LIBER 15

crebro, eustochium, dixisse me noui, apostolos et euangelistas ubicumque de ueteri instrumento ponunt testimonia, si inter hebraicum et septuaginta nulla diuersitas sit, uel suis uel septuaginta interpretum uerbis uti solitos. sin autem aliter in hebraico, aliter in ueteri editione sensus est, hebraicum magis, quam septuaginta interpretes sequi. denique, ut nos multa ostendimus posuisse eos ex hebraeo, quae in septuaginta non habentur, sic aemuli nostri doceant assumpta aliqua de septuaginta testimonia, quae non sunt in hebraeorum libris; et finita contentio est. hoc diximus, quia praesens capitulum cum in sensu unum sit, in uerbis discrepat. a cuius explanatione quintus post decimum in esaiam liber incipit.

54. lauda sterilis, quae non paris; decanta laudem et hinni, quae non pariebas; quoniam plures filii desertae, magis quam eius quae habebat uirum, dicit dominus. lxx: laetare, sterilis, quae non paris; erumpe et clama, quae non parturis; quia plures filii desertae, magis quam eius quae habet uirum. symmachus hunc locum ita interpretatus est: laetare, sterilis, quae non peperisti. gaude in exsultatione, et hinni, quae non parturisti. plures enim filii dissipatae, magis quam eius quae erat sub uiro. a quo theodotio et aquila praeter pauca uerba non discrepant. post natiuitatem saluatoris, et ordinem uitae atque uirtutum, passionem crucis et resurrectionis gloriam, quando ponens animam suam, uidit semen longaeuum, et in scientia sua ipse iustus iustificauit plurimos, et fortium diuisit spolia, et pro transgressoribus rogauit, dans locum paenitentiae, transit ad uocationem gentium, et qui in illo sint credituri, pleno sermone describit. quem quidem locum et apostolus paulus sub nomine sarae et isaac, refert ad ecclesiam, quod prior populus de monte sina et agar seruiat cum filiis suis; sequens autem liber sit, de quo dicit esaias: laetare, sterilis, quae non paris; erumpe et clama, quae non parturis, quia plures filii desertae, magis quam eius quae habet uirum. et statim: nos autem, inquit, fratres, secundum isaac repromissionis filii sumus. sed sicut tunc qui secundum carnem natus est, persequebatur eum, qui secundum spiritum: ita et nunc. sed quid dicit scriptura? eice ancillam et filium eius. non enim heres erit filius ancillae cum filio liberae. nos autem, fratres, non sumus filii ancillae, sed liberae, qua libertate donauit nos christus. si igitur uas electionis, assumens de esaia testimonium, quod nunc habemus in manibus, ad repromissionis rettulit filios, et ad ecclesiam de gentibus, siue ex utroque populo congregatam, quae deserta in iudaeis fuerat et relicta, quae uirum non habuerat deum, nec legem acceperat nec prophetas, ipsa ratione compellimur sequi uestigia praecessoris, et desertam eam dicere, de qua supra legimus: laetare, deserta, et reliqua his similia. de qua et in hieremia scriptum est ex persona dei: uacua facta est quae pariebat septem, defecit anima eius. occidit ei sol adhuc meridie. et in samuelis uolumine: sterilis peperit septem, et quae habebat filios plures, infirmata est. et in psalmis: qui habitare facit sterilem in domo, matrem filiorum laetantem. septem autem filios dicitur genuisse synagoga, propter mysterium hebdomadis et sabbati, cui prior populus fuerat obligatus. siue pro septem, plures intellegendi sunt, iuxta hebraei sermonis ambiguitatem, quo et sabbatum significatur et plures. de quo in hebraicarum quaestionum libro, quem in genesim scripsimus, plenius dictum est. haec ergo quae quamdiu uirum habebat deum, sermonem diuinum, et legi iuncta erat, generabat deo plurimos filios; quando autem accepit libellum repudii, et uocanti uiro noluit respondere, et audiuit: filia matris tuae tu es, quae dereliquisti uirum tuum. et iterum: non ut dominum me uocasti; neque ut patrem et principem uirginitatis tuae. propterea in hoc eodem propheta plangitur: quomodo facta est meretrix ciuitas fidelis, sion plena iudicii, in qua iustitia dormiuit in ea, nunc autem latrones. sed et hoc notandum quod quando dicit: plures filii desertae, magis quam eius, quae habet uirum, non penitus synagoga excludatur a partu; sed multitudo ei gentium praeferatur. et ipsa enim in apostolis, et per apostolos primum populum genuit de iudaeis. unde duo apostolorum principes agmina sibi credentium in christo, circumcisionis et gentium, diuiserunt, ut ex utroque populo desertam prius atque pauperculam aedificarent hierusalem. quod autem hebraicum pro laetitia hinnitum posuit, gaudii significat magnitudinem, in similitudinem hinnientis equi ad uictoriam. de quo in iob plenius scribitur. hunc locum et cetera, quae sequuntur, iudaei et nostri iudaizantes ad hierusalem referunt, quam dicunt in mille annorum regno instaurandam, et eamdem esse quae prius habuit uirum, et postea habere desierit, multo que plures habitura sit filios post repudium, quam prius habuit sub uiro. cum perspicue duarum mulierum ponatur comparatio, eius quae uirum habuit et dimissa est, et eius quae semper deserta et absque uiro fuit. nec mirandum et iudaeis, quorum oculi aures que sunt clausae, si apertam non uideant ueritatem. de christianis quid loquar, nescio, qui dicente apostolo, quae sunt allegorica et ad duo testamenta, uetus et nouum, saram agar que referente, iudaeis tradunt manus, terrenarum in mille annis desiderio uoluptatum.

dilata locum tentorii tui, et pelles tabernaculorum tuorum extende, ne parcas. longos fac funiculos tuos, et clauos tuos consolida. ad dexteram enim et ad laeuam penetrabis, et semen tuum gentes hereditabit, et ciuitates desertas inhabitabit. lxx: dixit enim dominus: dilata locum tabernaculi tui et aulaeorum tuorum, fige, ne parcas. protende funiculos, et clauos tuos conforta adhuc in dextris, et in sinistris dilata, et semen tuum possidebit gentes, et ciuitates desertas habitare facies. cui dixerat: lauda, sterilis, quae non paris; rumpe uincula, quibus prius tenebaris astricta, et clama in confessionem domini, quae liberos non habebas, nunc eidem praecipitur in similitudinem tabernaculi moysi, quod quondam habuit in deserto, ut dilatet tentorium suum, pelles que distentet funiculos que faciat longiores, et clauos, quibus firmatur omne tentorium, in altum defigat et roboret, ne uentorum flatibus dissipetur. ad dextram que penetret et sinistram, et nequaquam iudaici tabernaculi imitetur angustias, quod centum longitudinis cubita, et quinquaginta latitudinis ambiebat, nec templi breuitate claudatur, quod sexaginta cubita habebat in longum, et uiginti in latum. sed ad dexteram et sinistram locum capere ne cesset. ac ne putemus hoc iuxta friuolam hebraeorum contentionem dici de sion, quae in antiquum statum a domino restituenda sit, ponit manifestius quod latebat: et semen tuum gentes hereditabit. de quo et in euangelio legimus: egressus est qui seminat seminare. et iterum: nonne bonum semen seminasti in agro tuo? quod semen etiam ciuitates desertas faciet inhabitari, ut ecclesiae gentium in toto orbe consurgant. uel certe semen dicendum est apostolorum, et iudaici populi reliquiae. de quo in hoc eodem propheta dicitur: nisi dominus sabaoth reliquisset nobis semen, sicut sodoma essemus, et similes gomorrae fuissemus. et apostolus: reliquiae, ait, saluae factae sunt. hoc de ecclesiarum magnitudine, quae pro uno iudaeae loco et ipso angustissimo, in toto orbe terrarum suos terminos dilatabunt. ueniamus ad intellegentiam spiritalem. qui in tabernaculo est, firmam atque perpetuam non possidet mansionem; sed semper mutat loca, et ad ulteriora festinat, dicens in psalmo: pertransibo in locum tabernaculi admirabilis, praeteritorum obliuiscens, et in futurum se extendens, donec perueniat ad brauium supernae uocationis. de hoc tabernaculo et in alio loco legimus: quam dilecta tabernacula tua, domine uirtutum; concupiscit et deficit anima mea in atria domini. post que infert, beati qui habitant in domo tua, in saecula saeculorum laudabunt te. finis enim tabernaculorum aeternae domus possessio est, quae fundamenta non mutat, nec transfertur de alio in alium locum. qui enim plantati in domo sunt domini, prius in atriis illius effloruerunt, ut de floribus ad frugem ueniant, possint que dicere: ego autem sicut oliua fructifera in domo dei. denique uir sanctus tabernacula praeterire festinans, et domum dei uidere desiderans, unum uotum habere se dicit, ut numquam de domo dei exeat: unum petiui a domino, hoc requiram, ut inhabitem in domo domini omnibus diebus uitae meae. dilatandum est ergo tabernaculum, et aulaea pelles que tendendae, et funiculi multiplicium uariorum que sermonum longius producendi, et claui ratione firmandi in dextris et sinistris, ut semen sermonis, id est doctrinae dei, gentes ualeat possidere. et ciuitates habitabiles facere, quas accepit qui mnam duplicauerat. dextera autem et sinistra in scripturis sanctis tunc in bonam partem accipitur, quando eas et iuxta spiritum intellegimus, et iuxta litteram per arma iustitiae a dextris et sinistris, ut et humilior intellegentia uitae teneat institutionem exempla que maiorum, et spiritalis atque sublimis de praesentibus nos transferat ad futura. hoc est quod et dominus pharisaeis interrogantibus loquebatur: reddite quae sunt caesaris caesari et quae sunt dei deo; ut et potestatibus istius saeculi subiciamur, quae non iniuste tenent gladium in uindictam eorum qui male egerunt, quae sinistra intellegitur. et deo reddamus quae dei sunt, ut nullum alium timeamus, nisi eum, qui et animae habet et corporis potestatem, quod in dextera accipitur. denique de sapientia dei dicitur, cui nihil pretiosum comparari potest, quod in dextera sua uitae habeat longitudinem, et annos plurimos. in sinistra autem diuitias et gloriam, ut diuitiae illae accipiantur, quae in praesenti scientia sunt et bonis operibus, et gloria quam accipit is, per cuius opera deus glorificatur in gentibus, longitudo autem uitae et anni plurimi, aeternam uitam significent, quae praesentia neglegens, ad futura festinat.

noli timere, quia non confunderis, neque erubesces; non enim te pudebit, quia confusionis adolescentiae tuae obliuisceris, et opprobrii uiduitatis tuae non recordaberis amplius. quia dominabitur tui qui fecit te; dominus exercituum nomen eius, et redemptor tuus sanctus israel, deus omnis terrae uocabitur. lxx: noli timere, quia confusa es neque confundaris, quia exprobratum tibi est. confusionem enim aeternam obliuisceris, et opprobrii uiduitatis tuae memor non eris, quia dominus qui fecit te, dominus sabaoth nomen ei; et qui eruit te, deus israel, omnis terrae uocabitur. oritur quaestio, quomodo si ad ecclesiam dicitur de gentibus congregatam: laetare, sterilis, quae non paris. et: plures filii desertae, magis quam eius quae habet uirum, quod scilicet uirum non habuerit, quae postea plures fecit filios, et illa in sterilitatem uersa sit, quae prius habebat uirum. quomodo nunc dicatur ad eam, quae uirum non habuit: uiduitatis tuae non recordaberis amplius, et confusionis ex quo intellegi uolunt iudaei, omnia quae dicuntur, dici ad hierusalem, quae deserta a deo, rursum ab eo instauranda sit. qui facile repellentur, cum admoniti fuerint, dici ex persona domini in zacharia: et assumpsi mihi duas uirgas; unam uocaui decorem, et alteram uocaui funiculum; et paui gregem. de quo in suo loco plenius diximus, et nunc dicitur ex parte. duas uirgas utrumque esse populum, gentium et iudaeorum, quorum prior uocata sit turba gentilium, quae accepit naturalem legem fixam in cordibus suis, de qua paulus scribens ad romanos fortissime disputat; qua uirga nihil pulchrius est, ut omnis creatura aequaliter uocetur ad cultum creatoris sui. secunda autem, id est populi iudaeorum, appellata est funiculus, quae post offensam gentium uocatur pars domini, et funiculus hereditatis eius israel. denique postquam in abraham uocatus est israel, dicit dominus: tuli uirgam meam, quae uocabatur decus; et abscidi eam, ut irritum facerem foedus meum quod percussi cum omnibus gentibus. ergo in aduentu christi dicitur ad uirgam, quae abscissa fuerat: noli timere, nec erubescas, neque ora pudore suffundas. nequaquam enim ultra confunderis, ut prius confusa fueras, nec confusionis adolescentiae tuae memor eris, et uiduitatis tuae non recordaberis, per quam relicta es a deo; quia factor tuus ipse dominabitur tui, cuius nomen omnipotens est, qui regnat, non in una gente iudaea, sed in uniuerso orbe terrarum. denique sequitur: qui te fecerat, ipse te redemit sanguine suo, et deus omnis terrae uocabitur, pro eo quod est omnium qui morantur in terra. ex quo perspicue patet nequaquam dici ad hierusalem, quae numquam in toto orbe dominata est, sed ad ecclesiam christi, cuius hereditas, mundi possessio est.

quia ut mulierem derelictam et maerentem spiritu uocauit te dominus; et uxorem ab adolescentia abiectam, dixit deus tuus. ad punctum in modico dereliqui te; et in miserationibus magnis congregabo te. in momento indignationis abscondi faciem meam parumper a te et in misericordia sempiterna misertus sum tui, dixit redemptor tuus dominus. lxx: non ut mulierem derelictam et pusillanimem uocauit te dominus, neque ut mulierem, quae ab adolescentia odiosa est, dixit deus tuus. tempore modico reliqui te; et cum misericordia magna miserebor tui. in furore paruo auerti faciem meam a te; et in misericordia sempiterna miserebor tui. dixit qui eruit te dominus. hic amici iudaeorum uilificant mulierem derelictam et uxorem ab adolescentia abiectam, quam ad punctum et ad modicum dereliquit dominus, hierusalem esse dicentes. qui abscondens parumper faciem suam susceperit eam in misericordiis sempiternis, et dolorem praeteritum gaudio commutarit. hoc iuxta hebraicum. porro iuxta septuaginta non eam dicit quasi derelictam mulierem, et pusillanimem uocatam a domino, neque sicut uxorem, quae ab adolescentia odio habita sit; sed idcirco se eam ad modicum reliquisse et auertisse faciem suam, ut misereatur illius in aeternum. si ergo iudaei et nostri iudaizantes dicunt israel ad modicum derelictum, ut in aduentu christi eius misereatur deus; et modicum interpretantur ad comparationem totius aeternitatis. cur et nobis non concedunt, modicum dicere tempus, quo gentes sunt derelictae, ut abiectae in medio, quae in adolescentia sua dei fuerant, postea in senectute aeternam misericordiam consequantur? praesertim cum in uocatione temporis israel numquam exclusa sit turba gentilium; sed semper eis per proselytos ianua patuerit reuertendi, ut sicut nos illorum uocatione parumper uidemur exclusi, sic illorum exclusione perpetua nobis ad deum reditus concedatur. perpetuam autem exclusionem diximus, si non egerint paenitentiam. alioquin paulus apostolus dicit: conclusit deus omnia sub peccato, ut omnibus misereatur. quae nos de ecclesia ex utroque populo congregata interpretati sumus; et iudaei de hierusalem accipiunt, qui solam tropologiam sequuntur, et in locis difficillimis liberae disputationis excursu, nascentes fugiunt quaestiones, ad animam referunt peccatricem, quae abiecta a deo sit, non ob odium, sed ob dispensationem, ut malorum pressa pondere, reuertatur ad uirum suum pristinum. et perdita substantia, de patris clementia non desperet. an non est grandis misericordia occurrere filio reuertenti, annulum et stolam, osculum que porrigere, et inuidenti fratri, iuxta alterius parabolae similitudinem, dicere: amice, si ego bonus, quare oculus tuus nequam?

sicut in diebus noe istud mihi est, cui iuraui, ne inducerem aquas noe ultra super terram; sic iuraui, ut non irascar tibi, et non increpem te. montes enim commouebuntur, et colles contremiscent; misericordia autem mea non recedet a te, et foedus pacis meae non mouebitur, dixit miserator tuus dominus. lxx: ab aqua quae fuit sub noe hoc mihi est, sicut iuraui ei in tempore illo, terrae nequaquam ultra irasci super te, neque in comminatione tua montes transferre; neque colles tui transferentur. sic nec misericordia mea deficiet, nec testamentum pacis meae auferetur, dixit propitius tui dominus. ut credat sanctorum congregatio misericordiam domini sempiternam, et ideo ad punctum et breue eos esse desertos, ut in amicitiam dei aeterno foedere iungerentur, ponit exempla maiorum, dicens: quomodo uniuerso orbe peccante, postquam corrupit omnis terra uiam domini, inductum est diluuium. et cum auctoribus peccatorum cuncta peccata deleta sunt, et in uno homine noe humanum seruatum est genus, cui iuraui nequaquam terris inducendum esse diluuium et sponsio mea hucusque seruata est, nec umquam irrita fiet. sic iuro ecclesiae meae, quam mihi redemi sanguine meo, nequaquam me iratum fore his quorum misertus sum, nec meam clementiam ulla increpationis duritia commutandam. facilius enim montes mouebuntur et colles, quam mea sententia commutabitur. iuxta quod et in euangelio loquitur: caelum et terra transibunt, uerba autem mea non praeteribunt. haec est autem, inquit, misericordia mea, ut foedus pacis, quo mihi reconciliatus est mundus, non merito eorum quibus datum est, sed mea clementia conseruetur. iuxta septuaginta confusus est sensus, et sic turbata sunt omnia, ut quid dicatur difficile possit intellegi. non quo ignorem quid in hoc capitulo uir prudentissimus dixerit, sed quo non satisfaciat animo meo. ponit enim tropologicum diluuium, quod interpretatur in baptismo saluatoris, congerens exempla quamplurima, ut est illud: dominus diluuium inhabitare facit. et iterum: suauis dominus exspectantibus se in die tribulationis; et sciens timentes se, in diluuio itineris consummationem facit. quod scilicet uniuersa peccata in baptismo deleuerit, dicens in alio loco: ego sum, ego sum, qui deleo iniquitates tuas. omnes enim declinauerunt, simul inutiles facti erant. non erat qui faceret misericordiam, nec ueritatem; neque erat scientia dei super terram. maledictio, et mendacium, et homicidium, et adulterium, et furtum cuncta occupauerant, et sanguinem sanguini miscuerant. unde loquitur per prophetam: heu mihi! quia periit reuertens a terra. non est qui faciat rectum in hominibus, omnes in sanguine meo iudicantur. unusquisque proximum suum tribulat tribulatione, et ad malum manus suas praeparant; et cetera his similia. e quibus illud est: nemo mundus a sorde, nec si unius quidem diei fuerit uita eius super terram. unde dominum fecisse diluuium, qui iuxta apostolum petrum occisus est carne, uiuificatus spiritu, et praedicauit spiritibus in carcere constitutis, quando dei patientia exspectabatur in diebus noe, diluuium impiis inferens. in cuius exemplum aqua nos mundat, non sordes carnis abluens, sed bonae conscientiae interrogatione in deum. montes autem et colles qui non commoueantur, et in huiuscemodi diluuio permoti fuerant, sanctos uult intellegi, accepto foedere sempiterno, qui in priore diluuio moti fuerant, et suam reliquerant firmitatem. dicit montes, et daemones, et aduersarias potestates, qui uiderunt filias hominum, quod essent bonae, et amoris iaculo uulnerati, sumpserunt sibi uxores ex omnibus quas elegerunt, et perdiderunt fortitudinem pristinam; et nequaquam in hoc diluuio sunt futuri. hoc ille dixerit, cuius explanationem lectoris arbitrio derelinquo.

paupercula tempestate conuulsa absque consolatione. ecce ego sternam per ordinem lapides tuos; et fundabo te in sapphiris; et ponam iaspidem propugnacula tua, et portas tuas, in lapides sculptos, et omnes terminos tuos in lapides desiderabiles. uniuersos filios tuos doctos a domino, et multitudinem pacis filiis tuis, et in iustitia fundaberis. lxx: humilis et instabilis absque consolatione. ecce ego praeparabo tibi carbunculum lapidem tuum, et fundamenta tua sapphirum; et ponam propugnacula tua iaspin, et portas tuas lapides crystalli, et muros tuos lapides electos; et omnes filios tuos discipulos dei, et multa pax erit filiis tuis, et in iustitia aedificaberis. ubi nos diximus: sternam per ordinem lapides tuos, in hebraico scriptum est, baphphuch, quod omnes praeter septuaginta similiter transtulerunt: sternam in stibio lapides tuos, in similitudinem comptae mulieris, quae oculos pingit stibio, ut pulchritudinem significet ciuitatis. et ubi nos iaspidem, sequentes lxx, diximus, in hebraico scriptum habet chodchod, quod solus symmachus chalk�donion~g transtulit. pro crystallo quoque in cuius loco apud hebraeos ecda legitur, symmachus et theodotio scalpturae, id est gluph�s~g, aquila trupanismou~g posuit, quod uerbum foratarum caelatarum que gemmarum sensum sonat. de diuersitate translationis diximus; ueniamus ad sensum. adhuc loquitur ad ecclesiam, humilem prius atque pauperculam, quae non habebat legem nec prophetas nec sermonem dei; et tempestate conuulsam siue instabilem, quae multos saeculi turbines sustinuerat, et inter uarios idolorum fluctuabat errores. quae nullum habuit consolatorem, et frustra omnem substantiam suam in medicis perdidit; quod ipse ueniat, ipse descendat, et aedificet in terris caelestem hierusalem, quae in apocalypsi ioannis uocatur sponsa et uxor agni, habens lumen simile lapidis pretiosi, sicut iaspidis et crystalli, et murum magnum, et portas duodecim inscriptas nominibus tribuum israel, quarum tres erant ab oriente, et tres ab aquilone et tres ab austro, et tres ab occasu solis. murus que fultus duodecim fundamentis, cuius omnis aedificatio ex lapide iaspide, et singula fundamenta murorum habebant singulos lapides, primum iaspidem, secundum sapphirum, tertium chalcedonium, quartum smaragdum, quintum sardonicem, sextum sardium, septimum chrysolithum, octauum beryllum, nonum topazium, decimum chrysoprasum, undecimum hiacynthum, duodecimum amethystum, quod legentes exclamamus illud, et dicimus: o profundum sapientiae et scientiae dei, quam inscrutabilia iudicia eius, et inuestigabiles uiae eius! quis enim cognouit sensum domini, aut quis consiliarius eius fuit? et iterum: quis sapiens, et intelleget haec; intellegens, et cognoscet ea. respondeant amatores tantum occidentis litterae, et in mille annis exquisitos cibos gulae ac luxuriae praeparantes, quorum deus uenter est, et gloria in confusione eorum; qui post secundum in gloria saluatoris aduentum, sperant nuptias, et paruulos centum annorum, et circumcisionis iniuriam, et uictimarum sanguinem, et perpetuum sabbatum; qui dicunt cum israel in peruersum modum: manducemus et bibamus, cras enim regnabimus. quae sit ista caelestis hierusalem, cui nunc dicitur: ecce ego sternam per ordinem lapides tuos. siue iuxta lxx: ecce ego praeparabo tibi carbunculum, lapidem tuum; ut tota ciuitas sit plena carbunculis, et habeat fundamenta sapphirina, et propugnacula iaspidem siue chalcedonium, et portas crystallinas siue anaglyphas, et murum in circuitu pretiosorum lapidum omnes que filii eius non habeant magistros homines, sed deum, et appellentur discipuli dei. et sit in ea pax perpetua et aedificatio iustitiae. ex quo perspicuum est, sub occasione iustitiae, quod uirtutis est nomen, etiam ceteras uirtutes in aedificationem ecclesiae debere nos quaerere, nec iudaica deliramenta sectari. exponant enim quid sit illud quod in prouerbiis de sapientia dicitur: pretiosior est cunctis lapidibus pretiosissimis. si enim christus dei uirtus et dei sapientia est, stultum est christum insensibilibus lapidibus comparari. rursum que de iudiciis dei legimus: iudicia domini recta. iustificata in semetipsa, desiderabilia super aurum et lapidem pretiosum multum. ex quo palam est, illum lapidem ceteris lapidibus comparari, de quo supra in hoc eodem propheta ex persona dei dicitur: ecce immittam in fundamenta sion lapidem angularem, lapidem electum, pretiosum; et qui crediderit in eo, non confundetur. hunc lapidem reprobauerunt aedificantes, scribae uidelicet et pharisaei et principes iudaeorum, qui factus est in caput anguli. de quo et apostolus petrus disputans ait: nobis ergo honor qui credimus angulari et pretioso electo que lapidi. incredulis autem est lapis offensionis et petra scandali. qui et in actibus apostolorum ad principes loquitur sacerdotum: iste est lapis electus, pretiosus, quem uos despexistis reprobantes. qui factus est in caput anguli, et duos populos continet, gentium et israel; qui aedificauit ciuitatem, cuius artifex et conditor deus est. de qua et apostolus scribit corinthiis: dei aedificatio estis. et: quasi sapiens architectus fundamentum posui, alius superaedificat. unusquisque autem uideat quomodo aedificet. fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter eum qui positus est, iesum christum. si quis autem super fundamentum hoc aedificat aurum, argentum lapides pretiosos, ligna, fenum, stipulam; uniuscuiusque opus manifestum erit. de hoc fundamento et in epistola altera loquitur: aedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso angulari lapide iesu christo. et iterum: in quibus omnes aedificamini lapides uiuentes in sacerdotium sanctum, offerre spiritales uictimas. de his lapidibus mystice dicitur: lapides sancti uoluuntur super terram; quibus aedificat christus ecclesiam super petram, dicens in euangelio: super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. quam ciuitatem qui meruerit intrare, gaudens loquitur in domino: sicut audiuimus, ita uidimus in ciuitate domini uirtutum, in ciuitate dei nostri; deus fundauit eam in aeternum. super conditore huius ciuitatis, et in alio loco dicitur: hic aedificabit ciuitatem meam, et reducet captiuitatem populi mei. de natura autem duodecim lapidum atque gemmarum, non est huius temporis dicere, cum et graecorum plurimi scripserint et latinorum. e quibus duos tantum nominabo, uirum sanctae et uenerabilis memoriae episcopum epiphanium, qui insigne nobis ingenii et eruditionis suae reliquit uolumen, quod inscripsit peri~g lith�n~g. et plinium secundum, eumdem apud latinos oratorem et philosophum, qui in opere pulcherrimo naturalis historiae tricesimum septimum librum, qui et extremus est, lapidum atque gemmarum disputatione compleuit. hi duodecim lapides scribuntur per ordinem in exodo et in hiezechiel, id est en~g t�i~g logei�i~g pontificis, et in corona atque diademate principis tyri. dicamus primum de exodo: quattuor ordines intexti erant lapidum. ordo primus habuit lapidem sardium, topazium, smaragdum. ordo secundus carbunculum, sapphirum, iaspidem. ordo tertius ligirium, achatem, amethystum. ordo quartus chrysolithum, beryllum, onychium, auro circumdatos; et inscripti erant ex nominibus duodecim tribuum filiorum israel. in quo notandum quod secundus ordo lapidum etiam in praesenti scriptura sit positus, carbunculus, sapphirus, et iaspis. necdum enim perfecta retinemus, nec ad prima peruenimus, quia nunc per speculum uidemus in aenigmate. porro in hiezechiel sic scriptum reperimus: tu es signaculum similitudinis et corona decoris, in deliciis paradisi dei fuisti. omni lapide primo indutus es, et sardio, topazio et smaragdo, carbunculo et sapphiro et iaspide, argento quoque et auro et lyncurio, et achate et amethysto et chrysolitho, et beryllo et onychino; auro que replesti thesauros tuos et apothecas tuas in te. a qua die conditus es, cum cherubim posui te in monte sancto meo; fuisti in medio lapidum ignitorum, immaculatus in diebus tuis, ex quo conditus es, donec inuentae sunt in te iniquitates tuae. quis enim tam stultus et uecordis ingenii, ut in paradiso dei positum principem tyri, quemcumque illum esse crediderit, et conditum inter cherubim et inter igneos lapides conuersatum, quos haud dubie angelos intellegimus caelestes que uirtutes; putet fuisse eum, qui terrenis lapidibus ornatus sit, et habuerit similitudinem et signaculum dei? de natura igitur omnium lapidum, et per partes singulorum, non est huius temporis dicere; neque enim semper dicenda sunt omnia. nunc tantum de carbunculo, sapphiro et iaspide disseramus. carbunculus qui paratur, siue per ordinem sternitur, uidetur mihi ignitus sermo doctrinae, qui fugato errore tenebrarum, illuminat corda credentium. hic est quem unus de seraphim tulit forcipe comprehensum, ad esaiae labia purganda; qui nascitur, iuxta geneseos fidem, in terra euila, ubi est aurum optimum, lapis que carbunculus, et prasinus. porro sapphirus, qui ponitur in fundamentis, caeli habet similitudinem, et supra nos aeris; qui talis est, ut possit illud aristophanicum dicere cum socrate: aerobat�~g kai~g periphron�~g ton~g h�lion~g; quod nos in latinum sermonem uertere possumus: scando aerem, solem que despicio. siue cum paulo apostolo: nostra autem conuersatio in caelis est. hiezechielis quoque scriptura commemorat, quod locus in quo thronus dei sit sapphiri habeat similitudinem, et gloria domini in hoc colore consistat, qui portat imaginem supercaelestis. sed et propugnacula urbis dominicae, hoc est murorum moenia iaspide roborantur, qui possunt omnem altitudinem eleuantem se contra scientiam dei destruere atque conuincere, et mendacium subicere ueritati. qui ergo in disputando fortissimus est, et sanctarum scripturarum testimoniis roboratus, iste propugnaculum ecclesiae est. iaspidum multa sunt genera; alius est enim smaragdi habens similitudinem, qui reperitur in fontibus thermodontis fluminis, et uocatur amathousion~g, quo omnia phantasmata fugari autumant. alius uiridior mari, et tinctus quasi floribus; hunc in phrygiae monte ida, et in profundissimis specubus eius nasci referunt. alium uero iuxta iberos hyrcanos que et mare caspium reperiri, et praecipue iuxta lacum neusin. est et alius iaspis niui et spumae marinorum fluctuum similis, ex elemento quasi mixto cruore subrutilans. hoc diximus, ut uniuersas gratias spiritales in ecclesiae propugnaculis cognoscamus; quas qui habuerit, uanos timores fugat, et potest cum sponsa dicere: fratruelis meus candidus et rubicundus. portae autem istius ciuitatis de lapide sunt crystallo, qui scalpitur uariis modis, quo lapide nihil purius est. denique uehementissimis alpium frigoribus, et inaccessis soli speluncis, concrescere aquae dicuntur in crystallum; et tactu quidem lapidem, uisu aquam esse. per quem ostenditur, eos qui in foribus ecclesiae sunt, nulla debere sorde maculari, sed fidei esse purissimae, et dicere cum propheta: a mandatis tuis intellexi. et illud audire: beati mundo corde, quoniam ipsi deum uidebunt. muri autem ciuitatis, siue termini et peribolos~g, lapidibus electis exstruuntur, quos reliquos lapides intellegere possumus, et omnes filios eius esse doctos, siue discipulos dei. quo testimonio dominus utitur in euangelio ioannis, dicens: nemo potest ad me uenire, nisi pater meus qui misit me, traxerit eum, et omnis qui audierit et didicerit a patre, uenit ad me. et post paululum, scriptum est in prophetis: erunt omnes docti a deo. qui et per hieremiam loquitur: dans leges meas in mentibus eorum, et super cor illorum scribam eas. et nequaquam ultra docebunt singuli proximos suos et fratres dicentes: cognosce dominum. sed omnes scient me a minimo usque ad maximum. propitius enim ero iniquitatum eorum, et peccatorum eorum non recordabor. doctrina autem discipulorum dei habet multitudinem pacis, quae eis a domino derelicta est; aedificatio que urbis pulcherrimae completur iustitia, ut nequaquam unius gentis, sed totius mundi deus sit, uocantis ad fidem suam seruos et liberos, graecos et barbaros, diuites et pauperes, nobiles et ignobiles, uiros et mulieres, paruulos et senes, et omnia quae in mundo uidentur esse contraria. excessimus breuitatis modum, qui utilis est in omnibus quae dicenda sunt; nequaquam nos iuxta hebraeos et nostros semiiudaeos in terra, sed in caelis, urbem dei quaerentes, quae in christo monte sita latere non potest.

recede procul a calumnia, quia non timebis; et a pauore, quia non appropinquabit tibi. lxx: recede ab iniquo, et non timebis, et tremor non appropinquabit tibi. ordo pulcherrimus. pauperculam et humilem fuerat consolatus, promittens ei gratias spiritales. nunc docet quid facere debeat, si nolit aduersariorum impetus formidare. et est sensus: non uis timere inimicos tuos, fac ista quae dico: recede procul a calumnia, siue ab iniquitate; quia omnis iniquitas et rapina de calumnia nascitur. et non timebis, tremor que et pauor non appropinquabunt tibi, ut nequaquam homines, sed deum timeas, dicens cum moyse: tremens sum ego et meticulosus. et cum uno amicorum iob: horror et tremor uenerunt super me; et multum mea ossa concussit. et cum propheta: a uoce orationis meae intrauit tremor in ossa mea. et: super quem dominus requiescit, nisi super humilem et quietum, et trementem uerba eius? porro alius est impiorum tremor, qui ex metu supplicii nascitur. de quo scriptum est: tremor apprehendit impios.

ecce accola ueniet, qui non erat me cum; aduena quondam tuus adiungetur tibi. lxx: ecce proselyti accedent ad te per me, et coloni erunt tui, et ad te confugient. et haec iudaei putant ad hierusalem dici, quod multi de gentibus proselyti sint futuri, et legem moysi caeremonias que suscipiant. quod nos iuxta coeptam interpretationem ad ecclesiam referimus, quae per apostolos ex utroque populo congregata est, quae non habet maculam neque rugam, quae libera est, et mater omnium credentium. ad quos proselytos et aduenas congregandos misit dominus discipulos suos, dicens: docete omnes gentes, ut confugiant ad euangelium, et nouam legem suscipiant, ut habitatores quondam idololatriae fiant coloni ecclesiae. de quibus in psalmis dicitur: dominus sapientes facit caecos. siue ut in latinis codicibus legitur: dominus illuminat caecos, dominus diligit aduenas, ut postquam caeci lumen receperint ueritatis, et stulti sapientiam didicerint, tunc ad ecclesiam transeuntes diligantur a domino; et audiant per prophetam: uocabo non populum meum, populum meum; quo intrante templum dei, zelus apprehendit populum ineruditum.

ecce ego creaui fabrum sufflantem in igne prunas, et proferentem uas in opus suum; et ego creaui interfectorem ad disperdendum. omne uas, quod fictum est contra te, non dirigetur et omnem linguam resistentem tibi in iudicio, iudicabis. haec hereditas seruorum domini; et iustitia eorum apud me, dicit dominus. lxx: ecce ego creaui te, non ut aerarius sufflans in igne prunas, et proferens uas in opus. ego autem creaui te non in perditionem interficere. omne uas quod factum est contra te, non prosperabitur; et omnis uox surget contra te in iudicium. (signum_obeli) omnes eos uinces et obnoxii tui erunt in ea (signum_metobeli) est hereditas seruientibus domino, et uos eritis mihi iusti, dicit dominus. dicamus primum iuxta hebraicum: si uis non timere, et procul a te esse formidinem, fac quae praeteritus sermo narrauit; ego enim sum per quem habitura es proselytos. ego qui creaui fabrum sufflantem in igne prunas, hoc est diabolum omnium malorum artificem, non necessitate naturae, sed mentis arbitrio. qui suscitauit incendia, et proferet contra te uasa; quales fuerunt simon et elimas magi, petro et paulo apostolis resistentes. ego creaui interfectorem eorum qui increduli sunt futuri. non quo ego sim causa perditionis eorum, sed quo creatus aduersarius ad pugnandum, et uictis perditio, et uictoribus causa sit praemiorum. omnes que qui contra te a fabro sufflante sunt fabricati, non dirigentur, sed et praesentes poenas sentient et futuras. quod que prius uidebatur occultum, in consequentibus dicitur manifestius: et omnem linguam resistentem tibi in iudicio iudicabis, perdens sapientiam sapientium, et prudentiam prudentium reprobans. cunctos que haereticorum principes et iudaeorum magistros et mundi philosophos, quos faber ille conflauerat, tuo iudicio condemnabis. quomodo et regina saba condemnauit incredulos, et niniuitae; et e contrario iustificabitur sodoma comparatione peioris hierusalem. post haec infertur quae sint praemia futurorum, ne cassum putent esse certamen et praesenti morte finiri. haec est hereditas seruorum domini, id est regna caelorum, et uita perpetua et retributio laborum, quae oculus non uidit et auris non audiuit et in cor hominis non ascenderunt, quae praeparauit deus diligentibus se. si autem diligentibus, ergo et seruientibus, qui nullum alium habent dominum, nisi deum. et haec est iustitia eorum qui apud deum sunt, dicit dominus, ut praesens tribulatio futuro gaudio compensetur. porro iuxta septuaginta iste mihi sensus uidetur: ego creator tuus non te ita feci quomodo diabolus faber pessimus immundo spiritu conflat uasa iniquitatis, et profert ea in perditionem. qui scire debet quod huiuscemodi uasa prosperum iter non habeant, sed in cursu medio confringantur. quae sint autem uasa, sequenti sermone demonstrat: et omnis uox quae surget contra te in iudicium, omnes eos uinces. uasa iniquitatis uocem habent, quae uox surgit contra ecclesiam, quando ponunt haeretici in excelso os suum, et lingua eorum pertransit ad terram. quod que sequitur: et obnoxii tui erunt in ea, obelo praenotauimus, quod non tam a lxx quam a malis scriptoribus uidetur additum. cum autem omnem uocem surgentem aduersum se ecclesia uicerit, tunc seruientibus domino et oboedientibus erit hereditas, aeterna possessio. de qua et in hieremia aliis uerbis dicitur: est merces operibus tuis. habitatores que ecclesiae iusti erunt domino. omnis enim qui facit iustitiam, de deo natus est. quibus loquitur dominus: estote sancti, quoniam ego sanctus sum.

