illud a contrario impossibile est, ut eos quos numquam uidimus, oderimus. fama quippe de aliquo sermocinante seu bene seu male, fit non immerito ut amemus uel oderimus ignotum. sed si fama sit uerax, quomodo est de quo uera didicimus, dicendus ignotus? an quia eius faciem non uidimus? quam cum et ipse non uideat, nulli tamen potest notior esse quam sibi. non igitur in eius facie corporali nobis intimatur cuiusque notitia. sed tunc nobis ad cognitionem patet, quando eius mores et uita non latet. alioquin nec seipsum nosse quisquam potest, qui uidere faciem suam non potest. sed utique tanto certius quam notus est aliis ipse se nouit, quanto certius interiore conspectu potest uidere quod sapit, uidere quod cupit, uidere quod uiuit; quae cum aperiuntur et nobis, tunc uere fit cognitus nobis. haec itaque quoniam plerumque ad nos de absentibus uel etiam mortuis, siue fama, siue litteris perferuntur, hinc fit ut saepe quos numquam facie corporis uidimus (non tamen quos omnino nescimus), uel oderimus homines, uel amemus.

sed plerumque in eis nostra credulitas fallitur; quia nonnumquam et historia, et multo magis fama mentitur. pertinet autem ad nos ne perniciosa opinione fallamur, ut quia non possumus hominum indagare conscientiam, de ipsis rebus habeamus ueram certam que sententiam. hoc est, ut si ille uel ille homo utrum sit impudicus pudicus ue nescimus, oderimus tamen impudicitiam, et pudicitiam diligamus; et si illum uel illum iniustum esse iustum ue nescimus, amemus tamen iustitiam, et iniustitiam detestemur, non quas nobis ipsi errando confingimus, sed quas fideliter, hanc appetendam, illam que uitandam in dei ueritate conspicimus; ut cum de ipsis rebus quod appetendum est appetimus, quod deuitandum est deuitamus, ignoscatur nobis quod de occultis hominum aliquando, immo assidue non uera sentimus. hoc enim ad humanam tentationem pertinere arbitror, sine qua duci ista non potest uita, ita ut apostolus diceret: tentatio uos non apprehendat nisi humana. quid enim tam humanum quam non posse inspicere cor humanum, et ideo non eius latebras perscrutari, sed plerumque aliud quam id quod ibi agitur suspicari? quamquam et in his rerum tenebris humanarum, hoc est cogitationum alienarum, etsi suspiciones intellegere non possumus, quia homines sumus, iudicia tamen, id est, definitas firmas que sententias continere debemus, nec ante tempus quidquam iudicare, donec ueniat dominus, et illuminet abscondita tenebrarum, et manifestet cogitationes cordis; et tunc laus erit unicuique a deo. quando ergo non erratur in rebus, ut recta sit improbatio uitiorum uirtutum que probatio, profecto si erratur in hominibus, uenialis est humana tentatio.

per has autem humanorum cordium tenebras, res multum miranda et multum dolenda contingit, ut eum nonnumquam quem iniustum putamus, et tamen iustus est et iustitiam in eo nescientes diligimus, deuitemus, auersemur, a nostro prohibeamus accessu, communem cum illo uitam uictum que habere nolimus; eum que etiam, si disciplinae imponendae necessitas cogit, siue ne aliis noceat, siue ut fiat ipse correctior, asperitate salubri persequamur, et hominem bonum tamquam malum affligamus, quem nescientes amamus. hoc fit, si quis, uerbi gratia, cum sit pudicus, a nobis creditur impudicus. sine dubio enim si pudicum diligo, hoc est ipse quod diligo; ergo etiam ipsum diligo, et nescio. et si impudicum odi, non ergo ipsum odi, quia non est quod odi; et tamen dilecto meo, cum quo semper in caritate pudicitiae habitat anima mea, facio ignarus iniuriam, non errans in discretione uirtutum atque uitiorum, sed in cordium tenebris humanorum. proinde sicut fieri potest ut homo bonus hominem bonum oderit nesciens, uel potius diligat nesciunt (ipsum enim diligit cum bonum diligit, quia id quod est ille, hoc iste diligit), oderit autem nesciens non ipsum, sed quod putat esse ipsum, ita fieri potest ut etiam homo iniustus hominem oderit iustum, et dum aestimat se sui similem iniustum diligere, nesciens diligat iustum; et tamen dum eum credit iniustum, diligat non ipsum, sed quod putat esse ipsum. quemadmodum autem hominem, sic et deum. denique si interrogarentur iudaei, utrum diligerent deum, quid se aliud quam diligere responderent, nec ex animo mentientes, sed errando potius opinantes? quomodo enim diligerent patrem ueritatis, qui haberent odio ueritatem? nolunt enim sua facta damnari, et hoc habet ueritas ut talia facta damnentur; tantum igitur oderunt ueritatem, quantum oderunt suas poenas, quas talibus irrogat ueritas. nesciunt autem illam esse ueritatem, quae tales quales ipsi sunt damnat; oderunt ergo quam nesciunt; et cum illam oderunt, profecto et eum de quo nata est nisi odisse non possunt. ac per hoc quia ueritatem qua iudicante damnantur, de patre deo natam nesciunt, utique etiam ipsum et nesciunt, et oderunt. o miseros homines, qui cum esse uolunt mali, nolunt esse ueritatem qua damnantur mali! nolunt enim eam esse quod est, cum seipsos debeant nolle esse quod sunt, ut ipsa manente mutentur, ne ipsa iudicante damnentur.

TRACTATUS 91

15:24-25 dixerat dominus: qui me odit, et patrem meum odit. utique enim qui odit ueritatem, necesse est oderit et a quo ueritas nata est; unde iam quantum datum est, locuti sumus. deinde addidit unde nobis nunc loquendum est: si opera non fecissem in eis, quae nemo alius fecit, peccatum non haberent. peccatum illud scilicet magnum, de quo et superius ait: si non uenissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent. hoc est peccatum quo in eum loquentem et operantem non crediderunt. neque enim nullum habebant peccatum, antequam loqueretur eis et operaretur in eis; sed hoc peccatum quo in eum non crediderunt, ideo sic commemoratur, quia ipso peccato tenentur et cetera. hoc enim si non haberent, et in eum crederent, dimitterentur et cetera.

sed quid est hoc quod cum dixisset: si opera non fecissem in eis, mox addidit: quae nemo alius fecit? nulla quippe in operibus christi uidentur esse maiora quam suscitatio mortuorum; quod scimus etiam antiquos fecisse prophetas. fecit enim elias, fecit elisaeus et cum in hac carne uiueret, et cum in suo monumento sepultus iaceret. nam quidam portantes mortuum, cum irruentibus hostibus eo refugissent, eum que ibi posuissent, continuo resurrexit. fecit tamen aliqua christus, quae nemo alius fecit: quod quinque millia hominum de quinque, et quatuor millia de septem panibus pauit; quod super aquas ambulauit, et petro ut hoc faceret praestitit; quod aquam mutauit in uinum; quod aperuit oculos caeci nati, et alia multa quae commemorare longum est. sed respondetur nobis, et alios fecisse quae ipse non fecit, et quae nemo alius fecit. quis enim nisi moyses aegyptios plagis tot tantis que percussit, diuiso mari populum duxit, manna de caelo esurientibus impetrauit, aquam de petra sitientibus fudit? quis nisi iesus naue populo transituro iordanis fluenta diuisit, et currentem solem emissa ad deum oratione frenauit et fixit? quis praeter samson propter suam sitim maxilla mortui asini exundante satiatus est? quis praeter eliam curru igneo in alta subuectus est? quis praeter elisaeum, quod paulo ante commemoraui, sepulto suo cadauere, cadauer alterius reddidit uitae? quis praeter danielem inter ora inclusorum se cum leonum esurientium uixit innocuus? quis praeter tres uiros, ananiam, azariam, misaelem, in flammis ardentibus et non urentibus deambulauit illaesus?