55. omnes sitientes uenite ad aquas, et qui non habetis pecuniam, properate, emite et comedite. uenite, emite absque argento, et absque ulla commutatione uinum et lac. quare appenditis argentum et non in panibus, et laborem uestrum et non in saturitate? lxx: qui sititis, ite ad aquam, et quotquot non habetis pecuniam, euntes emite, et comedite, et ambulate, et emite absque pecunia et absque pretio uinum et adipem. quare emitis pecunia, et laborem uestrum non saturitatem? uerbum hebraicum oi, de quo supra in prophetia contra ariel dixeram, quod esset ambiguum, et uel interiectionem uocantis uel uae significaret, hic in principio capituli positum nequaquam plangentis legitur, sed uocantis affectu. quia ergo omne uas fictum contra ecclesiam dixerat conterendum, et omnem uocem linguam que, quae se armauerat contra scientiam dei, esse superandam. prouocat credentes ad fluuium dei, qui repletus est aquis, et cuius impetus laetificat ciuitatem dei, ut bibant aquas de fontibus saluatoris, qui loquitur ad samaritanam: si scires gratiam dei, et quis est, qui dicit tibi: da mihi bibere, tu petisses ab eo, et dedisset tibi aquam. aqua quam ego dedero ei, fiet in eo fons aquae salientis in uitam aeternam. de his aquis clamabat in templo: si quis sitit, ueniat ad me, et bibat. qui biberit de aqua, quam ego dedero ei, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae, significans spiritum sanctum, quem credentes accepturi erant, et de quo propheta mystico sermone resonabat: sitiuit anima mea ad deum uiuentem. et iterum: apud te est fons, qui ipse de se loquebatur: me dereliquerunt fontem aquae uiuae; et foderunt sibi lacus contritos, qui non possunt aquas continere. has aquas spargunt nubes, ad quas peruenit ueritas dei. sicut scriptum est: et nubes spargant iustitiam. praecipitur que sitientibus, ut nequaquam bibant aquas sior turbidas, et tumentes gurgites assyriorum; sed pergant ad aquas siloe, quae uadunt cum silentio; nec timeant eloquii paupertatem, si argentum forte non habeant, sed audiant apostolum dicentem: gratia salui facti estis. et dominum ad discipulos: gratis accepistis, gratis date. mirum que in modum emunt aquas absque pecunia; et non bibunt eas, sed comedunt. ipse enim et aqua et panis est, qui de caelo descendit. ergo quod in quibusdam exemplaribus legitur: emite et bibite, ab imperitis scriptoribus immutatum est, qui putauerunt esse consequentius, si biberentur potius aquae, quam comederentur. est autem et pecunia pessima, siue argentum, quod reprobat scriptura, dicens: pecunia, quae datur cum dolo, quasi testa reputabitur; et in alio loco: argentum uestrum reprobum. et est argentum quod dei eloquiis comparatur: eloquia domini, eloquia casta; argentum igne examinatum terrae, purgatum septuplum. spreto igitur illo argento et pecuniis, quibus aquas domini emere non possumus, pergamus ad eum, qui tenens calicem sacramenti, discipulis loquebatur: accipite et bibite, hic est sanguis meus, qui pro uobis effundetur in remissionem peccatorum. quod uinum miscuit et sapientia in cratere suo, omnes stultos saeculi mundi que sapientiam non habentes, prouocans ad bibendum. et ut non solum uinum emamus, sed et lac, quod significat innocentiam paruulorum, qui mos ac typus in occidentis ecclesiis hodie usque seruatur, ut renatis in christo uinum lac que tribuatur. de quo lacte dicebat et paulus: lac uobis potum dedi, non solidum cibum. et petrus: quasi modo nati paruuli, rationale lac desiderate. unde et moyses uinum et lac in christi intellegens passione, mystico sermone testatur: gratiosi oculi eius a uino, et candidi dentes eius a lacte. pro lacte in praesenti loco lxx adipem transtulerunt. de quo sanctus dicit in psalmo: sicut adipe et pinguedine repleatur anima mea. et in alio loco: cibauit eos de adipe frumenti, et de petra melle saturauit eos. qui adipes non aliud quam mysticam carnem sonant. ad quam dominus discipulos hortabatur, dicens: nisi comederitis carnem meam, et biberitis sanguinem meum, non habebitis uitam in uobis. unde et in gethsemani traditus est, quod significat uallem adipeam siue pinguissimam. simul que increpat eos, qui sequuntur sapientiam saecularem et peruersas haereticorum simulatas que doctrinas et pharisaeorum traditiones, omnem que falsi nominis scientiam, quae eleuatur contra deum, et magnis pretiis ac labore continuo appendunt argentum pro ea disciplina, in qua non sunt panes, et sudant pro his cibis, in quibus nulla saturitas est. ex quo ostenditur eam sectandam esse sapientiam, quae non est in foliis ac flore uerborum, sed in medullis ac fructibus sensuum; quae non aurem praeteruolat, sed animum reficit. quam ut discamus, non transimus maria nec magnis sumptibus indigemus, sed prope est uerbum in ore nostro et in corde nostro.

audite audientes me, et comedite bonum et delectabitur in crassitudine anima uestra. inclinate aurem uestram, et uenite ad me; audite, et uiuet anima uestra. et feriam uobis cum pactum sempiternum, misericordias dauid fideles. lxx: audite me, et comedite bona, et delectabitur in bonis anima uestra. attendite auribus uestris, et sequimini uias meas; et audite me, et uiuet in bonis anima uestra. et constituam uobis testamentum aeternum, sancta dauid fidelia. ne quis putaret auditum carnis esse, non mentis, ad quem cohortatur audituros sermo diuinus, non carnis illis bona, sed animae pollicetur: si enim, inquit, audieritis me, bona terrae comedetis. siue bonum, qui dicit: ego sum pastor bonus. et delectabitur in bonis et in crassitudine anima uestra. ergo bona, quae animae repromissa sunt, non diuitiae, et corporis sanitas, et saeculi dignitates, quae etiam philosophi appellant indifferentia, id est nec bona nec mala, et pro utentium qualitate uariantur. sed illa credenda sunt, ad quae nos cohortatur deus: declina a malo, et fac bonum. sin autem bona animae, honestas uirtutes que dicuntur; ergo et mala, non paupertas et infirmitas corporis et ignobilitas accipienda, sed omnia uitia, quae uere mala sunt. denique abraham non ideo bona habuit, quia diues fuit, sed quia diuitiis bene usus est. et lazarus qui postea requieuit in sinu eius, non idcirco mala sustinuit, quia cum egestate passus est tormenta morborum, sed malis quae putabantur in saeculo, uera bona est consecutus. unde et diues ille purpuratus recepit bona sua in uita sua, quae illi erant bona, qui ea arbitrabatur bona, et de lazaro non e contrario dicitur: recepit mala sua in uita sua. sed recepit mala in uita sua, quae mala non illi, qui patiebatur, sed aliis uidebantur. utriusque rei exemplum nobis tribuit beatus iob, qui nec in bonis nec in malis saeculi uictus est, sed omnia pari mentis firmitate sustinuit. quamobrem salomon precatur deum: diuitias et paupertatem ne dederis mihi. constitue autem mihi quae sunt necessaria et sufficientia, ne saturatus mendax efficiar; et dicam: quis me uidet? aut egens furer et periurem nomen domini. si autem hoc deprecatur, ut nec diuitias habeat nec paupertatem, sed tantum uictus necessaria, de quibus et apostolus dicit: habentes uictum et uestitum, his contenti sumus. perspicuum est diuitias et egestatem, sanitatem et languorem, uoluptatem atque cruciatus, nec bona esse nec mala, sed pro sustinentium diuersitate bona et mala fieri. ergo non iuxta chiliastas~g, opum abundantiam et delicatos cibos et crassitudinem corporis, phasides que et fartos turtures, mulsum, merum, uxorum pulchritudinem, examina liberorum, dominus animae pollicetur, sed illas delicias, ad quas nos mystice prouocat dicens: delectare, siue deliciis fruere in domino, et dabit tibi petitiones cordis tui. et alibi: credo uidere bona domini in terra uiuentium. et in alio psalmo: benedic, anima mea, domino, et omnia interiora mea nomen sanctum eius. qui implet in bonis desiderium tuum. denique infert: audite me, et uiuet anima uestra. omnium bonorum promissio uita est sempiterna. quod si uolueritis audire, et anima uestra uixerit in aeternum, feriam uobis cum pactum sempiternum, misericordias dauid fideles. de quibus idem psalmista cantabat: misericordias domini in aeternum cantabo. in generatione et generatione annuntiabo ueritatem tuam. et ut sciamus quae sint istae misericordiae, sequenti sermone demonstrat: semel iuraui in sancto meo. si dauid mentiar, semen eius in sempiternum manebit, et thronus illius sicut sol in conspectu meo, et sicut luna perfecta in aeternum, et testis in caelo fidelis. qui idcirco uocatur fidelis, quia promissa compleuerit. pro quibus lxx transtulerunt: sancta dauid fidelia; quod potest pro firmis accipi atque robustis, ut est illud: fidelia omnia mandata eius; confirmata in saeculum saeculi. et in alio loco: deus fidelis, et non est in eo iniquitas. et apostolus paulus: si negauerimus, inquit, eum, ipse fidelis manet; negare seipsum non potest. et in alio loco scribens ad timotheum: fidelis sermo et omni acceptione dignus. hoc autem pactum, quod dominus pollicetur, non erit breue et unius temporis, sicut fuit populi iudaeorum, sed manebit in aeternum, ut ueniat uerus dauid, et in euangelio compleantur quae ex dei persona sunt repromissa: inueni dauid seruum meum, in misericordia sancta unxi eum. cuius manum posuit in mari, et in fluminibus dexteram illius. quem iuxta hiezechiel, per multa iam saecula dormiente dauid, appellat seruum suum atque pastorem dicens: suscitabo uobis pastorem unum, seruum meum dauid.

ecce testem populis dedi eum, ducem ac praeceptorem gentibus. ecce gentem, quam nesciebas, uocabis; et gentes, quae non cognouerunt te, ad te current, propter dominum deum tuum et sanctum israel, quia glorificauit te. lxx: ecce testimonium in gentibus dedi eum, principem et praecipientem gentibus. gentes, quae nesciebant te, inuocabunt te; et populi, qui ignorabant te, ad te confugient propter dominum deum tuum sanctum israel, quia glorificauit te. prouocauerat ad credendum populum iudaeorum, ut inclinarent aurem suam, et pactum acciperent sempiternum, quod dominus dauid repromiserat, et abraham ac semini eius, dicens: in semine tuo benedicentur gentes. quod apostolus paulus edisserens: non dixit, ait, in seminibus, sed in semine, quod est christus. et quia sciebat, illis non credentibus, credituros esse populos nationum, transit ad gentes; et dicit misisse se filium suum testem uel testimonium cunctarum gentium, qui praecepta illius atque mandata populis nuntiaret, qui de seipso loquitur: oportet praedicari euangelium istud in omni orbe, in testimonium cunctis gentibus. denique superbientem pilatum hoc sermone confutat: in hoc natus sum, ut testimonium praebeam ueritati. de quo apostolus paulus scribit timotheo: unus mediator dei et hominum, homo christus iesus, qui dedit se redemptionem pro omnibus, testimonium temporibus propriis, in quo ego positus sum praeco et apostolus. omnia ergo quae dicuntur, ad eum referenda sunt, qui quasi ouis ad uictimam ductus est, et quasi agnus coram tondente non aperuit os suum. de quo supra dicitur: uidimus eum, et non habebat speciem neque decorem. et: ipse peccata nostra portauit, et pro nobis dolet. ad hunc confugerunt, siue cucurrerunt, qui eum antea nesciebant, dicentes: deus noster refugium et uirtus. et iterum: domine, refugium factus es nobis in generatione et generatione. de quorum fide et supra legimus: quibus non est praedicatum de eo, uidebunt; et qui non audierant, intellegent. iste testis est omnium, quae pater mundo spopondit et praestitit, cuius mysterium breui paulus ad ephesios sermone comprehendens: deus, inquit, domini nostri iesu christi pater gloriae. de quo et nunc scriptum est: propter dominum deum tuum sanctum israel, qui glorificauit te, et ea gloria, quam habuit priusquam mundus fieret. de qua et propheta testatur: apparebit gloria dei, qui est splendor gloriae, et forma substantiae eius, quando omnis lingua confitebitur, quod dominus iesus in gloria patris sit. qui respondit filio gloriam, quam prius habuerat, postulanti: et glorificaui, et glorificabo. de quo et ioannes apostolus: uidimus, ait, gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre pleni gratiae et ueritatis. ergo quando de eo loquitur: qui in principio apud deum erat deus uerbum, appellatur pater gloriae; quando autem de eo qui dicit in euangelio: quid me persequimini hominem, qui ueritatem uobis loquor?, uocatur deus domini nostri iesu christi. non quod alter et alter sit, qui multorum error est pessimus, sed quo unus atque idem filius dei, nunc diuinitatis suae gloriae, nunc nostrae naturae, quam suscipere et seruare dignatus est, loquatur affectibus.

quaerite dominum, dum inueniri potest; inuocate eum, dum prope est. derelinquat impius uiam suam, et uir iniquus cogitationes suas, et conuertatur ad dominum, et miserebitur eius, et ad deum nostrum, quoniam multus est ad ignoscendum. lxx: quaerite dominum; et cum inueneritis eum, inuocate. et postquam uobis appropinquauerit, relinquat impius uias suas et uir iniquus cogitationes suas et conuertatur ad dominum. et misericordiam consequetur, quia multum dimittet peccata uestra. quia igitur, ut ante iam diximus, noluistis pactum recipere sempiternum, et misericordias dauid fideles, quas, uobis nolentibus suscipere, suscepit turba gentilium, moneo uos populares meos ego propheta, atque contestor, dum tempus est, agite paenitentiam. conuertimini ad eum, qui uobis nunc loquitur per prophetas, qui postea locuturus est praesens. quaerite eum dum inueniri potest, dum estis in corpore, dum datur locus paenitentiae, et quaerite non loco, sed fide. quomodo autem quaeratur deus, in alio loco plenius dicitur: sapite de domino in bonitate, et in simplicitate cordis quaerite eum, quia inuenitur ab his qui non temptant illum; et apparet his, qui non sunt ei increduli. unde et nos scientes illud dictum de peccatoribus: qui longe recedunt a te, peribunt, loquamur ad dominum: quo ibo a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? si ascendero in caelum, tu ibi es; si descendero in infernum, ades. et inuocemus eum, dum prope est, ne nostris uitiis atque peccatis procul recedat. appropinquat enim appropinquantibus sibi, et filio longo post tempore reuertenti, laetus occurrit. quamobrem sanctus in psalmo canit: mihi autem adhaerere deo bonum est. et moyses solus appropinquabat ad dominum. et per hieremiam loquitur deus: ego deus appropinquans, et non de longe. appropinquans eis, qui mihi appropinquant fide, et longe recedens ab his, qui a me procul infidelitate discedunt. propter quae dicitur ad credentes: appropinquate deo, et appropinquabit uobis. ac ne hoc putaremus posse sufficere, statim subiungit: resistite diabolo, et fugiet a uobis. de quo supra dixerat: aduersarius uester diabolus sicut leo circumiens quaerit quem deuoret. aduersum quem resistite confortati fide. nec satis est quaerere dominum, et dum paenitentiae tempus est, inuenire, atque inuocare eum dum prope est, nisi reliquerit impius uias suas pristinas, et cogitationes antiquas quibus a domino declinauerat. tunc enim reuertemur ad dominum, qui miserebitur nostri; et ad clementissimum patrem, qui multus est in misericordiis, et facilis ad ignoscendum, cum cogitationes et uias pristinas reliquerimus, ut postea mereamur audire: beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata.

non enim cogitationes meae ut cogitationes uestrae; neque uiae uestrae ut uiae meae dicit dominus. sicut enim exaltantur caeli a terra, sic exaltatae sunt uiae meae a uiis uestris, et cogitationes meae a cogitationibus uestris. lxx: neque enim sunt cogitationes meae, sicut cogitationes uestrae; nec sicut uiae meae, uiae uestrae, dicit dominus. sed quantum distat caelum a terra, tantum distat uia mea a uiis uestris, et cogitationes uestrae a cogitatione mea. ne putetis, inquit, difficile esse quod spondeo, et uobis incredibile uideatur, impium et iniquum posse saluari, uel populum iudaeorum, uel omnes qui in gentibus nesciebant deum. hoc considerate, quod multa inter mea uestra que consilia sit differentia, et quanta naturae, tanta uoluntatis diuersitas. multae enim cogitationes in corde uiri, consilium autem domini in sempiternum manet. uos, ut homines, saepe promissi paenitentes, ueterem uoluntatem nouella uoluntate subuertistis. dominus enim dissipat consilia gentium, et reprobat cogitationes populorum, et irritas facit uoluntates principum. cogitationes autem cordis eius a generatione in generationem; et quidquid decreuerit, non potest immutari. uultis scire diuersitatem mei uestri que consilii? quantum caelum loci distat a terra, et aliud angelorum, aliud hominum habitaculum est, tantum meae cogitationes a uestris consiliis separantur. de meis enim cogitationibus dicitur: inscrutabilia iudicia eius, et inuestigabiles uiae illius. porro de uestris: cogitauerunt consilium, quod non potuerunt stabilire. et in alio loco: quodcumque inieritis consilium, dissipabitur, et quidquid locuti fueritis, non permanebit in uobis. perspicua interpretatione non indigent, idcirco stringuntur potius, quam disseruntur.

et quomodo descendit imber et nix de caelo, et illuc ultra non reuertetur, sed inebriat terram, et infundit eam, et germinare eam facit, et dat semen serenti, et panem comedenti. sic erit uerbum meum, quod egredietur de ore meo; non reuertetur ad me uacuum, sed faciet quaecumque uolui, et prosperabitur in his, ad quae misi illud. lxx: quomodo si descendat pluuia, aut nix de caelo, et non reuertatur, donec inebriet terram, et generet et oriatur, et det semen seminanti, et panem ad comedendum: sic erit uerbum meum, quod exierit de ore meo. non reuertetur donec compleat quae uolui, et prosperas faciam uias eius et praecepta mea. pendent ex superioribus quae dicuntur, et breuiter hic sensus est: non sit incredulus populus nationum, quod post tanta scelera impius repente saluetur. non enim sunt cogitationes meae ut cogitationes hominum, et quantum caelum distat a terra, tantum meae cogitationes a cogitationibus hominum separatae sunt. ego enim clementissimus sum, et multus ad ignoscendum. uultis et aliam accipere similitudinem? quomodo imber et nix descendit de caelo, et illuc ultra non reuertetur, sed inebriat terram, et infundit eam, ut uaria semina pullulet et plenis segetibus panes in usus hominum procreentur. sic repromissionis meae uerbum, quod semel pollicitus sum, et quod egressum est de ore meo, irritum non erit; sed omnia opere complebuntur. iuxta anagogen duplex intellegentia est, quod uerbum domini uel ille sit, de quo scriptum est: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. qui non reuertetur ad eum uacuus, nisi patris fecerit uoluntatem; et uniuersa compleuerit propter quae fuerat corporatus, et mundum reconciliauerit deo. qui de ore procedere dicitur, et de utero ac uulua; non quod deus haec membra habeat, sed quod nos naturam domini per nostra uerba discamus. uel certe hoc dicendum, quod euangelicae sermo doctrinae imber appelletur, et pluuiae quas fundunt super terram bonam, nubes spiritales, ad quas peruenit ueritas dei. quem imbrem, et quas pluuias moyses in deuteronomii cantico pollicetur: audiat terra uerba oris mei; exspectetur sicut pluuia eloquium meum, et descendant sicut ros uerba mea; ut qui seminauerint in lacrimis, in gaudio metant. et qui seminauerint in iustitia et spiritu, metant fructum uitae sempiternae, accipiant que panem doctrinae euangelicae, de quo in prouerbiis et in ecclesiaste scriptum est: aperi oculos tuos, et implere panibus; et iterum: mitte panem tuum super aquam, quia in multitudine dierum tuorum inuenies eum. neque enim credendum est, quod praecipiatur uescentibus, ut ad comedendum hunc panem, quo corpora nutriuntur, oculos aperire debeant, et sic saturari panibus, quos in abacuc comedit pauper abscondite. sed ad panem doctrinae cohortatur dei, quem, nisi aperuerimus oculos cordis nostri, comedere non possumus. de quo saepe scribit et paulus his, qui fidei et ueritatis sermonibus nutriuntur. praecipitur que doctori, ut panem doctrinae suae mittat super omnem aquam, et cunctis infundat gratiam spiritalem, et sciat quod si fecerit quae praecepta sunt, in nouissimo tempore sit praemia recepturus. satis que uidebitur iniustum, ut qui praebet eleemosynam, de iniquo mammona faciat sibi amicos, qui eum recipiant in aeterna tabernacula. et qui spiritales largitur cibos, dat que conseruis cibaria in tempore suo, non inueniat eos post multa saecula, quae ecclesiastes appellat dierum multitudinem.

quia in laetitia egrediemini, et in pace deducemini. montes et colles cantabunt coram uobis laudem, et omnia ligna regionis plaudent manu. pro saliuncula ascendet abies, et pro urtica crescet myrtus. et erit dominus nominatus in signum aeternum, quod non auferetur. lxx: in laetitia egrediemini, et in gaudio deducemini. montes et colles exsilient, exspectantes uos in gaudio, et omnia ligna agri applaudent ramis. et pro stoib�~g, id est uilissimis stipitibus, ascendet cyparissus; et pro conyza ascendet myrtus. et erit dominus in nomen et in signum sempiternum, et non deficiet. uerbum, inquit, meum non reuertetur uacuum, sed postquam compleuerit uniuersa, quae uolui, et meam in terris fecerit uoluntatem, tunc ad me ueniet; et implebitur illud, quod scriptum est: dixit dominus domino meo: sede a dextris: meis donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. in laetitia enim egrediemini de idololatriae sanguine et deducemini in pace, ut audiatis ab apostolo: gratia uobis et pax. siue in gaudio deducemini, ut post umbram legis discatis euangelii ueritatem. montes enim et colles, quos angelos intellegere possumus et sanctorum animas, quae pro uarietate uirtutum, montes appellantur et colles, gaudebunt super paenitentibus, et mentis laetitiam saltibus indicabunt. quod et dominus loquitur in euangelio: laetabuntur angeli in caelo super uno peccatore paenitentiam agente. omnia quoque ligna agri plaudent manu, siue ramis, quae plantata sunt secus decursus aquarum, quae fructum suum dabunt in tempore suo, et folium eorum non defluet. de quibus unum lignum loquebatur in psalmo: ego autem sicut oliua fructifera in domo domini. interrogemus eos, qui simplicem tantum sequuntur historiam, et elixas carnes agni comedunt. utrum ligna plaudant ramis, et concrepent manu, et illud quod de fluminibus dicitur: flumina plaudent manu, quo sensu accipiendum sit. nec solum montes et colles exsilient atque cantabunt; et omnia ligna agri, cui benedixit dominus, plaudent ramis, et manibus concrepabunt. sed et stoib�~g quoque et konuz�~g siue saliuncula et urtica, in abietem uertentur, ac myrtum et cyparissum. stoib�~g iuxta symmachum et lxx in hebraeo scribitur nesus, quem aquila et theodotio konuz�n~g interpretati sunt. est autem konuz�~g herba uilissima et amara, odoris que pessimi. ubi autem septuaginta transtulerunt konuz�~g, quae in hebraico dicitur sarphod, symmachus uertit urticam. utcumque se habet nominum proprietas, hoc dicendum est, quod mala uertantur in bona, et pro uitiis nascantur uirtutes, id est: pro iniquitate iustitia; pro temeritate fortitudo; pro luxuria temperantia; pro stultitia prudentia. demus exempla maiorum: matthaeus et zachaeus et publicani saliuncula erant, et stoib�~g, et stirpes inutiles, et konuz�~g amari saporis, et odoris teterrimi, dicentes: computruerunt et corruptae sunt cicatrices meae, a facie insipientiae meae. isti in apostolos repente mutati, facti sunt cyparissus, et abies, et myrtus, odoris optimi, et in uaria opera necessarii. paulus quoque persecutor ecclesiae, quando audiebat a domino: saule, saule, quid me persequeris? durum tibi est contra stimulum calcitrare, urtica erat, habens persecutionis aculeos. quando autem in toto orbe euangelium praedicauit et dicere poterat: christi bonus odor sumus, recte cyparissus appellatur et myrtus. meretrices et publicani praeueniunt pharisaeos in regno dei, et latro de cruce transit in paradisum. ergo illud quod in euangelio dicitur: non potest arbor bona facere fructus malos, nequaquam refertur ad naturae proprietatem, ut haeretici uolunt, sed ad mentis arbitrium. denique infertur: aut facite arborem bonam, et fructus eius bonos. ex quo perspicuum est, unumquemque propria uoluntate facere animam suam bonam uel malam arborem, cuius fructus uarii sunt. sequitur: et erit dominus in nomen et in signum sempiternum, quod non deficiet. his, qui de malo commutati fuerint in bonum, erit dominus in nomen et in signum aeternum, ut ex ipsius appellentur nomine christiani, et crucis eius inurantur cauterio. de quo signo simeon tenens ulnis paruulum, loquebatur: hic erit in ruinam et in resurrectionem multorum, et in signum, cui contradicetur. de quo et supradictum est: dabit uobis dominus signum. et sanctus cantat in psalmo: fac me cum dominum signum in bonum. et ipse qui signum est: cum uideritis, ait, signum filii hominis, quod non deficiet, nec ullo fine mutabitur, sed de praesenti conuersatione transiet in futurum.

56. haec dicit dominus: custodite iudicium, et facite iustitiam, quia iuxta est salus mea ut ueniat, et iustitia mea ut reueletur. lxx pro iustitia misericordiam transtulerunt, cetera similiter. gentium uaticinio terminato, quae in aduentu sermonis dei de saliuncula et urtica in cyparissum myrtum que mutandae sunt, loquitur esaias ad illius temporis auditores, ut faciant cuncta, quae recta sunt, et parent se aduentui saluatoris, quia ipse est iustitia et misericordia dei. si enim cogitationes sanctorum iudicia sunt et exercitatos sensus ad discretionem boni ac mali habere debemus, cur non omni tempore custodiamus iudicium, ne accipiamus personam pauperis in iudicio, ne diuitis potentia terreamur. sed ita magnum iudicemus ut paruum, scientes iuxta moysen, quod domini iudicium sit, qui iudicat iudicantes. iuxta quod et in psalmo legitur: deus stetit in synagoga deorum: in medio autem deos diiudicat. huic quod nunc dicitur: custodite iudicium, et facite iustitiam, illud simile est: beati qui custodiunt iudicium, et faciunt iustitiam in omni tempore, ut iuste quod iustum est, persequantur. quamquam in nomine iustitiae, omnis mihi uideatur significari locus, quod qui unam iustitiam fecerit, cunctas uirtutes implesse dicatur quae inuicem se sequuntur et sibi haerent. ita ut qui unam habuerit, omnes habeat, et qui una caruerit, cunctis careat. tale quid et quartus decimus psalmus sonat: qui ambulat immaculatus, et operatur iustitiam. et alibi scriptum est: iustitiam discite qui habitatis super terram. quod autem saluator, qui factus est nobis iustitia et sanctitas et redemptio, ipse sit misericordia dei, sanctorum uerba testantur: et misit deus misericordiam suam, et ueritatem suam.

beatus uir qui facit hoc, et filius hominis qui apprehendet istud, custodiens sabbatum, ne polluat illud; custodiens manus suas, ne faciat omne malum. lxx: beatus uir qui facit haec, et homo qui retinet ista, et custodit sabbata, ut non profanet ea, et seruat manus suas, ne faciat iniquitatem. qui cum apostolo paulo potest dicere: quando eram paruulus, loquebar ut paruulus; ut paruulus sapiebam, ut paruulus cogitabam. postquam factus sum uir, destruxi ea, quae paruuli sunt. iste praesentem consequitur beatitudinem, praeteritorum obliuiscens, et in futurum se extendens donec perueniat in unitatem fidei, et cognitionem filii dei, in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis christi; ut ei psalmus ille ualeat coaptari: beatus uir qui non abiit in consilio impiorum. iste igitur uir, et filius interioris hominis, de quo in leuitico crebrius dicitur: homo, homo; in eo beatus est, quod facit primum, et apprehendet haec. iudicium scilicet atque iustitiam et salutem domini, quae prope est et cunctis gentibus reuelanda, ut non solum faciat quod praeceptum est, sed stricta teneat manu; et custodiat sabbatum, ne polluat illud. quod sit autem sabbatum, quod praecepit obseruandum, sequens uersus ostendit: custodiens manus suas, ne faciat omne malum. neque enim prodest sedere in sabbato, siue dormire, et epulis inhiare. sed si bona faciens, quiescat in malis, et iuge iniquitatis habeat sabbatum, id est otium, ea que tantum faciat, quae ad animae salutem pertinent, et ad omne opus seruile non moueat. qui enim facit peccatum, seruus est peccati. nos autem in libertatem uocati sumus, qua libertate donauit nos christus, ut nequaquam operemur cibum, qui perit. sed adhaerentes domino, dicamus cum propheta: mihi autem adhaerere deo bonum est. efficiamur cum eo unus spiritus, impleamus que sabbata delicata, ne simus de sex diebus, in quibus factus est mundus, de quibus apostoli non erant, quibus dominus loquebatur: si essetis de mundo isto, mundus utique amaret quod suum est. nunc autem non estis de mundo isto, quia elegi uos, et idcirco odit uos mundus.

et non dicat filius aduenae, qui adhaeret domino, dicens: separatione diuidet me dominus a populo suo. et non dicat eunuchus: ecce ego lignum aridum. lxx: ne dicat alienigena, qui appositus est domino: putas ne separet me dominus a populo suo? et ne dicat eunuchus, quia ego sum lignum aridum. qui humiliter hunc locum intellegunt, ad proselytos ex gentibus et uere eunuchos referunt quae dicuntur, quod et aduenae, si legem dei susceperint et circumcidantur, et eunuchi, qualis fuit candacis ille reginae, qui etiam in itinere otiosus esse non poterat, et dum quaerit interpretem lectionis, christum reperit quem quaerebat, non sint externi a salute dei. hoc autem, inquiunt, dicitur contra iudaeos, qui nobilitatem iactant generis, et filios abraham esse se dicunt, et beatos putant qui habent semen in sion, et domesticos in hierusalem. nos autem quos supra per saliunculam et urticam et konuz�n~g et stoib�n~g interpretati sumus, in abietem et cyparissum myrtum que conuersos, eosdem nunc ad fidem euangelii intellegimus prouocari. quod desperare non debeant, si adhaeserint domino; nec se putent a dei populo separari. omnes enim qui in christo sunt baptizati, christum induerunt. non est iudaeus et ethnicus, circumcisio et praeputium, quibus in deuteronomii praecipitur cantico: laetamini gentes cum populo eius, id est dei qui priorem habuit populum iudaeorum; qui de oriente et occidente uenientes, requiescent in sinu abraham. hoc est quod et ioannes baptista dicebat: et ne dicatis: patrem habemus abraham. dico enim uobis: potens est deus de lapidibus istis suscitare filios abrahae. et quomodo in proselytis non est ulla diuersitas, sed et uiri et feminae ad salutem pariter uocantur, sic et in eunuchis qui se castrauerunt propter regna caelorum, uterque sexus accipitur. qui mortificauerunt membra sua super terram, fornicationem, immunditiam, passionem, desiderium malum, donec perueniant omnes in uirum perfectum, et dicant cum apostolo: nos neminem nouimus secundum carnem. et si cognouimus iuxta carnem christum, sed nunc iam non nouimus. ergo in eunuchis nequaquam illi intellegendi sunt, quos ardens poeta describens ait:

nec non infelix ferro truncata iuuentus,

atque exsecta uirum ....
sed illi de quibus dominus in euangelio loquitur: qui se castrauerunt propter regnum caelorum: quales erant et apostoli, quibus admirantibus et pro rei difficultate dicentibus: quis ergo potest saluus fieri? respondit saluator: qui potest capere, capiat. unde et apostolus de huiuscemodi eunuchis, id est de uirginibus, praeceptum domini se non habere testatur, sed dat consilium quasi misericordiam consecutus a domino, uolens omnes esse sicut seipsum: tempus enim, ait, in collecto est. superest, ut et qui habent uxores, sic sint quasi non habeant. qui enim liber uocatus est a seruitute et officio coniugali, iste uere seruus est christi.

quia haec dicit dominus eunuchis: si custodierint sabbata mea, et elegerint quae uolui, et tenuerint foedus meum, dabo eis in domo mea, et in muris meis locum; et nomen melius a filiis et filiabus: nomen sempiternum dabo eis, quod non peribit. lxx: haec dicit dominus eunuchis: qui custodierint sabbata mea, et elegerint quae ego uolo, et tenuerint testamentum meum, dabo eis in domo mea, et in muro meo locum nominatum, meliorem filiis et filiabus: nomen sempiternum dabo eis et non deficiet. duo proposuerat, proselytos et eunuchos. prius loquitur de eunuchis, dat que eis praecepta uiuendi, et futurorum praemia pollicetur. et post eos uenit ad proselytos, illis quoque similia repromittens. loquitur ergo eunuchis, qui desperatione dixerunt: ecce ego lignum arens, ne se putent subiacere maledicto, quod sterilibus dictum est: maledictus sterilis qui non facit semen in israel. si, inquit, custodierint sabbata mea, et de meis praeceptis ea elegerint quae uolui, et non ea quae pro audientium imbecillitate concessi, et foedus meum siue testamentum omni retinuerint fide, dabo eis in domo mea, et in templo meo, et in muris firmissimae ciuitatis meae locum, et nomen melius filiis et filiabus, quod nulla obliuione delebitur. qui sint eunuchi supra diximus, qui solliciti sunt ad ea quae dei sunt. quibus loquitur et sapientia, quae titulo salomonis inscribitur: beata sterilis immaculata, quae non cognouit stratum in delicto, habebit fructum in uisitatione animarum. et eunuchus, qui non est operatus manu iniquitatem, neque cogitauit contra dominum mala. dabitur enim fidei eius electa gratia, et pars in templo domini delectabilis. haec sterilis uirginitate fecunda est; hic eunuchus regno caelorum uim facit, et uiolenter diripit illud. iste custos sabbatorum, ut numquam faciat opera nuptiarum. iste elegit quae dominus uoluit, ut plus offerat quam praeceptum est; ut non indulgentiam apostoli eius, sed uoluntatem consideret. iste tenet foedus domini sempiternum, ut non ad tempus uacet orationi, et iterum ad id ipsum reuertatur, sed accepturum esse se nouerit in domo domini, quae est ecclesia eius, locum optimum. multae enim mansiones sunt apud patrem. et qui eunuchus fuerit, ac fecerit uniuersa quae scripta sunt, habebit in muris eius locum optimum, ut scilicet turris domini efficiatur, et in sacerdotali consistat gradu, et pro carnis filiis multos habeat filios spiritales. talem fuisse eunuchum, quem iesus amauit plurimum, euangelistam ioannem, ecclesiasticae tradunt historiae, qui recubuit super pectus iesu; qui petro tardius ambulante, elatus uirginitatis alis cucurrit ad dominum; qui in secreta diuinae se natiuitatis immergens, ausus est dicere, quod cuncta saecula nesciebant: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum: hoc erat in principio apud deum. facessat igitur omnis cauillatio iudaeorum, et risui praebere se cesset aperiens semiuiris regna caelorum, cum pudicitia non in debilitate sit corporis, sed in animi uoluntate.

et filios aduenae, qui adhaerent domino, ut colant eum, et diligant nomen eius, ut sint ei in seruos; omnem custodientem sabbatum ne polluat illud, et tenentem foedus meum, adducam eos in montem sanctum meum, et laetificabo eos in domo orationis meae. lxx: et alienigenis, qui additi sunt domino seruire ei, et diligere nomen eius, ut sint ei in seruos (signum_obeli) et ancillas (signum_metobeli) et omnes qui custodiunt sabbata mea, ut non uiolent ea, et tenent testamentum meum, inducam illos in montem sanctum meum, et laetificabo eos in domo orationis meae. post eunuchos transit ad alienigenas, quos prius nominauerat, et illis quoque praemia pollicetur, quod si seruierint ei, et de seruitute transierint ad nominis illius caritatem, sint ei serui. qualis fuit et apostolus paulus, scribens in principio epistolarum suarum: paulus seruus iesu christi. et moyses famulus dei. quod autem in lxx additum est: et ancillas, obelo praenotauimus. neque enim fieri potest, ut in spiritalibus donis sit sexus ulla diuersitas, cum in christo iesu non sit uir et mulier. sed omnes in eo, unum simus. de sabbato et foedere sempiterno supra diximus. qui ergo haec fecerit, adducet eum deus in monte sancto suo, et laetitia afficiet in domo orationis suae. mons sanctus aut dogmata ueritatis sunt trinitatis que confessio, aut ipse dominus, ad quem ultimo tempore, iuxta hunc eumdem esaiam et michaeam prophetam, gentes plurimae confluent. domus que orationis ecclesia est, quae in toto orbe diuiditur, et non templum iudaeorum, quod breuissimis iudaeae terrae arctabatur angustiis.

holocausta eorum et uictimae eorum placebunt mihi super altare meum, quia domus mea domus orationis uocabitur cunctis populis. ait dominus deus, qui congregat dispersos israel: adhuc congregabo ad eum congregatos eius. omnes bestiae agri, uenite ad deuorandum, uniuersae bestiae saltus. lxx: holocaustomata eorum et uictimae erunt acceptabiles super altare meum. domus enim mea domus orationis uocabitur cunctis gentibus, dixit dominus, qui congregat dispersos israel, quia congregabo ad eum congregationem. omnes bestiae ferae, uenite, comedite, omnes bestiae saltus. differentiam hostiarum et holocaustorum in leuitico plenius discimus. holocausta sunt, quae super altare integra concremantur. uictimae et hostiae, quarum pars offertur altari, pars sacerdotibus traditur. non est ergo credendum quod alienigenarum et eunuchorum hostiae, ritu iudaico requirantur. sed hoc scire debemus, quod holocausta eunuchi offerant, qui totos se consecrant deo. uictimas autem alienigenae, qui ad tempus uacant orationi, de quibus loquitur deus: hostia laudis glorificauit me; et in alio loco: immola deo sacrificium laudis. de his uictimis et holocaustis per osee dominus loquitur: misericordiam uolo et non sacrificium, scientiam dei magis quam holocausta, quae offeruntur super altare domini. quod ioannes in apocalypsi in caelo se uidisse testatur, sub quo erant animae martyrum. ex quo unus de seraphim carbonem forcipe comprehensum ad esaiae detulit labia purganda. hoc est altare, et hoc tabernaculum, ad cuius similitudinem omnia in exodo facta referuntur, in quibus oblatae sunt uictimae spiritales deo. alioquin de corporalibus hostiis et holocaustis supra idem testatur deus: ut quid mihi multitudinem uictimarum uestrarum? dicit dominus. plenus sum holocaustomate arietum et adipe agnorum, et sanguinem hircorum et taurorum nolo. domus enim mea, domus orationis uocabitur cunctis populis. non uni genti iudaeae, nec uno hierosolymae urbis loco, sed in toto orbe terrarum, nequaquam taurorum et hircorum et arietum, sed orationis. quo testimonio dominus abusus est, loquens contra eos, qui spiritus sancti sub nomine, columbarum in templo dona uendebant, et sedebant in cathedris pestilentiae, et habebant mensas nummulariorum, omnia facientes turpis lucri gratia, nescientes illud quod scriptum est: gratis accepistis, gratis date. haec autem futura dominus repromisit, qui congregat dispersos israel. ad quos et petrus apostolus scribit epistolam, de quibus euangelista loquitur: hoc autem a semetipso non dixit, sed cum esset pontifex anni illius, prophetauit quia iesus moriturus erat pro gente, et non tantum pro gente, sed ut filios dei, qui erant dispersi, congregaret in unum. impleretur que quod dictum est: congregatio populorum circumdabit te, propter hanc in excelsum conuertere. congregatis autem per apostolos reliquiis israel, et in unum redactis gregem his, qui fuerant ante dispersi, omnes bestiae prouocantur, ut ueniant et deuorent israel, eos uidelicet, qui credere noluerunt, de quibus apostolus: etenim peruenit super eos finis. et dominus in euangelio: cum autem uideritis circumdari ab exercitu hierusalem, tunc scitote, quod aduenerit eius consummatio. siue hoc dicendum, quod bestiis ad deuorandum traditi sunt, quas detestatur propheta, dicens: ne tradas bestiis animas confitentes tibi. de his tropologice bestiis, quae partem quamdam domini deuorarunt, et supra legimus: syriam ab ortu solis et graecos ab occidente, qui deuorant israel toto ore. et in hieremia: ouis errans israel, leones eiecerunt eam; primus deuorauit eam rex assur, et nouissimus confringet ossa illius rex babylonis. potest et hoc dici, quod cum israel populo rabidae prius gentes prouocentur ad fidem, ut desertis saltibus, qui de exercitu abessalon plurimos occiderunt, ueniant ad ecclesiam et comedant caelestem panem, agni que carne saturentur.

speculatores eius caeci omnes, nescierunt uniuersi; canes muti non ualentes latrare, uidentes uana, dormientes, et amantes somnia. et canes impudentissimi nescierunt saturitatem. ipsi pastores ignorauerunt intellegentiam. omnes in uiam suam declinauerunt, unusquisque ad auaritiam suam, a summo usque ad nouissimum. uenite, sumamus uinum, et impleamur ebrietate, et erit sicut hodie, sic et cras, et multo amplius. lxx: uidete quoniam excaecati sunt omnes; non cognouerunt uniuersi, canes muti non poterunt latrare, somniantes lectulum, amantes dormitationes. et canes impudentes animae ignorauerunt saturitatem. et sunt mali nescientes intellegentiam; omnes uias suas secuti sunt. (signum_asterisci) unusquisque simul a summitate eius. uenite et sumamus uinum, et inebriemur, et sit talis dies crastina, magna amplius nimis (signum_metobeli) ut omnes, inquit, bestiae saltus ueniant et deuorent congregatos, siue in locum iudaeorum gentium turba succedat, speculatores eorum in causa sunt, scribae uidelicet et pharisaei, qui omnes caeci nescierunt dominum saluatorem, nec lucem uoluerunt uidere praesentem. ad quos dominus loquebatur: stulti et caeci, quid est plus: aurum, an altare quod sanctificat aurum? et iterum: duces caeci, culicem liquantes, et camelum glutientes. et: caecus caecum ducens, ambo in foueam cadunt. quod autem magistri speculatores uocentur, et supra legimus. in eo enim loco ubi iuxta lxx dicitur: uox custodum tuorum eleuata est, in hebraico scriptum est: uox speculatorum tuorum. de quibus erat hiezechiel, cui loquitur deus: fili hominis, speculatorem dedi te domui israel. sed illi speculatores non erant caeci. denique appellabantur uidentes. isti autem de quibus propheta nunc loquitur, non solum speculatores caeci, sed et canes muti appellantur, non ualentes latrare. qui enim gregem domini custodire debebant, et lupos abigere, et latrare pro domino, diligunt somnia, et daemoniacis uisionibus delectantur. et est sensus: non possunt loqui ueritatem, sed uniuersa mendacia. nec hoc fine contenti sunt, qui in custodia gregis domini dormiebant, et latrare non poterant et amabant cubile, per quae uoluptas corporis indicatur. sed apud suos impudentes animae nescierunt saturitatem, qui numquam suo saturantur errore. qui deuorant plebem domini sicut escam panis et domos uiduarum, gulae que ac libidini seruiunt. non enim possunt dicere: mandatum domini lucidum illuminans oculos. nec nosse quod scriptum est: sapientia hominis illuminat faciem eius. et canes muti aduersum inimicos, de quibus scriptum est: nolite dare sanctum canibus. et canes dormientes, qui nesciunt esse praeceptum: ne dederis somnum oculis tuis, et palpebris tuis dormitationem. et rursum: uigilate, quia nescitis qua hora dominus uester uenturus sit. et idcirco dantes locum diabolo, canes impudentissimi sunt, qui numquam saturantur. uomunt enim quod comederunt, et reuertuntur ad uomitum suum. de quibus et petrus apostolus loquitur: accidit illis uerum illud prouerbium: canis reuersus ad uomitum suum, et sus lota in uolutabro luti. quos speculatores et canes eosdem esse pastores, sequens sermo demonstrat: ipsi pastores ignorauerunt intellegentiam. uerbum enim hebraicum roim quod quattuor litteris scribitur, res et ain et iod et mem, si legatur roim, pastores; si raim, pessimos sonat. hoc diximus, ut uariae interpretationis causas monstraremus. omnes enim sua quaesierunt, et non quae dei sunt, nec ambulauerunt per uiam domini, de qua scriptum est: quaerite quae sit uia bona, et ambulate in ea. sed iuxta quod in iudicum uolumine legitur: non erat rex in israel; unusquisque quod rectum sibi uidebatur, hoc faciebat, proprios que sequebantur errores. quod que sequitur: unusquisque ad auaritiam suam, a summo usque ad nouissimum; uenite, sumamus uinum, et impleamur ebrietate, et erit sicut hodie, sic et cras, et multo amplius, in lxx interpretibus non habetur, sed ex hebraico additum, stellis illuminantibus praenotatur. denique hos uersiculos nullus ecclesiasticorum interpretum disseruit, sed quasi patentem in medio foueam transiliunt atque transmittunt. quod autem dicit, hoc est, quoniam a uia domini declinantes, proprias semitas sunt secuti, propterea ardent auaritia a summo usque ad nouissimum, a principibus usque ad plebem, ut postquam coeperint percutere conseruos, et comedere ac bibere cum ebriis, dicant: uenite, sumamus uinum, et impleamur ebrietate. manducemus et bibamus: cras enim moriemur. et erit sicut hodie, sic et cras: et multo amplius. hoc est quod supra dixit: nescierunt saturitatem; nec praeterita uoluptate satiantur, sed futuras delicias parant, multo maiores quam quibus prius fruiti fuerant. si hoc de principibus dicitur iudaeorum, propter quos plebs domini a bestiis deuorata est. uitemus exempla peiorum, nec inebriemur uino, in quo est luxuria, nec uoluptatibus obruamur; nec muti ad loquendum, contra aduersarios nostros rabidi canes simus; sed dei potius quam nostras sequamur uias, et audiamus scripturam monentem: sapite de domino in bonitate. et iterum: intellegentia optima est his qui faciunt eam. et si canes fuimus, non desperemus salutem, audientes uerba chananaeae dicentis ad dominum: etiam, domine, nam et catelli comedunt de micis, quae cadunt de mensa dominorum suorum. ob quam causam misericordiam consecuta, audit a domino: o mulier, magna est fides tua; fiat tibi sicut uis. poterat enim dicere cum propheta: uiam mandatorum tuorum cucurri. et iterum: deduc me in uia recta.

57. iustus periit, et non est qui recogitet in corde suo; et uiri misericordiae colliguntur, quia non est qui intellegat; a facie enim malitiae collectus est iustus. ueniat pax; requiescat in cubili suo qui ambulat in directione sua. lxx: uidete quomodo iustus periit, et nemo suscipit corde et uiri iusti tolluntur, et nemo considerat. a facie enim iniquitatis ablatus est iustus. erit in pace sepultura eius; ablata est de medio. propter speculatores caecos et canes mutos, qui ipsi pastores sunt, nescientes intellegentiam, nec praesentibus saturantur uoluptatibus, sed semper se praeparant ad futuras, iustus periit, de quo dicit uxor pilati: nihil tibi sit et iusto illi. qui lotis manibus, innocens sum ego, inquit, a sanguine iusti huius. in quo considerandum quod uerbum perditionis, de quo saepe haeretici calumniam faciunt, quod interitum significet, et abolitionem in perpetuum, ponatur super christo, cuius utique perditio persecutionis magnitudinem, et non finem monstrat substantiae. et nemo est, ait, qui recogitet in corde suo, siue reponat. neque enim fieri poterat, ut caeci et muti uidentes uana et amantes somnia, ignorantes que intellegentiam atque sapientiam, cogitarent ea quae dei sunt. quod que sequitur: et uiri misericordiae, siue iusti, colliguntur atque tolluntur, apostolos significat, qui interficiuntur ab impiis, et a domino congregantur. causas que reddit cur interfectus sit iustus atque sublatus, dicens: a facie enim malitiae collectus est iustus, ut mala saeculi non uideret. siue propter malitiam hominum, quorum ipse peccata portabat, ad patrem uictor ascendit. quod autem iuxta hebraicum dicitur: ueniat pax, requiescat in cubili suo; ambulet in directione sua, sensus quidem perspicuus est, sed uerborum consequentia, quae in suae linguae stat idiomate, apud nos uidetur esse turbata. quod autem dicit, hoc est: uenit pax iusti, quam ascendens ad patrem apostolis dereliquit, dicens: pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. cum que pax christi, quae exsuperat omnem sensum, uenerit, requiescent apostoli eius in cubilibus suis, et mors eorum requiescet. ex quo ostendit martyres non perire, sed uincere, et aeterna sede requiescere. ipse uero cuius pax est, et cuius apostoli requiescunt in cubilibus suis, ambulat in directione sua, recto itinere ad patrem uictor ascendens. porro quod in septuaginta legitur: a facie malitiae ablatus est iustus, erit in pace sepultura eius, ablata est de medio, omnia referuntur ad christum absque commixtione personae apostolorum, cuius sepultura in pace est, et sublata de medio. neque enim caro eius uidit corruptionem, nec permansit in sepulcro, qui est inter mortuos liber, dicente angelo ad mulieres: quem quaeritis iesum, non est hic. uenite, et uidete locum ubi positus fuit dominus. iudaei et haec et cetera quae sequuntur, uel generaliter de omnibus iustis arbitrantur intellegi, quorum manasses fudit sanguinem et impleuit hierusalem a porta usque ad portam; uel certe esaiam de sua prophetare morte, quod serrandus sit a manasse serra lignea, quae apud eos certissima traditio est. unde et nostrorum plurimi illud, quod de passione sanctorum in epistola ad hebraeos ponitur: serrati sunt, ad esaiae referunt passionem.

LIBER 16

egregia disertissimi oratoris sententia est, felices essent artes, si de illis soli artifices iudicarent. ac ne a profanis tantum sumere uidear exemplum, nimirum hoc illud est quod aliis uerbis propheta demonstrat: beatus qui in aures loquitur audientium. qua felicitate tu, filia eustochium, me compotem esse fecisti; nam cum anterioris libri praefatiunculam legeres, in qua asserui apostolos et euangelistas ea tantum de septuaginta interpretibus, uel suis uel eorum uerbis ponere testimonia, quae cum hebraico consonarent, si qua autem ab aliis addita sunt, omnino neglegere, illico mihi non paruam quaestiunculam detulisti, quod scilicet octo uersus, qui leguntur in ecclesiis, et in hebraico non habentur, tertii et decimi psalmi apostolus usurparit, scribens ad romanos: sepulcrum patens est guttur eorum; linguis suis dolose agebant. uenenum aspidum sub labiis eorum. quorum os maledictione et amaritudine plenum est. ueloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. contritio et infelicitas in uiis eorum et uiam pacis non cognouerunt. non est timor dei ante oculos eorum. quod cum audissem, quasi a fortissimo pugile percussus essem, coepi tacitus aestuare, et stuporem mentis uultus pallore signare. hebraeus, inquam, ex hebraeis, secundum legem pharisaeus, eruditus que ad pedes gamalihel, aut ignorauit haec, aut eorum, qui lecturi erant, abusus est ignorantia. quorum alterum ineruditi, alterum callidi est ad malitiam, nec eius qui dixerit: et si imperitus sermone, non tamen scientia. et iterum: in simplicitate et sinceritate annuntiaui uobis uerbum. tandem in memet reuersus, unius diei spatium postulaui, ut responsio mea nequaquam argumentum humani esset ingenii, sed fructus assiduae lectionis. itaque omnem scripturam mente perlustrans, animaduerti, sicut omnis paene ad romanos epistola de ueteri structa est instrumento, sic et hoc testimonium de psalmis et esaia esse contextum. nam duo primi uersus: sepulcrum patens est guttur eorum; linguis suis dolose agebant, quinti psalmi sunt. illud autem quod sequitur: uenenum aspidum sub labiis eorum, centesimi tricesimi noni psalmi est. rursum que quod dicitur: quorum os maledictione et amaritudine plenum est, de nono psalmo sumptum est. tres autem uersiculi qui sequuntur: ueloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. contritio et infelicitas in uiis eorum et uiam pacis ignorauerunt, in esaia propheta reperi, quos in decimo sexto explanationis eius libro, quem nunc dictare cupio, expositurus sum. ultimus autem uersus, id est octauus: non est timor dei ante oculos eorum, in tricesimi quinti psalmi principio est. nec in hoc cuiquam uideatur esse diuersum, si quod in suis locis numero dicitur singulari, ab apostolo pluraliter ponitur, qui scribebat ad plurimos, et in unum sensum multa cogebat exempla. arbitror solutam quaestionem tuam, et nostram regulam super translatione ueteris instrumenti concussam magis esse quam motam. et non tam apostolum de psalmo tertio decimo sumpsisse, quod in hebraico non habetur, quam eos qui artem contexendarum inter se scripturarum apostoli nesciebant, quaesisse aptum locum, ubi assumptum ab eo ponerent testimonium, quod absque auctoritate in scriptura positum non putabant. denique omnes graeciae tractatores, qui nobis eruditionis suae in psalmos commentarios reliquerunt, hos uersiculos ueru annotant atque praetereunt, liquido confitentes in hebraico non haberi, nec esse in septuaginta interpretibus, sed in editione uulgata, quae graece koin�~g dicitur, et in toto orbe diuersa est. sed iam tempus est, ut coepto incumbamus operi, et reliqua persequamur.

uos autem accedite huc, filii auguratricis; semen adulteri et fornicariae super quem lusistis? super quem dilatastis os, et eiecistis linguam? lxx: uos autem accedite huc, filii iniqui, semen adulterorum et meretricis in quo lusistis? super quem aperuistis os uestrum et super quo eiecistis linguam uestram? sublato iusto, cuius sepultura in pace est, immo sublato de medio, uos qui estis filii iniquitatis, accedite ad me, et audite quae dicam. quomodo enim qui facit iniquitatem, seruus est iniquitatis, sic qui iuxta iudam proditorem filius est perditionis, appellari potest filius iniquitatis. denique scriptum est de domino saluatore: et filius iniquitatis non apponet ut affligat eum. pro iniquitate, siue iniquorum, quod lxx transtulerunt, theodotio ipsum uerbum hebraicum posuit onena, quod nos iuxta symmachum in auguratricem uertimus, quod scilicet semper hierusalem, quae est mater audientium, idololatriae dedita fuerit. quamobrem appellat eos semen adulteri, siue adulterorum, de quibus dictum est: et moechabantur in lignum et lapidem, ac meretricis. haud dubium quin eamdem significet, de qua supra legimus: quomodo facta est meretrix ciuitas fidelis sion? super quem, inquit, lusistis, conspuentes faciem eius barbam que uellentes; et super quem dilatastis et aperuistis os uestrum, et linguam eiecistis, dicentes ei: samaritanus es, et daemonium habes? et iterum: iste non eicit daemonia, nisi in beelzebub principe daemoniorum. et postea in passione: crucifige, crucifige talem. et rursum: sanguis eius super nos et super filios nostros. et alibi: uah, qui destruit templum, et in triduo instaurat illud. alios saluos fecit, seipsum saluum facere non potest. descendat nunc de cruce et credimus ei.

numquid non uos filii scelesti, semen mendax. qui consolamini in diis subter omne lignum frondosum, immolantes paruulos in torrentibus subter imminentes petras? lxx: nonne uos estis filii perditionis. semen iniquum, qui uocatis ad idola subter frondosas arbores; immolantes filios uestros in uallibus in medio petrae? uos, inquit, ista fecistis, quae praeteritus sermo narrauit. qui estis filii scelerati, siue perditionis, qualis fuit et iudas proditor qui appellatus est filius perditionis. et semen iniquum siue mendax atque mendacii, qui delectamini in diis subter omni frondosa arbore, et immolatis filios uestros in torrentibus. de quo et regum ac paralipomenon narrat historia, quod immolauerint diis filios suos, et in igne consecrauerint. quod quidem et achab regem israel et manassen regem iuda fecisse, non est dubium, qui a parricidio liberorum ad prophetarum sanguinem peruenerunt, de quo et in osee: immolate, ait, homines, uituli enim defecerunt. siue ut in hebraeo scriptum est: immolantes homines, uitulos adoratis. et in psalmis plenius scribitur: commixti sunt in gentibus, et didicerunt opera eorum, et seruierunt sculptilibus eorum, et factum est eis in scandalum. et immolauerunt filios suos et filias suas daemonibus, et effuderunt sanguinem innocentem, uel innoxium. sanguinem filiorum et filiarum suarum et immolauerunt sculptilibus chanaan. et infecta est terra sanguinibus, et polluta est in operibus suis. cum ergo manifesta sit historia, quod filii sint interfectores christi ista facientium, occurrit quaestio, quomodo filii dicantur filii perditionis, aduersum eos qui uolunt diuersas esse naturas. aliam quae perdita sit et mala, et saluari nequeat; et aliam bonam, quae perire non possit. si enim, ut illi putant, filii perditionis naturae pessimae sunt, quomodo inuentum est quod prius perditum fuerat? denique in parabolis paenitentium, et ouis perdita de centum ouibus, et drachma quae de decem perierat, reperiuntur, et perditus filius inuenitur, de quo ad maiorem natu dixerat pater: iste frater tuus perierat, et inuentus est; mortuus erat, et reuixit. numquam enim perit, nisi quod prius saluum fuit; et numquam moritur, nisi quod ante uixerat. ergo isti qui nunc appellantur filii perditionis, siue iniquitatis ac sceleris, proprio uitio dereliquerunt dominum, et de filiis domini filii perditionis esse coeperunt, dicente ad eos hoc eodem propheta: dereliquistis dominum, et ad iracundiam prouocastis sanctum israel. possumus haec secundum tropologiam et super haereticis accipere, qui filii perditionis sunt, et semen pessimum, siue mendacii. ab initio enim mendaces sunt, sicut diabolus, qui est pater eius, qui est pater omnis mendacii. isti uocant eos quos deceperunt ad idola, siue ad simulacra dogmatum suorum, subter frondosas arbores atque nemorosas, uoluptates illis et delicias pollicentes, siue celantes impuritates suas. unde et adam postquam peccauerat, abscondit se in paradiso subter arborem, ne dei pateret aspectui. nec dubium est, quin istiusmodi perditionis filii et semen iniquum, habeant plurimos filios quoscumque deceperint, et occidant in profundis uallibus, et in barathro impietatis subter imminentes petras, quae semper minantur ruinas, quae pro diuersitate mendacii, et uarietate dogmatum peruersorum, plures appellantur petrae. nos autem unam habemus petram, quae semper sequitur populum dei, de qua bibebat quondam populus israel, quando familiaritate domini fruebatur.

in partibus torrentis pars tua: haec est sors tua, et ipsis effudisti libamen, obtulisti sacrificium. numquid super his non indignabor? lxx: haec est pars tua, haec est sors tua; et illis effudisti libamina et his praeparasti hostias. super his ergo non irascar? esaiae temporibus conueniunt quae dicuntur: omnes enim montes, ualles, atque torrentes pleni erant cultu daemonum, de quibus loquitur hieremias: quod patres ac filii ligna comportent, ignem que succendant, ut faciant chauonas militiae caeli, conterentibus feminis atque miscentibus similae adipem, ut dominum ad iracundiam prouocarent. nulli que dubium quin placentas significent, siue crustula manu artificis praeparata. hoc enim lingua nostra chauonas sonat. de his ex domini persona, prophetali spiritu praecinebat moyses in cantico deuteronomii: irritauerunt me in diis alienis, et in abominationibus suis ad iracundiam prouocauerunt; immolauerunt daemoniis et non deo. et hoc fecerunt propria uoluntate, quia in nostro consistit arbitrio bonum malum ue eligere. denique his qui se deo uirtutibus obtulerunt, dicitur: elegit nobis hereditatem suam; pulchritudinem iacob quam dilexit. et in alio loco: facta est pars domini populus eius iacob; funiculus hereditatis eius israel. et in actibus apostolorum refertur, quod in partem sortem que pauli et silae plurimi se dederint. qui ergo fuerint pars et sors domini, sicut leuitae, habebunt partem domini et dicere poterunt cum dauid: pars mea dominus. quae possumus et super haereticorum persona accipere. ipsi enim dimisso cultu dei, errorum suorum simulacra uenerantur, et illis offerunt uictimas ac libamina defundunt, facientes abscondite, quae turpe est etiam dicere, et captiuas ducentes mulierculas oneratas peccatis, quae ducuntur uariis desideriis, semper discentes et numquam ad scientiam ueritatis peruenientes. cum igitur ista in utraque impietate faciant impii, nonne iustum est dei contra eos iracundiam prouocari?

super montem excelsum et sublimem posuisti cubile tuum, et illuc ascendisti, ut immolares hostias. et post ostium et retro postem posuisti memoriale tuum. lxx similiter. quod in excelsis montibus collibus que diis gentium israel hostias immolarit, et quasi procacissima meretrix cunctis daemonibus diuaricarit pedes suos, sacra narrat historia; nullus que fuerit locus qui non idololatriae sordibus inquinatus sit, intantum ut post fores domorum idola ponerent, quos domesticos appellant lares, et tam publice quam priuatim animarum suarum sanguinem funderent. hoc errore et pessima consuetudine uetustatis multarum prouinciarum urbes laborant. ipsa que roma orbis domina in singulis insulis domibus que, tutelae simulacrum cereis uenerans ac lucernis, quam ad tuitionem aedium isto appellant nomine, ut tam intrantes quam exeuntes domos suas, inoliti semper commoneantur erroris. haeretici quoque, quorum cor eleuatur in superbiam, et qui ecclesiastica humilitate contempta, sibi excelsa promittunt, ascendunt dogmatum suorum montes sublimissimos, et illic suum daemonibus cubile prostituunt. et quia secundum prophetam conuersi sunt retrorsum, imitantes uxorem lot, mutantur in statuam salis, habentes imaginem ecclesiasticae conditurae, et saporem penitus non habentes. qui proiciuntur foras, et in nihil utiles sunt, nisi ut cunctorum pedibus conculcentur. quamobrem monet dominus in euangelio, ut qui aratri stiuam tenet, post tergum non respiciat.

quia iuxta me discooperuisti, et suscepisti adulterum. dilatasti cubile tuum et pepigisti cum eis; dilexisti stratum eorum manu aperta. et ornasti te regi unguento, et multiplicasti pigmenta tua. misisti legatos tuos procul, et humiliata es usque ad inferos. lxx: putabas quia si recessisses a me, plus aliquid haberes. dilexisti dormientes te cum, et multiplicasti fornicationem tuam cum eis, multos que fecisti procul a te, et misisti legatos ultra terminos tuos, et humiliata es usque ad inferos. primum hebraicum disseramus, quod in hoc loco multum distat a lxx. ad quam supra dixerat: super montem excelsum et sublimem posuisti cubile tuum, et quasi meretricem arguerat, in introitu domorum et in locis tenebrosis, post ostia prostitutam, ut quicumque aedes uellet intrare, haberet ante oculos expositam uoluptatem. eamdem nunc quasi uxorem adulteram arguit atque confutat, quod dormiente se cum uiro, clam adulterum susceperit, et discooperuerit pallium, immo dilatauerit stratum suum, et fecerit pactum, quasi dotis instrumenta conficiens cum adulteris. hoc autem dicit, ut ostendat quod non solum in agris et domibus idola coluerint, sed in templo quoque posuerint simulacrum baal, quod hiezechiel quoque perfosso pariete uidisse se dicit. dilexisti, inquit, stratum eorum manu aperta, ut non erubesceres in peccato tuo, nec fornicationis cuperes abscondere turpitudinem, sed tota libertate peccares. et ornasti te regi unguento, et multiplicasti idola tua. et est sensus: uaria ornamenta quaesisti, ut et uisu et odore adulteros prouocares. quod autem dicitur: ornasti te regi, dupliciter intellegitur: aut regi deo, dum his ornaris quae ille dederat, et idolis prostitueris; aut certe regi idolo ammonitarum, qui appellatur moloch, et in lingua nostra, regem sonat. quem iuxta lxx in aliis locis melchom legimus. et misistis legatos tuos procul, ut non solum in uicinarum gentium idolis, sed et in longe positarum haberes studium fornicandi. significat autem babylonios deos et aegyptios. et humiliata es, ait, usque ad inferos. non ea humilitate quae in laude est, sed qua ammon sororem suam thamar humiliauerat. et reuera grandis humilitas, immo usque ad inferos praecipitatio, de luce et culmine castitatis in tenebras lupanaris, immo in barathrum libidinum praecipitari. cui dicitur in alio loco: usque ad inferos deduceris. iuxta lxx, in his quae dissonant, hic mihi sensus uidetur: putasti, meretrix, quod si a me recessisses et iunxisses te amatoribus tuis, plus aliquid inuenires? cui et per hiezechiel loquitur deus: omnibus meretricibus dantur mercedes; tu autem dedisti mercedes, et in te peruersum factum est istud. non solum enim nihil accepisti ab amatoribus tuis, sed etiam ea quae a uiro acceperas, perdidisti. quod que sequitur: dilatasti cubile tuum, et pepigisti cum eis, in lxx non habetur. haec dilexit dormientes se cum speculatores caecos, et canes mutos, qui dormientes uident somnia uanitatis. et multiplicauit fornicationem suam, ut non semel nec cum uno, sed frequenter et cum plurimis misceretur. propter quod multos fecit a se longe recedere, uel angelos qui in eius praesidiis erant, uel sanctos uiros qui ab huiuscemodi meretricis consortio recesserunt. quod quidem et de haereticis possumus dicere, qui derelicto deo suos sequuntur errores, et putant se aliquid plus habere cum sequentes mendacia, perdiderint ueritatem, et multiplicauerint fornicationem suam, non in uno dogmate, sed in pluribus, et fecerint a se ecclesiarum praesides angelos recedere. qui non contenti fornicatione uicina, mittunt legatos ultra terminos suos ad gentilium dogmata et errores gentium barbararum, ut nouitate sermonum decipiant audientes.

in multitudine uiae tuae laborasti, et non dixisti: quiescam; uitam manus tuae inuenisti, propterea non rogasti me. lxx: multis itineribus tuis laborasti, et non dixisti: desinam; confortata fecisti haec, propterea non rogasti me. qui ambulat in una uia et regia, non laborat, de qua per moysen praecepit deus: uia regia ambulabis, et non declinabis ad dexteram neque ad sinistram. una uia est ueritatis, quae dicit in euangelio: ego sum uia et uita et ueritas. et multae mendaciorum uiae, per quas nunc ambulasse arguitur hierusalem, quarum uiarum deus sciens differentiam, supra loquitur ad errantes: non sicut uia mea, uiae uestrae, quae dicunt domino confitentes: declinare fecisti uias nostras a uiis tuis. cognita igitur una uia regia, uideamus quae dextrae uiae sint et sinistrae, per quas prohibemur incedere. uia regia temperantia est, nec plus in se habens nec minus. uerbi gratia, uia recta et regia prudentia est. declinamus ad dexteram, si plus sapimus quam oportet sapere, et pro prudentia calliditatem diligimus, qua serpens prudentior erat omnibus bestiis in paradiso. et filii tenebrarum prudentiores sunt filiis lucis. ad sinistram que diuertimus, quando stulti sumus, et minus sapimus quam necesse est. de quibus dictum est: dixit stultus in corde suo: non est deus. pietas quoque et uera religio, uia regia est. a qua declinat ad dexteram, qui superstitiosus est, et meretur audire: ne sis multum iustus. ad sinistram, qui neglegit cultum dei, et inter haedos hircos que numeratur. liberalitas quoque et dispensatio uirtus maxima est, a qua declinat ad dexteram, qui parcus est, et non solum aliis, sed ne sibi quidem tribuit quod necesse est. ad sinistram, qui comedit substantiam suam cum meretricibus, et dicit cum israel: manducemus et bibamus; cras enim moriemur. fortitudo etiam atque constantia uia regia est, a qua declinat ad dexteram, qui temerarius et pertinax est; ad sinistram, qui formidolosus et pauidus. unde uir sanctus per uiam rectam gradi cupiens deprecatur: deduc me, domine, in uia recta. et in alio loco: notam fac mihi, domine, uiam in qua ambulem; quoniam ad te leuaui oculos meos. de istiusmodi uia et alibi scriptura commemorat: quaerite uiam bonam, et ambulate in ea, et inuenietis purificationem animarum uestrarum. hierusalem ergo propterea humiliata est usque ad inferos, quia in multis uiis laborauit, neque dixit: emendabo errorem paenitentia. sed e contrario: confortabor incoepto, nec curabo sententiam commonentis: auerte pedem tuum a uia aspera, et guttur tuum a siti. denique sequitur: at illa respondit: andrisomai~g, id est: agam uiriliter, quod nunc uerbo alio dicitur: confortabor. et quia fecit haec quae praeteritus sermo narrauit, ideo non est dominum deprecata, in suis magis uiribus quam in deo habens fiduciam. porro quod iuxta hebraicum ponitur: uitam manus tuae inuenisti, propterea non rogasti, hunc habet sensum et intellectum: quia rebus omnibus abundasti et affluxisti diuitiis, ideo dominum neglexisti, quas diuitias et salomon habere detrectat, ne obliuiscatur dei. et sodomae per hiezechiel dicitur, quia saturata sit panibus, propterea superbiuisse. non solum autem diuitiae, sed et paupertas probat hominem. unde supra scriptum est: probaui te in camino paupertatis; in quo et lazarus probatus est pauper, qui egestatem simul debilitatem que sustinuit.

pro quo sollicita timuisti, quia mentita es, et mei non es recordata, neque cogitasti in corde tuo? quia ego tacens et quasi non uidens et mei oblita es. lxx: quem timens perterrita es; et mentita es mihi, nec recordata es mei. neque posuisti me in mente tua, et in corde tuo. et ego te uidens despiciam, et non me timuisti. quia plenis horreis habes fiduciam in diuitiis, rogare me noluisti, idcirco timuisti plurimos. non enim poteras dicere: dominus auxiliator meus, et ego despiciam inimicos meos. et iterum: dominus illuminatio mea, et saluator meus, quem timebo? quod et si contra mentis tuae conscientiam dicere aliquando uoluisti, mentita es. quomodo enim me poteras inuocare, quae mei non habebas memoriam, neque cogitasti umquam praecepta, dicentis: honora dominum, et confortaberis, et absque illo nullum metuas? ego enim sum qui, iuxta symmachum et aquilam, semper tacui peccata tua, et scelera quaecumque faciebas, quasi non uiderem, dissimulatione neglexi, ut si non timore mei, saltem patientia ad me redires. qui non oculis, sed palpebris interrogo filios hominum. at tu e contrario oblita es mei, et audire meruisti: oblita es legis dei tui, et ego obliuiscar filiorum tuorum. et iterum: ipsi ambulauerunt contra me peruersi, et ego ambulabo contra eos in furore peruerso. mens quae in lxx cum corde sociatur, non est scripta in hebraico, sed quasi interpretatio addita, quid in scripturis cor intellegi debeat.

ego annuntiabo iustitiam tuam, et opera tua non proderunt tibi. cum clamaueris, liberent te congregati tui. lxx: ego annuntiabo iustitiam tuam et mala tua, quae non proderunt tibi. cum clamaueris, eruant te in tribulatione tua. qui semper tacui, et quasi non uiderem tua peccata neglexi, nequaquam ultra reticebo, sed dicam quod ante iam dixi: tacui, numquid semper tacebo? et annuntiabo iustitiam tuam, et opera tua. quod per ironiam legendum est, uelut si quis in sceleribus deprehenso dicat. uide bona opera tua. propter quod si quando tibi tribulationis tempus aduenerit, et coeperis, non ad idola quae coluisti, sed ad caelum manus tendere, et dei implorare auxilium, audiant te illi, et liberent te de periculo quos secura coluisti. quod et per hieremiam ad eamdem loquitur deus: ubi sunt dii tui quos feceras? resurgant, et saluam te faciant in tempore malorum tuorum. pro eo quod lxx transtulerunt: eruant te in tribulatione tua, et nos diximus: liberent te congregati tui, symmachus transtulit: eruant te synagogae tuae. ergo proprie loquitur ad iudaeos, quod eos synagogarum suarum turba tempore obsidionis liberare non ualeat.

et omnes eos auferet uentus, tollet aura. qui autem fiduciam habet mei, hereditabit terram, et possidebit montem sanctum meum. et dicam: uiam facite, praebete iter, declinate de semita, auferte offendicula de uia populi mei. lxx: istos enim omnes tollet uentus, et auferet tempestas. qui autem sperant in me possidebunt terram, et hereditate consequentur montem sanctum meum, et dicent: mundas facite a facie eius uias et auferte offendicula de uia populi mei. iudaei de babyloniis haec asserunt prophetari, quod illis dei uirtute superatis, populus redeat in iudaeam, et possideat montem sion, et omnia itineris impedimenta tollantur, nec ullius gentis patiatur insidias, quia dominus planam fecerit uiam populo suo. et haec sub zorobabel et ezra impleta contendunt. nos autem iungentes superioribus quae dicuntur, hoc asserimus, quod omnia idola quae eos non poterant liberare, tollat uentus atque tempestas, et sint quasi puluis, quem proicit uentus a facie terrae. eos autem qui habuerint in domino fiduciam, possessuros terram, de qua in hoc eodem propheta lecturi sumus: eleuabit te ad bona terrae. ex quo perspicuum est, hanc terram non deorsum esse, sed sursum. ad quam sanctus, domino eleuante, conscendet, de qua crebro diximus: beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram. et: credo uidere bona domini in terra uiuentium. mons autem sanctus dei ille intellegendus est, de quo ad hebraeos loquitur qui scribit epistolam: accessistis ad sion montem, et ciuitatem dei uiuentis hierusalem caelestem, et multa milia angelorum et ecclesiam primitiuorum qui scripti sunt in caelis. possumus terram et montem domini, quem sancti possessuri sunt, et scripturas sanctas intellegere, quas auferendas a iudaeis, dominus comminatur, dicens: auferetur a uobis regnum dei, et tradetur genti facienti fructus eius, ut inueniant in eis illum montem, de quo in hoc eodem propheta et in michaea legimus: erit in nouissimis diebus manifestus mons domini. et ipse dominus praecepit apostolis cunctis que doctoribus ecclesiae, ut quidquid asperum uideretur atque difficile, sua interpretatione dissoluant, et intellegentiae uiam praebeant, omnia que tollant de medio scandala ut populus domini absque ullo impedimento quod legit intellegat, et in dei timore proficiat. de his uiis et ioannes baptista dicebat: parate uias domini, rectas facite semitas dei nostri. ubi nos posuimus ex persona dei et dicam, lxx posuerunt et dicent. hi uidelicet qui possidebunt terram et hereditate consequentur montem sanctum dei. nec erunt propria salute contenti, sed etiam ceteros ad docendum populos prouocabunt. symmachus hunc locum ita interpretatus est: qui autem confidit in me, possidebit terram, et hereditate consequetur montem sanctum meum, et dicet: rectam uiam facite, et reliqua. eo quod ipse qui terram montem que possederit, ceteros instruat, ut uiam domino parent.