praetereo cetera, quoniam haec satis esse arbitror, quibus demonstretur et aliquos sanctos quaedam opera miranda fecisse, quae nemo alius fecit. sed qui tam multa uitia et malas ualetudines uexationes que mortalium tanta potestate sanaret, nullus omnino legitur antiquorum. ut enim taceantur quos iubendo, sicut occurrebant, saluos singulos fecit. marcus euangelista quodam loco ait: uespere autem facto cum occidisset sol, afferebant ad eum omnes male habentes, et daemonia habentes; et erat omnis ciuitas ad ianuam congregata; et curauit multos qui uexabantur uariis languoribus, et daemonia multa eiciebat. id autem cum commemorasset matthaeus, etiam testimonium propheticum addidit dicens: ut adimpleretur quod dictum est per isaiam prophetam dicentem: ipse infirmitates nostras accepit, et aegritudines portauit. item alio loco dicit marcus: et quocumque introibat in uicos, uel in uillas, aut in ciuitates, in plateis ponebant infirmos, et deprecabantur eum ut uel fimbriam uestimenti eius tangerent; et quotquot tangebant eum, salui fiebant. haec nemo alius fecit in eis. sic enim intellegendum est quod ait: in eis, non inter eos uel coram eis; sed prorsus in eis, quia sanauit eos. haec quippe intellegi uoluit quae non solum facerent admirationem, uerum etiam manifestam conferrent salutem; pro quibus beneficiis utique amorem, non odium retribuere debuerunt. omnia quidem ceterorum miracula superat, quod est natus ex uirgine, matris que integritatem solus potuit nec conceptus uiolare nec natus; sed hoc nec coram eis factum est, nec in eis. ad cognoscendam quippe huius miraculi ueritatem, non communi cum eis adspectu, sed discreto ab eis discipulatu apostoli peruenerunt. iamuero illud quod die tertia in carne in qua occisus fuerat, de sepulcro se reddidit uiuum, et numquam deinde moriturus cum illa adscendit in caelum, superat etiam cuncta quae fecit; sed neque hoc factum est in iudaeis, neque coram eis, et nondum hoc fecerat, quando dicebat: si opera non fecissem in eis, quae nemo alius fecit.

nimirum ergo sunt illa quae in eorum ualetudinibus tanta miracula salutis ostendit, quanta in illis antea nemo donauit; haec enim uiderunt, et hoc eis exprobrans adiungit, et dicit: nunc autem et uiderunt, et oderunt et me et patrem meum; sed ut adimpleatur sermo qui in lege eorum scriptus est: quia odio habuerunt me gratis. eorum legem dixit, non ab ipsis inuentam, sed ipsis datam; sicut dicimus: panem nostrum quotidianum, quem tamen a deo petimus, addendo: da nobis. gratis autem odit, qui nullum ex odio commodum quaerit, uel incommodum fugit; sic oderunt dominum impii, sic diligunt iusti, hoc est gratis, ut alia praeter illum non exspectent bona, quoniam ipse erit in omnibus omnia. quisquis uero altius adtenderit christum dicentem: si opera non fecissem in eis, quae nemo alius fecit (sed haec et si pater aut spiritus sanctus fecit, nemo alius fecit, quia totius trinitatis una substantia est), inueniet ipsum fecisse, si quando quispiam dei homo tale aliquid fecit. potest quippe in seipso cuncta per seipsum; nemo autem potest aliquid sine ipso. christus namque cum patre et spiritu sancto, non sunt tres dii, sed unus deus, de quo scriptum est: benedictus dominus deus israel, qui facit mirabilia solus. nemo ergo alius fecit quaecumque opera in eis fecit; quoniam quisquis alius homo aliquid eorum fecit, ipso faciente fecit. haec autem ipse, non illis facientibus, fecit.

TRACTATUS 92

15:26-27 dominus iesus in sermone quem locutus est discipulis suis post coenam, proximus passioni, tamquam iturus et relicturus eos praesentia corporali, cum omnibus autem suis usque in consummationem saeculi futurus praesentia spiritali, exhortatus est eos ad perferendas persecutiones impiorum, quos mundi nomine nuncupauit; ex quo tamen mundo etiam ipsos discipulos se elegisse dixit, ut scirent se dei gratia esse quod sunt, suis autem uitiis fuisse quod fuerunt. deinde persecutores et suos et ipsorum iudaeos euidenter expressit, ut omnino appareret etiam ipsos mundi damnabilis appellatione conclusos, qui persequitur sanctos. cum que de illis diceret quod ignorarent eum a quo missus est, et tamen odissent et filium et patrem, hoc est, et eum qui missus est, et eum a quo missus est, de quibus omnibus in aliis sermonibus iam disseruimus; ad hoc peruenit ubi ait: ut adimpleatur sermo qui in lege eorum scriptus est: quia odio habuerunt me gratis. deinde tamquam consequenter adiunxit, unde modo disputare suscepimus: cum autem uenerit paracletus quem ego mittam uobis a patre, spiritum ueritatis qui a patre procedit, ille testimonium perhibebit de me; et uos testimonium perhibebitis, quia ab initio me cum estis. quid hoc pertinet ad illud quod dixerat: nunc autem et uiderunt, et oderunt et me et patrem meum; sed ut impleatur sermo qui in lege eorum scriptus est: quia odio habuerunt me gratis? an quia paracletus quando uenit, spiritus ueritatis, eos qui uiderunt et oderunt, testimonio manifestiore conuicit? immo uero etiam aliquos ex illis qui uiderunt, et adhuc oderant, ad fidem quae per dilectionem operatur, sui manifestatione conuertit. hoc ut ita intellegamus, ita factum esse recolimus. uenit enim die pentecostes spiritus sanctus in centum uiginti homines congregatos, in quibus et apostoli omnes erant, qui illo adimpleti cum linguis omnium gentium loquerentur, plures ex his qui oderant, tanto miraculo stupefacti (quandoquidem uiderunt loquente petro tam magnum atque diuinum testimonium perhiberi de christo, ut ille qui occisus ab eis inter mortuos deputabatur, resurrexisse et uiuere probaretur), compuncti corde conuersi sunt; et tanti sanguinis tam impie atque immaniter fusi indulgentiam perceperunt, ipso redemti sanguine quem fuderunt. christi enim sanguis sic in remissionem peccatorum omnium fusus est, ut ipsum etiam peccatum posset delere quo fusus est. hoc ergo intuens dominus dicebat: odio habuerunt me gratis; cum autem uenerit paracletus, ille testimonium perhibebit de me, tamquam diceret: odio me habuerunt, et occiderunt uidentes; sed tale de me paracletus testimonium perhibebit, ut eos faciat in me credere non uidentes.

et uos, inquit, testimonium perhibebitis, quia ab initio me cum estis. perhibebit spiritus sanctus, perhibebitis et uos. quia enim ab initio me cum estis, potestis praedicare quod nostis, quod ut modo non faciatis, illius spiritus plenitudo nondum adest uobis. ille ergo testimonium perhibebit de me, et uos perhibebitis; dabit enim uobis fiduciam testimonium perhibendi caritas dei diffusa in cordibus uestris per spiritum sanctum qui dabitur uobis. quae utique petro adhuc defuit, quando mulieris ancillae interrogatione perterritus, non potuit uerum testimonium perhibere, sed contra suam pollicitationem timore magno compulsus est ter negare. timor autem iste non est in caritate, sed perfecta caritas foras mittit timorem. denique ante passionem domini, seruilis timor eius interrogatus est a femina seruitutis, post resurrectionem uero domini liberalis eius amor ab ipso principe libertatis; et ideo ibi turbabatur, hic tranquillabatur; ibi quem dilexerat negabat, hic quem negauerat diligebat. sed adhuc etiam tunc amor ipse infirmus fuerat et angustus, donec eum roboraret et dilataret spiritus sanctus. qui posteaquam illi est abundantia gratiae largioris infusus, sic ad perhibendum de christo testimonium quondam eius frigidum pectus accendit, atque illa prius trepida quae ueritatem suppresserant, ora reserauit, ut cum omnes in quos uenerat spiritus sanctus, linguis omnium gentium loquerentur, iudaeorum circumstantibus turbis, solus ad testimonium de christo perhibendum prae ceteris promtius emicaret, eius que interfectores de illius resurrectione confunderet. si quem delectat tam suauiter sanctum tale spectaculum intueri, actus apostolorum legat; ibi beatum petrum quem negantem doluerat, stupeat praedicantem; ibi linguam illam uideat ad fiduciam a diffidentia, et ad libertatem a seruitute translatam, tot linguas inimicorum conuertere ad christi confessionem, quarum non ualendo unam ferre, uersa fuerat in negationem. quid plura? tantus in illo fulgor gratiae, tanta spiritus sancti plenitudo apparebat, tanta de ore praedicantis pretiosissimae ueritatis pondera procedebant, ut ingentis multitudinis aduersarios interfectores christi iudaeos faceret pro illo paratos mori, a quibus cum illo formidabat occidi. hoc fecit spiritus sanctus tunc missus, ante promissus. ista dominus magna atque miranda sua beneficia praeuidebat, quando dicebat: et uiderunt, et oderunt et me et patrem meum; ut adimpleatur sermo qui in lege eorum scriptus est: quia odio habuerunt me gratis. cum autem uenerit paracletus quem ego mittam uobis a patre, spiritum ueritatis qui a patre procedit, ille testimonium perhibebit de me; et uos testimonium perhibebitis. ille quippe testimonium perhibens et testes fortissimos faciens, abstulit christi amicis timorem, et inimicorum odium conuertit in amorem.