quia haec dicit excelsus et sublimis habitator aeternitatis, et sanctum nomen eius. in excelso et in sancto habitans, et cum contrito et humili spiritu, ut uiuificet spiritum humilium et uiuificet cor contritorum. lxx: haec dicit excelsus, et in excelsis habitans in aeternum, sanctus in sanctis nomen illi. excelsus in sanctis requiescens, et pusillanimis dans patientiam et uitam his qui corde contriti sunt. coeperat sermo propheticus contra populum iudaeorum, quorum magistros appellauit speculatores caecos, et canes mutos, et pastores ignorantes intellegentiam, et filios iniquos, et semen adulterorum atque meretricis. post quae uenit ad hierusalem, cui exprobrat fornicationem eius, eo quod dilatauerit cubile amatoribus suis, et susceperit eos manu aperta, et ornauerit se cunctis idolis, et miserit legatos procul, ut peregrinis quoque amatoribus frueretur. qua increpatione finita, uenit ad eos qui confidunt in domino, et quibus terram montem que promiserat possidendum et quorum reuersioni iter iusserat praeparari, haud dubium quin ab apostolis, ad quorum praedicationem de utroque populo crediderunt. unde a laudibus dei incipit et quae de reditu populi sui pollicitus sit, sequenti sermone testatur. haec enim dicit dominus excelsus atque sublimis, qui habitat in excelsis, et sanctus in sanctis, non loco, sed merito eorum in quibus habitat, quorum unus dicit in psalmo: exaltabo te, domine, quoniam suscepisti me. et iterum: exaltare, domine, qui iudicas terram. non quo deus humanis sermonibus eleuetur, sed iuxta illud quod alibi dicitur: dominus mihi factus est in salutem, etiam humilibus excelsus fiat. qui superbis resistit, et humilibus dat gratiam, ut eos eleuet et habitet in excelsis, excelsus enim dominus, et humilia prospicit. et in euangelio angeli clamitant: gloria in excelsis deo, et super terram pax. et rursum in psalmis: laudate dominum de caelis. laudate eum in excelsis. et non solum excelsus habitat in excelsis, sed et sanctus in sanctis. qui dicit in alio loco: sancti estote, quoniam ego sanctus sum. et quomodo in peruersam animam non ingreditur sapientia, neque habitat in corpore subdito peccatis. sic sanctus in sanctis habitat; et ubicumque sordes fuerint, non potest habitare munditia, dicente sancto ad dominum: tu autem in sancto habitas, laus israel. unde et nos in oratione audemus dicere: pater noster, qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum. et in secundo psalmo legimus: qui habitat in caelis irridebit eos, et dominus subsannabit eos. christus enim non in his habitat qui terreni sunt, sed in his qui supercaelestes, qui enarrant gloriam domini, de quibus dicitur: exaudiat eum de caelo sancto suo. et iterum: caelum caeli domino. in quem sensum et moyses famulus dei pari uoce consentit: ecce domini dei tui caelum, et caelum caeli. quod utique non more iudaico debemus accipere, ut deus ullo claudatur loco et in caelo tantum habitet, qui ubique diffusus est, et a quo omnia continentur. sed excelsa et caelos et sanctos merito intellegamus atque uirtutes. iste est enim qui habitat in caelo, de quo in euangelio scriptum est: nemo ascendit in caelum nisi qui descendit de caelo, filius hominis qui est in caelo. iste requiescit in sanctis et habitat in humilibus et in his qui contriti sunt spiritu. de quibus dicitur: sacrificium domino, spiritus contribulatus; cor contritum et humiliatum deus non despicit. ipse pusillanimis dat patientiam, ut in angustiis constituti, spe futurorum tribulationem sustineant. ipse dat uitam, utique his qui peccato mortui erant. de quo dicitur: apud te est fons uitae. qui loquitur in euangelio: ego sum uia, ueritas et uita.

non in sempiternum litigabo, neque usque ad finem irascar, quia spiritus a facie mea egredietur et flatus ego faciam. lxx: non in aeternum ulciscar in uos; neque semper irascar uobis. spiritus enim a me egredietur, et flatum omnem ego feci. dominus qui in excelsis habitat et humilia respicit, cuius nomen est sanctum et requiescit in sanctis, qui sustentat afflictos, et uitam tribuit oppressis, haec locutus est: non semper irascar, nec iugiter indignabor. quia ad hoc percutio ut emendem, ideo occido ut uiuificem. misereor enim creaturae meae; et quos ipse condidi, in aeternum perire non patiar. spiritus quoque meus, qui ex me egredietur, siue qui iuxta hebraicum, aquilam, symmachum et theodotionem, cuncta circumdat (hoc enim significat perieil�th�setai~g et periballei~g) uegetator est omnium. et flatum, siue pluraliter flatus (hoc quippe nasamoth sonat) ego feci, de quo alibi scriptum est: omnis flatus, siue omne quod spirat, laudet dominum. de quo spiritu et flatu in principio geneseos scriptum est: insufflauit deus flatum uitae, et factus est homo in animam uiuentem. tale quid et iob loquitur: spiritus domini qui est in naribus meis, et flatus omnipotentis qui docet me. cum ergo a me egrediatur spiritus, et flatu atque inspiratione mea cuncta uegetentur et uiuant, non est iustum perire eos in aeternum, qui meo flatu ac spiritu sustentantur. quidam nostrorum hunc esse aiunt spiritum, quo omnis mundus inspiratur et regitur; et cuncta habent notitiam dei, quem iuxta stoicos insignis poeta describens, ait:

principio caelum ac terras campos que liquentes,

lucentem que globum lunae, titania que astra

spiritus intus alit, totam que infusa per artus,

mens agitat molem, et magno se corpore miscet,
et reliqua. alii uero sanctum spiritum intellegunt, qui in principio ferebatur super aquas, et uiuificabat omnia. qui de patre egreditur, et propter societatem naturae, a filio mittitur dicente: expedit uobis ut ego uadam. nisi enim ego iero, paracletus non ueniet ad uos; sin autem ego iero, mittam eum ad uos. de quo rursum ait: cum uenerit paracletus quem ego mittam uobis a patre, spiritus ueritatis qui de patre egreditur. ne scandalizet quempiam, si spiritus egredi dicatur ex patre, cum etiam filius de se dixerit: ego de patre exiui, et ueni; neque enim a meipso exiui, sed ille me misit. de hoc spiritu loquebatur: rogabo patrem, et alium paracletum dabit uobis, ut sit uobis cum semper, spiritum ueritatis. hic est spiritus de quo scribit et moyses: quis det ut omnis populus domini sit in prophetas, et det dominus spiritum suum super eos? et ioel ex persona dei: effundam de spiritu meo super omnem carnem, et prophetabunt filii uestri et filiae uestrae. et zacharias: uerumtamen uerba mea et legitima mea suscipite, quae ego praecipio in spiritu meo, seruis meis prophetis. et iterum: effundam super hierusalem spiritum gratiae et misericordiae. multa que alia de utroque testamento quae nunc longum est repetere. hoc solum dicimus, quod idem propheta de hoc spiritu et flatu pariter sit locutus: haec dicit dominus deus qui fecit caelum. et post paululum: qui dat flatum populo suo, qui est super eam, et spiritum his qui calcant eam.

propter iniquitatem auaritiae eius iratus sum, et percussi eum. abscondi, et indignatus sum et ambulauit maerens in uia cordis sui. uias eius uidi, et sanaui eum; et reduxi eum, et reddidi consolationes ipsi et lugentibus eius. creaui fructum labiorum, pacem, pacem ei qui longe est et qui prope, dixit dominus, et sanaui eum. impii autem quasi mare feruens quod quiescere non potest, et redundant fluctus eius in conculcationem et lutum. non est pax, dixit deus, impiis. lxx: propter peccatum ad modicum quid contristaui eum, et percussi eum; et auerti faciem meam ab eo, et contristatus est et ambulauit tristis in uiis suis. uias eius uidi, et sanaui eum. et consolatus sum illum, et dedi ei consolationem ueram, pacem his qui longe et qui prope sunt, dicit dominus, et sanabo eos. qui autem iniqui sunt, fluctuabunt, et quiescere non poterunt. non est gaudium impiis, dicit dominus deus. post abiectionem populi iudaeorum et eorum qui in saluatorem credere noluerunt, pollicitus fuerat habentibus in se fiduciam terram mitium montem que sanctorum, et apostolis praeceperat: uiam facite populo reuertenti, et omnia de medio scandala tollite. ac ne incredibile uideretur, exponit potentiam suam, quod excelsus et magnus facile possit paenitentibus ueniam tribuere, et iustum sit, ut creator misereatur creaturae suae. propter quae iungit, quod iratus sit et contristauerit populum suum, idcirco se fecisse quia peccauerit, et iniquitatis auaritiam habuerit, nec una fuerit iniquitate contentus; sed semper addiderit peccata peccatis. et percussi, inquit, eum ad breue, ut sanarem, et abscondi (subauditur faciem meam) ut magis me desideraret, et diceret: ostende faciem tuam et salui erimus. indignatus que sum; quod ille sentiens, tristis incessit, dicens: tota die tristis ingrediebar. et ambulauit maerens, siue conuersus in uia cordis sui, ut non ad faciem hominum, sed in corde ageret paenitentiam. propterea uidens uias conuersionis eius, sanaui uulnera, quibus eum ante percusseram. et reduxi eum ad me, quem prius eieceram, et reddidi ei consolationem ueram. multae enim falsae sunt consolationes, quibus genus decipitur humanum. siue consolatus sum lugentes eius, dicens in euangelio: beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur. quod que sequitur: creaui fructum labiorum, hunc habet sensum, impleui quod pollicitus eram, dicens: uiuo ego, dicit dominus, malo paenitentiam peccatoris, quam mortem. siue omnia tribui quae antea promiseram. quae est autem domini pollicitatio? pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. et hoc est quod nunc ait: pacem super pacem; non uni tantum genti, sed omni mundo. his uidelicet qui erant longe et qui prope, id est: primum gentibus, et postea his qui ex israel credere uoluerunt. de quibus dicit et apostolus: uobis quidem oportebat praedicari uerbum dei; sed quia indignos uos iudicastis salute; ecce conuertimur ad gentes. qui scribens ad ephesios, et de populo circumcisionis atque gentilium plenissime disputans, intulit: nunc autem in christo iesu, uos qui aliquando eratis longe, facti estis prope in sanguine christi. ipse est enim pax nostra, qui fecit utrumque unum, et medium parietem maceriae, soluens inimicitiam in carne sua, et reliqua. et iterum: et ueniens, annuntiauit pacem uobis qui longe, et pacem his qui prope erant. quoniam per ipsum habemus accessum utrique in uno spiritu ad patrem: dans pacem super pacem his qui fuerant longe et qui prope, et qui non habuerant legem et prophetas; et qui ante susceperant, suscepit eos atque sanauit. impii autem, siue iniqui, fluctuabunt, quasi mare feruens, et quiescere numquam poterunt. quod licet de omni impio possit intellegi, tamen proprie refertur ad populum iudaeorum, qui consona uoce clamauit, et perseuerauit in impietate sua, dicens: crucifige, crucifige talem. non habemus regem nisi caesarem. sicut igitur mare feruens quiescere non potest, sed redundant fluctus eius, et reuoluuntur ad litora, atque iterum resorbentur, et in se fracti, lutum efficiuntur quod pedibus conculcatur, sic impii aeternae conculcationi subiacebunt, quorum nullum est gaudium, et qui nulla pace requiescunt in eo quod impii perseuerant. quidam hunc locum specialiter super saluatore intellegunt, quod propter peccata mundi ad modicum contristatus sit, dicens: tristis est anima mea usque ad mortem. et percusserit eum pater qui loquitur per zachariam: percutiam pastorem, et oues dispergentur. qui et ipse de se in sexagesimo octauo psalmo dixerit: quoniam quem tu percussisti, ipsi persecuti sunt. et auerterit deus faciem suam ab eo, ut formam serui paulisper acciperet, ambularet tristis, et lugens populi peccata, deplorans et plangens hierusalem. et qui uiderit pater uias eius, propterea sanauerit eum, qui fuit inter mortuos liber; et caro eius non uidit corruptionem, ut qui percussus est in cruce, sanaretur in resurrectione. et consolatus sum, inquit, eum, dans ei pro una gente iudaeorum uniuersum mundum. et lugentes eius, subauditur, consolatus sum. nec dubium quin apostolos significet. et compleuit fructum labiorum suorum, qui dixerat ei: postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae. pacem super pacem, mundum reconcilians deo, ut utrumque populum uocaret ad se, et sanaretur a patre. impios autem, de quibus supra diximus, comparat mari, quod numquam potest quiescere, sed etiam in summa tranquillitate, fractis ad litora uoluitur fluctibus, finis que eius lutum est et conculcatio.

58. clama, ne cesses; quasi tuba exalta uocem tuam, et annuntia populo meo scelera eorum, et domui iacob peccata eorum. lxx: clama in fortitudine, et ne parcas; quasi tuba exalta uocem tuam, et annuntia populo meo peccata eorum, et domui iacob iniquitates eorum. finito priori capitulo, in quo pax iustis, et nulla requies impiis nuntiatur, praecipit deus esaiae prophetae, ut clamet in fortitudine, et instar tubae exaltet uocem suam, et peccata ac scelera populi israel dicere non formidet, nequaquam mortem metuens, nec impiorum truculenta conuicia; sed magis consideret imperantem deum. et quia surdas aures habeant, et audire uix possint, iuxta symmachum et aquilam, guttur suum uertat in buccinam, quae hebraice dicitur sophar, quam keratin�n~g, id est corneam, interpretati sunt. et supra quidem ubi apostolis dicebatur: in montem excelsum ascende, qui euangelizas sion. exalta fortitudine uocem tuam, qui euangelizas hierusalem; exalta, noli timere. nec buccina assumitur, nec tuba, sed montem iubentur ascendere, et uoce propria personare. hic autem quia peccatores erant, quibus nuntiandum est, et morabantur deorsum, non iubetur propheta ut ascendat in montem. sed tantum ut exaltet sicut tuba uocem suam, et eis nuntiet bella uentura. alioquin in die iudicii, quando in resurrectione mortuorum et nouissima tuba dicitur, scriptum est: canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti; ut quomodo illi ad uocem tubae sunt iudicandi, sic israel peccato mortuus audiat scelera sua; simul que appellatur populus dei, ut discat qualem patrem perdiderit, qui etiam peccatorem uocet populum suum.

me enim de die in diem quaerunt, et scire uias meas uolunt; quasi gens quae iustitiam fecerit, et quae iudicium dei sui non dereliquerit. lxx similiter. hoc proprie iudaeis conuenit, qui per singulos dies currunt ad synagogas, et in dei lege meditantur, scire cupientes quid abraham, isaac et iacob, quid ceteri sanctorum fecerint, et libros prophetarum ac moysi memoriter reuoluentes, decantant diuina mandata, quibus rectissime illud aptabitur: quaerent me mali, et non inuenient. sic enim scriptum est: omnis qui quaerit inuenit. quicumque non inuenit, male quaesisse conuincitur; dominus enim inuenitur ab his qui eum quaerunt in bonitate, et ostenditur illis qui non sunt ei increduli. cum igitur iustitiam iudicium que reliquerint dei, quibus nominibus christus ostenditur, dicente psalmographo: deus, iudicium tuum regi da, et iustitiam tuam filio regis. christus enim factus est nobis redemptio, sanctitas et iustitia. frustra legis iactant scientiam, cum sanctus non in notitia scripturarum, sed in operibus glorietur, dicens: uiam mandatorum tuorum cucurri, quando dilatasti cor meum.

rogant me iudicia iustitiae, et appropinquare deo uolunt. quare ieiunauimus, et non aspexisti? humiliauimus animam nostram, et nescisti? ecce in die ieiunii uestri inuenietur, uoluntas uestra et omnes debitores uestros repetistis. ecce ad lites et contentiones ieiunatis, et percutitis pugno impie. lxx: petunt me nunc iudicium iustum, et appropinquare deo cupiunt, dicentes: quare ieiunauimus, et non uidisti? humiliauimus animas nostras, et non cognouisti? in diebus enim ieiuniorum uestrorum inueniuntur uoluntates uestrae, et omnes subiectos uobis affligitis, ad iudicia et iurgia ieiunantes, et percutitis pugnis humilem. est alia temeritas iudaeorum, quasi fiducia bonae conscientiae, iudicium postulant iustum, et imitantur sanctorum uerba dicentium: iudica me, domine, quoniam ego in innocentia mea ingressus sum. et iterum: proba me, domine, et tempta me; ure renes meos et cor meum. et in alio loco: iudica causam meam et redime me. et appropinquare deo desiderant; cum hoc non in loco sit, sed in affectu, nec mentis otiosae, sed laboriosi operis. denique quid sit appropinquare deo, instruit scriptura, dicens: quaerite dominum. cum autem appropinquauerit uobis, derelinquat impius uias suas, et uir iniquus cogitationes suas. appropinquat enim dominus appropinquantibus sibi, et his qui iuste quod iustum est persequuntur, et possunt dicere: mihi autem adhaerere deo bonum est. si enim omnipotens deus pater est ueritatis atque iustitiae, quicumque mendax est et iniustus, appropinquare deo non potest, de quo scriptum est: non habitabit iuxta te malignus, neque permanebunt iniusti ante oculos tuos. quare ieiunauimus, inquiunt, et non aspexisti? humiliauimus animas nostras, et nescisti? iniustitiae arguunt dominum, quod bona opera non respiciat, solam que uentris esuriem, absque opere uirtutum ingerunt deo. non comedentes eos cibos quos creauit deus fidelibus et his qui cognoscunt ueritatem, ut sumant eos cum gratiarum actione. sed illos de quibus scriptum est in prouerbiis: hi enim aluntur cibis impietatis et uino iniquitatis inebriantur. huiuscemodi epulis saturatus pharisaeus, inter cetera uerba superbiae, bis in sabbato se ieiunare iactabat. qui non biberat uinum de uinea sorec, sed de uinea sodomorum, cuius uinum furor draconum est et furor aspidum insanabilis, et uua eorum uua fellis. quos deus arguit per prophetam: peccata populi mei comedunt. et rursum: quare tacuistis impietatem, et iniquitates eius uindemiastis et comedistis frumentum mendacii? quia igitur proposuerant quaestionem deo, scire cupientes quare ieiunauerint et humiliauerint animas suas, et deus non respexerit; obliti ueteris historiae, cur non respexerit ad munera cain, qui recte quidem offerebat. sed non recte diuidebat cum fratre, dei non uidens caritatem, dicente scriptura: diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo, et proximum tuum sicut teipsum. propterea respondit deus, quod non ieiunia reprobet, sed opera quae in ieiuniis fiunt, dicens: in diebus ieiuniorum uestrorum inueniuntur uoluntates uestrae, ut non dei, sed uestras faciatis uoluntates, quas paulus scribens ephesiis reprobat: iuxta principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis incredulitatis, in quibus et nos omnes conuersati sumus aliquando, in desideriis carnis nostrae, facientes uoluntatem carnis et cogitationum. et eramus natura filii irae, sicut et ceteri. quod que sequitur iuxta lxx: et omnes subiectos uobis compungitis, siue affligitis, melius theodotio et symmachus transtulerunt, quos nos in hoc loco secuti sumus: et omnes debitores uestros repetitis. ex quo ostendit, non esse absque periculo repetere pauperem qui soluendo non sit, et pallium quod pignoris loco tuleris, algenti non reddere debitori, ne clamor eius perueniat ad deum. qui enim miseretur pauperis, deo fenerat. et e contrario qui repetit non habentem, deo facit uiolentiam. atque ut sciamus hunc sensum esse in praesenti loco, etiam in consequentibus in hoc eodem capitulo lecturi sumus: dissolue colligationes impietatis, solue fasciculos deprimentes. haud dubium quin chirographa significet: quid enim prodest ieiuniis ora pallere, et ad lites et iurgia ieiunare, dicente scriptura: qui amat peccata, gaudet iurgiis? seruum autem domini non oportet litigare, sed esse mansuetum, et imitari eum qui dicit: discite a me, quia mansuetus sum et humilis corde, ut humilitas non sit affectata, sed cordis, nec gloriam quaerens hominum, sed animae conscientiam. ieiunatis, inquit, et percutitis pugnis humilem, et alapis uerberatis. unde episcopus non debet esse percussor. quomodo enim potest libidinem refrenare, qui nec manum ualet cohibere, nec linguam? huiuscemodi ieiunia et in exordio huius prophetae dominus arguit, dicens: ieiunium et otium, neomenias et sabbata, et alias sollemnitates uestras odit anima mea. unde praecipitur per ioel: sanctificate ieiunium, praedicate curationem, ut a uitiis ieiunemus, et bonis operibus, curatis que peccatis, fiant sancta ieiunia. denique sequitur: egrediatur sponsus de cubiculo suo, et sponsa de thalamo suo; ut tempore ieiunii uacemus orationi, ne interior homo noster draconis uescatur carnibus, qui datus est in escam populis aethiopum. et haec dicimus, non quo ieiunia reprobemus, per quae et daniel uir desideriorum futura cognouit, et niniuitae iram placauerunt dei, et elias ac moyses, quadraginta dierum esurie, dei familiaritate saturati sunt, et ipse dominus totidem diebus in solitudine ieiunauit, ut nobis sollemnes ieiuniorum dies relinqueret. sed quo non prosit uacuum portare uentrem, et alia facere quae deo displicent. atque ut cetera praetermittam, exterminare facies suas, ut appareant hominibus ieiunare, qui in praesenti gloriam consequentes, excludentur a regno dei, quia receperunt mercedem suam. unde et apostolus, si etiam corpus suum tradat martyrio, ut ardeat, siue glorietur, - utrumque enim fertur in exemplaribus -, absque dei caritate, quae est in cordis conscientia, frustra se dicit sanguinem fundere.

nolite ieiunare sicut usque ad hanc diem, ut audiatur in excelso clamor uester. numquid tale est ieiunium, quod elegi, per diem affligere hominem animam suam? numquid contorquere quasi circulum caput suum, et saccum et cinerem sternere? numquid istud uocabis ieiunium et diem acceptabilem domino? lxx: quid mihi ieiunatis, sicut hodie ut audiatur in clamore uox uestra? non tale ieiunium elegi, et diem humiliare animam suam. neque si incuruaueris quasi circulum collum tuum, et cilicium et cinerem substraueris; nec sic uocabitis ieiunium acceptabile. ne uideatur reprobare ieiunium, quod ipse praeceperat, docet quomodo ieiunandum sit. immo antequam doceat quid sequantur, instruit quid debeant declinare: ut audiatur, inquit, in excelso clamor uester. ne ad orationem deferatis clamorem, orantes in synagogis et angulis platearum, ut ab hominibus uideamini, et eleuetis uocem in excelsum, et cum pharisaeo, qui domini iudicio condemnatur, uestra ieiunia et opera praedicetis. propter quae dominus pharisaeorum reprobans orationem, docet discipulos quomodo orare debeant, clauso pectoris sui cubiculo, ut soli loquantur deo, qui potest silentium cordis audire; ut clament in cordibus suis: abba pater. et non exterminent facies suas, sed lauent aqua, et caput ungant oleo. de quo et ioannes euangelista scribit: et uos unguentum habetis a sancto, quo cum uncti fuerint, etiam ipsi sancti fiant. non enim quaerit deus afflictionem solam et humiliationem animae per iniuriam corporis ut instar circuli torqueat corpus, et colla submittat ac tristis incedat. iuxta illud quod in psalmis dicitur: afflictus sum, et incuruatus usque ad finem; tota die contristatus incedebam. nec ut sacco quis uestiatur, et in cinere dormiat, quod de dauid et de achab legimus. sed ut cum istis haec faciat quae sequuntur. alioquin et apostolus frequenter ieiunare se dicit, et dominus, cum sponsus a discipulis suis fuerit ablatus, docet eos ieiunaturos. et in psalmis paenitens loquitur: manducaui sicut cinerem panem meum, et potum meum cum fletu miscebam. et: cum mihi molesti essent, induebar cilicio. ex quo discimus haec facienda primum esse quae uult dominus, et alia non praetereunda.

nonne hoc est magis ieiunium quod elegi? dissolue colligationes impietatis; solue fasciculos deprimentes. dimitte eos qui confracti sunt liberos, et omne onus disrumpe. frange esurienti panem tuum, et egenos uagos que induc in domum. cum uideris nudum, operi eum, et carnem tuam ne despexeris. lxx: nonne tale ieiunium elegi, dicit dominus; sed solue omnem colligaturam iniquitatis. dissolue obligationes uiolentarum cautionum. dimitte fractos in remissionem, et omnem scripturam iniquam conscinde. frange esurienti panem tuum, et pauperes sine tecto induc in domum tuam. si uideris nudum, operi, et domesticos seminis tui ne despexeris. postquam docuit quale ieiunium reprobet, ostendit quale libenter accipiat. dissolue, inquit, colligationes impietatis; solue fasciculos deprimentes. siue ut lxx manifestius transtulerunt, obligationes uiolentarum cautionum, quas nostri, uerbi ambiguitate decepti, id est sunallagmat�n~g, commutationes pro chirographis interpretati sunt. significat autem chartarum fasciculos, in quibus feneratorum calumniae continentur, et opprimuntur pauperes aere alieno, quae in cunctis urbibus seditionis causa uel maxima est. unde et romanus populus uicinos occupat montes, et tabulae nouae, quas graeci appellant chre�n~g apokopas~g. non ergo praecipit propheta ne exigat unusquisque quod debitum est, maxime quod iuste dedit et iuste repetit; alioquin tribunitiae esset seditionis assertor. sed ubi iniqua est cautio, ubi opprimitur pauper calumnia; ibi fasciculi cautionum, et omnia iniquitatis uincula rumpenda sunt. uel certe hoc dicendum, quia de ieiuniis sermo est, et ieiunium afflictionem atque humiliationem habet animae. afflictio autem corporis peccatorum indulgentiam deprecatur. docet scriptura diuina, ut dimittamus debitoribus nostris, ut et pater caelestis dimittat nobis debita nostra. uetus narrat historia, anno remissionis septimo, uel quinquagesimo, qui uerus est iubilaeus, omnes possessiones redire ad dominos, et reddi seruis pristinam libertatem, cuncta que nomina, quae uulgo appellant cautiones, irrita fieri. si autem hoc in lege praecipitur, quanto magis in euangelio, ubi omnia quae bona sunt duplicantur. et nequaquam oculum pro oculo, dentem pro dente iubemur eruere, sed uerberanti praebere maxillam! atque ut sciamus illud quod supra diximus: omnes debitores uestros repetitis, de creditoribus scribi, et de debitoribus iungitur manifestius: dimitte eos qui confracti sunt liberos, hoc est: qui paupertate sunt fracti, quos afflixit inopia, sine liberos mendicare. et omne onus quo deprimuntur, rumpe. pro quo manifestius septuaginta transtulerunt: et omnem scripturam iniquam conscinde, quod symmachus transtulit: et omnem cautionem falsam disrumpe. sed poterat fieri, ut aliquis diceret: non habeo debitores, quid facere debeo, ut suscipiatur ieiunium meum? sequitur: frange esurienti panem tuum. non plures panes, ne de paupertate causeris, sed unum panem. nec ipsum totum, sed partem panis, quam si non ieiunares comesurus eras; ut ieiunium tuum non sit lucrum marsupii, sed saturitas animae. pulchre que addidit tuum, ne de rapina facias eleemosynam: redemptio enim animae uiri, propriae diuitiae. et in alio loco: honora deum de tuis iustis laboribus. certe si panem non habes, et esurientium plurima multitudo est, praebe de quo nullum damnum pateris. in quo nulla dispendia sunt, pauperes absque tecto induc in domum tuam. siue ut in hebraico habetur: in domum, ut si tuam non habes, inducas in hospitiolum, quod uel mercede conductum, uel beneficio possides. si uideris nudum, operi. quod et dominus in euangelio loquebatur: qui habet duas tunicas, det alteram non habenti. non enim unam iussit scindi et diuidi, quod multi popularis aurae causa faciunt; sed alteram non seruari, augens praecepta iustitiae, ut etiam calicem aquae frigidae porrectum habere praemia diceret. et carnem, ait, tuam ne despexeris. omnis enim homo caro nostra est. et iuxta euangelicam parabolam, eius qui de hierusalem descendebat hiericho et a latronibus uulneratus est, ille proximus appellatur qui benefecerit. uel certe iuxta septuaginta qui dixerunt: et domesticos seminis tui ne despicias, domesticos seminis illos intellegamus, de quibus et apostolus docet, omnibus faciendam esse eleemosynam, maxime autem domesticis fidei. illi enim caro nostra sunt et semen nostrum, qui de uno nobis cum parente generantur. ad quos extendebat et saluator manum, dicens: mater mea et fratres mei hi sunt, qui faciunt uoluntatem patris mei. atque ut sciamus unum esse dominum et noui et ueteris instrumenti, eadem et dominus loquitur in euangelio de his qui in die iudicii a dextris staturi sunt: uenite, benedicti patris mei, possidete praeparatum uobis regnum a constitutione mundi. esuriui enim et dedistis mihi manducare. sitiui et dedistis mihi bibere. infirmus eram et in carcere, et uenistis ad me. peregrinus, et duxistis me in domum uestram. et nudus, et uestistis me. illis que humilitate dicentibus se nihil fecisse domino saluatori, respondit: quamdiu fecistis uni de fratribus meis minimis, mihi fecistis. iuxta tropologiam haec possumus dicere: qui ieiunat ab omnibus malis, et uult suum ieiunium respici, non solum declinet a malo, sed et faciat bonum, ut soluat omne uinculum iniquitatis, quo simplices quique credentium, haereticorum fraudibus colligati sunt. et straggalias~g, id est obligationes uiolentorum tractatuum, quas et in psalmo propheta demonstrat, dicens: declinantes autem in obligationes, adducet dominus cum operantibus iniquitatem. omnes enim qui haereticorum uinculis alligantur, declinant a domino et quasi bos ductus ad uictimam. et eligunt atque commutant pro ueritate mendacium. istiusmodi igitur homines, qui sunt fracti iudicio, dimittat uir ecclesiasticus atque dissoluat. et omnem scripturam haereticorum, de quibus hic idem propheta dicit: uae qui scribunt iniquitatem; scribentes enim scribunt malitiam, rapientes iudicium pauperum populi mei, soluat atque disrumpat, ut nequaquam laqueis suis simplices quosque teneant irretitos. et cum hoc fecerit, frangat doctrinae ecclesiasticae esurientibus panem suum, quod fecit et dominus, fractos panes apostolis tribuens, quos eis in septem sportis et duodecim cophinis, nequaquam integros sicut habebantur in lege, sed comminutos atque confractos, in euangelio dereliquit, ut haberent quod pauperibus largirentur. quos uideris non habentes calorem fidei, sed extra ecclesiam frigoribus infidelitatis algentes, et inopes atque peregrinos, induc, ait, in domum ecclesiae, et operi incorruptionis pallio; ut uestiti christi tunica, nequaquam maneant in sepulcris; quod de eo legimus, qui possessus a daemonum legione, nudus habitabat in memoriis mortuorum. cum que, inquit, haec feceris et liberalitas tua ad omnes exposita fuerit, specialiter ne despicias domesticos fidei.

tunc erumpet quasi mane lumen tuum, et sanitas tua cito orietur, et anteibit faciem tuam iustitia tua. et gloria domini colliget te. tunc inuocabis, et dominus exaudiet; clamabis, et dicet: ecce adsum. lxx: tunc erumpet matutinum lumen tuum, et sanitates tuae cito orientur, et praeibit in conspectu tuo iustitia tua, et gloria dei circumdabit te. tunc clamabis, et deus exaudiet te. adhuc loquente te dicet: ecce adsum. quando illa non feceris quae praeteritus sermo narrauit, et ista feceris de quibus nunc diximus, tunc acceptabile erit ieiunium tuum, et erumpet matutinum lumen tuum, sol uidelicet iustitiae, de quo malachias propheta ex persona dei patris loquitur: orietur uobis timentibus nomen meum, sol iustitiae, et sanitas in pennis eius. qui ibi sol, hic lux dicitur. sicut enim matutina lux soluit tenebras, ita lumen scientiae et ueritatis omnes errores fugat. et sanitates, inquit, tuae cito orientur. pro quo aquila, uerbum de uerbo exprimens, posuit: et cicatrix uulneris tui cito obducetur; ut scilicet uulnera peccatorum nostrorum ad ortum solis iustitiae, cito obducta cicatrice, claudantur. pro eo quod septuaginta transtulerunt ta~g iamata~g sou~g, id est sanitates tuae, latini interpretes ducti nominis similitudine, himatia~g, id est uestimenta, posuerunt. unde multi translationis falsitate decepti, ad resurrectionem corporis comprobandam hoc utuntur testimonio, quo scilicet uestimentum animae corpus accipi uelint, quod in die resurrectionis oriatur. et antecedet, inquit, in conspectu tuo iustitia tua. secundum illud quod loquitur iacob: exaudiet me cras iustitia mea. et implebitur quod scriptum est: ecce homo, et opera eius. et gloria domini circumdabit te, quasi ueste pulcherrima, ut glorificeris apud deum et apud homines. tunc inuocabis, et dominus exaudiet; clamabis, et dicet: ecce adsum, non uoce, sed opere; non responsione, sed beneficiis. quod iuxta litteram et in euangelio comprobatur, quando dicente ad dominum leproso: si uis, potes me mundare, respondit dominus dicens: uolo, mundare.

si abstuleris de medio tui catenam, et desieris digitum extendere, et loqui quod non prodest. cum effuderis esurienti animam tuam, et animam afflictam repleueris. tunc orietur in tenebris lux tua, et tenebrae tuae erunt sicut meridies. lxx: si abstuleris a te colligationem et ordinationem et uerbum murmurationis, et dederis esurienti panem tuum ex animo tuo, et animam humiliatam saturaueris. tunc orietur in tenebris lumen tuum, et tenebrae tuae erunt sicut meridies. uerbum hebraicum mota, quod in hieremia torques ferrea interpretatur, in praesenti capitulo bis legitur. in eo enim loco ubi supra iuxta septuaginta diximus: dissolue obligationes uiolentarum commutationum, pro uno uerbo mota sciamus eos posuisse uiolentas cautiones, pro quibus aquila errorem, symmachus declinationem, theodotio kloion~g, id est torquem, transtulerunt. rursum in praesenti loco ubi nos uertimus: si abstuleris de medio tui catenam, et pro catena septuaginta sundesmon~g, id est colligationem siue uinculum, transtulerunt. aquila, sicut supra, errorem, interpretatus est; symmachus in theodotionis scita concedens, torquem posuit. hoc de interpretationis uarietate sit dictum. alioquin sensus sic cum superioribus iungitur: orietur tibi matutina lux, et sanitates tuae cito orientur; et praecedet te iustitia tua, et gloria domini coronabit te. deprecantem que statim exaudiet, et se ostendet esse praesentem. ita dumtaxat, si ad superiora opera haec quoque addideris, ut tollas de te obligationem et catenam qua tua anima colligata est. de qua et petrus loquebatur ad simonem: in felle enim amaritudinis et obligatione iniquitatis uideo te esse. et paulus dolebat, obligatam cernens idololatriae atheniensium ciuitatem. funibus enim peccatorum suorum unusquisque constringitur. de quibus animae uinculis et dauid precabatur in psalmo: ab occultis meis munda me, domine, et ab alienis parce seruo tuo. difficile reperitur qui his non stringatur catenis. raro inuenitur anima quae hanc grauissimam torquem non habeat suo collo circumdatam, ad terrena se opera deprimentem, ut nequaquam caelum, sed terram aspiciat. quod et de euangelica refertur muliere, quam uinxerat satanas per annos decem et octo, ut incuruata, caelestia non uideret. si ergo, ait, tuleris de medio cordis tui hanc catenam, et istiusmodi uincula dissipaueris, et cheirotonian~g, pro qua tres alii interpretes uoce consona extentum digitum transtulerunt, ut non solum malum ipse non cogites, et non facias, sed ne detrahas quidem proximo tuo, et singulos quasi digito notes, et loquaris quod non prodest animae tuae, non tua mala, sed aliorum errores considerans, accipies quae sequens sermo subnectit. plerique nostrorum cheirotonian~g, id est ordinationem clericorum, quae non solum ad imprecationem uocis, sed ad impositionem impletur manus, ne scilicet, ut in quibusdam risimus, uocis imprecatio clandestina clericos ordinet nescientes. sic intellegunt, ut assumant testimonium pauli scribentis ad timotheum: manus cito nemini imposueris, neque communicaueris peccatis alienis. non est enim peccatum leue, mittere margaritas ante porcos, et dare sanctum canibus. et ordinationem clericatus, nequaquam sanctis et in lege dei doctissimis, sed asseclis suis tribuere et uilium officiorum ministris, quod que his dedecorosius est, muliercularum precibus. in quo consideranda loquentis in se christi apostoli sapientia, qui ut ordinationis periculum demonstraret, iunxit tormenta peccantium: neque communicaueris peccatis alienis. sicut ergo in ordinationibus malorum, particeps est peccatorum qui tales constituit, sic in ordinatione sanctorum, particeps est eorum iustitiae, qui bonos elegit. sequitur: et uerbum murmurationis, subauditur, apo~g koinou~g, si abstuleris a te. uerbum autem murmurationis est, quando contra nos loquitur deus: desinat a me murmuratio populi huius, et non morientur. nostra que peccata referimus ad deum, ad excusandas excusationes in peccatis, et dicimus: corporis me superauit ardor, adolescentiae incentiua uicerunt, a deo talis creatus sum; paupertas coegit ad furtum. itaque si non fecerimus ista quae dicta sunt, et fecerimus ea quae dicenda sunt, ut esurienti, non sicut supra, demus panem nostrum, sed animam nostram, ut eum in quibuscumque possumus adiuuemus, et non quasi ex tristitia et necessitate, sed ex animo tribuamus, accipientes magis, quam dantes beneficium: hilarem enim datorem deus diligit, ut animam esurientem siue afflictam non refocillemus ex parte, sed saturemus. et doleamus cum dolentibus, lugeamus que cum lugentibus, tunc orietur in tenebris lux nostra, ille qui dicit: ego lux ueni in mundum, ut omnis qui credit in me in tenebris non maneat sed habeat lucem uitae. lucerna enim corporis nostri est oculus; si simplex fuerit, totum corpus nostrum erit lucidum. si autem qui lux esse deberet, uersus fuerit in tenebras, tunc omne corpus tenebrosum erit, et dicetur nobis: si lux quae in te est, tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae sunt! consideremus quantis uirtutibus perueniamus ad lucem dei, ut tenebrae uertantur in meridiem, dicamus que cum sponsa: ubi pascis, ubi cubas, in meridie?

et requiem tibi dabit dominus semper, et implebit splendoribus animam tuam, et ossa tua liberabit. et eris quasi hortus irriguus, et sicut fons aquarum, cuius non deficient aquae. lxx: et erit deus tuus te cum semper; et impleberis sicut desiderat anima tua, et ossa tua pinguescent. et erunt sicut hortus ebrius; et sicut fons, cui non deficiet aqua. quod in alexandrinis exemplaribus in prooemio huius capituli additum est: et adhuc in te erit laus mea semper; et in fine: et ossa tua quasi herba orientur, et pinguescent, et hereditate possidebunt in generationem et generationes, in hebraico non habetur, sed ne in septuaginta quidem emendatis et ueris exemplaribus; unde obelo praenotandum est. cum tenebrae, inquit, pectoris tui, orta luce, fuerint dissolutae, et pro nocte palpabili meridies fuerit exorta, tunc semper habitatorem habebis deum, qui impleat splendoribus animam tuam. de quibus in psalmo dicitur: te cum principium in die uirtutis tuae, in splendoribus sanctorum, ex utero ante luciferum genui te. siue saturaberis cunctis quae desiderat anima tua, quia et ipse saturasti animam esurientem, et dicere poteris: benedic, anima mea, domino, qui implet in bonis desiderium tuum, et ossa tua liberabuntur de interitu et igne perpetuo; siue impinguescent, ut pristinam crassitudinem recipiant, quae fame sermonis domini attenuata fuerant. quod quidem et iuxta litteram de resurrectione eorum quae casura sunt corporum, intellegere possumus, et de uirtutibus animae, quas significans sanctus loquitur in psalmo: omnia ossa mea dicent: domine, quis similis tibi? de quibus et in prouerbiis scriptum est: fama bona impinguat ossa. et quibus praemia promittuntur: sanitas erit corpori tuo, et curatio ossibus tuis. de quibus rursum scriptum est: dominus custodit omnia ossa eorum, unum ex his non conteretur. e contrario, qui peccator est, et animae robur perdidit atque uirtutem, plangit et loquitur: dissipata sunt ossa nostra secus infernum. neque enim credere possumus quod ossa peccatorum non in inferno sint, sed iuxta infernum. et fama bona impinguat ossa, quae ad corporis saginam non pertinet. sequitur: et eris, siue erit, id est: aut tu aut anima tua, sicut hortus irriguus, de quo scriptum est: fons egrediebatur, et irrigabat omnem faciem paradisi; pro quo in hebraico hortus legitur. quem fontem non alium possumus dicere, nisi eum cui dicitur: apud te est fons uitae, qui indesinenter rigat ecclesiam suam, et cunctorum corda credentium.

et aedificabuntur in te deserta saeculorum; fundamenta generationis et generationis suscitabis; et uocabitur in te aedificator sepium, conuertens semitas in quietem. lxx: et aedificabuntur tibi deserta a saeculo et erunt fundamenta tua sempiterna in generationes et generationes; et uocaberis aedificator maceriae, et semitas in medio quiescere facies. non solum, inquit, orietur in tenebris lumen tuum, et tenebrae tuae erunt quasi meridies, et dabit dominus requiem tibi semper, et eris quasi hortus irriguus, et cetera. sed aedificabuntur in te quae longo tempore deserta fuerant; et in multis generationibus permansura aedium tuarum fundamenta iacientur. ita ut uel tu ipse uoceris aedificator sepium atque maceriarum, uel oriatur in te qui sit aedificator sepium, et auertat semitas in quietem, siue iuxta septuaginta: calles in medio faciat conquiescere. haec iudaei et amici tantum occidentis litterae ad instaurationem referunt urbium palaestinae, et uel facta sub zorobabel et ezra, et neemia, uel in ultimo tempore futura contendunt; et ad instaurationem hierusalem et in circuitu ciuitatum altissima fundamenta iacienda, et tam excelsos muros aedificandos, ut nullus hostium possit intrare, et omnium in eas inimicorum prohibeatur ingressus. nos autem sequentes coeptae explanationis ordinem, quae deserta fuerant in iudaeis, dicimus aedificari in ecclesia, non ad breue tempus, sed in perpetuum, et fundamenta illius ex utroque populo, id est in duabus generationibus suscitanda. unde dicebat apostolus: quasi sapiens architectus fundamentum posui, alius superaedificat. unusquisque autem uideat quid superaedificet. et in alio loco: dei agricultura, dei aedificatio sumus; et iterum; aedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum. et uocandam eam, siue eum qui natus est in ea, aedificatorem sepium. de quo in psalmo legimus: homo natus est in ea; et ipse fundauit eam altissimus. quas sepes atque macerias, hoc enim graecus sermo significat phragmous~g, agro et uineis circumdari scriptura commemorat: uineam de aegypto transtulisti; eiecisti gentes, et plantasti eam. et post paululum: quare destruxisti maceriam eius; et uindemiant eam omnes qui transeunt uiam? et in hoc eodem propheta: uinea facta est dilecto; quam pulchro sermone describens, intulit: aedificaui turrem, et maceria circumdedi. quam qui destruxerit, iuxta ecclesiasten, mordebit eum coluber. quae ideo circumdata est, ut omnium bestiarum in uineam dei prohibeatur accessus. iste est autem coluber tortuosus, qui decepit euam in paradiso, quae quia dei praecepta destruxerat, propterea morsibus eius patuit, et audiuit a domino: tu obseruabis eius caput; et ille obseruabit tibi calcaneum. in eo loco, ubi nos iuxta septuaginta interpretati sumus, ne quid innouare uideremur, quia uulgatum est testimonium: et uocaberis aedificator sepium, in hebraico legitur: et uocabitur in te, goder pheres, quod aquila interpretatus est periphrakt�s~g diakop�s~g, quod nos possumus iuxta sensum dicere: qui se opponit dei iracundiae saeuienti. denique symmachus transtulit: murum opponens caedenti, qualis fuit moyses et aaron et samuel, qui irae domini restiterunt, et quasi aedificato muro indignationi eius posuerunt terminum. quod et hieremiae dicitur: ne occurrat domino, ne irae eius uelit resistere, et indignationem ita precibus quasi quodam muro intercludere; et moysi, quasi teneretur ab eo dominus: dimitte me, inquit, et percutiam populum istum. istiusmodi ergo aedificator maceriarum murorum que et sepium, conuertet semitas in quietem, ut nequaquam dei ira desaeuiat, sed placatus sit eis dominus et omnes indignationis semitae conquiescant.

si auerteris a sabbato pedem tuum, facere uoluntatem tuam in die sancto meo; et uocaueris sabbatum delicatum, et sanctum domini gloriosum, et glorificaueris eum dum non facis uias tuas, et non inuenietur uoluntas tua, ut loquaris sermonem. lxx: si auerteris in sabbatis pedem tuum, ut non facias uoluntates tuas in die sancta. et uocabis sabbata delicata sancta domino; non tolles pedem tuum ad opus, neque loqueris uerbum (signum_obeli) in ira de ore tuo (signum_metobeli) cui supra dixerat: nonne hoc est magis ieiunium quod elegi, dissolue colligationem impietatis, solue fasciculos deprimentes, et cetera, etiam nunc praemia repromittit, si facere uoluerit quae sequuntur; ut hic scilicet cohibeat pedem suum in sabbatis, nec faciat uoluntates suas, et diem sanctum domini suis commaculet uoluntatibus. lege praeceptum est, ne in sabbatis opus seruile faciamus, ne accendamus ignem, ut in uno sedeamus loco, ut illa tantum faciamus opera quae ad animae salutem pertinent. quod si iuxta litteram accipiamus, penitus impleri non potest. quis enim potest hoc facere, ut tota die ac nocte sedens in sabbato de uno loco non recedat, immo ne leuiter quidem se commoueat; quod si fecerit, transgressor legis sit? ex uno igitur mandato, quod iuxta litteram impossibile est, et cetera cogimur spiritaliter intellegere, ne faciamus seruile opus, et perdamus animae libertatem. qui enim facit peccatum, seruus est peccati, ne onus portemus in sabbato, quale portabat ille qui dicit: iniquitates meae eleuatae sunt supra caput meum, quasi onus graue aggrauatae sunt super me. ne iniquitas quae sedet super talentum plumbi, in nobis habeat potestatem, ne nos uoluptas corporis et libido succendant: omnes enim adulterantes quasi clibanus corda eorum. et diaboli iacula ignita sunt, ut sagittent in obscuro rectos corde. praecipitur quoque nobis ut arrepto nobis aratro, non respiciamus post tergum, ut tectorum altitudinem conscendentes, nequaquam ad tollenda saeculi uestimenta uelimus descendere. sed ut audiamus cum moyse: tu uero hic sta me cum. et sedeamus cum domino, lassi in uia huius saeculi, super puteum samaritanae conuersionem errantium que salutem sitientes, ut audiamus apostolum commonentem: state firmi et immobiles, ne patiamur illud quod iudas passus est proditor, qui perdidit locum ministerii sui, et transgressor effectus est, illius que semper sententiae recordemur: si spiritus potestatem habentis ascenderit super te, locum tuum ne dimiseris. qui sic quiescit in sabbato, lauat inter innocentes manus suas, nec mouet pedes, ut suas faciat uoluntates; iste celebrat sabbata domini delicata. qui sabbatismus, iuxta epistolam quae ad hebraeos scribitur, repromittitur nobis in caelestibus, et gloria praeparatur, ut dum non facimus uias nostras in sabbato, nec inuenitur uoluntas nostra, ut loquamur sermonem, quo scilicet nec opere nec sermone peccemus. alioquin si haec tantum prohibentur in sabbato, ergo in aliis sex diebus libertas nobis tribuitur delinquendi. quod si stultum est credere, superest ut sabbatum quod interpretatur requies, omni tempore sit fidelibus, dum non carnis, sed animae faciunt uoluntates. quod que iungitur iuxta septuaginta: in ira ex ore tuo, in hebraico non habetur. ad hoc sabbatum, omni festiuitate celebrandum, saluator nos prouocat in euangelio, dicens: uenite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uobis dabo requiem; hoc enim significat anapaus�~g humas~g, ut scilicet peccatorum onera deponentes sabbatizemus in christo, et dicamus: statuit supra petram pedes meos, illud que uitemus quod sanctus paene sustinuisse se dicit: mei uero paene moti sunt pedes.

tunc delectaberis super dominum; et sustollam te super altitudines terrae, et cibabo te hereditate iacob patris tui. os enim domini locutum est. lxx: et eris confidens super dominum; et eleuabit te super bona terrae, et cibabit te hereditate iacob patris tui. os enim domini locutum est. postquam uocaueris sabbata delicata, et non moueris in sabbato pedem tuum ad opus seruile faciendum, neque uerbum locutus fueris, id est semper tacueris, et impleueris quod praeceptum est: cohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum. tunc delectaberis in domino, et uidebis in te esse completum: delectare in domino, et dabit tibi petitiones cordis tui. siue fiduciam habebis in domino. iuxta illud quod scriptum est: qui confidit in domino, beatus est. et in hieremia: benedictus homo qui confidit in domino, et erit dominus spes eius. et alibi: bonum est confidere in domino, quam confidere in homine. et eleuabit te dominus atque sustollet super altitudines ac bona terrae. terra enim mitium terra que uiuentium non est deorsum, sed sursum est. denique ad lot de sodomae et gomorrae ualle fugientem dicitur: in montem saluum te fac. ad quem postquam peruenit, ortus est ei sol in segor. de hac terra dicebat dominus: beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram; et multa alia quae crebro usurpauimus, quorum illud est: honora patrem tuum et matrem, et eris longaeuus super terram, quam dominus deus tuus dederit tibi. quod iuxta litteram penitus stare non potest. multi enim honorant parentes et cito moriuntur; et alii parricidae longo uiuunt tempore. ut autem certius nouerimus hanc terram esse in sublimibus, tricesimi sexti psalmi breuiter recordemur, in quo scriptum est: mites possidebunt terram, et epulabuntur in multitudine pacis. post quae infertur: exspecta dominum, et custodi uias eius; et eleuabit te, ut possideas terram. de qua in alio loco canitur: iusti possidebunt terram, et habitabunt in saeculum saeculi super eam. quod et ipsum impossibile est. si enim et terra pertransibit, haec utique quam incolimus, quomodo in saeculum saeculi iusti habitabunt super eam? ex quo discimus esse terram, quae in sublimibus sita est. post quae infertur: et cibabo siue, cibabit te dominus, hereditate iacob patris tui. sicut enim qui fidem habuerit abraham, appellatur filius abraham. sic qui supplantat uitia atque peccata, uocatur filius iacob. et cuius quis uirtutis imitator est, illius appellatur et filius. bona autem terrae, quae in excelsis sita est, quibus saturatur filius iacob, illa accipienda sunt, quae nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascenderunt. de quibus in epistola scriptum est ad hebraeos: qui enim haec dicunt, ostendunt quod patriam quaerant; et siquidem illam quaererent, de qua egressi erant, habebant tempus ut reuerterentur ad eam. nunc autem meliorem desiderant patriam, hoc est caelestem hierusalem. ex quo discimus, mille annorum fabulam, in qua rursum nuptiae promittuntur et cibi et terrenae uitae conuersatio, abiciendam. si enim in resurrectione neque nubent, neque nubentur, sed erunt similes angelorum; quia sunt filii resurrectionis. et de uentre ac cibis apostolus loquitur: esca uentri, et uenter escis. deus autem et hunc et illam destruet, quomodo rursum incorrupto et spiritali immortali que corpore, carnis pristinae mortalis atque corruptae uitia quaeremus? et haec dicimus, non quo substantiam glorificati corporis denegemus, sed quo opera pristina in his qui angelorum sunt similes, penitus auferamus. alioquin et in isto adhuc corpore per ieiunia et continentiam, et perpetuam castitatem et caritatem, imitamur uirtutes angelicas, et tamen substantiam corporum non amittimus. quae ut omnia futura credamus, sciamus a deo esse promissa, cuius os locutum est, ut quomodo in manibus opus, et in pedibus incessum, et in uentre generationem, et in auribus oculis que auditum atque intuitum. sic in ore sermonem dei intellegamus.

59. ecce non est abbreuiata manus domini, ut saluare nequeat; neque aggrauata est auris eius, ut non exaudiat; sed iniquitates uestrae diuiserunt inter uos et deum uestrum, et peccata uestra absconderunt faciem eius a uobis, ne exaudiret. lxx: numquid non potest manus domini saluos facere; aut aggrauata est auris eius, ut non exaudiat? sed peccata uestra separant inter uos et deum et propter peccata uestra auertit faciem eius a uobis, ut non misereatur. poteram quae nunc facturum esse me dixi: eris confidens in domino, et eleuabit te ad bona terrae, et cibabit te hereditate iacob patris tui, et ante complere. neque enim abbreuiata est manus mea, atque contracta, ut eam ad liberandum populum meum extendere nequeam; aut surdas aures habeo, ut exaudire non possim. ex quo ostenditur aures domini, quae iustos audiunt et non audiunt peccatores, nequaquam esse nostrarum aurium similes, quae emissam uocem siue iustitiae siue iniustitiae aequaliter audiunt. sed peccata, inquit, uestra, quasi quidam in medio murus oppositus, uos et deum diuidunt. unde et saluator in passione sua fecit utrumque unum, et medium parietem maceriae soluens, inimicitiam in sua carne destruxit, ut quos paries diuiserat peccatorum, christi sanguis coniungeret. qui aperuit paradisi ianuam, quae multo tempore clausa fuerat, et igneum gladium suo cruore restinxit, ut audiret latro: hodie me cum eris in paradiso. quod que sequitur: et propter peccata uestra auertit faciem a uobis, ut non audiret, siue ut non misereretur, hoc ostendit, quod fetorem peccatorum et iniquitates eorum ferre non potuerit, sed auerterit faciem suam, ne eorum turpitudinem cerneret, et statim percutere cogeretur. unde peccator domini uultum uidere desiderans, dicit in psalmo: usquequo, domine, obliuisceris me in finem, usquequo auertis faciem tuam a me. et alibi: ostende faciem tuam, et salui erimus.

manus enim uestrae pollutae sunt sanguine, et digiti uestri iniquitate; labia uestra locuta sunt mendacium, et lingua uestra iniquitatem fatur. non est qui inuocet iustitiam, neque est qui iudicet uere; sed confidunt in nihili, et loquuntur uanitates. lxx: manus enim uestrae pollutae sunt sanguine, et digiti uestri peccatis. labia uestra polluta sunt iniquitate, et lingua uestra iniustitiam meditatur. nullus loquitur iusta neque est iustum iudicium. confidunt in uanis, et loquuntur uacua, iniquitates atque peccata. quae supra generaliter nominauit, nunc exponit in partibus. et considerandum quod nequaquam eis obiciat idololatriam qua esaiae temporibus tenebantur, sed effusionem sanguinis, de quo ante iam dixerat: iustus perit, et non est qui recogitet. et uiri iusti tolluntur et nemo corde intellegit. a facie enim iniquitatis sublatus est iustus; erit in pace sepultura eius, tolletur que de medio. et quamquam ipsi manus non miserint in dominum saluatorem, tamen consona impietatis uoce clamantes: sanguis eius super nos et super filios nostros, mortis eius rei sunt, et habent pollutas manus. de quibus idem propheta testatur: si leuaueritis manus uestras ad me, non exaudiam. manus uestrae sanguine plenae sunt. labia quoque eorum et lingua loquuntur iniquitatem atque mendacium, ut pro christo sibi antichristum repromittant, nec sit ullus in populo qui inuocet iustitiam, et iudicet ueritatem, siue ut in hebraeo habetur, fidem, quo scilicet credat in christo; sed confidunt in nihili, et loquuntur uanitates. unde apostolus praecipit, ne attendamus iudaicas fabulas, et mandata hominum auersantium se a ueritate. uere enim confidi in nihili, et sequitur uanitates, in quo impletur domini uaticinium: ego ueni in nomine patris mei, et non suscepistis me. si alius uenerit in nomine suo, illum suscipietis?

conceperunt laborem et pepererunt iniquitatem oua aspidum ruperunt, et telas araneae texuerunt. qui comederit de ouis eorum, morietur; et quod confotum est, erumpet in regulum. telae eorum non erunt in uestimentum, neque operientur operibus suis. lxx: quia parturiunt dolorem, et generant iniquitatem. oua aspidum fregerunt; et telam araneae texuerunt. et qui de ouis eorum comedere uoluerit, frangens reperiet putridum, et in ipso regulum. tela eorum non erit in uestimentum, nec operientur operibus suis. qui antichristi praestolantur aduentum, nec possunt dicere: a timore tuo, domine, concepimus, et parturiuimus et peperimus, spiritum salutis tuae fecimus super terram. recte concipiunt dolorem, et parturiunt iniquitatem, ut quem multo labore perquirunt, in iniquitate suscipiant; de quorum scriptum est patre: concepit dolorem, et peperit iniquitatem. isti frangunt atque disrumpunt oua aspidum, ut earum uenena in sua mente suscipiant, quibus in euangelio dicitur: serpentes, genimina uiperarum. pulchre que oua posuit aspidum atque serpentum, quae oua prius generare dicuntur. et quia non solum malitiae uenena in cordibus suis retinent, sed in lege domini die ac nocte meditantur, aniles fabulas mussitantes, propterea dicitur: et telas araneae texunt, quibus muscas et culices et parua capiunt animantia. ad quas cum forte quid uenerit, quasi per aerem uacuum transuolat. qui comederit, inquit, de ouis eorum, morietur, hoc est, qui consiliis eorum acquieuerit, quomodo abel acquieuit cain dicenti: transeamus in campum, statim interficietur. siue ut septuaginta transtulerunt: qui uoluerit de ouis eorum comedere, conterens inueniet putridum, et in ipso regulum. qui enim prima fronte deceptus, oua putauerit gallinarum et aliarum uolucrum, quarum esus innoxius est. si fregerit antequam comedat, statim putorem teterrimum fetore cognoscet, et quod confotum est, inueniet regulum. siue iuxta symmachum et theodotionem: aspidem, aquila autem uiperam posuit: pro qua in hebraico legitur efee. qui igitur audiens traditiones iudaicas, ad escas se mille annorum uoluerit praeparare, et repromissionum deliciis irretitus, manum ad cibum extendere. si antequam comedat, hoc est uerbis mortiferis acquiescat, uoluerit prius considerare quod dicitur, et singulos sermones discutere, eorum que tractare rationem, statim in ipsis reperiet antichristum praeparari. ergo iuxta hebraicum, qui comederit de ouis eorum, morietur. qui autem, iuxta septuaginta, frangere ante uoluerit, et diligentius intueri ac uidere quid latitet, reperiet fetorem teterrimum, et principem omnium serpentum diabolum, in eorum latitare traditionibus. et quia supra dixerat: telas araneae texunt, exponit quo telarum istarum textura non proficiat. labor, inquit, eorum omnis que doctrina non christi efficit uestimentum, nec pallium quo nuditas animae protegatur, sed casso labore desudant, dicente hoc eodem propheta: populus hic labiis me honorat; cor uero eorum longe est a me. frustra autem me colunt, docentes doctrinas et praecepta hominum; quae sequentes, neglegunt legem dei. et ut sciamus in tela opera demonstrari, intulit: neque operientur operibus suis. quidam locum istum sic edisserunt: oua aspidum sciderunt, siue ruperunt, id est, mordentes prophetarum reliquere sermones omnes, et blanda sibi pseudoprophetarum eloquia texuerunt, de quibus qui comederit, a serpente ferietur; et intelleget nihil sibi uerba profuisse mendacii.

opera eorum opera inutilia; et opus iniquitatis in manibus eorum. pedes eorum ad malum currunt; et festinant ut effundant sanguinem innocentem. cogitationes eorum, cogitationes inutiles; uastitas et contritio in uiis eorum. uiam pacis nescierunt et non est iudicium in gressibus eorum. semitae eorum incuruatae sunt eis; omnis qui calcat in eis, ignorat pacem. lxx: opera enim eorum opera iniquitatis et pedes eorum ad malitiam currunt. ueloces ad effundendum sanguinem innoxium et cogitationes eorum, cogitationes stultorum. contritio et miseria in uiis eorum et uiam pacis non cognouerunt; et non est iudicium in uiis eorum. semitae enim eorum peruersae, quas transeunt, et nesciunt pacem. ideo non operiuntur operibus suis, quia opera eorum opera iniquitatis sunt, quae apostolus infructuosa cognominat, id est fructus non habentia. et pedes eorum currunt ad malum, et festinant ad effundendum sanguinem innoxium. hanc enim et in prophetarum occisione habuerunt consuetudinem. ad quos stephanus loquebatur: quem enim prophetarum non sunt persecuti patres uestri? et dominus in euangelio: hierusalem, hierusalem, quae occidis prophetas et lapidas eos qui ad te missi sunt. et iterum: ueniet super uos omnis sanguis iustus, qui effusus est super terram; a sanguine abel iusti usque ad sanguinem zachariae filii barachiae, quem occidistis inter templum et altare. unde et supra ad eos dicitur: manus enim uestrae pollutae sunt sanguine; et lingua uestra loquitur iniquitatem. et hac meditatione crudelitatis atque blasphemiae ad necem domini peruenerunt. quomodo et iudas per auaritiae uiam uenit ad homicidium, immo sacrilegium auaritiae copulatum. quod que sequitur: cogitationes eorum cogitationes stultorum; contritio et infelicitas in uiis eorum, et uiam pacis non cognouerunt. et supra: ueloces pedes eorum ad effundendum sanguinem, apostolus posuit ad romanos, quod multi ignorantes de tertio decimo psalmo sumptum putant, qui uersus in editione uulgata additi sunt et in hebraico non habentur. de quo plenius in exordio huius uoluminis diximus. recte autem uiam pacis ignorauerunt, qui auctorem eius suscipere noluerunt. ipse est enim pax nostra, qui loquitur ad apostolos: pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. et ad hierusalem: si scires quae ad pacem sunt tibi, quoniam uenient dies super te, et circumdabunt te inimici tui uallo, et obsidebunt te, et filios tuos allident ad terram. qui autem pacem non susceperint, consequenter nec iudicium habent in uiis suis. illum de quo supra dictum est: ecce puer meus quem elegi, dilectus meus quem dilexit anima mea, iudicium gentibus proferet. sequitur: uiae eorum peruersae, non natura, sed propria uoluntate. quidquid enim peruertitur atque curuatur, de recto torquetur in prauum. omnis doctrina pharisaeorum subuersio ueritatis est, per quam qui ambulauerit, non solum non inuenit pacem, sed nec cognoscit quidem eam, ut sciat quid quaerere debeat. propter hoc elongatum est iudicium a nobis; et non apprehendet nos iustitia. exspectauimus lucem, et ecce tenebrae; splendorem et in tenebris ambulauimus. palpauimus sicut caeci parietem; et quasi absque oculis attrectauimus. impegimus meridie, quasi in tenebris; in caligosis quasi mortui. rugiemus quasi ursi omnes; et quasi columbae meditantes gememus. exspectauimus iudicium, et non erit; salutem et elongata est a nobis. lxx: propterea recessit iudicium ab eis et non apprehendit eos iustitia. cum exspectarent lucem, factae sunt eis tenebrae. praestolantes eam in tenebris ambulabunt; palpabunt sicut caeci parietem; et quasi non habentes oculos attrectabunt. cadent in meridie, quasi in nocte media, quasi morientes gement; quasi ursus et quasi columba pariter ambulabunt. exspectauimus iudicium, et non est; salus longe recessit a nobis. post accusationem populi iudaeorum, ex persona eorum propheta respondit, quid loqui debeant paenitentes, si tamen uelint post uulnera recipere sanitatem. miror que cur septuaginta quasi propheta de eis loquatur. et non ipsi ad prophetae uerba respondeant, orationem texuerint, cum in consequentibus ueritate superati, hoc idem fecerint, dicentes: exspectauimus iudicium, et non est; salus longe recessit a nobis. multa enim iniquitas nostra in conspectu tuo; et peccata nostra restiterunt nobis, et cetera. in praesenti igitur tempore uniuersa complentur. elongatum est iudicium a iudaeis, quod gentibus nuntiatum est. et non apprehendet eos iustitia, quae a nationibus comprehensa est. exspectauerunt lucem, dicentes: emitte lucem tuam et ueritatem tuam, quae eis per prophetas fuerat repromissa, et erroris tenebris occupati sunt. sustinebant splendorem; et ambulauerunt in tenebris. ita scripturas sanctas, quasi caeci palpantes parietem, uerba tantum earum et folia, non sensum fructum que quaerentes, qui tenetur in litteris. denique iungit et dicit: impegimus, siue cademus, meridie, quasi in tenebris; in caligosis, quasi mortui. in toto enim orbe, sole iustitiae splendorem rutilante, illi morantur in tenebris, uidelicet ut peccato mortui. rugiemus, ait, quasi ursi omnes, et quasi columbae meditantes gememus; ut et crudeles sint pariter et miseri. feri et immanes ad humiles atque subiectos; pauidi atque trepidantes ad eos qui fortiores sunt, quos quasi accipitres perhorrescunt. legimus et in alio loco: quasi ursa raptis catulis. et in daniele, regnum cruentum in quo tres sunt ordines dentium, ursae ferocissimae comparatum. et quasi columbae meditantes gememus, absque sensu et intellegentia scripturarum, tantum uerba meditantes, quae decantant memoriter. sed quomodo columbae, de quibus scriptum est: ephraim quasi columba non habens sensum? et quomodo in euangelio contra serpentum malitiam, simplicitas ponitur columbarum? sic in praesenti loco simplicitas absque prudentia, quae uicina stultitiae est, in sola uerborum meditatione monstratur. exspectabunt iudicium, et non erit; salutem (subauditur: exspectabunt) et non erit, quia longe migrauit ad gentes. in quo notandum, quod omnia futuro dicantur tempore, ut quod nunc iudaei sustinent indicetur.

multiplicatae sunt iniquitates nostrae coram te, et peccata nostra responderunt nobis, quia scelera nostra nobis cum, et iniquitates nostras cognouimus. peccare et mentiri contra dominum; et auersi sumus, ne iremus post tergum domini nostri, ut loqueremur calumniam et transgressionem concepimus, et locuti sumus de corde uerba mendacii. et conuersum est retrorsum iudicium, et iustitia longe stetit, quia corruit in platea ueritas, et aequitas non potuit ingredi. et facta est ueritas in obliuionem, et qui recessit a malo, praedae patuit. lxx: multa est enim iniquitas nostra in conspectu tuo, et peccata nostra restiterunt nobis. iniquitates enim nostrae in nobis sunt, et iniustitias nostras cognouimus. impie egimus, et mentiti sumus, et recessimus a deo nostro. locuti sumus iniqua, et inoboedientes fuimus. peperimus et meditati sumus de cordibus nostris uerba iniqua. et recessimus a iudicio, et iustitia longe stetit, quia consumpta est in uiis eorum ueritas, et per rectum iter transire non poterant. et ueritas sublata est; et transtulerunt mentem ut non intellegerent. reddit causas quare rugierint quasi ursi, et meditati sunt ut columbae; exspectauerint iudicium quod non erat, salutem quae transiuit ad gentes, quia multiplicatae sunt, dicentes, iniquitates nostrae in conspectu tuo. a quibus multo tempore auerteras faciem, ne eas cerneres, ne ferires. et peccata nostra responderunt nobis, ut reciperemus quod meruimus. et scelera nostra nobis cum sunt. iniquitates que cognouimus, quas multo tempore perpetrantes putabamus esse iustitiam. quae sunt autem iniquitates? peccare et mentiri contra deum, siue ut iuxta hebraicum aquila transtulit: negare deum, quod ad saluatorem refertur. et reliquimus, inquiunt, deum nostrum dicentes: scimus quod moysi locutus sit deus; hunc autem nescimus, unde sit; ut loqueremur calumniam: hic si ex deo esset, non solueret sabbatum. et: in beelzebub principe daemoniorum eicit daemonia. et transgressionem, quae significantius graece dicitur apostasis~g, cum aliquis negat deum et praeuaricationis arguitur. concepimus et locuti sumus de corde uerba mendacii, contemnentes legem dei, et sequentes traditiones hominum, quas illi deuter�seis~g uocant, et quas in nostro corde simulauimus: et conuersum est retrorsum iudicium, et iustitia longe stetit. quae enim pars iustitiae et iniquitati? qui consensus christi et belial? stetit iustitia in gentibus, et recessit a nobis, quia corruit in platea ueritas. lata enim et spatiosa uia quae ducit ad mortem, quia angustam uiam, in qua ueritas commoratur, intrare nolebant. et facta est ueritas in obliuionem, de qua scriptum est: ueritas de terra orta est, et iustitia de caelo prospexit. in quo animaduertendum quod crebro ueritas nominata sit, ut christi persona monstraretur, quam deserentes, secuti sunt mendacium. et qui recessit a malo, praedae patuit. quod quamquam uideatur obscurum, sic edisseri potest: nobis mendacium de nostro corde fingentibus et deserentibus legem dei, iustitia longe stetit, et ueritas corruit in plateis, et aequitas ad nos intrare non potuit. et filius dei, qui est ueritas, factus est in obliuionem; in tantum ut quicumque a traditionibus iudaeorum cupierit recedere, statim pateret insidiis et persecutionibus. ita ut caecum a natiuitate, qui oculos receperat, expulerint de synagogis. et post resurrectionem domini saluatoris, omnes, qui in eo credebant, persecuti sint atque nudauerint, quibus de toto orbe gentium ecclesiae ministeria dirigebant, quae per manus apostolorum distribuerent.

et uidit dominus, et malum apparuit in oculis eius, quia non est iudicium. et uidit quia non est uir, et aporiatus est, quia non est qui occurrat. et saluabit sibi brachium suum; et iustitia eius ipsa confirmauit eum. indutus est iustitia ut lorica, et galea salutis in capite eius. indutus est uestimentis ultionis, et opertus est quasi pallio zeli. sicut ad uindictam quasi ad retributionem indignationis hostibus suis, et uicissitudinem inimicis suis, insulis uicem reddet. lxx: uidit dominus, et non placuit ei, quoniam non erat iudicium. et uidit, et non erat uir. et considerauit, et non erat qui defenderet. et ultus est eos brachio suo, et misericordia sustinuit. et indutus est iustitiam quasi loricam, et posuit galeam salutis in capite. et circumdatus est uestimento uindictae, et pallio, quasi retribuens ultionem opprobrium aduersariis. hucusque ex persona populi propheticus sermo contextus est; nunc propheta ex sua persona loquitur. illis ista dicentibus, uidit dominus quod paenitentiam ore iactarent, et corde non agerent, et non placuit ei. quaesiuit enim in eis iudicii ueritatem, quod ad gentes translatum fuerat, et non reperit. desiderauit aliquem iustum uirum, qui sibi irato possit occurrere, et non inuenit. qui et supra dixerat: ueni, et non erat uir; uocaui, et non erat qui audiret. et quia illis in scelere permanentibus, ne unus quidem iustus inuentus est; sed omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt. et non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. brachio suo atque iustitia, siue misericordia confirmauit eum, ut qui uoluerint ab errore conuerti, non suo merito, sed dei clementia conseruentur. denique indutus est iustitiae lorica, et galea salutis, et uestibus ultionis, et zeli pallio circumdatus. sic que armatus processit ad bellum, ut redderet ultionem inimicis suis. haud dubium quin iudaeos significet, perseuerantes in blasphemiis. et uicissitudinem hostibus suis, quando eos romanus cinxit exercitus. quibus uincentibus, dominus pugnasse monstratur. hoc testimonio usus est paulus scribens ad ephesios; et uolens nos indui armatura christi, quo possimus ignitis diaboli iaculis resistere. quod que in septuaginta interpretibus non habetur: insulis uicem reddet, urbes iudaeae significat, quas romanus uastauit exercitus. nam et supra habitatoribus insulae, id est hierusalem, dominus loquitur per prophetam. et timebunt qui ab occidente nomen domini, et qui ab ortu solis, gloriam eius. cum uenerit quasi fluuius uiolentus, quem spiritus domini cogit; et uenerit sion redemptor, et eis qui redeunt ab iniquitate in iacob, dicit dominus. hoc foedus meum cum eis, dicit dominus: spiritus meus qui est in te, et uerba mea quae posui in ore tuo, non recedent de ore tuo, et de ore seminis seminis tui, dixit dominus. amodo et usque in sempiternum. lxx:

et timebunt qui ab occidente nomen domini, et qui ab ortu solis, nomen inclutum. ueniet enim quasi fluuius uiolentus ira domini, ueniet cum furore et ueniet de sion qui liberet. et auertet impietates a iacob, et hoc erit eis a me testamentum, dicit dominus. spiritus meus qui est in te, et uerba mea quae dedi in ore tuo, non deficient de ore tuo, et ex ore seminis tui, ait dominus ex nunc et in aeternum. postquam dominus lorica iustitiae, et galea salutis, et uestibus ultionis zeli que pallio fuerit indutus ad pugnam, et uenerit ad certamen atque uindictam, ut retribuat hostibus, et reddat inimicis suis, et insulas eorum, id est urbes uiculos que subuertat, tunc alienigenae qui de occidente et oriente uenturi sunt, ut requiescant in sinu abraham, de quibus et supra dictum est: ecce isti de longe uenient, alii de occidente, et alii ab aquilone, et alii de terra persarum, timebunt dominum, eo timore qui est initium sapientiae. de quo in multis locis legimus, e quibus pauca ponamus: beatus uir qui timet dominum. et: non est inopia timentibus eum. et: timor domini disciplina et sapientia. et: uenite, filii, audite me; timorem domini docebo uos. et: beatus homo qui timet dominum. et: timor domini addit dies. quod autem repulso israel, gentium turba succedat, malachias propheta plenius docet, in quo dicitur ad iudaeos: non est uoluntas mea in uobis, dicit dominus omnipotens. et hostiam non suscipiam de manibus uestris. rursum que de multitudine nationum: ab ortu enim solis usque ad occasum glorificatum est nomen meum in gentibus. huius beatitudinis ille auctor est, qui ueniet quasi fluuius uiolentus, quem spiritus domini cogit. siue ut aquila transtulit: quasi flumen angustum, spiritus domini signaculum eius. aut ut theodotio: quasi fluuius oppugnans, spiritus domini signatus est. in eo ergo testimonii huius, quod lxx transtulerunt: quasi fluuius uiolentus, ira domini ueniet cum furore, pars ultima in hebraico non habetur. neque enim in repromissionibus dei ira furor que ponendus est; cum in ceteris quae sequuntur, beatitudo sit futurorum et comminatio poena que peccantium. iuxta aquilam autem et theodotionem, spiritus domini qui signatus in christo est, illud confirmat exemplum, quod in ioanne euangelista legitur: hunc enim deus signauit pater. de quo ante iam dictum est: exiet uirga de radice iesse et flos de radice ascendet, et requiescet super eum spiritus domini, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis, et repleuit eum spiritus timoris dei. unde et nos dicimus: signatum est super nos lumen uultus tui, domine. et in hiezechiele uirorum gementium frontes thau, litterae hebraicae, quae apud eos ultima est, impressione signantur. sin autem scire uolumus, quomodo spiritus sanctus fluuius uiolentus sit, apostolorum acta relegamus, in quibus scriptum et: cum autem congregati essent pariter, factus est subito de caelo sonus quasi spiritus uiolenti, et impleuit uniuersam domum ubi erant sedentes. apparuerunt que eis linguae diuisae sicut ignis et sedit super singulos eorum. repleti que sunt omnes spiritu sancto. sequitur: ueniet redemptor sion; et eorum; qui redeunt ab iniquitate in iacob, dicit dominus. pro quo septuaginta transtulerunt: ueniet ex sion qui liberet; et auertat impietates ab iacob. si ergo de sion ueniet, qui auertat impietates ab iacob, hoc intellegimus, quod homo natus sit in sion, et fundauerit eam altissimus, qui auertit scelera ab iacob. sin autem ueniet sion redemptor, et his qui redeunt ab iniquitate in iacob, dicit dominus, hic sensus est: ueniet christus qui redimet sion sanguine suo. siue iuxta hebraicam proprietatem, qui propinquus est sion, et de israel stirpe generatus sit, hoc enim goel, id est agchisteus~g, sonat. ac ne putemus omnem redimi sion et eam de sceleribus liberari, quae domini sanguine cruenta est, significanter adiunxit: his qui redeunt ab iniquitate, si uoluerint agere paenitentiam, in quibus oratio domini compleatur: pater, ignosce eis, quod enim faciunt, nesciunt. eorum igitur in sion redemptio est; et propinquus, qui eum susceperint ex iacob, et illis pollicetur dicens: hoc foedus meum cum eis, siue pactum, ut omnes alii transtulerunt, aut testamentum, ut posuere septuaginta. quod sit autem foedus, pactum et testamentum, sequens uersus ostendit: spiritus, inquit, meus qui est in te, et uerba mea, quae posui in ore tuo, non recedent de ore tuo, et de ore seminis tui, amodo et usque in sempiternum. quod uel ad esaiam dicitur, ut mihi uidetur, uel ad dominum, ut plerique aestimant. igitur ad esaiam sic ordo connectitur: hoc est pactum euangelii sempiternum, ut spiritus meus qui in te est, et uerba mea quae posui in ore tuo, per quae uentura praedices, nec de tuo ore discedant, nec de filiorum tuorum ac nepotum, et seminis seminis tui, ut omnis per seriem generatio demonstretur. quod scilicet gratia prophetarum in apostolis ueniat, et per eos qui de israel per apostolos credituri sunt. quod autem infert: amodo et usque in aeternum, illi testimonio congruit: caelum et terra transibunt; uerba autem mea non praeteribunt. hunc locum diligenter paulus edisserens, scribit ad romanos, quod non sit distinctio iudaei et graeci, sed ipse dominus omnium, diues in omnibus qui inuocant illum; et quod non sic crediderint gentes, ut israel penitus pelleretur. nam et ego, ait, israelites sum ex semine abraham, de tribu beniamin. non repulit deus plebem suam quam praesciuit. et post paululum, cum eliae posuisset exemplum, quaerentis ad dominum quod solus esset relictus, et audientis ab eo quod reliquisset sibi dominus septem milia uirorum, qui non curuassent genua ante baal, intulit: sic igitur et in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae saluae factae sunt. si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia. quid ergo est? quod quaerebat israel, hoc non est consecutus. electio autem consecuta est; ceteri uero excaecati sunt. qui si non permanserint in incredulitate, inserentur. potens est enim, inquit, deus, iterum inserere illos. non contra naturam ex oleastro, sicut gentium inserta est multitudo, sed secundum naturam in bonam, id est in suam oliuam. et ad extremum posuit, ut ad praesens capitulum perueniret: nolo enim uos ignorare fratres mysterium hoc, ut non sitis apud uosmetipsos sapientes. quia caecitas ex parte israel contigit, donec plenitudo gentium subintraret. et sic omnis israel saluus fieret, sicut scriptum est: ueniet ex sion qui liberet, et auertet impietates ab iacob, et hoc illis a me testamentum, cum abstulero peccata eorum. haec idcirco latius prosecuti sumus, ut quidquid repromissionum et legimus et dicturi sumus ad sion et ad hierusalem, non generaliter ad omnes iudaeos, sed specialiter ad eos dici intellegamus, qui in apostolis et per apostolos electi sunt ex israel.