TRACTATUS 93

16:1-4 in his quae praecedunt hoc euangelii capitulum, dominus discipulos suos ad inimicorum odia perferenda confirmans, suo quoque praeparauit exemplo, ut eum imitando fierent fortiores, addens et promittens eis quod uenturus esset spiritus sanctus, qui de illo testimonium perhiberet, et adiciens quod et ipsi fierent testes eius, hoc utique in eis operante spiritu sancto. sic enim ait: ille testimonium perhibebit de me, et uos testimonium perhibebitis. utique quia ille perhibebit, etiam uos perhibebitis: ille in cordibus uestris, uos in uocibus uestris; ille inspirando, uos sonando, ut possit impleri: in omnem terram exiuit sonus eorum. parum quippe fuerat eos adhortari exemplo suo, nisi impleret spiritu suo. denique apostolus petrus cum iam uerba eius audisset, ubi dixerat: non est seruus maior domino suo; si me persecuti sunt, et uos persequentur; et hoc in illo iam uideret impleri, in quo patientiam domini sui, si exemplum sufficeret, debuit imitari; succubuit et negauit, non utique ferens quod illum ferre cernebat. cum uere accepit donum spiritus sancti, quem negauerat praedicauit, et quem confiteri timuerat, non timuit profiteri. prius enim exemplo quidem fuerat edoctus, ut quod fieri conuenerat nosset; sed nondum fuerat uirtute fultus, ut quod nouerat faceret; instructus erat ut staret, sed non erat firmatus ne caderet. quod posteaquam per spiritum sanctum factum est, annuntiauit usque ad mortem, quem negauerat timens mortem. ideo dominus in hoc consequenti capitulo, de quo nunc uobis loquendum est, haec, inquit, locutus sum uobis, ut non scandalizemini. canitur quippe in psalmo: pax multa diligentibus legem tuam, et non est illis scandalum. merito itaque promisso spiritu sancto, quo in eis operante fierent testes eius, subiunxit: haec locutus sum uobis, ut non scandalizemini. cum enim caritas dei diffunditur in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis, fit pax multa diligentibus legem dei, ut non sit illis scandalum. deinde quid passuri essent, iam exprimens ait: extra synagogas facient uos. quid autem mali erat apostolis expelli de synagogis iudaicis, quasi non inde fuerant se separaturi, etiamsi eos nullus expelleret? sed nimirum hoc uoluit denuntiare, quia iudaei christum non fuerant recepturi, a quo isti non fuerant recessuri; et ideo futurum erat ut foras mitterentur cum illo, ab eis qui esse nollent in illo, hi qui esse non possent sine illo. nam profecto, quia non erat ullus alius populus dei quam illud semen abrahae, si agnoscerent et reciperent christum, tamquam rami naturales in olea permanerent, nec aliae fierent ecclesiae christi, aliae synagogae iudaeorum: eaedem quippe essent, si in eodem esse uoluissent. quod quia noluerunt, quid restabat nisi ut remanentes extra christum, extra synagogas facerent eos qui non relinquerent christum? accepto quippe spiritu sancto testes eius effecti, non utique tales essent, de quibus dicitur: multi principes iudaeorum crediderunt in eum; sed propter metum iudaeorum, ne pellerentur de synagogis, non audebant confiteri eum; dilexerunt enim gloriam hominum magis quam dei. crediderunt ergo in eum, sed non sic quomodo eos uolebat credere, qui dicebat: quomodo potestis credere, gloriam ab inuicem exspectantes, et gloriam quae a solo deo est non quaerentes? discipulis ergo sic in eum credentibus, ut impleti spiritu sancto, hoc est dono gratiae dei, non sint de numero eorum qui ignorantes dei iustitiam, et suam uolentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti, nec de illorum de quibus dictum est: dilexerunt gloriam hominum magis quam dei, illa congruit prophetia, quae de ipsis inuenitur impleta: domine, in lumine uultus tui ambulabunt, et in nomine tuo exsultabunt tota die, et in tua iustitia exaltabuntur; quoniam gloria uirtutis eorum tu es. merito eis dicitur: extra synagogas facient uos: illi scilicet qui zelum dei habent, sed non secundum scientiam; propter quod ignorantes dei iustitiam, et suam uolentes constituere, eos expellunt qui non in sua, sed in dei iustitia exaltantur, nec expulsi ab hominibus erubescunt, quoniam gloria uirtutis eorum ipse est.

denique cum hoc eis dixisset, adiecit: sed uenit hora ut omnis qui interficit uos, arbitretur obsequium se praestare deo; et haec facient uobis, quia non cognouerunt patrem neque me. hoc est: non cognouerunt deum nec eius filium, cui se in uobis occidendis praestare arbitrantur obsequium. quae uerba dominus ita subiecit, tamquam ex hoc consolaretur suos, qui de synagogis iudaicis pellerentur. praenuntians enim quae mala essent pro eius testimonio perpessuri, extra synagogas, inquit, facient uos. nec ait: et uenit hora ut omnis quis interficit uos, arbitretur obsequium se praestare deo. quid ergo ait? sed uenit hora; quemadmodum diceret, si aliquid boni post mala ista praediceret. quid sibi ergo uult: extra synagogas facient uos; sed uenit hora? tamquam hoc dicturus fuisset: separabunt illi quidem uos, sed ego uos colligam; aut: separabunt quidem illi uos, sed uenit hora laetitiae uestrae. quid ergo ibi facit hoc uerbum quod ait: sed uenit hora, quasi consolationem eis promitteret post tribulationem, cum magis dicere debuisse uideatur indicatiuo modo: et uenit hora? sed non ait: et uenit, cum tribulationem super tribulationem, non consolationem post tribulationem uenturam illis esse praediceret. an forte sic eos illa de synagogis separatio fuerat turbatura, ut mori mallent, quam in hac uita sine iudaeorum congregationibus immorari? absit ut sic turbarentur, qui dei, non hominum gloriam requirebant. quid ergo est: extra synagogas facient uos; sed uenit hora; cum potius dicere debuisse uideatur: et uenit hora, ut omnis qui interficit uos, arbitretur obsequium se praestare deo? neque enim saltem dictum est: sed uenit hora ut interficiant uos, quasi ut eis mors pro consolatione illius separationis accideret; sed: uenit, inquit, hora ut omnis qui interficit uos, arbitretur obsequium se praestare deo. prorsus non mihi uidetur aliud significare uoluisse, nisi ut intellegerent atque gauderent tam multos se christo adquisituros, cum de iudaeorum congregationibus pellerentur, ut eos non sufficeret pellere: sed non sinerent uiuere, ne omnes ad nomen christi sua praedicatione conuerterent, et ab obseruatione iudaismi, tamquam diuinae ueritatis, auerterent. hoc enim de iudaeis dictum debemus accipere, de quibus dixerat: extra synagogas facient uos. nam testes, id est martyres christi, etiamsi occisi sunt a gentilibus, non tamen illi arbitrati sunt deo, sed diis suis falsis obsequium se praestare, cum haec facerent. iudaeorum autem omnis qui occidit praedicatores christi, deo se praestare putauit obsequium, credens quod desererent deum israel, quicumque conuerterentur ad christum. ut enim et ipsum christum occiderent, ista ratione commoti sunt; nam eorum de hac re etiam uerba conscripta sunt: uidetis quia totus mundus post eum abiit; si dimiserimus eum uiuere, uenient romani, et tollent nobis et locum et gentem. et quod caiphas dixit: expedit ut unus homo moriatur pro populo, et non tota gens pereat. et in hoc ergo sermone suos discipulos suo erexit exemplo, quibus dixerat: si me persecuti sunt, et uos persequentur; ut quemadmodum illum occidendo, deo se praestitisse obsequium putauerunt, sic etiam illos.