LIBER 17

quanta mysteria septimus post decimum numerus, ad quem nunc explanationum in esaiam peruenit liber, in scripturis sanctis contineat, uellem, uirgo christi eustochium, breui sermone percurrere. sed quia non possum omnia in omnibus locis dicere, hoc strictim admoneo, quod psalmus, qui huius numeri titulo praenotatur, sit pueri domini dauid, et cecinerit uerba cantici, in die qua eripuit eum dominus de manu omnium inimicorum suorum et de manu saul, et dixerit: diligam te, domine, fortitudo mea, et reliqua. puer autem domini ille est, cui pater loquitur in esaia: magnum tibi est uocari: puer meus. et in alio loco: ecce puer meus quem elegi, dilectus meus in quo complacuit sibi anima mea. iste puer qui interpretatur fortis manu, in die qua liberauit eum dominus de manu saul (qui in lingua nostra expetitum uel infernum sonat) et ab omnibus inimicis suis, qui clamauerunt contra eum: crucifige, crucifige talem, quando ad patrem uictor ascendit fuluis uestibus de bosra, inter cetera triumphantis locutus est uerba: eripe me de contradictionibus populi; constitues me in caput gentium. populus quem non cognoui, seruiuit mihi; in auditu auris oboediuit mihi. rursum que de populo iudaeorum: filii alieni mentiti sunt mihi; filii alieni inueterauerunt, et claudicauerunt a semitis suis. quibus et elias dixerat: usquequo claudicatis utroque pede? denique quod difficile in aliis reperitur, hic psalmus tam in samuelis quam in dierum historia continetur. qui de uno numero ad hebdomadem per incrementa proficiens, uenit ad uicesimum octauum psalmum, qui et ipse inscribitur dauid, in consummationem tabernaculi, quando angelis imperatur: afferte domino filii dei; afferte domino filios arietum. et omnia baptismi salutaris et ecclesiae mysteria concinuntur: uox domini super aquas; deus maiestatis intonuit. dominus super aquas multas, uox domini in uirtute. et post paululum: uox domini praeparantis ceruos, et reuelauit condensa, et in templo eius omnes dicent gloriam. atque ut multitudinem credentium demonstraret, intulit: dominus diluuium inhabitare fecit; et sedebit dominus rex in aeternum. rursum que octauae addito sacramento, tricesimum sextum psalmum efficit litteratum, cuius principium est: noli aemulari in malignantibus, neque zelaueris facientes iniquitatem. cuius expositio non praefationis, sed proprii uoluminis est. et ne multa nunc replicemus, usque ad quintum decimum numerum per augmenta succrescens, in quo psalmi graduum sunt, et uas electionis apud petrum hierosolymis commoratur, centesimum uicesimum efficit numerum, qui primi in christum fuere credentes et cum apostolis coenaculum fidei conscenderunt, descendit que super eos spiritus sanctus. post que usque ad septimum decimum numerum ordine gradiens, et euangelicam possidens dignitatem, praecipiente domino de dextris partibus, centum quinquaginta tres pisces magnos capit, et in ecclesia collocat. cui et nunc esaias propheta loquitur.

60. surge, illuminare, quia uenit lumen tuum, et gloria domini super te orta est. quia ecce tenebrae operient terram, et caligo populos; super te autem orietur dominus, et gloria eius in te uidebitur. et ambulabunt gentes in lumine tuo, et reges in splendore ortus tui. lxx: illuminare, illuminare (signum_obeli) hierusalem (signum_metobeli) uenit enim lumen tuum, et gloria domini super te orta est. ecce tenebrae operient terram, et caligo super gentes. super te autem apparebit dominus, et gloria illius in te uidebitur. et ambulabunt gentes in lumine tuo, et reges in splendore tuo. quid nobis uideretur de instauratione sion et hierusalem, et cunctis quae ei prophetali uaticinio promittuntur, in fine superioris libri plenius diximus, ubi interpretati sumus, quid significaret ille uersiculus: ueniet sion redemptor, et his qui redeunt ab iniquitate in iacob. nunc breuiter perstringendum est, quid plurimi de hoc loco sentiant, ut errore perspecto, facilius possimus suscipere ueritatem. iudaei et nostri semiiudaei, qui auream atque gemmatam de caelo exspectant hierusalem, haec in mille annorum regno futura contendunt, quando omnes gentes seruiturae sunt israel, et cameli madian et epha de saba uenientes, aurum deferent et thus, et omnes oues cedar congregentur, arietes que nabaioth ueniant, ut immolentur super altare templi, quod fuerit exstructum. de insulis quoque, et maxime nauibus tharsis, uolare filias illius ut columbas, auri et argenti diuitias conferentes. et aedificari muros hierusalem ab alienigenis, quibus praesint gentium reges, semper que apertas fore portas ciuitatis, ut diebus ac noctibus diuitiae hierusalem et uictimae deferantur. et omnia quae deserta sunt cyparisso et pino et cedro sectis in libano, construenda. praecipue templum domini, in quo sit laetitia sempiterna; ita ut sugat lac nationum, et regum diuitias comedat, tantam que abundantiam rerum omnium fore, ut pro aere aurum habeant, pro ferro argentum, pro lignis aes, pro lapidibus ferrum. principes quoque illius aeterna pace fruituros, et episcopos praefuturos populis in iustitia, sed et portas futuras anaglyphas. et quod his maius est, pro sole et luna ipsum dominum aeterna luce fulsurum. et pro uno homine habituram eam mille fortissimos uiros, et pro paruulis gentes robustissimas possessuram. haec illi dicunt, qui terrenas desiderant uoluptates, et uxorum quaerunt pulchritudinem, ac numerum liberorum, quorum deus uenter est, et gloria in confusione eorum, quorum qui sequitur errorem, sub nomine christiano iudaeorum se similem confitetur. alii autem asserunt haec omnia iudaeis carnaliter repromissa, si recepissent eum, qui dicit in euangelio: ego sum lux mundi, quae illuminat omnem hominem uenientem in mundum, ut quomodo uictimae concessae sunt populo israel, non quo per se bonae essent, sed ne daemonibus offerrentur. ita et gulosis iudaeis, nihil aliud que quaerentibus nisi corporibus uoluptates, ista dominus pollicetur, ut saltem pro carnalibus desideriis et opum abundantia filium dei susciperent, quem quia non susceperunt, repromissiones quoque irritas fieri. denique chananaeae pro filia deprecanti: non ueni, inquit, nisi ad oues perditas domus israel. et discipulis suis: in uiam gentium ne abieritis, et in ciuitates samaritanorum ne intraueritis. ite autem magis ad oues perditas domus israel. quam ob causam et apostoli primum in synagogis dominum nuntiabant, quibus non recipientibus euangelium, dicunt ad eos: uobis quidem oportuerat praedicari uerbum; sed quia non recepistis salutem, ecce conuertimur ad gentes. lux enim uenit in mundum; et magis iudaei dilexerunt tenebras. unde et dominus cum hierusalem fleuisset, adiecit: si scires etiam tu quae ad pacem sunt tibi. quam quia non suscepit, intulit: nunc autem ueniet dies super te; et circumdabunt te inimici tui uallo. et coarctabunt te, ad terram que deducent cum filiis tuis. nos autem iuxta priorem sensum ad ecclesiam dici uniuersa credamus, quae primum de iudaico populo congregata est, et lumen quod super eam ortum fuerat, per apostolos transmisit ad gentes. cui dicitur: surge, illuminare; ut quae cecidit in incredulis, surgat in fidelibus, quae cecidit in synagogis, surgat in ecclesiis; et postquam surrexerit, illuminetur, ut nequaquam habeant erroris tenebras. uenit enim lumen tuum, quod tibi omnes prophetae pollicebantur, quod iugiter exspectabas. et gloria domini, quae quondam fuit super tabernaculum et templum eius, orta est super te; de qua dictum est: gloriosa dicta sunt de te, ciuitas dei. ecce enim tenebrae operient terram, eos qui terrena sapiunt; et caligo populos, siue ut in hebraico legitur: tribus, quod proprie refertur ad iudaeos, de quibus in alio psalmo scriptum est: illuc enim ascenderunt tribus, tribus domini, testimonium israel. super te autem orietur dominus, sol iustitiae, et gloria eius in te uidebitur. de qua scriptum est: et uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre, plenum gratiae et ueritatis. et ambulabunt gentes in lumine tuo. nos omnes ambulabimus in apostolorum luce, quae lucet in mundo, et tenebrae eam non comprehenderunt. et reges, inquit, in splendore ortus tui: quando primum in christo nata es. quod et spiritaliter impletur, et carnaliter, ut reges quorum cor in manu domini est, et quibus non regnat peccatum in mortali corpore, ambulent in splendore nascentis ecclesiae, siue in eo qui ortus est in ecclesia, et ueri regis christi fidei colla submittant. quod cotidie uidemus expleri quando idololatriae errore sublato persecutionis rabie, ad fidem ac tranquillitatem christi romani principes transeunt. sunt qui haec omnia quae nos post primum saluatoris aduentum usque ad consummationem mundi et ex parte completa et penitus explenda memoramus, futuro tempore praestolentur, quando subintrante plenitudine gentium, saluandus sit omnis israel. quorum nequaquam sententia reprobanda est, dummodo spiritaliter haec complenda, et non carnaliter nouerimus. porro nomen hierusalem et gentium, quod his a lxx ponitur, in hebraico non habetur, et obelo praenotandum est, aduersus eos, qui asserunt omnia quae dicuntur dici ad hierusalem.

leua in circuitu oculos tuos et uide. omnes isti congregati uenerunt tibi. filii tui de longe uenient et filiae tuae in latere sugent. lxx: leua in circuitu oculos tuos; et uide omnes congregatos filios tuos. uenerunt omnes filii tui de longe, et filiae tuae super humeros portabuntur. dicitur ad ecclesiam, quae primum per apostolos congregata est in sion, de quibus et in apostolorum actibus legimus, quod de uniuerso orbe terrarum uiri religiosi fuerint in hierusalem, qui susceperint sermonem dei et linguis suarum alienarum que gentium uel audirent loquentes alios, uel ipsi loquerentur ad ceteros. et praecipitur ut leuent oculos suos in circuitu, quod et dominus praecepit apostolis, dicens: leuate oculos uestros, et uidete, quia iam albae sunt segetes ad metendum. de sion enim, et nequaquam de monte sina, egredietur lex, et uerbum domini de hierusalem. praecipitur que ut eleuatis oculis uideat suos filios congregatos, qui de longe ueniant. cui et in alio loco dicitur: gaude mimis, filia sion, praedica, filia hierusalem. ecce ego uenio, et habitabo in medio tui, dicit dominus. et uenient gentes multae ad dominum; et erunt mihi in populum, et ego ero eis in deum. nos autem sumus filii qui de longe uenimus ad dominum, peregrini quondam a testamento dei et repromissionibus eius, spem non habentes, et absque deo in mundo. sed quid dicit apostolus? uos qui eratis aliquando longe, nunc facti estis prope. quod que sequitur: et filiae tuae in latere sugent, illud significat, quod animae in christo lactentes, et in baptismate, paruulorum, de quibus et petrus apostolus loquitur: quasi modo nati paruuli, rationabile et absque dolo lac desiderate, sugant lac apostolorum. quibus paruulis atque lactentibus loquebatur et paulus: filioli mei, quos iterum parturio, donec christus formetur in uobis. et in alio loco: quasi nutrix fouens filios suos, sic desiderantes uos cupimus impertire non solum euangelium christi, sed et animas nostras. quod autem pro hoc in lxx dicitur: filiae tuae super humeros portabuntur, diligentius attendendum est. filii enim qui robusti sunt, ipsi per se de longe ueniunt, et ad fidem domini congregantur. filiae autem quae imbecilliores sunt, et pro fragilitate sexus, necdum in uirum uenere perfectum, apostolorum portantur humeris, ut deferantur in sinus abraham, isaac et iacob. tunc uidebis, et afflues, et mirabitur, et dilatabitur cor tuum, quando conuersa fuerit ad te multitudo maris, fortitudo gentium uenerit tibi. lxx: tunc uidebis, et timebis, et stupebis corde, quoniam transferentur in te diuitiae maris et gentium et populorum. cum eleuaueris oculos tuos, et filios tuos filias que prospexeris uel per se uenire uelociter, uel sanctorum humeris deportari, tunc gaudebis, et in modum fluuiorum aquis subitis inundaberis, et mirabitur, ac stupebit, immo dilatabitur cor tuum, audiens apostolum: os meum patet ad uos, o corinthii. et iterum: dilatamini et uos, ne angustia pectoris non possitis habere hospitem christum, qui dicit in euangelio: ego et pater ueniemus, et mansionem faciemus apud eum. quod autem additur in lxx: et timebis, in hebraico non habetur. nisi forte post gaudii magnitudinem subintrauit timor, ne tanto bono careat. an non est gaudium, cernere diuitias, et multitudinem maris ad se transferri atque conuerti, et fortitudinem gentium uenire sibi, ut quidquid in saeculo et orbe terrarum est, suum sit. et roborata fide gentium dicat: omnia possum in eo qui confortat me, iesu christo?

inundatio camelorum operiet te, dromedarii madian et epha. omnes de saba uenient, aurum et thus deferentes, et laudem domino annuntiantes. omne pecus cedar congregabitur tibi. arietes nabaioth ministrabunt tibi; offerentur super placabili altari meo et domum maiestatis meae glorificabo. lxx: et uenient tibi greges camelorum, et operient te cameli madian et gepha. omnes de saba uenient, aurum et thus deferentes; et salutare domini annuntiabunt. omnes oues cedar congregabuntur tibi, arietes nabaeoth uenient, et offerentur placabiles super altare meum; et domus orationis meae glorificabitur. post diuitias maris et fortitudinem gentium, greges quoque camelorum, et dromades madian et epha promittuntur hierusalem, qui omnes uenient de saba, portantes aurum et thus et, quod his maius est, annuntiantes domini salutare. uniuersae quoque oues cedar congregabuntur ecclesiae, et arietes nabaioth uenient, siue ut in hebraico scriptum est: ministrabunt; et offerentur, siue offerent uictimas super altare domini, ut domus eius incluta fiat. madian et gepha regiones sunt trans arabiam, fertiles camelorum, omnis que prouincia appellatur saba, unde fuit et saba regina, quae uenit sapientiam audire salomonis. et ipsa deferens aurum et thus, pacifico regi multa deportans, et ab eo maiora suscipiens. cedar autem regio sarracenorum est, qui in scriptura uocantur ismaelitae. et nabaioth unus est filiorum ismael, ex quorum nominibus solitudo appellatur, quae frugum inops, pecorum plena est. per familiaria ergo nomina gentium barbararum, quae uicinae sunt israeli, totius mundi conuersio praedicatur. madian quippe in hoc loco interpretatur iniquitas, epha resolutus siue effundens, saba conuersio uel captiuitas, cedar tenebrae, nabaioth prophetiae. greges igitur camelorum, iniquitatis uinculis resoluti, et animas suas effundentes deo, operient hierusalem muneribus, et omnes de captiuitate uenient, et conuersione sua aurum fidei deferentes et thus sacrificii. et per haec munera nequaquam propria salute contenti, proficient ut etiam ceteris praedicent salutare dei. diues ille, qui instar cameli portabat in euangelio diuitiarum pondera, et camelus erat, noluit domini audire consilia, nec exonerari, ut abiecta sarcina, alis columbae uolaret ad caelum. propterea tristis abiit. et de istiusmodi camelo saluator loquitur: facilius est camelum per foramen acus transire, quam diuitem in regna caelorum. difficultatem rei proposuit, non impossibilitatem. denique sanctae memoriae mater tua paula frater que pammachius, per foramen acus, hoc est per arctam et angustam uiam quae ducit ad uitam, transierunt ad regna caelorum, latam uiam cum sarcinis relinquentes, quae ducit ad tartarum. immo quidquid habebant, in domini dona portarunt, implentes illud quod scriptum est: redemptio animae uiri, propriae diuitiae. quae enim apud homines impossibilia, apud deum possibilia sunt. habentes in muneribus principalia, aurum, in sensu et thus odoris optimi, atque dicentes: dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo. et: christi bonus odor sumus in omni loco. exemplo uirtutis suae, cotidie nuntiant salutare domini, ut omnes oues cedar congregentur in ecclesia, et de erroris tenebris ad lucem transeant. arietes que prophetarum, de quibus in uicesimo octauo psalmo canitur: afferte domino, filii dei, afferte domino filios arietum, ueniant et offerantur, siue iuxta theodotionem, offerant se sacrificium domino, et placabiles hostiae fiant, ut christi glorificetur ecclesia. de huiuscemodi ouibus saluator discipulis loquebatur: ite ad oues perditas domus israel. et iterum: meae oues meam uocem audiunt. et in hiezechiele plenius: ecce ego quaeram oues meas, et uisitabo illas. sicut quaerit pastor gregem suum. haec dicit dominus: perditam quaeram, et errantem reducam, et fractam alligabo, et infirmam confortabo, fortem que custodiam, et pascam eas cum iudicio. et ut nossemus quae essent oues, ponit manifestius: et scient quia ego sum dominus deus eorum; et isti populus meus domus israel, dicit dominus deus. et uos oues meae, et oues gregis mei omnes estis, et ego dominus deus uester. si quis ergo in gentibus diues est, saluetur ut camelus, non absque donis atque muneribus, quo possit uerbum domini praedicare. si quis simplicitatis ouium et auctoritatis arietum, ascendat uel offeratur in altare domini ab his qui praeualent, ut domus eius glorificetur. quod autem in hebraico scriptum notauimus: arietes nabaioth ministrabunt tibi, et offerent super placabili altari meo, proprie super his intellegitur qui de gentibus electi in sacerdotium, ministri sunt saluatoris. si quis autem contentiosus est, et carnaliter haec promissa contendit, respondeamus ei: nos talem consuetudinem non habemus, neque ecclesia dei. illud que dicamus, quod etiam si carnaliter sunt promissa iudaeis, tamen sub conditione sunt promissa, ut si suscepissent lumen suum, quod ad eos missum fuerat, tunc etiam ista sequerentur, quod uidelicet per desiderium auri, et opum abundantiam rerum que carnalium, quarum semper ista gens capiebatur illecebris, susciperent ad se missum filium dei, quem quia non susceperunt, uniuersa sublata sunt, et suscipientibus spiritaliter reddita hereditas.

qui sunt isti, qui ut nubes uolant, et quasi columbae ad fenestras suas? me enim insulae exspectant, et naues maris in principio, ut adducam filios tuos de longe; argentum eorum et aurum eorum cum eis, nomini domini dei tui, et sancto israel, quia glorificauit te. lxx: qui sunt hi qui ut nubes uolant, et sicut columbae cum pullis ad me? me insulae exspectarunt, et naues tharsis in primis, ut adducant filios tuos de longe, et argentum suum et aurum cum eis, propter nomen domini sanctum; et quia sanctus israel glorificatus est. quia dominus ingressus est aegyptum super nubem leuem, et nubibus prophetarum mandauit, ne pluerent super israel imbrem, ad quos peruenit ueritas dei, miratur ecclesia de circumcisionis primum populo congregata, uolare ad se gentium turbam toto orbe terrarum. et assumptis alis spiritus sancti, festinare, iuxta symmachum et theodotionem, ad fenestras suas; iuxta aquilam ad cataractas suas, ut ingrediantur ecclesiam. siue doctores cum discipulis suis, id est columbas cum pullis suis, uolare ad ecclesiam de insulis gentium, quae iuxta uaticinia prophetarum exspectabant dominum. naues quoque tharsis, id est maris, de quibus in uisione tyri plenius diximus, adducent filios ecclesiae in principio fidei, aurum argentum que portantes. corde enim creditur ad iustitiam; ore autem confessio fit ad salutem. de quo auro et argento in sexagesimo septimo psalmo scriptum est: pennae columbae deargentatae, et posteriora eius in fulgore auri. et septuagesimo primo psalmo: reges tharsis et insulae munera offerent, et reges arabum et saba dona adducent. quae omnia deferuntur nomini domini dei et sancto israel, qui glorificauit eum.

et aedificabunt filii peregrinorum muros tuos, et reges eorum ministrabunt tibi. in indignatione enim mea percussi te, et in reconciliatione mea misertus sum tui. et aperientur portae tuae iugiter, die ac nocte non claudentur, ut afferatur ad te fortitudo gentium, et reges earum adducantur. gens enim et regnum, quod non seruierit tibi, peribit; et gentes solitudine uastabuntur. lxx: et aedificabunt alienigenae muros tuos, et reges eorum assistent tibi. propter iram enim meam percussi te, et propter misericordiam dilexi te. et aperientur portae tuae semper. die ac nocte non claudentur, ut introducant ad te fortitudinem gentium et reges earum qui adducendi sunt. gentes enim et reges qui non seruierint tibi, peribunt; gentes solitudine desolabuntur. inter cetera quibus ditatur ecclesia et urbs saluatoris exstruitur, alienigenae quoque et filii peregrinorum aedificant muros eius, ne hostis possit intrare, nec locum inuenire perfidia. alienigenae autem et peregrini proprie significant populum nationum, qui uere exstruxerunt ecclesiam christi. intantum ut reges eorum et principes ministrent, siue assistant ei. quod uel carnaliter accipitur, uel spiritaliter. si carnaliter, uidemus caesares romanos christi iugo colla submittere, et aedificare ecclesias expensis publicis, et aduersus persecutiones gentium atque insidias haereticorum legum scita pendere. si spiritaliter, quicumque in eis continentia, eloquentia, sanctitate principes sunt, et animae imperio carnis subiugant seruitutem, ipsi administrant et assistunt, uel auxiliantur ei, quam saepe propter neglegentiam deserit, uel persecutorum percutit uirga, ut rursum propter sui misericordiam diligat. uel certe hoc dicendum, quod afflictam quondam et captiuitati traditam in populo iudaeorum, in uocatione gentium reconciliet sibi, ita ut portae eius semper apertae sint, et nec die nec nocte claudantur, et saluari cupientibus iugiter pateant; id est, ut ei in gaudio, et in tribulatione uolentibus credere, introitus non negetur. et inferatur ad eam fortitudo, siue diuitiae gentium; et reges earum ministrent, siue adducantur ei quasi captiui. quod tunc intelleges, cum uideris eloquentissimos saeculi atque ditissimos adduci ad fidem christi; et stultam fieri sapientiam sapientium, ac prudentiam prudentium reprobari, ut fatuum dei sapientius sit hominibus. gentes autem et reges earum, qui seruire ecclesiae noluerint bonam et utilem seruitutem, ut in apostolicam transferant dignitatem, peribunt ea perditione, quae impiis praeparata est, et quidquid in eis fuerit, redigetur in solitudinem, qui habere noluerunt hospitem deum.

gloria libani ad te ueniet, abies et buxus et pinus simul ad ornandum locum sanctificationis meae; et locum pedum meorum glorificabo. et uenient ad te curui filii eorum, qui humiliauerunt te, et adorabunt uestigia pedum tuorum omnes qui detrahebant tibi, et uocabunt te ciuitatem domini, sion sancti israel. lxx: gloria libani ad te ueniet in cyparisso et pino; et cedro simul ut glorificetur locus sanctus meus, (signum_asterisci) et locum pedum meorum glorificabo (signum_metobeli) et ibunt ad te timentes filii eorum qui te humiliauerunt (signum_obeli) et irritauerunt te. (signum_metobeli) et adorabunt uestigia pedum tuorum omnes qui irritauerunt te; et uocaberis ciuitas domini sion, sancti israel. multa desunt in septuaginta, quae ex hebraeo sub asteriscis posui, et quod addiderunt, obelo praenotaui. libanus mons phoenicis est, excelsis arboribus consitus, quas psalmista describens ait: uidi impium superexaltatum, et eleuatum quasi cedros libani. et in alio loco: conteret dominus cedros libani. multa que alia quae studio breuitatis praetereo. de hoc quondam hiram rex tyri salomoni ioppen ligna mittebat, ad aedificandum templum dei. de quo etiam nunc scriptura promittit abietem et buxum et pinum, siue iuxta septuaginta cyparissum et pinum et cedrum, aut iuxta aquilam abietem, thaadaor et thaassur, uel iuxta theodotionem brais, thadaar et theassur, simul esse caedendas, ut aedificetur templum sion. quod si ita est, ubi erit aurea et gemmata hierusalem? ubi uxor agni? ubi portae duodecim gemmarum uarietate distinctae? nisi forte muros habebit et fundamenta gemmata, et templum quod ornatius esse deberet, lignis aedificabitur. qua ratione compellimur omnia spiritaliter accipere, quod abies, cyparissus, pinus et cedrus, excelsae quondam libani arbores, glorificauerint templum dei et locum pedum illius, et inclutum fecerint. ac ne longo sermone sensum traham, uir sanctus et eloquentissimus martyr cyprianus, et nostri temporis confessor hilarius, nonne tibi uidentur excelsae quondam in saeculo arbores, aedificasse ecclesiam dei? quod que sequitur: et uenient ad te curui, siue reuertentes, filii eorum qui humiliauerunt te; et adorabunt uestigia pedum tuorum, omnes qui detraxerant tibi, de his debemus intellegere, qui non uoluntate, sed necessitate sunt christiani; et metu offensae regnantium, timentibus animis inclinantur. uel certe quod prius persecutores, postea crediderint. qualis fuit et apostolus paulus, qui persequebatur ecclesiam dei, et postea uas electionis est appellatus. cum haec ita fuerint expleta, ut intret gentium plenitudo, tunc omnis israel saluus fiet. et uocabitur uere ciuitas domini sion, sancti israel, quae consistit in specula, et de utroque populo congregata est.

pro eo quod fuisti derelicta et odio habita, et non erat qui pertransiret, ponam te in superbiam saeculorum, gaudium in generatione et generatione; et suges lac gentium, et mamilla regum lactaberis. et scies, quia ego dominus saluans te, et redemptor tuus fortis iacob. lxx: pro eo quod fuisti derelicta, et odio habita, et non erat qui auxiliaretur; ponam te exsultationem aeternam et gaudium generationum in generationes. et suges lac gentium, et diuitias regum comedes. et scies quia ego dominus qui saluam te feci et qui erui te, deus iacob. quae prius fueras derelicta et odio habita, fractis in te ramis, quia fructum non attulerant. qui idcirco fracti sunt, quia nullus erat qui pertransiret, et ibi praeberet auxilium. de quibus in psalmis dicitur: et non dixerunt qui praeteribant: benedictio domini super uos. propterea ponam te in superbiam sempiternam, siue in exsultationem et gaudium duarum generationum; pro pristinis ramis, aliis insertis de oleastro nationum, qui contra naturam exempli afferent fructus, non prioris amaritudinis, sed dulcedinis, quam de radice sumpserunt. suges quoque lac gentium, et mamilla regum lactaberis. qui locus quem sensum habeat, super plenius exposuimus, disserentes illum uersiculum: filii tui de longe uenient, et filiae tuae in latere sugent. siue iuxta septuaginta: diuitias regum comedes. quae diuitiae secundum hebraicam ueritatem ubera sunt regum atque doctorum, quibus nascentium in christo eruditur et nutritur infantia. quae cum suxeris et perueneris ad solidum cibum, ut diuitias quoque huiuscemodi regum comedas; tunc scies quod ego sum saluator tuus, qui redemi te sanguine meo, deus, siue fortis iacob.

pro aere afferam aurum, pro ferro afferam argentum, et pro lignis aes, et pro lapidibus ferrum; et ponam uisitationem tuam pacem, et praepositos tuos iustitiam. non audietur ultra iniquitas in terra tua, uastitas et contritio in terminis tuis, et occupabit salus muros tuos, et portas tuas laudatio. lxx: pro aere afferam tibi aurum, et pro ferro dabo tibi argentum, et pro lignis tribuam tibi aes, et pro lapidibus ferrum. et dabo principes tuos in pace, et episcopos tuos in iustitia, et non audietur ultra iniquitas in terra tua, neque contritio et miseria in finibus tuis. sed uocabuntur salutare muri tui, et portae tuae sculptura. eadem res pro locorum qualitate, alteri genus, alteri species est. et ne de artibus, rhetorica ac dialectica dicere quidpiam uidear, ponam exempla communia, quae possint simplicem lectorem instruere. filius meus, qui ad me species est, et me habet genus, filio suo genus est. dicam et aliud, quod alteri maius, alteri minus est. centurio gregario milite maior, tribuno minor est. quinque pauci sunt ad decem; plures ad unum. ergo in instauratione spiritalis hierusalem, ligna uertentur in aes, et lapides mutabuntur in ferrum, id est bruti quondam et insensibiles homines in eas materias mutabuntur, quae utilitatem aliquam praebeant ciuitati. ipsum que aes et ferrum per augmenta uirtutum, in aurum argentum que mutabuntur ut nequaquam utilitatis speciem, sed pretium quoque habeant ac decorem. de auro et argento, quid significent in scripturis sanctis saepius diximus. ponam, inquit, principes tuos in pacem, et episcopos tuos in iustitiam. pro quo in hebraico scriptum est: ponam uisitationem tuam pacem, et praepositos tuos iustitiam. in quo scripturae sanctae admiranda maiestas, quod principes futuros ecclesiae episcopos nominauit, quorum omnis uisitatio in pace est, et uocabulum dignitatis in iustitia, ut nequaquam accipiant personam in iudicio, nec audiatur quidpiam iniquum in terra ecclesiae, neque contritio et infelicitas in terminis eius. ubicumque enim iniquitas est et iustitia non seruatur et pax perditur, haec omnia consequentur. sed pro his, ait, omnibus occupabit salus muros tuos, siue saluator, qui in hebraico legitur iesus, quod proprie nomen domini sonat. ipse enim fortitudo murorum ecclesiae, quae habet portas in laude domini, ut qui ingrediuntur eam, primum discant laudare dominum, et nomen illius confiteri. quod autem septuaginta pro laude interpretati sunt glumma~g, id est sculpturam, hoc possumus dicere, quod portae ecclesiae cunctis debeant caelatae esse uirtutibus, per quas ingrediamur ad eam.

non erit tibi amplius sol ad lucendum per diem, nec splendor lunae illuminabit te; sed erit tibi dominus in lucem sempiternam, et deus tuus in gloriam tuam. non occidet ultra sol tuus, et luna tua non minuetur, quia dominus erit in lucem sempiternam, et complebuntur dies luctus tui. lxx: et non erit tibi ultra sol in lucem diei, neque ortus lunae lumen praebebit tibi nocte; sed erit tibi dominus lux aeterna, et deus gloria tua. non enim occidet sol tibi, et luna tibi non deficiet. erit que dominus lux sempiterna, et complebuntur dies luctus tui. et hoc capitulo cogimur omnia quae dicta sunt et dicenda, ad ultimum referre tempus. quando caelo terra que transeuntibus, solis ac lunae cessabit officium. et erit dominus ipse lumen perpetuum, ut quae chiliastai~g carnaliter asserunt esse complenda, nos spiritaliter futura credamus, in qualitate promissionum, non in tempore discrepantes. quibus breuiter respondendum est, quod pseudoprophetis et peccatoribus sol occidit meridie, et e contrario timentibus dominum oritur sol iustitiae. quare non semper sanctis, ille qui dicit: ego sum lux mundi, qui lucet in tenebris, et tenebrae eum non comprehenderunt? per diem quippe sol non uret nos, neque luna per noctem. quia habemus dominum lucem perpetuam, et dies luctus nostri complebuntur, nequaquam plangentibus in subuersione hierusalem, sed laetantibus instructione ecclesiae. beati quippe lugentes, quoniam ipsi consolabuntur. beati flentes, quoniam ipsi ridebunt. beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. ut postquam domini fuerint carne saturati, eructent sermonem domini, et dicant opera sua regi.

populus autem tuus omnes iusti, in perpetuum hereditabunt terram, germen plantationis meae. opus manus meae ad glorificandum. minimus erit in mille, et paruulus in gentem fortissimam. ego dominus in tempore eius subito faciam istud. lxx: populus tuus omnes iusti semper possidebunt terram; custodiens plantationem, opera manuum suarum in gloriam. qui paruus est, erit in milibus, et qui minimus, in gentem magnam. ego dominus in tempore congregabo eos. finitis diebus luctus atque completis, quando tristitia uertetur in gaudium, populus sion erit omnis iustus, non ad breue tempus, sed in perpetuum, et quia iustus est, terram mitium possidebit. nec mirandum si ad recipienda promissionis bona, terram mansuetorum teneat atque uiuentium, quam propheta suspirat, dicens: credo uidere bona domini in terra uiuentium, cum germen plantationis domini sit, et opus manuum eius ad glorificandum deum. omnis enim, inquit, plantatio quam non plantauit pater meus caelestis, eradicabitur. siue iuxta septuaginta, populus custodiens plantationem dei et opera manuum domini in gloria seruabitur creatoris. de bona plantatione per hieremiam loquitur deus: ego plantaui te uineam bonam, totam ueram, quae in esaia appellatur uinea sorec. et quia paulus conscientia uirtutum loquentis in se christi, dicere poterat: imitatores mei estote, sicut et ego christi. ideo ad corinthios loquebatur: ego plantaui, apollo rigauit, dominus autem incrementum dedit. plantati enim in domo domini, in atriis eius efflorescent. tunc qui paruulus fuit, erit in milia, audiens a domino: esto habens potestatem super quinque uel decem ciuitates, ita ut appelletur chiliarchos~g. et qui cum apostolo dixerat: mihi minimo omnium sanctorum data est gratia haec, princeps erit magnae gentis in caelestibus, quando tempore constituto miserit dominus angelos suos, et congregauerint ad eum omnes sanctos, a summitate caeli usque ad summum eius. non solum de israel, sed et de gentium populo, quem significans loquebatur: et alias oues habeo quae non sunt de grege isto, et illas oportet me congregare, ut fiat unus grex, et unus pastor. hoc autem subito faciet, ut quando omnia fuerint desperata, tunc in gentem fortissimam congregentur. quae licet ex parte in ecclesia cotidie uideamus expleri, tamen in mundi consummatione plenius complebuntur, et in secundo saluatoris aduentu.

61. spiritus domini dei super me, eo quod unxerit me dominus; ad annuntiandum mansuetis misit me, ut mederer contritos corde, et praedicarem captiuis indulgentiam, et clausis apertionem. et annuntiarem annum placabilem domino, et diem ultionis deo nostro, ut consolarer omnes lugentes. ut ponerem lugentibus sion et darem eis coronam pro cinere; oleum gaudii pro luctu, pallium laudis pro spiritu maeroris. lxx: spiritus domini super me, propter quod unxit me. euangelizare pauperibus misit me, sanare contritos corde; praedicare captiuis remissionem et caecis ut uideant; uocare annum acceptabilem domino, et diem retributionis. consolari omnes lugentes; dare lugentibus sion; dare eis gloriam pro cinere, unctionem laetitiae lugentibus, habitum gloriae pro spiritu maeroris. ille qui supra dixerat: ego dominus in tempore congregabo eos, siue iuxta hebraicum: ego dominus in tempore eius, subito faciam istud, loquitur consequenter: spiritus domini dei super me. non quod dominus deus habeat dominum deum, sed quod iuxta dispensationem carnis assumptae dicat ea quae humilia sunt. ad quem psalmista iam dixerat: dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem; propterea unxit te deus, deus tuus, oleo exsultationis prae consortibus tuis. quando enim consortes nominantur, naturam carnis intellege, quia deus consortes substantiae suae non habet. et quia erat unctio spiritalis, et nequaquam humani corporis, ut in sacerdotibus iudaeorum. idcirco prae consortibus, id est ceteris sanctis, unctus esse memoratur. cuius unctio expleta est tempore, quando baptizatus est in iordane, et spiritus sanctus in specie columbae descendit super eum, et mansit in illo. de quo et hic idem propheta dicebat: exiet uirga de radice iesse, et flos de radice ascendet, et requiescet super eum spiritus dei, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis. unde et saluator cum uenisset in nazareth, in quo nutritus erat postquam baptizatus est in iordane, ingressus est iuxta consuetudinem in die sabbati synagogam eorum. cum que surrexisset ad legendum, datus est ei liber esaiae prophetae, quo aperto inuenit scriptum: spiritus domini super me, propter quod unxit me. euangelizare pauperibus misit me; praedicare captiuis remissionem, et caecis uisum; dimittere fractos in libertatem, praedicare annum domini acceptum. quando conuolutum librum reddidit ministro, et sedit; et omnium oculi qui erant in synagoga, attendebant eum, coepit que ad eos dicere: hodie completa est scriptura haec in auribus uestris, et omnes testimonium praebebant ei, et mirabantur super sermonibus gratiae, qui egrediebantur de ore eius. si ergo illo completa est tempore prophetia, quomodo quidam ad consummationis referunt tempora quae dicuntur. nisi forte possumus hoc dicere, quod tunc ex parte completum sit, plenius esse complendum, quando omnis populus dei fuerit iustus? nunc enim ex parte cognoscimus, et ex parte prophetamus. cum autem uenerit quod perfectum est, ea quae ex parte sunt, destruentur. unctus est igitur spiritu sancto, ut annuntiaret pauperibus, siue mansuetis, dicens eis in euangelio: beati pauperes spiritu, quoniam eorum est regnum caelorum. et: beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram. et missus est ad sanandos eos, qui corde contriti sunt. et dicunt: cor contritum et humiliatum deus non despicit. siue iuxta symmachum et theodotionem: ad alliganda uulnera peccatorum, praedicare captiuis remissionem, caecis ut uideant, uel clausis apertionem, quod manifestius interpretatus est symmachus: uinctis solutionem. de quo, immo ad quem supra dicitur: ecce posui te in lucem gentium, aperire oculos caecorum, educere de uinculis alligatos, et de domo carceris sedentes in tenebris. annum autem acceptabilem et diem retributionis, omne praedicationis eius quo in carne uersatus est tempus intellege. quod et apostolus paulus in primo saluatoris interpretatur aduentu, dicens: ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. de quo supra plenius diximus. sin autem retributio non in meritis bonorum, sed in poenis accipitur peccatorum, iuxta quod dies dicitur ultionis, de iudaico populo sentiendum est, in quem post passionem eius, statim dei ira peruenit. consolatus que est omnes lugentes, dicens: beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur, ut poneret lugentibus sion et daret eis gloriam coronam que pro cinere. de quibus fuit et apostolus paulus qui lugebat sion atque dicebat: tristitia enim mihi est et dolor continuus. et iterum: optabam ego anathema esse a christo pro fratribus meis, et propinquis iuxta carnem qui sunt israelitae. et propterea lugentes atque plangentes, pro cinere oleum gaudii susceperunt, uidentes de iudaeis plurimos credidisse, et stolam accipere mundissimam pro lugubri uestimento.

et uocabuntur in ea fortes iustitiae, plantatio domini ad glorificandum. et aedificabunt deserta a saeculo, et ruinas antiquas erigent, et instaurabunt ciuitates desertas et dissipatas in generationem et generationem. et stabunt alieni, et pascent pecora uestra; et filii peregrinorum, agricolae et uinitores uestri erunt. lxx: et uocabuntur generationes iustitiae; plantatio domini in gloriam. et aedificabunt desertas sempiternas, quae desolatae fuerant prius, suscitabuntur, et innouabunt ciuitates desertas, desolatas in generationes, et uenient alienigenae, et pascent oues tuas, et aliarum gentium aratores et uinitores. postquam et apostoli, et apostolici uiri pro cinere et maeroris spiritu oleum gaudii, et pallium siue iuxta septuaginta stolam gloriae laudis que susceperint, tunc uocabuntur generationes iustitiae, plantatio domini gloriosa. uel iuxta hebraicum ele, per extensam utramque syllabam, fortes, dei que iustitiae, aut plantatio domini ad glorificandum, ut cum glorificati fuerint uel ipsi glorificauerint dominum, aedificent desertas a saeculo ciuitates, et ruinas antiquas suscitent, tam populi iudaeorum quam cunctarum gentium, qui non solum aedificandi et instaurandi urbes habebunt scientiam. sed et pastores erunt optimi, ut repulsis antiquis pastoribus, quibus per hiezechielem dixerat deus: o pastores israel, numquid pascunt semetipsos pastores, et non magis oues? audiant cum apostolo petro: pasce oues meas. mirum que in modum de caementariis atque pastoribus transibunt in agricolas, id est in aratores et uinitores, ut possint cum apostolo dicere: dei aedificatio, dei agricultura sumus. denique scribas et pharisaeos, uinitores et agricolas iudaeorum saluator interrogat, quid faciet uinitoribus malis et agricolis? illis que respondentibus: malos male perdet, et uineam dabit aliis agricolis, intulit: auferetur a uobis regnum dei, et dabitur genti facienti fructus eius. quae res interpretatione non indiget. quotus enim quisque ecclesiarum princeps est de iudaeis, et non de alienigenis, atque externarum gentium hominibus? qui ante idolis seruientes, et alieni a testamento dei ac peregrini a promissionibus illius, spem non habentes; et sine deo in saeculo, nunc praesunt ecclesiis, et dura corda gentilium, prius que indomita, ad fructus ferendos aratro fidei edomant; ut sementem doctrinae domini, bonorum operum ubertate multiplicent.

uos autem sacerdotes domini uocabimini, ministri dei nostri, dicetur uobis: fortitudinem gentium comedetis, in gloria earum superbietis. pro confusione uestra duplici et rubore laudabunt partem suam. propter hoc in terra sua duplicia possidebunt, laetitia sempiterna erit eis, quia ego dominus diligens iudicium, et odio habens rapinam in holocausto. lxx: uos autem sacerdotes domini uocabimini, ministri dei uestri. fortitudinem gentium comedetis, et in diuitias earum eritis admirabiles. sic terram secundo possidebunt, et gaudium sempiternum erit super caput eorum. ego enim sum dominus, qui diligo iustitiam; et odi rapinas de iniquitate. aedificatores urbium desertarum et pastores gregum, qui ipsi sunt aratores et uinitores, hoc est filii peregrinorum, ipsi quoque sunt sacerdotes dei, ad quos propheta nunc dicit: uos autem uocabimini sacerdotes domini, et ministri dei nostri, dicetur uobis. haud dubium quin ecclesiarum principes significet. uel certe de apostolis intellegendum est, ut sit ordo: cum caementarii, pastores, aratores et uinitores de gentibus fuerint ecclesiis praepositi, uos de quibus dictum est: reliquiae saluae fient. et: nisi dominus sabaoth reliquisset nobis semen, quasi sodoma essemus, et similes gomorrae fuissemus, uocabimini sacerdotes et ministri dei quales erant et filii dauid. de quibus scriptura dicit: filii autem dauid erant sacerdotes dei. isti fortitudinem gentium comedent, et in diuitiis earum admirabiles erunt. corona enim patrum gloria liberorum, et profectus populi epulae sacerdotum. de istiusmodi diuitiis paulus scribebat ad corinthios: gratias ago deo meo per iesum christum, quoniam in omnibus diuites facti estis in eo, in omni uerbo et in omni scientia, sicut testimonium christi confirmatum est in uobis, ut in nullo indigeatis in ulla gratia. fortitudo autem gentium triumphus est martyrum. et nos in eorum gloria superbi sumus, non ea superbia quae in uitio est, cui deus resistit, ut humilibus det gratiam; sed ea quae pro potentia et gloria accipitur. unde et moysi cornuta facies erat, qui dicere poterat: in te inimicos nostros cornu uentilabimus. et pro superbia gloriae interpretatus est aquila: kai~g en~g dox�i~g aut�n~g porphurai~g endusesthe~g, id est: purpura uestiemini, ut insigne regii decoris ostenderet. quod que sequitur: pro confusione duplici, et pro rubore laudabunt partem suam, quod in septuaginta non habetur, sic mihi explanandum uidetur: pro eo quod duplicem habebatis confusionem, tam super populo iudaeorum, qui a deo recesserat, quam super nationibus, quae idolis seruiebant, uidebitis eos conuersos ad timorem dei, laudare partem suam. haud dubium quin dominum, de quo loquebatur et sanctus: pars mea dominus. hoc autem nemo potest dicere, nisi qui aliam partem non habet. quia igitur uos super eis duplicem habuistis confusionem et ruborem peccati eorum, super quo ipsi non erubescebant, propterea in terra sua, id est in terra mitium atque uiuentium, duplicia possidebunt, cum et praesentibus crediderint et futuris. et habebunt laetitiam sempiternam. pro quo in septuaginta legitur: sic terram secundo possidebunt. et gaudium sempiternum erit super caput eorum, ut qui possederant terram in iudaeae angustissimis finibus, postea uniuersum orbem possideant. de qua terra pater loquitur saluatori: postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae. hoc autem praestitit dominus, qui diligit iudicii ueritatem, et odio habet rapinam in holocausto. pro quo septuaginta transtulerunt: rapinam de iniquitate; quasi aliqua sit rapina quae non ex iniquitate consistat. ergo quod dicit, hoc est: magis deus iustorum diligit paupertatem, quam diuitum munera, quae de rapinis sunt et iniquitate.

et dabo opus eorum in ueritate, et foedus perpetuum feriam eis. et scietur in gentibus semen eorum, et germen eorum in medio populorum. omnes qui uiderint eos, cognoscent eos, quia isti sunt semen, cui benedixit dominus. lxx: et dabo laborem eorum iustis, et testamentum aeternum ponam cum eis. et scietur in gentibus semen eorum, et nepotes in medio populorum. omnis qui uiderit eos, cognoscet illos, quia isti sunt semen benedictum a deo. deus qui diligit iustitiam atque iudicium, et detestatur holocausta uiolenta quidquid enim de rapinis est, quasi mercedem scorti reputat et pretium canis. ipse eorum qui secundo possederint terram, et quos duplici laetitia coronarit, laborem dabit iustis, siue ut melius habetur in hebraico: in ueritate; ut nequaquam sicut in lege umbra ueritatis, sed ipsa sit ueritas. et pactum feriet sempiternum, non quale moysi dederat quod praeteriit; sed pactum euangelii, de quo loquitur christus: caelum et terra pertransibunt, uerba autem mea non praeteribunt. et tunc scietur in gentibus semen apostolicum, et omnes futurae generationes suscipient sementem doctrinae dei. nequaquam illud dicentes, in quo populus prius circumcisionis errabat dicens: quid enim aliud, nisi semen quaerit deus? omnis qui uiderit eos, prima fronte cognoscet, quia semen sit cui benedixerit dominus. quis enim ex ordine uitae, mansuetudine, continentia, hospitalitate, cunctis que uirtutibus non intellegat populum dei? et quis non e contrario detestetur cruentas israelis manus, aduersum quos imprecatur propheta, dicens: imple, domine, facies eorum ignominia.

gaudens gaudebo in domino, et exsultauit anima mea in deo meo, quia induit me uestimentis salutis et indumentis iustitiae circumdedit me, quasi sponsum decoratum corona, et quasi sponsam ornatam monilibus suis. sicut enim terra profert germen suum, et sicut hortus semen suum germinat; sic dominus deus germinabit iustitiam et laudem coram uniuersis gentibus. lxx: gaudio laetabuntur in domino, exsultet anima mea in domino. induit enim me uestimento salutis, et tunicam laetitiae circumdedit mihi. sicut sponsum mitra, et sicut sponsam ornauit me mundo, et sicut terram efferentem florem suum, et sicut hortus semina sua germinat: sic dominus deus profert iustitiam et laudem in conspectu omnium gentium. principium capituli iuxta lxx, qui dixerunt: gaudio laetabuntur in domino, fini superioris capituli copulatur. iuxta hebraeos uero alterius capitis exordium est, in quo introducitur ecclesia, christi respondere sermonibus: gaudens gaudebo in domino, et exsultabit anima mea in deo meo. nequaquam in patribus, sicut iudaei gloriabantur, dicentes: semen abraham sumus, et nemini umquam seruiuimus. sed in deo, scriptura dicente: multitudinis autem credentium erat cor unum et anima una. reddidit que causas laetitiae, quia induit me uestimento salutis, et indumento siue tunica, iustitiae atque laetitiae, quae hebraice dicitur mail: ornauit atque circumdedit. quotquot enim in christo baptizati sumus, christo induimur, et habemus tunicam iustitiae. qui factus est nobis sanctitas, iustitia, et redemptio. ponit que similitudinem duorum in ecclesia agminum, perfectorum atque incipientium. perfectos sponsi comparat pulchritudini; incipientes sponsae assimilat ornatui. perfectus erat paulus, qui quasi sponsus decoratus corona atque coronandus, siue, ut aquila transtulit: hierateumenos~g stephan�i~g, quod in lingua nostra dicitur: sacerdoti portans coronam; loquentis in se christi auctoritate dicebat: certamen bonum certaui, cursum consummaui, fidem seruaui; de cetero reposita est mihi corona iustitiae. et in alio loco: quotquot ergo perfecti, hoc sapiamus. incipiens autem erat comparatione plenitudinis, quando ex persona incipientium loquebatur: cum essem paruulus, sicut paruulus loquebar, sicut paruulus sapiebam, sicut paruulus cogitabam. et iterum: ex parte uidemus, et ex parte cognoscimus, donec ueniat quod perfectum est. et ideo sponsae assimilatur ornatui, quae ornatur mundo muliebri, siue ut ceteri transtulerunt: uasis, uel monilibus suis. ponit que alterius comparationis exempla, quorum prius ad sponsum, sequens refertur ad sponsam. sicut terra profert germen suum, et caelestibus pluuiis irrigatur, et sicut hortus semen suum germinat, qui fontium atque fluuiorum aquas desiderat, sic, inquit, dominus germinabit iustitiam atque laetitiam coram cunctis gentibus, nequaquam coram israel, ut supercilium decutiat iudaeorum, sed cunctis gentibus, quae in ecclesia congregantur.

62. propter sion non tacebo, et propter hierusalem non quiescam, donec egrediatur ut splendor iustus eius, et saluator eius ut lampas accendatur. et uidebunt gentes iustum tuum, et cuncti reges inclutum tuum, et uocabitur tibi nomen nouum, quod os domini nominauit. et eris corona gloriae in manu domini, et diadema regni in manu dei tui. lxx: propter sion non tacebo, et propter hierusalem non relinquam, donec egrediatur sicut lumen iustitia eius, et salutare illius sicut lampas ardebit. et uidebunt gentes iustitiam tuam, et omnes reges gloriam tuam, et uocabit te nomen nouum, quod os domini nuncupabit. et eris corona decoris in manu domini, et diadema regni in manu dei tui. dixerat dominus atque saluator: spiritus domini super me, propter quod unxit me, usque ad eum locum ubi scriptum est: omnes qui uiderint eos, cognoscent, quia isti sunt semen cui benedixit dominus. post quam repromissionem respondit ecclesia: gaudens gaudebo in domino, quae in tertio graduum psalmo, ex persona populi paenitentis, laeta cantauit: laetatus sum in his quae dicta sunt mihi: in domum domini ibimus. nunc prophetae introducitur persona dicentis: propter sion non tacebo, et propter hierusalem non quiescam. diebus, inquit, ac noctibus ora non claudam, nec mea umquam reticebit oratio; sed tamdiu clamabo, et precibus iungam preces, donec ueniat qui promissus est, et splendore suo cunctum orbem illuminet. quis est iste quem quaerit, quem uenire desiderat, ponit manifestius: donec egrediatur ut splendor iustus eius, et saluator eius ut lampas accendatur. siue iuxta lxx: donec exeat sicut lux iustitia eius, et salutare illius sicut lampas ardeat. quae dicebat in euangelio: ego sum lux mundi; quae cum in sion et hierusalem fuerit accensa, nequaquam in sola splendebit iudaea, sed dicetur ad eam: lumen quod in te accensum est, quod egressum ex patre, in tuis coepit ardere finibus, omnes gentes illuminabit. et cuncti reges uidebunt inclutum tuum, o hierusalem et sion. qui de tua stirpe generatus est, qui in te exaltatus patibulo, omnes traxit ad se, ita ut gentes uideant iustitiam eius, qua cunctorum creator misertus est gentibus. et reges gloriam illius, qua glorificatus in cruce est, et omnia suo imperio regna subiecit. denique nequaquam uocabitur hierusalem et sion, sed nouum nomen accipiet, quod ei dominus imposuerit, dicens ad apostolum petrum: tu es petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam. quod uocabulum a nomine domini deriuauit, ut dicatur dominicum. et populus illius nequaquam ueteri nomine appelletur israel, sed nouo, id est christianus. erit que quasi corona decoris in manu domini, et quasi diadema regni in manu dei sui, quando eam coronauerit turba credentium, et diadema imperii, quod martyres gemmarum suarum uarietate distinxerint, fuerit in manu dei ut filium suum eorum coronet uictoriis. unde et apostolus paulus loquebatur ad sanctos: gaudium et corona mea.

non uocaberis ultra derelicta, terra tua non uocabitur amplius desolata; sed uocaberis uoluntas mea in ea, et terra tua habitata, quia complacuit domino in te. et terra tua inhabitabitur. lxx: et nequaquam ultra uocaberis derelicta, et terra tua non uocabitur adhuc deserta. uocaberis enim uoluntas mea, et terra tua habitata. pro sion et hierusalem uocaberis ecclesia, et dominicum; pro iudaeis appellabuntur christiani. nec hoc eris uocabulorum fine contenta; sed quae prius uocabaris relicta, quod hebraice dicitur azuba, uocaberis ephsiba, quod interpretatur uoluntas mea in ea; et terra tua quae prius uocabatur semema, desolata siue deserta, postea uocabitur bula, quod aquila interpretatus est esch�men�~g; symmachus et theodotio sun�ikismen�~g; septuaginta oikoumen�~g, quae omnia habitatam possessam que significant. hoc est autem hebraicae consuetudinis, ut ex euentu rebus uocabula semper imponant. sicut abram, qui prius dicebatur: pater excelsus, quando audiuit repromissionem: et in semine tuo benedicentur omnes gentes, appellatus est pater multarum gentium, id est abraham. et domino saluatori supra nomen imponitur: cito spolia detrahe, uelociter praedare. filii quoque zebedaei, quorum unus uocem tonitrui emittere poterat: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum, appellati sunt banereem, quod interpretatur filii tonitrui. quod autem sequitur: quia complacuit domino in te, et terra tua inhabitabitur, a septuaginta praetermissum est, causas que reddidit quare appelletur ephsi, et quare appellatur bula, quoniam complacuerit sibi dominus in sion, et terram ipsius habitabilem fecerit, quae prius iudaico fuerat errore deserta. siue hoc ipsum referamus ad ecclesiam, quae possessa prius ab idolis, deserta fuerat a deo.

habitabit enim iuuenis cum uirgine, et habitabunt in te filii tui. et gaudebit sponsus super sponsa; gaudebit super te deus tuus. lxx: et sicut habitans iuuenis cum uirgine, sic habitabunt filii tui. et erit quomodo laetatur sponsus super sponsa, sic laetabitur super te dominus. dicit et apostolus: uiri, diligite uxores uestras, sicut et christus ecclesiam. cum que in alio loco posuisset exemplum: propter hoc relinquet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. intulit: sacramentum hoc magnum est, ego autem dico in christo et in ecclesia. si ergo propter breuitatem temporis, quod in arcto est, sic debent uiri habere uxores suas, quasi non habeant, quanto magis inter sponsum et sponsam erit sancta coniunctio? iste est sponsus de quo in duodeuicesimo psalmo canitur: et ipse tamquam sponsus procedens de thalamo suo. et ista sponsa quae crebrius in cantico scribitur canticorum, quae non habet rugam nec maculam. quam paulus desiderat offerre uni uiro uirginem castam, ut sit sancta corpore et spiritu. de qua et sub nomine carissimi, quadragesimus quartus psalmus canit: astitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato, circumdata uarietate. sicut igitur sponsus gaudet in sponsa, iuuenis que cum uirgine, in quibus exemplis sancta coniunctio est. sic dominus laetabitur in ea, cuius nomina fuerint immutata.

super muros tuos, hierusalem, constitui custodes. tota die et tota nocte perpetuo non tacebunt qui reminiscimini domini, ne taceatis, et ne detis silentium ei, donec stabiliat et donec ponat hierusalem laudem in terra. lxx: et super muros tuos, hierusalem, constitui custodes, tota die et tota nocte qui numquam tacebunt, recordantes domini. non est enim uestri similis si correxerit, et faciet hierusalem gaudium super terram. propheta dixerat: propter sion non tacebo, et propter hierusalem non quiescam, et cetera usque ad eum locum, ubi nunc capitulum terminatum est: gaudebit sponsus super sponsa; gaudebit super te deus tuus. se que promiserat diebus ac noctibus rogaturum, ut saluator et iustus qui promissus fuerat, adueniret, et instar lampadis totum illustraret orbem. post quae introducitur persona dei loquentis ad hierusalem, id est ecclesiam primitiuorum, et eam quae in apostolis ac per apostolos aedificata est: super muros tuos constitui custodes, quos uel angelos uel apostolos et omnes principes eius atque doctores accipere possumus. qui custodiunt muros ecclesiae, ne aduersarius noster diabolus, qui quasi leo rugiens circuit, et quaerit quomodo possit intrare, occasionem accipiat ad gregem domini deuastandum. qui custodes nec diebus debent nec noctibus tacere, nec in laetis nec in tristibus. sed semper domini clementiam deprecari, ut grex illius et muri hierusalem custodiantur et uallentur eius auxilio. unde et ad eosdem custodes atque doctores sermo dirigitur: o uos qui recordamini domini, eius que clementiam die ac nocte precibus fatigatis, cauete ne umquam in ore uestro sileat oratio: ne detis silentium ei, subauditur: domino; sed semper molesti sitis, opportune, importune, et imitemini interpellatricem duri iudicis. si enim ille mentis ferociam assidua imprecatione deposuit, quanto magis pater caelestis bona dabit petentibus se? tamdiu autem rogare debetis, donec hierusalem, quae in iudaeis concidit, et in exemplum est atque maledictum, in totius orbis terrarum laude uersetur. miror que quid uoluerint septuaginta, pro eo quod habetur in hebraeo: ne detis silentium ei, donec stabiliat et ponat hierusalem laudem in terra, dicere, cuius sensus in superioribus non cohaeret: non est enim uobis similis, si corrigat, et faciat hierusalem gaudium super terram. nisi forte hoc artifici eloquio coaptemus, ut dicatur ad custodes ecclesiae, nullum eorum similem fore qui praedicatione sua fecerint, ut corrigatur, et fiat hierusalem gaudium omnis terrae.

iurauit dominus in dextera sua et in brachio fortitudinis suae: si dedero triticum tuum ultra cibum inimicis tuis, et si biberint filii alieni uinum tuum, in quo laborasti, quia qui congregant illud, comedent, et laudabunt dominum; et qui comportant illud, bibent in atriis sanctis meis. lxx: iurauit dominus per dexteram suam et per fortitudinem brachii sui: si ultra dedero triticum meum ut sit cibum inimicis tuis, et si ultra biberint filii alieni uinum tuum in quo laborasti; sed qui congregauerint, comedent ea, et laudabunt dominum; et qui congregauerint, bibent ea in atriis sanctis meis. omnipotens deus, qui dixerat ad ecclesiam: super muros tuos constitui custodes, qui perpetuo non tacebunt, quibus que praecipiam, ut numquam orare desistant, nisi impetrauerint quod precantur, nunc iurat per dexteram suam et brachium fortitudinis suae. de quo crebro diximus, quod sit dominus noster atque saluator, qui iuxta apostolum dei uirtus est dei que sapientia. iurat autem quod triticum et uinum hierusalem nequaquam cedat in hostium cibos, nec alienigenae labore illius perfruantur. sed quicumque in lacrimis seminauerint, in gaudio metant, et qui messuerint, abiectis que paleis, purum frumentum in horrea congregauerint, ipsi comedant labores manuum suarum, et dominum aeterna laude sustollant, et bibant uinum in atriis sanctis eius. quod uel multas apud patrem intellegimus mansiones, si de futura in regno caelorum accipimus beatitudine, uel certe ecclesias in toto orbe diuisas, in quibus plantati, postea in domo domini florebimus. quando autem dicit: nequaquam ultra dabo triticum tuum inimicis tuis; et uinum tuum alienigenae non bibent, in quo laborasti, ostendit laborem antea iudaeorum, et omnia opera eorum a daemonibus fuisse possessa, quando inter deum et idola fluctuabant, quando eis dicebat elias: usquequo claudicatis utroque pede? si dominus est deus, sequimini illum. et iuxta typicam historiam, quae in iudicum libro narratur, ueniebant madianitae, et usque ad gazam fructus eius deuastabant, ita ut cibus hominum in escas brutorum animantium uerteretur. hoc est autem triticum et hoc uinum, quod non comedent nisi laudantes dominum et non bibent nisi in atriis sanctis eius, de quo dominus in passione dicebat: amen amen dico uobis, non bibam de genimine uitis huius, donec illud bibam nouum in regno patris mei. quae ex parte complentur in ecclesia, quando dicit dominus discipulis suis: bibite, amici mei, et inebriamini, fratres, quod uinum laetificat cor hominis. et in plena luce atque meridie bibitur a ioseph cum fratribus suis. et complebitur plenius, quando inebriabitur terra benedictionibus domini. triticum quoque de quo panis caelestis efficitur, illud est, de quo loquitur dominus: caro mea uere est cibus. rursum que de uino: et sanguis meus uere est potus.

transite, transite per portas, praeparate uiam populo, planum facite iter et eligite lapides, eleuate signum ad populos. ecce dominus auditum fecit in extremis terrae. dicite filiae sion: ecce saluator tuus uenit; ecce merces eius cum eo, et opus eius coram illo. et uocabunt eos populus sanctus, redemptus a domino. tu autem uocaberis quaesita ciuitas, et non derelicta. lxx: ite per portas meas, et uiam facite populo meo; et lapides de uia proicite. leuate signum in gentes; ecce enim dominus fecit auditum usque ad extremum terrae. dicite filiae sion: ecce saluator tuus uenit, habens mercedem suam se cum, et opus suum ante faciem suam. et uocabit eum populum sanctum, redemptum a domino. tu autem uocaberis requisita ciuitas, et non derelicta. praecepit custodibus murorum hierusalem, quibus ante praeceperat ne tacerent, ne aliquando orare desisterent, ut transeant per portas hierusalem, et uiam faciant populo. quod semiiudaei in ultimo tempore, quando post plenitudinem gentium saluandus est israel et ad dominum rediturus, futurum esse contendunt. alii uero in regno caelorum explendum putant, quando erit uera laetitia, et unusquisque recipiet secundum meritum suum, ac nequaquam dominum in humilitate conspiciant, sed in habitu sentiant iudicantis, quando ueniet super nubes cum angelorum multitudine, ut reddat unicuique secundum opus suum. nos autem secundum coeptam explanationem possumus haec et in primo aduentu intellegere, ut dicamus praecipi apostolis et apostolicis uiris, ut ingrediantur et transeant per portas quibus infernus non praeualet, et omnia tollant impedimenta de uia, ut absque aliquo scandalo populus ecclesiam saluatoris introeat. unde et ioannes clamabat in eremo: ego sum uox clamantis in deserto, sicut dixit esaias: parate uiam domini, rectas facite semitas eius. omnis uallis implebitur, et omnis mons et collis humiliabitur. aliis que uerbis nunc idem sensus dicitur. elegit lapides uir ecclesiasticus, qui omnem emollit de credentium corde duritiam. de quibus idem baptista dicebat: potens est deus de lapidibus istis suscitare filios abrahaam. uel iuxta septuaginta proicit de uia lapides qui infideles a credentibus separat. quod ne putarent iudaei de se dici, iungitur: leuate signum in gentes, et ad populos nationum, ut nequaquam unius terrae iudaeae ad salutem prouocentur angustiae, sed auditum fiat in extremis terrae, ut passionem omnium creatoris totus mundus exaudiat. dicite, inquit, filiae sion. quae uel ideo appellatur filia sion, quia primum orta est ex iudaeis, de qua dicit in cantico canticorum: filii matris meae pugnauerunt aduersum me. uel certe propterea filia, quia a deo adoptionis nomen accepit. quotquot enim susceperunt eum, dedit eis potestatem ut filii dei fierent. quid est autem quod iubentur magistri atque doctores sion filiae nuntiare? ecce saluator tuus uenit, qui in hebraico dicitur iesus. unde et gabriel ad ioseph: et uocabis, inquit, nomen eius iesum, ipse enim saluum faciet populum suum a peccatis eorum. qui saluator credentium iudex est omnium, ut reddat unicuique secundum opera sua: iustis praemia, peccatoribus aeterna supplicia. et uocabit, inquit, eos ipse dominus atque saluator. siue iuxta hebraicum: uocabunt eos apostoli et apostolici uiri, populum sanctum et redemptum a domino, qui redempti sunt christi sanguine. ipsa quoque ciuitas nequaquam appellabitur derelicta, ut prius uocata fuerat, uel in iudaeis, propter negotiationem, uel in gentibus, propter idololatriam, sed requisita, ut hebraice dicitur drusa; ut pro augmentis et uarietate uirtutum, noua semper accipiant nomina.

63. quis est iste, qui uenit de edom, tinctis uestibus de bosra? iste formosus in stola sua, gradiens in multitudine fortitudinis suae. lxx: quis est iste qui uenit de edom, fuluis uestibus de bosor? sic formosus in stola sua, uiolentia cum fortitudine. et omnem hunc locum ab eo loco, ubi iuxta lxx dicitur: illuminare, illuminare, hierusalem, quia uenit lumen tuum, et gloria domini super te orta est, usque ad praesens capitulum, ubi dicitur: quis est iste qui uenit de edom, tinctis uestibus de bosra? multi nostrorum referunt ad finem mundi, in quo siue carnaliter, siue spiritaliter (diuersa enim sententia plurimorum est) explenda contendunt. nos autem quia et supra in hoc eodem capitulo legimus: spiritus domini super me, propter quod unxit me, annuntiare pauperibus misit me, quod dominus atque saluator, lecto esaiae uolumine, in synagoga iudaeorum super se expletum esse monstrauit dicens: hodie completa est haec scriptura in auribus uestris. et nunc de eodem dicitur, quod post passionem ad patrem cruentus ascenderit, necessitate compellimur, omnia quae dicuntur, in primo accipere saluatoris aduentu. neque enim fieri potest, quod plerique nostrorum facere nituntur, ut uarientur tempore, quae operibus copulata sunt. nec negamus sudoris esse maximi, haec omnia sibi coniungere, et sic spiritaliter explenda in consummatione monstrare, ut in christo et iuxta carnem et iuxta spiritum iam completa doceamus. quia igitur uenit filiae sion saluator, cuius merces cum eo est, et opus illius coram illo. et egressus est iustus ut splendor, et saluator accensus est ut lampas, gauisus que sponsus super sponsa sua ecclesia, immo exsultauit super eam deus suus, qui ipse et sponsus et dominus est. propterea secundum assumptionem carnis et passionem crucis dicitur ad eum: ut tingatur pes tuus in sanguine. et sub iudae uocabulo in genesi prophetatur: iuda, te laudabunt fratres tui. manus tuae in ceruicibus inimicorum tuorum; adorabunt te filii patris tui; catulus leonis iuda, ad praedam, fili mi, ascendisti, requiescens accubuisti ut leo, et quasi leaena: quis suscitabit eum? et iterum: ligans ad uineam pullum suum, et ad uitem, o fili mi, asinam suam; lauabit uino stolam suam, et sanguine uuae pallium suum. iste est quem angelicae potestates uidentes ad patrem ascendere cruentum, imperant ceteris angelis, et ab eis audiunt: leuate portas, principes uestri, et eleuamini portae aeternales, et introibit rex gloriae. quis est iste rex gloriae? dominus fortis et potens, dominus fortis in proelio. et iterum: dominus uirtutum, ipse est rex gloriae. haec praemisimus, ut cum aliis testimoniis etiam praesens capitulum congruere doceamus. unde et in cantico dicitur canticorum: fratruelis meus rubicundus et candidus; rubicundus in passione, candidus in resurrectione. interrogant igitur angeli, rei nouitate perterriti. mysterium enim passionis et resurrectionis christi secundum apostolum paulum cunctis retro generationibus fuerat ignoratum. quis est iste qui de terra cruentus aduenit? edom quippe in linguam nostram et terrenus et cruentus exprimitur. tinctis uestibus de bosra? quod multi pio errore lapsi, putant de carne domini intellegi, id est basar, quod uerbum si carnem significaret, scriberetur per mediam litteram sin, nunc autem per sade scribitur, et interpretatur firma atque munita; quod uel de hierusalem accipimus, quae firmissimis muris fuit ante circumdata, in qua passus est dominus; uel de inferno, de quo in quinquagesimo nono et in centesimo septimo psalmo scriptum est: quis deducet me in ciuitatem munitam? in qua clausae sunt animae mortuorum, et circumdata est firmissimis custodiis. sciendum quoque quod iuxta historiam bosra non sit in edom, sed in moab. sequitur: sic formosus in stola sua, gradiens in multitudine fortitudinis suae. de quo et quadragesimus quartus psalmus canit: formosus decore prae filiis hominum. accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime. specie tua et pulchritudine tua, intende, prospere procede et regna. pro quo septuaginta transtulerunt: uiolentia cum fortitudine. quod quem sensum habeat prudens lector inquirat.

ego qui loquor iustitiam, et propugnator sum ad saluandum. lxx: ego qui loquor iustitiam, et iudicium salutaris. respondit dominus interrogantibus angelis: quaeritis qui sim, qui ad caelos cruentus ascendam, et sanguis quo aspersus sum, non mihi deformitatem tribuerit, sed decorem? ego sum cui pater tradidit omne iudicium. de quo et psalmista dicebat: deus iudicium tuum regi da, et iustitiam tuam filio regis. qui loquor iustitiam, ut malis mala et bonis retribuam bona; qui ueni pugnare contra aduersarias potestates, et captiuis praedicare remissionem, et uinctos de carcere liberare, ut et aduersarii poenas, et captiui sentiant libertatem.

quare ergo rubrum est indumentum tuum, et uestimenta tua sicut calcantium in torculari? lxx: quare rubra sunt uestimenta tua, et indumenta tua sicut calcantium torcular, plenum conculcatum? ubi nunc dicitur, rubrum, in hebraeo legitur edom. ergo et supra ubi scribitur edom, non loci uocabulum est, sed nomen sanguinis. rursum autem angeli sciscitantur et dicunt: didicimus quod tu sis, qui loqueris iustitiam, et salus omnium in tuo sit iudicio constituta. nunc scire uolumus, quare uestimenta tua sint uelut musto tincta, aut quid causae exstiterit, ut tunicam quae desuper texta est, et scindi non potest, et de utero uirginali tantum candorem habuit, quantum nullus fullonum possit facere super terram, sanguine cruentares? magis enim tibi clementia conuenit, quam crudelitas; magis candor, quam cruor. quibus respondit dominus, non uno uersiculo, ut prius, sed multis uerbis, ut omnia doceat ignorantes, ne rursum quaerere compellantur.

torcular calcaui solus, et de gentibus non est uir me cum. calcaui eos in furore meo, et conculcaui eos in ira mea. et aspersus est sanguis eorum super uestimenta mea, et omnia indumenta mea pollui. dies enim ultionis in corde meo, annus redemptionis meae uenit. circumspexi, et non erat auxiliator; quaesiui, et non erat qui adiuuaret. et saluauit mihi brachium meum, et indignatio mea ipsa auxiliata est mihi. et conculcaui populos in furore meo, et inebriaui eos in indignatione mea, et detraxi in terram uirtutem eorum. septuaginta pro eo quod nos diximus torcular calcaui solus, interpretati sunt: plenum conculcatum, quod magis cum superiori capitulo iungendum est, quam ut sit sequentis principium. cetera sic transtulerunt: et de gentibus uir non est me cum et conculcaui eos in furore meo, et confregi eos quasi terram, et deduxi sanguinem eorum in terram, et omnia uestimenta mea inquinaui. dies enim retributionis uenit eis, et annus redemptionis adest. aspexi, et non erat auxiliator; consideraui, et nullus qui praeberet auxilium; et eruit eos brachium meum, et furor meus aduenit, et conculcaui eos in ira mea, et deduxi in terram sanguinem eorum. pro torculari quod hebraice dicitur geth, theodotio ipsum uerbum hebraicum posuit phura. sed melius in hoc loco symmachus, quem et nos secuti sumus. uerbum enim phura ambiguum est, et tam torcular quam lagunculam plerumque significat. dicendum est itaque de torculari, quod iuxta scripturae sanctae consuetudinem, interdum pro ultione atque suppliciis ponitur peccatorum, interdum in congregatione nouorum fructuum. pro poenis ponitur atque tormentis, quando hieremias in lamentationibus plangens euersionem hierusalem loquitur: torcular calcauit dominus uirgini filiae iuda, ideo ego ploro. in bonam partem inscribuntur psalmi pro torcularibus octauus et octogesimus tertius. de quibus in suis locis, si uita comes fuerit, domino praebente, dicetur. hoc torcular, in quo et malis supplicia, et bonis praemia a saluatore calcantur, solus ipse calcauit, nullum que habuit adiutorem. neque enim angelus aut archangelus, throni, dominationes aut ulla caelestium potestatum humanum corpus assumpsit, et pro nobis passus est, et conculcauit aduersarias fortitudines atque contriuit. nisi ille qui loquitur in psalmo: saluum me fac, domine, quoniam defecit sanctus. et tantum, ut etiam confidentissimus et in fidei ueritate firmissimus apostolus petrus, timore perterritus fugerit, immo dominum negarit. quod que sequitur: et aspersus est sanguis eorum super uestimenta mea, et omnia indumenta mea pollui, nequaquam sic intellegendum, ut daemones et aduersarias potestates sanguinem habere credamus. sed tropologice accipienda sunt omnia, quando clementissimus deus ad eruendum populum suum et captiuitatis uinculis liberandum, hostes ferire compellitur. dies enim, inquit, ultionis in corde meo; annus redemptionis meae uenit. de quo et supra legimus, in bonam partem praedicare annum domini acceptum et diem retributionis deo nostro; et nunc tam in malam quam in bonam. in malam: dies enim ultionis in corde meo. in bonam: annus redemptionis meae uenit; ut eo tempore quo puniuntur aduersarii, dei populus liberaretur, immo redimatur pretioso sanguine agni qui in ioannis apocalypsi dicitur trucidatus. de hac retributionis die et moyses sancto spiritu prophetabat: et retribuet uindictam inimicis, et odientibus se restituet. circumspexi, et non erat auxiliator; quaesiui, et non erat qui adiuuaret. qui et in psalmo dixerat: et exspectaui qui contristaretur et non fuit, et qui consolaretur et non inueni. ipse enim cum esset in forma dei, non est rapinam arbitratus aequalem se esse deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, et factus oboediens patri usque ad mortem, mortem autem crucis, et propterea donauit ei nomen super omne nomen, ut saluaret sibi credentes dextera sua; et indignatio eius, quae erat contra aduersarios, dei populum liberaret. siue eruit credentes in brachio suo, et furorem suum ultra non distulit; deduxit que sanguinem eorum in terram, uel daemonum tropik�s~g, uel certe sanguinem iudaeorum; pro quo ceteri interpretes contentionem transtulerunt, qui omni studio nitebantur, ut uinctum populum non dimitterent.