iste itaque sensus est in his uerbis: extra synagogas facient uos; sed nolite solitudinem formidare, separati quippe a congregatione eorum, tam multos in nomine meo congregabitis, ut illi metuentes ne templum quod erat apud eos, et omnia legis ueteris sacramenta deserantur, interficiant uos; sic fundentes sanguinem uestrum, ut deo se praestare arbitrentur obsequium. ecce est illud quod de his dixit apostolus: zelum dei habent, sed habent, sed non secundum scientiam: obsequium se putant praestare deo, interficiendo famulos deo. o error horrendus! ita ne ut placeas deo, percutis placentem deo; et templum dei uiuum te feriente prosternitur, ne dei templum lapideum deseratur? o exsecrabilis caecitas! sed ex parte in israel facta est, ut plenitudo gentium intraret; ex parte, inquam, facta est, non ex toto. non enim omnes, sed aliqui ex ramis fracti sunt, ut insereretur oleaster. nam spiritu sancto implente discipulos christi, cum linguis omnium gentium loquerentur, cum per eos diuina miracula frequentarentur, et diuina eloquia spargerentur, etiam occisus ita dilectus est christus, ut eius discipuli expulsi a congregationibus iudaeorum, ex ipsis quoque iudaeis ingentem multitudinem congregarent, et nullam solitudinem formidarent. hinc ergo accensi ceteri reprobi et caeci, zelum dei habentes, sed non secundum scientiam, et obsequium se praestare deo credentes, occidebant eos. sed pro illis occisus colligebat eos; qui de his futuris, antequam occideretur, instruxerat eos, ne ignaros atque imparatos animos mala inopinata et improuisa, quamuis cito transitura, turbarent, sed praecognita et patienter accepta ad bona sempiterna perducerent. hanc enim fuisse causam ut haec eis praenuntiaret, etiam ipse demonstrauit adiungens: sed haec locutus sum uobis, ut cum uenerit hora eorum, reminiscamini quia ego dixi uobis. hora eorum hora tenebrosa, hora nocturna. sed in die mandauit dominus misericordiam suam, et in nocte declarauit; quando nox iudaeorum separatum a se diem christianorum nulla confusione fuscauit; et quando carnem occidere potuit, fidem tenebrare non potuit.

TRACTATUS 94

16:5-7 cum dominus iesus praedixisset discipulis suis persecutiones quas passuri fuerant post eius abscessum, subiunxit, atque ait: haec autem uobis ab initio non dixi, quia uobis cum eram; nunc autem uado ad eum qui me misit. ubi primum uidendum est, utrum eis futuras non praedixerit ante passiones. sed alii tres euangelistae satis eum praedixisse ista demonstrant, antequam uentum esset ad coenam; qua peracta secundum iohannem ista locutus est, ubi ait: haec autem uobis ab initio non dixi, quia uobis cum eram. an forte hinc ista soluitur quaestio, quia et illi eum narrant passioni proximum fuisse cum haec diceret? non ergo ab initio quando cum illis erat, quia iam discessurus, iam que ad patrem perrecturus haec dixit; et ideo etiam secundum illos euangelistas uerum est quod hic dictum est: haec autem uobis ab initio non dixi. sed quid agimus de fide euangelii secundum matthaeum, qui haec eis a domino non solum cum iam esset pascha cum discipulis coenaturus imminente passione, uerum et ab initio denuntiata esse commemorat, ubi primum nominatim duodecim exprimuntur apostoli, et ad opera diuina mittuntur? quid sibi ergo uult quod hic ait: haec autem uobis ab initio non dixi, quia uobis cum eram, nisi quia ea quae hic dicit de spiritu sancto, quod sit uenturus ad eos et testimonium perhibiturus, quando mala illa passuri sunt, haec ab initio eis non dixit, quia cum ipsis erat?

consolator ergo ille uel aduocatus (utrumque enim interpretatur quod est graece paracletus), christo abscedente fuerat necessarius, et ideo de illo non dixerat ab initio quando cum illis erat, quia eius praesentia consolabantur; abscessurus autem oportebat ut diceret illum esse uenturum, per quem futurum erat ut caritate diffusa in cordibus suis uerbum dei cum fiducia praedicarent, et illo intrinsecus apud eos testimonium perhibente de christo, ipsi quoque testimonium perhiberent, neque scandalizarentur cum inimici iudaei absque synagogis facerent eos, et interficerent arbitrantes obsequium se praestare deo; quoniam caritas omnia tolerat, quae diffundenda erat in cordibus eorum per spiritus sancti donum. hinc ergo iste totus ducitur sensus, quia facturus eos erat martyres suos, id est testes suos per spiritum sanctum; ut illo in eis operante, persecutionem quaecumque aspera tolerarent, nec frigescerent a caritate praedicandi, illo diuino igne succensi. haec ergo, inquit, locutus sum uobis, ut cum uenerit hora eorum, reminiscamini quia ego dixi uobis. haec scilicet locutus sum uobis, non tantum quia passuri estis ista, sed quia cum uenerit paracletus ille, testimonium perhibebit de me, ne ista timendo taceatis, unde fiet ut etiam uos testimonium perhibeatis. haec autem uobis ab initio non dixi, quia uobis cum eram, et ego uos consolabar mea corporali praesentia, exhibita humanis sensibus uestris, quam paruuli capere poteratis.

nunc autem uado ad eum qui me misit; et nemo, inquit, ex uobis interrogat me: quo uadis? significat sic se iturum ut nullus interrogaret, quod palam fieri uisu corporis cernerent; nam superius interrogauerant eum quo esset iturus, et responderat eis se iturum quo ipsi tunc uenire non possent. nunc uero ita se promittit iturum, ut nullus eorum quo uadit interroget. nubes enim suscepit eum quando adscendit ab eis; et euntem in caelum non uerbis quaesierunt, sed oculis deduxerunt.

sed quia haec locutus sum uobis, inquit, tristitia impleuit cor uestrum. uidebat utique quid illa sua uerba in eorum cordibus agerent: spiritalem quippe nondum interius habentes consolationem, quam per spiritum sanctum fuerant habituri, id quod exterius in christo uidebant, amittere metuebant; et quia se amissuros esse illum uera denuntiantem dubitare non poterant, contristabatur humanus affectus, quia carnalis desolabatur adspectus. nouerat autem ille quid eis potius expediret, quia uisus interior ipse est utique melior, quo eos consolaturus fuerat spiritus sanctus; non cernentium corporibus ingesturus corpus humanum, sed seipsum credentium pectoribus infusurus. denique adiungit: sed ego ueritatem dico uobis: expedit uobis ut ego uadam. si enim non abiero, paracletus non ueniet ad uos; si autem abiero, mittam eum ad uos, tamquam diceret: expedit uobis ut haec forma serui auferatur a uobis; caro quidem factum uerbum habito in uobis, sed nolo me carnaliter adhuc diligatis, et isto lacte contenti semper infantes esse cupiatis. expedit uobis ut ego uadam. si enim non abiero, paracletus non ueniet ad uos. si alimenta tenera quibus uos alui, non subtraxero, solidum cibum non esurietis; si carni carnaliter haeseritis, capaces spiritus non eritis. nam quid est: si non abiero, paracletus non ueniet ad uos; si autem abiero, mittam eum ad uos? numquid hic positus, eum non poterat mittere? quis hoc dixerit? neque enim ubi ille erat, iste inde recesserat, et sic uenerat a patre, ut non maneret in patre. postremo, quomodo eum etiam hic constitutus non poterat mittere, quem scimus super eum baptizatum uenisse atque mansisse; immo uero a quo scimus eum numquam separabilem fuisse? quid est ergo: si non abiero, paracletus non ueniet ad uos, nisi: non potestis capere spiritum, quamdiu secundum carnem persistitis nosse christum? unde ille qui iam acceperat spiritum: etsi noueramus, inquit, secundum carnem christum, sed nunc iam non nouimus. etiam ipsam quippe carnem christi non secundum carnem nouit, qui uerbum carnem factum spiritaliter nouit. hoc nimirum significare uoluit magister bonus dicendo: si enim non abiero, paracletus non ueniet ad uos; si autem abiero, mittam eum ad uos.

christo autem discedente corporaliter, non solum spiritus sanctus, sed et pater et filius illis adfuit spiritaliter. nam si ab eis sic abscessit christus, ut pro illo, non cum illo in eis esset spiritus sanctus, ubi est eius promissio dicentis: ecce ego uobis cum sum usque in consummationem saeculi; et: ueniemus ad eum ego et pater, et mansionem apud eum faciemus, cum et spiritum sanctum ita se promiserit esse missurum, ut cum eis esset in aeternum? ac per hoc cum ex carnalibus uel animalibus essent spiritales futuri, profecto et patrem et filium et spiritum sanctum capacius fuerant habituri. in nullo autem credendus est esse pater sine filio et spiritu sancto, aut pater et filius sine spiritu sancto, aut filius sine patre et spiritu sancto, aut sine patre et filio spiritus sanctus, aut pater et spiritus sanctus sine filio; sed ubi eorum quilibet unus, ibi trinitas deus unus. oportebat autem ita insinuari trinitatem, ut quamuis nulla esset diuersitas substantiarum, singillatim tamen commendaretur distinctio personarum; ubi eis qui recte intellegunt, numquam uideri potest separatio naturarum.

quod autem sequitur: et cum uenerit ille, arguet mundum de peccato, et de iustitia, et de iudicio: de peccato quidem, quia non credunt in me; de iustitia uero, quia ad patrem uado, et iam non uidebitis me; de iudicio autem, quia princeps huius mundi iudicatus est, tamquam solum sit peccatum non credere in christum, et tamquam ipsa sit iustitia non uidere christum, et tamquam ipsum sit iudicium quod princeps huius mundi, hoc est diabolus iudicatus est, ualde latebrosum est, nec isto sermone coartandum, ne fiat obscurius breuitate, sed alio potius quantum dominus adiuuerit explicandum.

TRACTATUS 95

16:8-11 promittens dominus missurum se spiritum sanctum, cum uenerit, inquit, ille arguet mundum de peccato, et de iustitia et de iudicio. quid est hoc? numquidnam dominus christus non arguit mundum de peccato, cum ait: si non uenissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent; nunc autem excusationem non habent de peccato suo? sed ne quis forte dicat hoc ad iudaeos proprie pertinere, non ad mundum, nonne ait alio loco: si de mundo essetis, mundus quod suum esset diligeret? numquid non arguit de iustitia, ubi ait: pater iuste, mundus te non cognouit? numquid non arguit de iudicio, ubi se ait sinistris esse dicturum: ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius? et multa alia reperiuntur in sancto euangelio, ubi de his christus arguit mundum. quid est ergo quod tamquam proprie tribuit hoc spiritui sancto? an forte, quia christus in iudaeorum tantum gente locutus est, mundum non uidetur arguisse, ut ille intellegatur argui qui audit arguentem? spiritus autem sanctus in discipulis eius toto orbe diffusis, non unam gentem intellegitur arguisse, sed mundum. nam hoc illis ait adscensurus in caelum: non est uestrum scire tempora uel momenta, quae pater posuit in sua potestate; sed accipietis uirtutem spiritus sancti superuenientis in uos, et eritis mihi testes in ierusalem, et in tota iudaea, et in samaria, et usque in fines terrae. hoc est arguere mundum. sed quis audeat dicere quod per discipulos christi arguit mundum spiritus sanctus, et non arguat ipse christus, cum clamet apostolus: an uultis experimentum accipere eius qui in me loquitur christus? quos itaque arguit spiritus sanctus, arguit itaque et christus. sed quantum mihi uidetur, quia per spiritum sanctum diffundenda erat caritas in cordibus eorum, quae foras mittit timorem, quo impediri possent ne arguere mundum qui persecutionibus fremebat, auderent, propterea dixit: ille arguet mundum, tamquam diceret: ille diffundet in cordibus uestris caritatem; sic enim timore depulso, arguendi habebitis libertatem. saepe autem diximus inseparabilia opera esse trinitatis, sed singillatim commendandas fuisse personas, ut non solum sine separatione, uerum etiam sine confusione et unitas intellegatur et trinitas.

exponit deinde quid dixerit de peccato, et de iustitia et de iudicio. de peccato quidem, inquit, quia non crediderunt in me. hoc enim peccatum quasi solum sit, prae ceteris posuit, quia hoc manente cetera detinentur, et hoc discedente cetera remittuntur. de iustitia uero, inquit, quia ad patrem uado, et iam non uidebitis me. hic primo uidendum est, si recte quisque arguitur de peccato, quomodo recte arguatur et de iustitia. numquid enim si arguendus est peccator propterea quia peccator est, arguendum putabit quisquam et iustum propterea quia iustus est? absit! nam et si aliquando iustus arguitur, ideo recte arguitur, quia, sicut scriptum est: non est iustus in terra qui faciet bonum, et non peccabit. quocirca etiam cum iustus arguitur, de peccato arguitur, non de iustitia. quoniam et in illo quod legimus diuinitus dictum: noli effici iustus multum, non est notata iustitia sapientis, sed superbia praesumentis. qui ergo fit multum iustus, ipso nimio fit iniustus. multum enim se facit iustum, qui dicit se non habere peccatum, aut qui se putat non gratia dei, sed sua uoluntate sufficiente effici iustum; nec recte uiuendo iustus est, sed potius inflatus, putando se esse quod non est. quo pacto igitur mundus arguendus est de iustitia, nisi de iustitia credentium? arguitur itaque de peccato, quia in christum non credit; et arguitur de iustitia eorum qui credunt. ipsa quippe fidelium comparatio, infidelium est uituperatio. hoc et ipsa expositio satis indicat. uolens enim aperire quid dixerit: de iustitia uero, inquit, quia ad patrem uado, et iam non uidebitis me. non ait: et iam non uidebunt me, de quibus dixerat: quia non crediderunt in me. sed peccatum quid uocaret exponens, de illis locutus est dicens: quia non crediderunt in me; exponens autem quam diceret iustitiam, de qua mundus arguitur, ad ipsos quibus loquebatur, se conuertit, atque ait: quia ad patrem uado, et iam non uidebitis me. quapropter mundus de peccato quidem suo, de iustitia uero arguitur aliena, sicut arguuntur de lumine tenebrae: omnia enim quae arguuntur, ait apostolus, a lumine manifestantur. quantum enim malum sit eorum qui non credunt, non solum per seipsum, uerum etiam ex bono potest eorum apparere qui credunt. et quoniam ista uox infidelium esse consueuit: quomodo credimus quod non uidemus? ideo credentium iustitiam sic oportuit definiri: quia ad patrem uado, et iam non uidebitis me. beati enim qui non uident, et credunt. nam et qui uiderunt christum, non in eo laudata est fides eorum, quia credebant quod uidebant, id est filium hominis, sed quia credebant, quod non uidebant, id est filium dei. cum uero et ipsa forma serui subtracta eorum esset adspectibus, tum uero ex omni parte impletum est: iustus ex fide uiuit. est enim fides, sicut in epistola quae ad hebraeos est definitur, sperantium substantia, conuictio rerum quae non uidentur.

sed quid est: iam non uidebitis me? non enim ait: ad patrem uado, et non uidebitis me; ut temporis interuallum quo non uidebitur, significasse intellegeretur, siue breue, siue longum, tamen utique terminatum; sed dicendo: iam non uidebitis me, uelut numquam eos de cetero uisuros christum, ueritas praenuntiauit. haeccine iustitia est numquam christum uidere, et in eum tamen credere; cum propterea laudetur fides ex qua iustus uiuit, quoniam credit, quem modo non uidet christum, se aliquando esse uisurum? postremo secundum hanc iustitiam, numquid dicturi sumus paulum apostolum non fuisse iustum, confitentem se christum uidisse post adscensionem eius in caelum, de quo utique iam tempore dixerat: iam non uidebitis me? numquid secundum hanc iustitiam iustus non erat gloriosissimus stephanus, qui cum lapidaretur, ait: ecce uideo caelum apertum, et filium hominis stantem ad dexteram dei? quid ergo est: ad patrem uado, et iam non uidebitis me, nisi, quomodo sum, cum uobis cum sum? tunc enim adhuc erat mortalis in similitudine carnis peccati, qui esurire poterat ac sitire, fatigari atque dormire: hunc ergo christum, id est talem christum, cum transisset de hoc mundo ad patrem, non erant iam uisuri; et ipsa est iustitia fidei, de qua dicit apostolus: etsi noueramus christum secundum carnem, sed nunc iam non nouimus. erit itaque, inquit, uestra iustitia, qua mundus arguetur; quia uado ad patrem, et iam non uidebitis me, quoniam in eum quem non uidebitis credetis in me; et quando me uidebitis, quod tunc ero, non uidebitis me quod sum uobis cum modo; non uidebitis humilem, sed excelsum; non uidebitis mortalem, sed sempiternum; non uidebitis iudicandum, sed iudicaturum; et de hac fide uestra, id est iustitia uestra, arguet spiritus sanctus incredulum mundum.

arguet etiam de iudicio, quia princeps huius mundi iudicatus est. quis est iste, nisi de quo ait alio loco: ecce uenit princeps mundi, et in me nihil inueniet; id est, nihil iuris sui, nihil quod ad eum pertineat, nullum scilicet omnino peccatum? per hoc enim est diabolus princeps mundi. non enim caeli et terrae de omnium quae in eis sunt, est diabolus princeps, qua significatione intellegitur mundus, ubi dictum est: et mundus per eum factus est; sed mundi est diabolus princeps, de quo mundo ibi continuo subiungit atque ait: et mundus eum non cognouit, hoc est homines infideles, quibus toto orbe terrarum mundus est plenus; inter quos gemit fidelis mundus, quem de mundo elegit, per quem factus est mundus; de quo ipse dicit: non uenit filius hominis ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum. mundus eo iudicante damnatur, mundus eo subueniente saluatur; quoniam sicut arbor foliis et pomis, sicut area paleis et frumentis, ita infidelibus et fidelibus plenus est mundus. princeps ergo mundi huius, hoc est princeps tenebrarum harum, id est infidelium, de quibus eruitur mundus, quibus dicitur: fuistis aliquando tenebrae; nunc autem lux in domino; princeps mundi huius de quo alibi dicit: nunc princeps mundi huius missus est foras, utique iudicatus est; quoniam iudicio ignis aeterni irreuocabiliter destinatus est. et de hoc itaque iudicio quo princeps iudicatus est mundi, arguitur a spiritu sancto mundus; quoniam cum suo principe iudicatur, quem superbus atque impius imitatur. si enim deus, sicut dicit apostolus petrus, peccantibus angelis non pepercit, sed carceribus caliginis inferi retrudens tradidit in iudicio puniendos seruari, quomodo non a spiritu sancto de hoc iudicio mundus arguitur, quando in spiritu sancto haec loquitur apostolus? credant itaque homines in christum, ne arguantur de peccato infidelitatis suae, quo peccata omnia detinentur; transeant in numerum fidelium, ne arguantur de iustitia eorum, quos iustificatos non imitantur; caueant futurum iudicium, ne cum mundi principe iudicentur, quem iudicatum imitantur. etenim ne sibi existimet parci superbia dura mortalium, de superborum supplicio terrenda est angelorum.

TRACTATUS 96

16:12-13 in isto sancti euangelii capitulo, ubi dominus ait discipulis suis: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo, prius quaerendum illud occurrit, quomodo superius dixit: omnia quae audiui a patre meo, nota feci uobis, et hic dicat: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo. uerum illud quomodo dixerit, quod nondum fecerat tamquam fecerit, sunt ea quae futura sunt, deum fecisse propheta testatur dicens: qui fecit quae futura sunt, iam cum ipsa uerba tractaremus, ut potuimus, exposuimus. nunc ergo quae ista sint quae apostoli tunc portare non poterant, uultis forsitan scire. sed quis nostrum audeat eorum se dicere iam capacem, quae illi capere non ualebant? ac per hoc nec a me exspectanda sunt ut dicantur, quae forte non caperem, si mihi ab alio dicerentur, nec uos ea portare possetis, etiamsi ego tantus essem, ut a me ista quae uobis altiora sunt audiretis. et fieri quidem potest ut sint in uobis aliqui ad ea capienda iam idonei, quae alii capere nondum ualent; et si non omnia de quibus magister deus ille dicebat: adhuc multa habeo uobis dicere, tamen eorum fortasse nonnulla; sed quaenam sint ista quae ipse non dixit, temerarium est uelle praesumere ac dicere. nam et mori pro christo nondum erant idonei tunc apostoli, quibus dicebat: non potestis me sequi modo; unde primus eorum petrus, qui hoc iam se posse praesumserat, aliud expertus est quam putabat; et tamen postea et uiri et mulieres, pueri et puellae, iuuenes et uirgines, seniores cum iunioribus innumerabiles martyrio coronati sunt; et posse inuentae sunt oues, quod tunc quando ista dominus loquebatur, nondum poterant portare pastores. numquid ergo debuit illis ouibus dici in illo tentationis articulo, quo certare usque ad mortem pro ueritate oportebat, et pro christi nomine uel doctrina sanguinem fundere; numquid, inquam, debuit eis dici: quis uestrum audeat idoneum martyrio se putare, cui petrus idoneus nondum fuerat, quando eum os ad os ipse dominus instruebat? sic itaque dixerit aliquis non debere dici populis christianis, audire cupientibus quae sint de quibus dominus tunc dicebat: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo. si apostoli nondum poterant, multo minus uos potestis; quia forte sic multi possunt audire, quod tunc nondum poterat petrus, sicut multi possunt martyrio coronari, quod tunc nondum poterat petrus; praesertim iam misso spiritu sancto, qui tunc nondum erat missus, de quo continuo subiunxit, atque ait: cum autem uenerit ille spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem; sic utique demonstrans illos ideo quae habebat dicere, portare non posse, quia nondum ad eos uenerat spiritus sanctus.

ecce concedamus ut ita sit, multos ea modo portare posse iam misso spiritu sancto, quae tunc eo nondum misso non poterant portare discipuli; numquid ideo scimus quae sint quae dicere noluit, quae tunc sciremus si ab eo dicta legeremus uel audiremus? aliud est enim scire utrum a nobis uel a uobis portari possint; aliud autem scire quae sint, siue portari possint, siue non possint. quae cum ipse tacuerit, quis nostrum dicat: ista uel illa sunt? aut si dicere audeat, unde probat? quis enim est tam uanus aut temerarius, qui cum dixerit etiam uera quibus uoluerit, quae uoluerit, sine ullo testimonio diuino affirmet ea esse quae tunc dominus dicere noluit? quis hoc nostrum facit, et non maximam culpam temeritatis incurrat, in quo nec prophetica nec apostolica excellit auctoritas? nam profecto si eorum aliquid legissemus in libris canonica auctoritate firmatis, qui post adscensionem domini scripti sunt, parum fuerat hoc legisse, nisi illic id etiam legeretur, hoc ex eis esse quae tunc dominus noluit discipulis dicere, quia non poterant illa portare. tamquam si, uerbi gratia, ego dicerem, illud quod legimus in huius euangelii capite: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum, hoc erat in principio apud deum, et alia quae sequuntur, quoniam postea scripta sunt, nec ea dominum iesum dixisse narratum est, cum hic esset in carne, sed haec unus ex apostolis eius, ac spiritu eius sibi reuelante conscripsit, ex his esse quae noluit tunc dominus dicere, quia ea discipuli portare non poterant, quis me audiat tam temere ista dicentem? si autem ubi hoc legimus, ibi hoc etiam legeremus, quis non tanto apostolo crederet?

sed id quoque mihi uidetur absurdissime dici, ea tunc non potuisse portare discipulos, quae de inuisibilibus et altissimis rebus inuenimus in apostolicis litteris, quae postmodum scriptae sunt, nec ea dominum quando cum illis uisibiliter erat, dixisse narratur. cur enim ea tunc ferre non poterant, quae nunc in eorum libris quis non legat, quis non ferat, etiamsi non intellegat? nonnulla quidem homines infideles in scripturis sanctis et non intellegunt cum legunt uel audiunt, et lecta uel audita ferre non possunt: sicut pagani, quod per eum qui crucifixus est, factus est mundus; sicut iudaei, quod filius dei sit, qui eo modo quo ipsi celebrant sabbatum soluit; sicut sabelliani, quia trinitas est pater et filius et spiritus sanctus; sicut ariani, quia aequalis est patri filius, et patri ac filio spiritus sanctus; sicut photiniani, quia non homo tantum similis nobis, sed etiam deus deo patri aequalis est christus; sicut manichaei, quod christus iesus per quem liberandi sumus, nasci in carne et de carne dignatus est; et ceteri omnes peruersarum ac diuersarum sectarum homines, utique ferre non possunt, quidquid in scripturis sanctis et in fide catholica reperitur, quod contra eorum proferatur errores, sicut nos ferre non possumus sacrilegas eorum uanitates et insanias mendaces. quid est enim ferre non posse, nisi aequo animo non habere? sed omnia quae post adscensionem domini canonica ueritate atque auctoritate conscripta sunt, quis fidelis uel etiam catechumenus, antequam spiritum sanctum baptizatus accipiat, non aequo animo legit atque audit, etiamsi nondum sicut oportet intellegit? quomodo ergo aliquid eorum quae post adscensionem domini scripta sunt, non possent ferre discipuli, etiam nondum sibi misso spiritu sancto, cum omnia nunc ferant catechumeni nondum accepto spiritu sancto? quia etsi non eis fidelium sacramenta produntur, non ideo fit quod ea ferre non possunt; sed ut ab eis tanto ardentius concupiscantur, quanto eis honorabilius occultantur.

quapropter, carissimi, non a nobis exspectetis audire quae tunc noluit dominus discipulis dicere, quia nondum poterant illa portare; sed potius in caritate proficite, quae diffunditur in cordibus uestris per spiritum sanctum qui datus est uobis, ut spiritu feruentes et spiritalia diligentes, spiritalem lucem spiritalem que uocem, quam carnales homines ferre non possunt, non aliquo signo corporalibus oculis apparente, nec aliquo sono corporalibus auribus instrepente, sed interiore conspectu et auditu nosse possitis. non enim diligitur quod penitus ignoratur. sed cum diligitur quod ex quantulacumque parte cognoscitur, ipsa efficitur dilectione ut melius et plenius cognoscatur. si ergo in caritate proficiatis, quam diffundit in cordibus spiritus sanctus, docebit uos omnem ueritatem, uel, sicut alii codices habent, deducet uos in omni ueritate; unde dictum est: deduc me, domine, in uia tua, et ambulabo in ueritate tua. sic fiet ut non a doctoribus exterioribus illa discatis, quae noluit dominus tunc dicere, sed sitis omnes docibiles deo; ut ea ipsa quae per lectiones atque sermones extrinsecus adhibitos didicistis et credidistis de natura dei non corporea, nec loco aliquo inclusa, nec per infinita spatia locorum quasi mole distenta, sed ubique tota et perfecta et infinita, sine nitoribus colorum, sine figuris lineamentorum, sine notis litterarum, sine serie syllabarum, ipsa mente conspicere ualeatis. ecce dixi aliquid quod forte inde sit, et tamen accepistis, et non solum ferre potuistis, uerum etiam libenter audistis. sed ille magister interior, qui cum adhuc discipulis exterius loqueretur, ait: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo, si uellet nobis id quod de incorporea dei natura dixi, intrinsecus ita dicere, sicut sanctis angelis dicit, qui semper uident faciem patris, nondum ea portare possemus. proinde quod ait: docebit uos omnem ueritatem, uel: deducet uos in omni ueritate, non arbitror in hac uita in cuiusquam mente posse compleri; (quis enim uiuens in hoc corpore quod corrumpitur et aggrauat animam, possit omnem cognoscere ueritatem; cum dicat apostolus: ex parte scimus) sed quia per spiritum sanctum fit, unde nunc pignus accepimus, ut ad ipsam quoque plenitudinem ueniamus, de qua idem dicit apostolus: tunc autem facie ad faciem; et: nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum; non quod in hac uita scit totum, quod usque ad illam perfectionem futurum nobis dominus promisit per caritatem spiritus, dicens: docebit uos omnem ueritatem, uel: deducet uos in omni ueritate.

quae cum ita sint, dilectissimi, moneo uos in caritate christi, ut seductores caueatis impuros et obscoenae turpitudinis sectas, de quibus ait apostolus: quae autem occulte fiunt ab istis, turpe est et dicere; ne cum horrendas immunditias docere coeperint, quas humanae aures qualescumque sint, portare non possunt, dicant ipsa esse quae dominus ait: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo; et per spiritum sanctum asserant fieri ut possint illa immunda et nefanda portari. alia sunt mala quae portare non potest qualiscumque pudor humanus, et alia sunt bona quae portare non potest paruus sensus humanus: ista fiunt in corporibus impudicis, illa remota sunt a corporibus uniuersis; hoc impura carne committitur, illud pura mente uix cernitur. renouamini ergo spiritu mentis uestrae, et intellegite quae sit uoluntas dei, quod bonum est et beneplacitum et perfectum, ut in caritate radicati et fundati, possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit longitudo, latitudo, altitudo et profundum; cognoscere etiam supereminentem scientiae caritatem christi, ut impleamini in omnem plenitudinem dei. isto enim modo uos docebit spiritus sanctus omnem ueritatem, cum magis magis que diffundet in cordibus uestris caritatem.

TRACTATUS 96

16:12-13 spiritus sanctus quem promisit dominus se discipulis suis esse missurum, qui eos doceret omnem ueritatem, quam tunc quando cum eis loquebatur, portare non poterant (de quo spiritu sancto, sicut dicit apostolus, nunc pignus accepimus, quo uerbo intellegeremus eius plenitudinem nobis in uita alia reseruari), ipse ergo spiritus sanctus et nunc docet fideles, quanta quisque potest capere spiritalia, et eorum pectora desiderio maiore succendit, si quisque in ea caritate proficiat, qua et diligat cognita, et cognoscenda desideret, ita ut ea quoque ipsa quae nunc quomodocumque cognoscit, nondum se scire sciat, sicut scienda sunt in ea uita quam nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis adscendit. quo sciendi modo, si nunc ea uellet interior magister dicere, id est, nostrae menti aperire atque monstrare, humana infirmitas portare non posset. unde me uestra dilectio meminit iam locutum, cum sancti euangelii uerba tractaremus, ubi dominus ait: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo. non ut in his domini uerbis nescio quae secreta nimis abdita suspicemur, quae cum dici a docente possint, portari a discente non possint; sed ea ipsa quae in doctrina religionis in quorumlibet hominum notitia legimus et scribimus, audimus et dicimus, si uellet eo modo nobis christus dicere, sicut ea dicit angelis sanctis in seipso unigenito patris uerbo, patri que coaeterno, quinam portare homines possent, etiam si iam essent spiritales, quales adhuc apostoli non fuerunt, quando ista eis dominus loquebatur, quales que postea ueniente sancto spiritu facti sunt? nam utique quidquid de creatura sciri potest, minus est ipso creatore, qui summus et uerus et immutabilis est deus. et quis eum tacet? ubi non a legentibus, disputantibus, quaerentibus, respondentibus, laudantibus, cantantibus, quoquomodo sermocinantibus, postremo ab ipsis etiam blasphemantibus nominatur? et cum eum nemo taceat, quis est qui eum sicut intellegendus est capiat, cum de oribus et auribus hominum non recedat? quis est cuius acies ad eum mentis accedat? quis est qui eum trinitatem esse scisset, nisi ipse sic innotescere uoluisset? et quis hominum iam istam sileat trinitatem? et tamen quis hominum sicut angeli sapiat trinitatem? ea ipsa ergo quae de dei aeternitate, ueritate, sanctitate, in promtu et palam sine cessatione dicuntur, ab aliis bene, ab aliis male intelleguntur; immo ab aliis intelleguntur, ab aliis non intelleguntur. qui enim male intellegit, non intellegit. ab eis ipsis autem a quibus bene intelleguntur, ab aliis minus, ab aliis amplius mentis uiuacitate cernuntur, et a nullo hominum sicut ab angelis capiuntur. in ipsa ergo mente, hoc est in interiore homine, quodammodo crescitur, non solum ut ad cibum a lacte transeatur, uerum etiam ut amplius atque amplius cibus ipse sumatur. non autem crescitur spatiosa mole, sed intellegentia luminosa, quia et ipse cibus intellegibilis lux est. ut ergo crescatis, eum que capiatis, et quanto magis crescitis, tanto magis magis que capiatis, non ab eo doctore qui uestris auribus sonat, hoc, est forinsecus operando plantat et rigat, sed ab eo qui dat incrementum, petere ac sperare debetis.

proinde, sicut praeterito sermone commonui, cauete, maxime qui paruuli estis et adhuc alimentis lacteis indigetis, ne hominibus sub hac occasione deceptis ac deceptoribus, quia dominus ait: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo, aurem curiosam praebeatis ad incognita scienda, cum mentes inualidas habeatis ad uera et falsa diiudicanda; maxime propter obscoenissimas turpitudines, quas docuit satanas animas instabiles atque carnales, ad hoc deo sinente, ut eius ubique sint tremenda iudicia, et in comparatione impurae nequitiae dulcescat purissima disciplina; atque ut illi det honorem, timorem autem uel pudorem sibi, qui in illa mala uel illo regente non cecidit, uel illo inde leuante surrexit. cauete timendo et orando, ne irruatis in illud aenigma salomonis, ubi mulier insipiens et audax, inops panis effecta, conuocat praetereuntes dicens: panes occultos libenter adtingite, et aquae furtiuae dulcedinem. haec enim mulier uanitas est impiorum, cum sint insipientissimi, aliquid se scire opinantium, sicut de ista muliere dictum est: inops panis effecta. quae cum sit inops panis, promittit panes; id est, cum sit ignara ueritatis, promittit scientiam ueritatis. occultos tamen panes promittit, quos dicit libenter adtingi, et aquae furtiuae dulcedinem, ut ea scilicet libentius et dulcius audiantur et agantur, quae palam in ecclesia dici credi que prohibentur. ipsa quippe occultatione condiunt quodammodo nefarii doctores sua uenena curiosis; ut ideo se existiment aliquid discere magnum, quia meruit habere secretum, et suauius hauriant insipientiam, quam putant scientiam, cuius prohibitam quodammodo furantur audientiam.

hinc et nefarios ritus suos hominibus sacrilega curiositate deceptis uel decipiendis magicarum artium doctrina commendat. hinc illae illicitae diuinationes inspectis pecudum uisceribus occisorum, aut uocibus et uolatibus auium, aut signis multiformibus daemonum, insusurrantur auribus hominum periturorum per colloquia perditorum. propter haec illicita atque punienda secreta, mulier illa non solum insipiens, uerum audax etiam nuncupatur. sed haec non solum a re ipsa, uerum et a nomine nostrae religionis aliena sunt. quid quod mulier haec insipiens et audax, sub christiano uocabulo tot scelestas haereses condidit, tot nefandas fabulas finxit? utinam tales quales in theatris siue cantantur, siue saltantur, siue mimica scurrilitate ridentur, et non quasdam tales, quales aduersus deum fingere potuisse sic illam doleamus insipientiam, ut miremur audaciam. omnes autem insipientissimi haeretici, qui se christianos uocari uolunt, audacias figmentorum suorum, quas maxime exhorret sensus humanus, occasione euangelicae sententiae colorare conantur, ubi dominus ait: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo, quasi haec ipsa sint quae tunc discipuli portare non poterant, et ea docuerit spiritus sanctus, quae palam docere atque praedicare, quantalibet feratur audacia, spiritus erubescit immundus.

hos apostolus in spiritu sancto praeuidens ait: erit enim tempus quo sanam doctrinam non sustinebunt, sed secundum desideria sua magistros sibi coaceruabunt prurientes auditu; et a ueritate quidem auditum suum auertent, ad fabulas autem conuertentur. illa enim secreti furti que commemoratio qua dicitur: panes occultos libenter adtingite, et aquae furtiuae dulcedinem, pruritum facit audientibus in auribus spiritaliter fornicantibus, sicut pruritu quodam libidinis etiam in carne corrumpitur integritas castitatis. audite itaque apostolum talia praeuidentem, et ea uitanda salubriter admonentem: profanas, inquit, uerborum nouitates euita: multum enim proficiunt ad impietatem, et sermo eorum sicut cancer serpit. et non ait: uerborum nouitates, sed addidit: profanas. sunt enim et doctrinae religionis congruentes uerborum nouitates, sicut ipsum nomen christianorum quando dici coeperit, scriptum est. in antiochia enim primum post adscensionem domini appellati sunt discipuli christiani, sicut legitur in actibus apostolorum; et xenodochia et monasteria postea sunt appellata nouis nominibus, res tamen ipsae et ante nomina sua erant, et religionis ueritate firmantur, qua etiam contra improbos defenduntur. aduersus impietatem quoque arianorum haereticorum nouum nomen patris homousion condiderunt, sed non rem nouam tali nomine signauerunt; hoc enim uocatur homousion, quod est: ego et pater unum sumus, unius uidelicet eiusdem que substantiae. nam si omnis nouitas profana esset, nec a domino diceretur: mandatum nouum do uobis; nec testamentum appellaretur nouum, nec cantaretur in uniuersa terra canticum nouum. sed profanae sunt uerborum nouitates, ubi dicit mulier insipiens et audax: panes occultos libenter adtingite, et aquae furtiuae dulcedinem. ab hac pollicitatione falsae scientiae prohibet etiam illo loco apostolus ubi dicit: o timothee, depositum custodi, deuitans profanas uocum nouitates, et contradictiones falsi nominis scientiae, quam quidam promittentes, circa fidem exciderunt. nihil enim sic amant isti quam scientiam promittere, et fidem rerum uerarum quas credere paruuli praecipiuntur, uelut imperitiam deridere.

dicet aliquis: nihil ne spiritales uiri habent in doctrina, quod carnalibus taceant, et spiritalibus eloquantur? si respondero: non habent, continuo mihi dicetur ex epistola ad corinthios apostoli pauli: non potui uobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. quasi paruulis in christo lac uobis potum dedi, non escam; nondum enim poteratis; sed nec adhuc quidem potestis; adhuc enim estis carnales; et illud: sapientiam loquimur inter perfectos; et illud: spiritalibus spiritalia comparantes; animalis autem homo non percipit quae sunt spiritus dei; stultitia enim est illi. hoc totum quale sit, ne rursus propter haec uerba apostoli profanis uocum nouitatibus secreta quaerantur, et ea quae debet castorum spiritus corpus que uitare, dicatur carnales sustinere non posse, sermone alio si dominus donauerit, disputandum est, ut iam istum aliquando claudamus.