miserationum domini recordabor; laudem domini super omnibus quae reddidit nobis dominus, et super multitudinem bonorum domui israel, quae largitus est eis secundum indulgentiam suam, et secundum multitudinem misericordiarum suarum. lxx: misericordiae domini recordatus sum, uirtutes domini in omnibus quae reddidit nobis. dominus iudex bonus domui israel, retribuet nobis secundum misericordiam suam, et secundum multitudinem iustitiae suae. finito, ut nos arbitramur primo, ut plerique aestimant secundo saluatoris aduentu, in quo subauditur: iudicantis, immo pugnantis uox, suos que et populi sui aduersarios trucidantis, cruentus uictor que describitur. incipit alia perikop�~g, in qua ex persona populi propheta loquitur, enarrans beneficia in se dei, et sui cordis duritiam, ob quam et hierusalem incendio, et israel captiuitati traditus sit. quod iudaei ad babylonica referunt tempora. nos autem ordine et ratione monstrauimus, de praesenti dici tempore, in quo romanis seruiunt, et excluso israele, gentium turba successit. curramus igitur per singula orationis membra, et ea, ne laciniosa sit expositio, breuiter edisseramus. pressus pondere malorum, in nullo alio nisi in dei misericordia spem habeo, qui facit misericordiam in milia diligentibus se, et extendit misericordiam suam his qui cognoscunt eum. ex quo ostenditur, diligentibus et cognoscentibus deum misericordiam domini subuenire. non est enim uolentis neque currentis, sed miserentis dei. et nisi dominus aedificauerit domum et custodierit ciuitatem, in uanum uigilat qui aedificat et custodit eam. ipse enim uirtutem tribuet, ut faciamus fortitudinem, et possimus dicere: fortitudo mea et auxilium et refugium meum in die malorum meorum. quae in praesenti loco, non pro uitiis atque peccatis, sed pro angustiis debemus accipere. quod autem iuxta septuaginta sequitur: uirtutes domini in omnibus quae retribuit mihi, pro quo in hebraico laudes domini continentur, signa intellegamus atque miracula, pro quibus ponuntur saepe uirtutes, ut ibi: gloriam meam alteri non dabo, nec uirtutes meas sculptilibus. et alibi: uirtutes eius in insulis nuntiabunt, uel gentibus totius mundi, uel ecclesiis quae firma mole fundatae sunt, et feriuntur potius quam subuertuntur. interdum uirtus nequaquam pro fortitudine accipitur atque miraculis. sed pro conuersatione bona, ut illud est apostolorum, petri: ministrate in scientia uestra uirtutem. et pauli: si qua uirtus, et si qua laus. iuxta quod et in alio loco dicitur: melior est sterilitas cum uirtute. prior uirtutis intellegentia deo, secunda hominibus conuenit. pro eo autem quod nos interpretati sumus: super omnibus quae reddidit nobis dominus, quod potest et in bonam et malam partem accipi, symmachus manifestius in bonorum posuit retributione, dicens: pro omnibus, in quibus benefecit nobis, et pro multitudine bonitatis, quam super domum israel exercuit. pro quo septuaginta transtulerunt: dominus iudex bonus domui israel retribuit nobis secundum misericordiam suam, et secundum multitudinem iustitiae suae. hoc autem non potest dicere, nisi ille qui intellegit iuste sustinere quae patitur. denique in septuagesimo secundo psalmo, cuius exordium est: quam bonus israel deus, his qui recto sunt corde, loquitur propheta ex persona eorum, qui dei iudiciis perturbantur: mei autem paene moti sunt pedes; paene effusi sunt gressus mei, pacem peccatorum uidens, et cetera, usque ad finem psalmi. unde apostolus paulus qui dominum iudicem bonum iustum que cognouerat, loquitur confidenter: reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi iustus iudex. non solum autem mihi, sed et omnibus qui diligunt aduentum domini et saluatoris nostri. nec est inter bonum et iustum, ut haeretici uolunt, ulla distantia, eodem scribente: ergo lex sancta est, et mandatum sanctum, et iustum, et bonum, ut uidelicet bonitas in genere, iustitia intellegatur in specie. quamobrem scribit ad romanos: uix enim pro iusto quis moritur; nam pro bono forsitan quis audeat mori.

et dixit: uerumtamen populus meus est; filii non negantes. et factus est eis saluator. in omni tribulatione eorum non est tribulatus, et angelus faciei eius saluauit eos; in dilectione sua, et in indulgentia sua ipse redemit eos, et portauit eos, et leuauit eos cunctis diebus saeculi. ipsi autem ad iracundiam prouocauerunt, et afflixerunt spiritum sancti eius; et conuersus est eis in inimicum, et ipse debellauit eos. lxx: et dixit: non populus meus, filii nequaquam reprobabunt. et factus est eis in salutem ex omni tribulatione eorum. non legatus, neque angelus, sed ipse saluauit eos, quod diligeret illos, et parceret eis, ipse redemit eos, et suscepit illos, et exaltauit omnibus diebus saeculi. ipsi autem non crediderunt, et exacerbauerunt spiritum sanctum eius. conuersus est eis in inimicum, ipse pugnauit contra eos. ubi nos interpretati sumus: in omni tribulatione eorum non est tribulatus, quod hebraice dicitur lo, et est negantis aduerbium, pro non, legi potest et ipse, ut sit sensus: in omni tribulatione eorum ipse est tribulatus, id est deus; ut non solum peccata, sed et tribulationes nostras ipse portaret. ipse enim infirmitates nostras portat, et pro nobis dolet. porro septuaginta posuerunt aliud quod in hebraeo non habetur: non legatus, neque angelus, sed ipse saluauit eos; de quo in suo dicemus loco. dixit igitur deus qui iustus est iudex domui israel, et austeritatem iustitiae clementia mitigat iudicantis: genui quidem filios et exaltaui, et ipsi spreuerunt me. uerumtamen quia populus meus sunt, et semel filii nominati, non peribunt in perpetuum. si me spernere et negare desierint, sentient saluatorem, quia in omni tribulatione eorum ipse tribulatus est. siue non est tribulatus, ut parumper eos desereret, et nudatos auxilio suo cogeret ad rogandum; uel certe nequaquam tribulauit eos, sed e contrario, ceteris persequentibus, adiutor fuit, misit que angelum suum, qui eos de periculo liberaret; aut iuxta septuaginta, non per angelos et prophetas et alios sanctos uiros saluare uoluit populum suum. uerum ipse descendit ad oues perditas domus israel, ut ouem morbidam suis humeris reportaret, et drachmam quae perierat inueniret, et luxurioso filio reuertenti laetus occurreret. propter quod sponsa dicit in cantico canticorum: osculetur me osculis oris sui. nequaquam per patriarchas, moysen et prophetas, sed meum corpus assumat, in mea carne uersetur, uerbum caro fiat, et sic osculetur me habitans in me, ut sit emmanuel. nequaquam igitur ut legatus, nec ut angelus, sed ipse saluabit eos qui receperunt salutem. non operum merito, sed caritate dei. sic enim deus dilexit mundum, ut filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in eum, non pereat, sed habeat uitam aeternam. quod si prudens lector tacita cogitatione responderit, quare multi non sunt saluati, si ipse saluauit eos, et dilexit, et pepercit filiis suis, et redemit eos sanguine suo, suscepit que et exaltauit assumptos? infertur causa perspicua: ipsi autem non crediderunt, et exacerbauerunt spiritum sanctum eius, siue sancti illius, quod hebraice dicitur cadeso. uoluit itaque deus saluare cupientes. et prouocauit ad salutem, ut uoluntas haberet praemium; sed illi credere noluerunt. alioquin et de ioanne scriptum est: fuit homo missus a deo, cui erat nomen ioannes. hic uenit, ut praeberet testimonium luci, ut omnes crederent per eum. nec statim in culpa est, si plures credere noluerunt, sed uoluntas uenientis haec fuit, ut omnes crederent et saluarentur. sin autem qui exasperauerit et afflixerit spiritum sanctum, uel sancti eius, id est christi deum exasperat; eiusdem spiritus sanctus cum patre filio que naturae est. quamobrem apostolus praecipit: nolite contristare spiritum sanctum, in quo signati estis. qui spiritus sanctus recedit a corpore subdito peccatis; et in peruersam animam non ingreditur sapientia. unde et dauid conscientia peccatorum, ne spiritum sanctum perderet, precabatur dicens: et spiritum sanctum tuum ne auferas a me. ut autem sciamus, omnem qui exasperat spiritum sanctum, deum offendere, et de amico inimicum et hostem fieri, petrus apostolus significantius in apostolorum actibus loquitur: quare conuenit uobis mentiri spiritui sancto? non estis hominibus mentiti, sed deo. iste est spiritus sanctus, de quo in euangelio dominus dicebat: si diligitis me, mandata mea seruate; et ego petam patrem et alium paracletum dabit uobis, ut sit uobis cum in sempiternum, spiritum ueritatis. de quo et in sapientia reperimus, quae nomine salomonis scribitur: sanctus enim spiritus disciplinae fugiet dolum, et recedet a cogitationibus stultis.

et recordatus est dierum saeculi, moysi, populi sui. ubi est qui eduxit eos de mari cum pastoribus gregis sui? ubi est qui posuit in medio eius spiritum sancti sui? qui eduxit ad dexteram moysen brachio maiestatis suae; qui scidit aquas ante eos, ut faceret sibi nomen sempiternum. qui duxit eos per abyssos quasi equum in deserto non impingentem. quasi animal in campo descendens, spiritus domini ductor eius fuit. sic adduxisti populum tuum, ut faceres tibi nomen gloriae. lxx: et recordatus est dierum antiquorum qui eduxit de terra pastorem ouium. ubi est qui posuit in eis spiritum sanctum? qui eduxit dextera moysen brachium gloriae suae. sic eduxit populum suum. praeualuit aquam in conspectu eius, ut faceret sibi nomen sempiternum. adduxit eos per abyssum sicut equum per solitudinem, et non laborauerunt. et sicut iumenta per campum descendit spiritus a domino, et dux eorum fuit. sic adduxisti populum tuum, ut faceres tibi nomen gloriae. dominus qui de protectore factus est aduersarius populi iudaeorum, qui ad iracundiam prouocauerunt spiritum sanctum eius, et debellauit eos, ipse recordatus est antiquorum dierum, quando pro eis moyses in eremo deprecatus est, dicens: aut dimitte eis hanc noxam; aut si non facis, dele me de libro quem scripsisti. ueteris igitur esaias recordatus historiae, dicit: ubi est ille moyses qui eduxit eos de rubro mari? ubi est pastor ouium? ubi ille qui cum ceteris pastoribus gregis domini laborauit? qui impetrauit, et posuit spiritum dei oratione et precibus suis, in grege domini? aut certe ita intellegendum: ubi est illa clementia domini, qua quondam misertus est populo suo, ut spiritus quoque sancti eis gratiam tribueret. qui eduxit in dexteram partem, non in sinistram, moysen seruum suum brachio maiestatis suae; qui scidit aquas ante eos, ut faceret sibi nomen sempiternum, et usque in praesentem diem illius potentia narraretur? duxit enim populum suum per immensas aquarum abyssos, quasi equum per solitudinem, et iumenta per planum, et spiritus domini ductor eius fuit, id est gregis domini. spiritum autem hic angelum debemus intellegere, qui ductor fuit populi israel, iuxta illud quod scriptum est: qui facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem. et in epistola ad hebraeos: isti sunt administratorii spiritus, qui mittuntur in ministerium, propter eos qui possessuri sunt salutem. consideremus illud quod et in actibus apostolorum scribitur: spiritus domini rapuit philippum, et non uidit eum ultra eunuchus; an super angelo debeamus accipere. sunt qui angelum in spiritu sancto haec fecisse testentur. manifesta percurrimus, ut in obscurioribus immoremur.

attende de caelo, et uide de habitaculo sancto tuo, et gloriae tuae. ubi est zelus tuus et fortitudo tua? multitudo uiscerum tuorum, et miserationum tuarum super me continuerunt se. tu enim pater noster; et abraham nesciuit nos, et israel ignorauit nos. tu domine pater noster, redemptor noster a saeculo nomen tuum. lxx: conuertere de caelo, et uide de domo sancta tua, et gloriae tuae. ubi est zelus tuus et fortitudo tua? ubi est multitudo misericordiarum tuarum et miserationum tuarum qua sustinuisti nos? tu enim es pater noster, quia abraham non cognouit nos, et israel non cognouit nos. sed tu, domine pater noster, libera nos; a principio nomen tuum super nos est. qui tanta populo tuo praestitisti, quae superior sermo narrauit, ut spiritus quoque tui dignos nos consortio duceres, nunc quoque attende de caelo, et uide opera nostra, si tamen te digna sunt. quare auertis faciem tuam a nobis? caelum autem dicitur habitaculum sanctum et domus gloriae eius, iuxta illud: caelum mihi thronus est; terra autem scabellum pedum meorum. et in alio loco: qui habitat in caelis, irridebit eos. et: ad te leuaui oculos meos, qui habitas in caelo. non quo omnipotens deus, qui tenet caelum palmo et terram pugillo, ullo claudatur loco; sed quo quae sanctiora sunt, illius locus et habitaculum esse dicantur. denique salomon qui aedificauit domum dei, ad eum precans loquitur: caeli caelorum et terra non sufficiunt tibi. et in oratione dominica dicamus: fiat uoluntas tua sicut in caelo, ita et in terra. ubicumque ergo fit uoluntas dei, illud est habitaculum eius et domus dei. quod autem sequitur: ubi est zelus tuus et fortitudo tua? illo testimonio disseramus, quod per hiezechiel ad hierusalem dicit deus, quae secuta fuerat amatores suos: iam non irascar tibi, et zelus meus recessit a te. et est sensus: quia peccauimus et nos odisse coepisti, recessit a nobis zelus tuus, qui non recedit quando loquitur per zachariam: zelatus sum sion et hierusalem zelo magno, unde et in consequentibus ait: et irascar super gentes quae congregatae sunt aduersum eam in circuitu. recedente autem zelo, recedit et fortitudo dei, et paternorum uiscerum superatur affectus, dum magnitudine peccatorum incredibilis dei clementia uincitur, ut contineat se super auxilio meo, qui me oppressum uidere non poterat. tu enim, inquit, es pater noster, qui creator es omnium. nescit nos abraham, et ignorat israel, quia te offendimus, nec cognoscunt filios, quos a deo suo intellegunt non amari. subita nascitur quaestio, quare abraham et israel, hoc est iacob, posuerit, et isaac nomen tacitum sit? ad quod respondebimus: principio et fine posito, etiam media nominari. siue ita: abraham de gentibus uocatus ad fidem est, et pro qualitate prioris et consequentis conditionis, mutationem sortitus est nominis. iacob quoque ut appellaretur israel, multo ad id labore peruenit. unde et abraham tres habuit uxores, et iacob quattuor; isaac uero ab initio usque ad finem nomen possedit antiquum, et ecclesiae indicans castitatem, una fuit uxore contentus. isti igitur qui precantur de peioribus commutationem in meliorem statum, eorum assumunt similitudinem, quibus laeta post tristia successerunt. hoc autem est omne quod postulant, ut quia pater eorum est, et hoc eos dignatus est nomine, non obliuiscatur filiorum suorum; ne per ipsos nomen dei blasphemetur in gentibus.

quare errare nos fecisti, domine, de uiis tuis. indurasti cor nostrum, ne timeremus te? conuertere propter seruos tuos tribus hereditatis tuae. quasi nihilum possederunt populum sanctum tuum. hostes nostri conculcauerunt sanctificationem tuam. facti sumus quasi in principio; cum non dominareris nostri, neque inuocaretur nomen tuum super nos. lxx: quare seduxisti nos, domine, de uia tua sancta? indurasti corda nostra, ut non timeremus te? conuertere propter seruos tuos, propter tribus hereditatis tuae, ut modicum possideamus montis sancti tui. aduersarii nostri conculcauerunt sanctuarium tuum; facti sumus quasi a principio cum non dominareris nostri, neque inuocatum est nomen tuum super nos. epistola quam scribit paulus ad corinthios, cum ad unius scribatur populum ciuitatis, pro uarietate habitantium, id est sanctorum et peccatorum, nunc laudat eos, nunc corripit, nunc docet, nunc reprehendit, prouocat ad continentiam. nuptias non recusat; retrahit ab idololatria; instruit resurrectionem; digamiae porrigit manum, ne locum tribuat fornicationi. hoc diximus, ut praesens quoque capitulum, quod omne ex populi deum deprecantis oratione contexitur, uel iustorum intellegamus esse uel peccatorum, et nunc laudare dominum, nunc mouere domino quaestionem, et suam culpam referre in deum. unde et post cetera etiam hoc loquuntur: quare errare nos fecisti, domine, de uiis tuis, uel seduxisti nos de uia tua; indurasti cor nostrum ne timeremus te? non quo deus erroris causa sit et duritiae, sed quo illius patientia, nostram exspectantis salutem, dum non corripit delinquentes, causa erroris duritiae que uideatur. unde quibusdam uehementer iratus, a percutiendo manum suspendit, et loquitur: non uisitabo super filias uestras cum fuerint fornicatae, et super sponsas uestras cum adulterauerint. flagellat enim omnem filium quem recipit, et ad hoc percutit ut emendet. denique qui nequaquam filiorum uocabulum perdiderunt, sed per poenas retrahuntur ad paenitentiam, dicit de eis: uisitabo in uirga iniquitates eorum, et in flagellis peccata eorum; misericordiam autem meam non auferam ab eis. est enim tristitia quae ducit ad uitam, et est tristitia quae ducit ad mortem. unde et peccator loquitur in psalmo: declinare fecisti semitas nostras a uia tua, et humiliasti nos in loco afflictionis. et per quadraginta annos errat populus in deserto; ut priorem uiam non inueniat, nec ad aegyptios reuertatur. in osee quoque sepiuntur semitae hierusalem, et clauduntur spinis; ne sequatur amatores suos, et necessitate compulsa, reuertatur ad uirum suum pristinum. et pharaonis dicitur deus indurasse cor, ne dimitteret populum eius et ut decem plagis affligeretur. quam quaestionem diligentissime paulus disseruit ad romanos. et nos in quodam opere perstrinximus. conuertere, ait, domine, siue conuerte nos propter seruos tuos, abraham et israel, qui non cognouerunt nos, uel quos esse in populo credimus. quasi ad nihil enim et absque ullo labore populum tuum sanctum possederunt aduersarii nostri. siue conuerte nos, ut iuxta septuaginta paululum possideamus montis sancti tui, quia totum montem tuum possidere non possumus, ut cum partem habuerimus, ueniamus ad plenitudinem eius et contemplemur gloriam unigeniti a patre, plenitudinem gratiae et ueritatis. de quo in hoc eodem propheta dicitur: in nouissimis diebus manifestus erit mons domini. de eo autem quod supra positum est: quare nos errare fecisti? quo sensu accipiendum sit, plenissime docet hieremias: seduxisti me, domine, et seductus sum; tenuisti, et potuisti. dum enim mihi clementiam polliceris, et quasi misericors pater dissimulas duritiam, et artifex medicus abscondis ferrum acutissimum, ne aegrotantem terreas antequam cures, fecisti me neglegentem. propter quod et de hierusalem dicit deus: ecce ego seducam eam, et ponam eam quasi desertum, et statuam eam sicut terram absque aquis, et loquar ad cor eius. et dabo possessiones eius inde, et uallem achor ad aperiendam intellegentiam. consideremus ordinem singulorum: seducit eam, et facit esse desertam, et absque aqua, ut uirtutum patiatur sitim. quae postquam dixerit: sitiuit in te anima mea, quam multipliciter tibi caro mea, tunc loquetur ad cor eius, et lugentem consolabitur. et dabit ei possessionem inde, hoc est, de paenitentia et maerore qui operatur salutem. et humilitas conturbati cordis eius (hoc enim interpretatur uallis achor) aperit intellegentiam, ne ignoret creatorem suum. hostes, ait, nostri conculcauerunt sanctuarium tuum. haud dubium quin templum significet, quod uictores calcauere romani. et facti sumus sicut in principio antequam uocaremur in abraham, et dum essemus in aegypto, non habentes deum, nec reges, nec principes, nec prophetas, nec legem mandatorum dei, quae omnia post passionem completa sunt domini, hodieque complentur. dicentibus enim illis: sanguis eius super nos, et super filios nostros, manet maledictio sempiterna, et non dominatur eorum deus, neque inuocatur nomen illius super eos, dum nequaquam dei populus nuncupatur.

64. utinam disrumperes caelos et descenderes; a facie tua montes defluerent. sicut exustio ignis tabescerent, aquae arderent igni, ut notum fieret nomen tuum inimicis tuis. a facie tua gentes turbarentur. cum feceris mirabilia, non sustinebimus; descendisti, et a facie tua montes defluxerunt. lxx: si aperueris caelum, tremor apprehendet ex te montes; et liquescent sicut cera a facie ignis liquefit, et comburet ignis aduersarios. et manifestum erit nomen tuum in aduersariis; a facie tua gentes turbabuntur. cum feceris gloriosa, tremor apprehendet ex te montes. quoniam hostes nostri conculcauerunt sanctuarium tuum, et facti sumus quasi in principio, quando non inuocabatur nomen tuum super nos. propterea deprecamur et dicimus: utinam disrumperes caelos, et descenderes; et qui semper promitteris, tu aliquando promissa compleres. hoc autem eo tempore dicebatur, quando necdum saluator aduenerat, nec de utero uirginali naturae nostrae atque substantiae assumpserat hominem quem saluaret. ut qui portauimus imaginem terreni, portemus imaginem supercaelestis. quod si faceres, inquiunt, et aperirentur caeli, siue caelum, ad aduentum maiestatis tuae montes defluerent, uel tremor apprehenderet montes, et consumerentur, sicut cera a facie ignis consumitur. et hiezechieli aperti sunt caeli, et uidit uisionem magnam. sed et moyses in deuteronomii benedictionibus imprecatur: aperiat tibi dominus thesaurum suum bonum, caelum, ut det tibi benedictionem. et in euangelio baptista ioannes uidisse narratur caelos apertos, et spiritum sanctum super dominum in columbae specie descendentem. montes autem qui ad aduentum domini de quo scriptum est: deus ignis consumens, instar cerae consumuntur et liquefient, aduersariae potestates sunt, et omnes qui se erigunt aduersum scientiam dei. de quibus et in nonagesimo sexto psalmo canitur: uidit, et commota est terra. montes liquefacti sunt sicut cera a facie domini, a facie dei uniuersae terrae. si enim tu descenderes, et tua promissa compleres, tabescerent, iuxta symmachum, aquae maris et omnem salsuginem earum ignis ille consumeret. de quo et in alio psalmo scriptum est: sicut deficit fumus, deficiant; sicut consumitur cera a facie ignis, sic pereant peccatores a facie dei. et hoc notandum quod cum aquae maris diuino fuerint igne consumptae, tunc notum fiat nomen domini saluatoris inimicis eius. de quibus in sexagesimo septimo psalmo dicitur: lingua canum tuorum ex inimicis ab ipso; ut quem beneficiis non senserant, urbis suae subuersione et propria captiuitate cognoscant. et a facie illius gentes turbabuntur, siue ut significantius in hebraico dicitur, mouebuntur, ut quae prius immobiles erant, ueniant ad salutem. cum que mirabilia fecerit, et ostenderit signa in euangelio, quae quondam ostendit in aegypto et in solitudine, confitebuntur se gloriam aduentus eius ferre non posse, siue quod tremor apprehenderit montes. pulchre que iuxta hebraicum, quasi exauditi essent qui supra fuerant deprecati: utinam disrumperes caelos et descenderes, a facie tua montes defluerent. postea inferunt: descendisti; uerbum caro factus es, et habitasti in nobis, uere emmanuel, quod interpretatur nobis cum deus. et ideo a facie tua omnes montes defluxerunt, de quibus supra diximus. hebraei hunc locum ita disserunt: sic comburet ignis iniquos, quomodo aquae feruent ignis ardore; amasim enim non consumptionem et tabem, ut ceteri interpretati sunt, sed iniquos intellegi uolunt.

a saeculo non audierunt, neque auribus perceperunt. oculus non uidit, deus, absque te quae praeparasti exspectantibus te. occurristi laetanti et facienti iustitiam in uiis tuis; recordabuntur tui. lxx: a saeculo non audiuimus, neque oculi nostri uiderunt deum absque te, et opera tua, quae facies exspectantibus misericordiam. occurrit enim facientibus iustitiam, et uiarum tuarum recordabuntur. paraphrasim huius testimonii, quasi hebraeus ex hebraeis, assumit apostolus paulus de authenticis libris in epistola quam scribit ad corinthios, non uerbum ex uerbo reddens, quod facere omnino contemnit, sed sensuum exprimens ueritatem, quibus utitur ad id quod uoluerit roborandum. unde apocryphorum deliramenta conticeant, quae ex occasione huius testimonii ingeruntur ecclesiis christi. de quibus uere dici potest, quod sedeat diabolus in insidiis cum diuitibus in apocryphis, ut interficiat innocentem. et iterum: insidiatur in apocrypho quasi leo in spelunca sua; insidiatur, ut rapiat pauperem. ascensio enim esaiae et apocalypsis eliae hoc habent testimonium. et per hanc occasionem, multa que huiuscemodi, hispaniarum et maxime lusitaniae deceptae sunt mulierculae, oneratae peccatis, quae ducuntur uariis desideriis semper discentes, et numquam ad scientiam ueritatis peruenientes, ut basilidis, balsami atque thesauri, barbelonis quoque et leusiborae, ac reliquorum nominum portenta susciperent. de quibus diligentissime uir apostolicus scribit irenaeus, episcopus lugdunensis et martyr, multarum origines explicans haereseon, et maxime gnosticorum, qui per marcum aegyptium, galliarum primum circa rhodanum, deinde hispaniarum nobiles feminas deceperunt, miscentes fabulis uoluptatem, et imperitiae suae nomen scientiae uindicantes. quod autem dicit populus in praesenti, hoc est: numquam, se nec auribus nec oculis cognouisse, quae deus sanctis suis praeparet in futurum, quod occurrat his qui faciunt iustitiam, et uiarum illius recordantur. porro iuxta septuaginta dicunt, se numquam deum alium cognouisse, praeter eum qui uere deus est, nec alterius talia opera tanta que uidisse, qua facturus sit his qui exspectent misericordiam eius, faciant que iustitiam, et uiarum illius recordentur. et quomodo scriptum est: deum nemo uidit umquam. et iterum: nemo uidet faciem meam et uiuet? ergo deus nequaquam sermonibus explicatur, nec oculis contemplabilis est, sed ab his uidetur, de quibus scriptum est: beati mundo corde, quoniam ipsi deum uidebunt.

ecce tu iratus es, et peccauimus; in ipsis fuimus semper, et saluabimur. et facti sumus ut immundus omnes nos, quasi pannus menstruatae uniuersae iustitiae nostrae. et cecidimus quasi folium uniuersi, et iniquitates nostrae quasi uentus abstulerunt nos. lxx: ecce tu iratus es, et omnes peccauimus; idcirco errauimus, et facti sumus quasi immundi omnes nos, ut pannus sedentis omnis iustitia nostra. et defluximus quasi folia propter iniquitates nostras, sicut uentus auferet nos. ordo praeposterus. non quia tu iratus es, nos peccauimus; sed quia nos peccauimus, tu iratus es. et quia peccauimus, nobis iratus es, domine; propterea errauimus, et rectam reliquimus uiam. siue iuxta hebraicum, qui semper fuimus in peccatis, tua tantum saluabimur misericordia, qui per nos immundi sumus. et quidquid uidemur habere iustitiae, panno sedentis siue menstruatae mulieris comparatur. pro quo theodotio ipsum uerbum hebraicum posuit eddim, quod symmachus interpretatus est kuous�n~g, id est parientium; aquila marturi�n~g, hoc est testimoniorum, quando sanguis in primo coitu maritali uirginis approbatur. et defluximus, inquit, quasi folia de arboribus, quae propter iniquitates nostras uentorum flatibus disperguntur. in quo considerandum, quod iustitia quae in lege est, ad comparationem euangelicae puritatis immunditia nominetur. etenim non est glorificatum quod prius glorificatum fuit, propter excellentem gloriam. unde et paulus apostolus, qui secundum iustitiam, quae in lege est, uniuersa compleuerat, dicit se omnia duxisse pro damno, ut christum lucrificaret et propter eminentem scientiam domini nostri iesus christi, propter quem cuncta arbitratur quasi stercora, ut christum lucrifaciat, et inueniatur in eo non habens suam iustitiam, quae ex lege est, sed per fidem christi quae est ex deo iustitia. est enim iustus qui perit in iustitia sua, si post euangelii ueritatem umbras uelit exercere legales, et non iuste quod iustum est persequi. unde iuxta sapientissimum salomonem omnis uir uidetur sibi iustus, cum in lege uersatur. ad quos dominus loquitur in euangelio: uos estis qui uosmetipsos iustificatis coram hominibus. quod paulus fugiens ait: nihil mihi conscius sum, nec tamen in hoc iustificatus sum. ex peccato autem dei iustitia, de qua idem salomon loquitur: intellegite iustitiam ueram. ergo est alia iustitia quae non habet ueritatem, et haec est uera iustitia, de qua rursum in euangelio dicitur: beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. quam multi prophetae et iusti desiderauerunt uidere, et non uiderunt. abraham autem uidit istam iustitiam, et laetatus est, nequaquam sequens occidentem litteram, sed spiritum uiuificantem. nec mirum haec de hominibus dicere, cum astra quoque dei iustitiae comparata, non sint munda, et aduersum angelos suos peruersum quid excogitauerit. si quis igitur post euangelium christi, et aduentum filii dei paedagogae legis obseruat caeremonias, audiat populum confitentem, quod omnis illa iustitia panno sordidissimo comparetur, cui et esther diadema suum, quod erat regiae potestatis insigne, comparat, quod nequaquam uoluntate, sed necessitate portabat: tu scis necessitatem meam, quoniam detestor signum superbiae meae, quod est super caput meum in diebus ostensionis meae. abominor illud sicut pannum menstruum; nec porto in diebus quietis meae.

non est qui inuocet nomen tuum, qui consurgat et teneat te. abscondisti faciem tuam a nobis, et allisisti nos in manu iniquitatis nostrae. lxx: et non est qui inuocet nomen tuum, et qui recordatus apprehendat te. quoniam auertisti faciem tuam a nobis et tradidisti nos propter iniquitates nostras. quia instar foliorum de arboribus fluximus quae uentus arefacta dispergit, propterea nullus inuentus est qui inuocaret nomen tuum, et consurgens de ruina iniquitatum suarum, apprehenderet uel teneret te, diceret que cum sponsa: inueni quem quaesiuit anima mea; tenebo illum, et non dimittam illum. uentus in scripturis tripliciter ponitur: aut in temptationum magnitudine, aut in peruersitate doctrinae, aut simpliciter uentus, quo nubila congregantur, et aer in nubes cogitur. de temptationibus illud est euangelicum: uenerunt flumina, flauerunt uenti, et impegerunt in domum illam; et non potuerunt subuertere eam; quia super petram stabili erat mole fundata. de peruersitate doctrinae: ut non circumferamur omni uento doctrinae in malitia hominum. de uento simpliciter: et non poterant nauigare, erat enim uentus contrarius. non quo et hoc non possit sentiri tropologice. sed quo praesenti sensui tantum similitudinem praebeat. auertente enim domino faciem suam a nobis, allidimur in manu iniquitatis nostrae, siue tradimur temptationibus propter peccata nostra. ex quo discimus, quod et iniquitas manus habeat, et omnia peccata, quae nos fortiter strictos tenere desiderant. unde et in manu linguae mors et uita est. et sanctus precatur: non ueniet mihi pes superbiae. nos autem, quia auertit dominus faciem suam a nobis, scientes illud quod scriptum est: omnis qui inuocauerit nomen domini, saluus erit; inuocemus nomen eius, atque dicamus: peccatum meum notum feci tibi, et iniquitatem meam non operui. dixi pronuntiabo aduersum me iniquitatem meam domino, et tu dimisisti impietatem cordis mei. et statim habebimus dominum respondentem: deleui sicut nebulam iniquitates tuas, et sicut nubem peccata tua; atque dicemus: ostende faciem tuam, et salui erimus, ut nequaquam simus serui peccati, sed serui tui. omnis enim qui facit peccatum, seruus eius est.

et nunc, domine, pater noster es tu, nos uero lutum; et fictor noster tu, et opera manuum tuarum omnes nos. ne irascaris, domine, satis, et ne ultra memineris iniquitatis. ecce respice, populus tuus omnes nos. ciuitas sancti tui facta est deserta, sion deserta facta est, hierusalem desolata. domus sanctificationis nostrae et gloriae nostrae, ubi laudauerunt te patres nostri, facta est in exustionem ignis, et omnia desiderabilia nostra uersa sunt in ruinas. numquid super his continebis te, domine, tacebis; et affliges nos uehementer? lxx: et nunc, domine, pater noster tu; nos autem lutum, opera manuum tuarum omnes nos, ne irascaris nobis, domine, nimis, et ne in tempore memineris peccatorum nostrorum. et nunc respice quoniam populus tuus omnes nos, ciuitas sancti tui facta est deserta sion. quasi solitudo hierusalem, in maledictionem domus sanctuarii nostri et gloriae, cui benedixerunt patres nostri, facta est igne combusta, et omnia gloriosa nostra conciderunt. et super omnibus his sustinuisti domine, et tacuisti, et humiliasti nos ualde. si nostra consideremus merita, desperandum est. si tuam autem clementiam, qui flagellas omnem filium quem recipis, audemus preces fundere. tu enim pater noster es, qui dignatus es dicere: filius primogenitus meus israel. et quamquam lutum simus, et opera manuum tuarum, et fictor noster sis. nec uas figulo ualeat respondere, quare sic uel sic factum sit. tamen scientes esse nos filios, audemus dicere: ne irascaris, domine, satis. non iram uetamus, nec ultra patientiam tuam quaerimus, per quam thesaurizauimus nobis iram in die irae. sed hoc quaesumus, ne irascaris nobis satis, ne tempore ultionis atque uindictae memineris iniquitatis nostrae. sed magis respicias populum tuum, qui quondam tuus appellatus est populus. et ciuitatis sanctuarii tui miserearis, in qua inuocatum est nomen tuum. quae ciuitas appellatur sion et hierusalem, quam fluminis impetus laetificat; et in qua quondam fuit specula uirtutum et pacis contemplatio. domus quoque tua, id est templum sanctificationis nostrae et gloriae, in qua laudauerunt te patres nostri, in ruinas et cineres concidit, et incendio uastante, deleta est. ita ut nequaquam in ea offerantur uictimae; non pascha celebretur; non quicquam fiat de caeremoniis, quas tu fieri praecepisti; sed omnia desiderabilia nostra uersa sunt in ruinas. cum haec igitur ita se habeant, numquid, domine, super his continebis misericordiam tuam, et tacebis aduersariis blasphemantibus, et affliges nos atque humiliabis, non more solito, sed nimis? quae omnia iudaei assyriorum et babyloniorum temporibus putant esse completa. nos autem iuxta ea quae ex persona saluatoris sequuntur: apparui his qui non interrogabant. inuentus sum ab his qui me non quaerebant, ad tempus romanae uictoriae uniuersa referimus, quae iosephus, iudaicae scriptor historiae, septem explicat uoluminibus, quibus imposuit titulum captiuitatis iudaicae, id est peri~g hal�se�s~g; et superfluum est ea sermone disserere, quae oculis pateant, cum omnia desiderabilia eorum uersa sint in ruinas, et templum in toto orbe celebratum, in sterquilinium urbis nouae, quae a conditore appellabatur elia. et in habitaculum transierit noctuarum, frustra que cotidie dicunt in synagogis suis: super his omnibus, domine, et sustinebis et affliges nos, atque humiliabis uehementer. possumus haec referre et ad ecclesiam, uel ad sancti uiri animam, quae recte appellari potest specula et uisio pacis, quando pater et filius et spiritus sanctus habitauerint in ea. sin uero uitio, uel nostro uel populi, huiuscemodi sion a domino fuerit derelicta, statim patebit incendio ignitarum diaboli sagittarum. omnes enim adulterantes, quasi clibanus corda eorum. et expulso pudicitiae frigore, libidinis in templo dei flamma grassabitur, ut quidquid in nobis gloriosum prius et inclutum fuit, corruat, deleatur et pereat. et impleatur illud quod in psalmis dicitur: combusserunt igni sanctuarium tuum, profanauerunt in terra tabernaculum nominis tui. quod solus potest ille restinguere, de cuius uentre fluunt aquae uiuentis flumina.

LIBER 18

duodeuicesimus in esaiam, immo extremus liber, tuo, o filia eustochium, et sanctae matris tuae paulae nomini dedicatur, ut quas pari honore suspexi, aequa commemoratione nunc recolam. praesertim cum et illa dum uiueret, hoc opus te cum crebrius postularit, et uir eruditissimus frater tuus pammachius et tunc et postea frequentibus scriptis cogere non destiterit, mihi que et praesentium amicorum et absentium, uirorum que ac feminarum in christo dormientium eadem religio sit, id est, animorum caritas, non corporum. nec ignoro quanta inter homines sententiarum diuersitas sit. non dico de mysterio trinitatis, cuius recta confessio est ignoratio scientiae. sed de aliis ecclesiasticis dogmatibus, de resurrectione scilicet, et de animarum et humanae carnis statu, de repromissionibus futurorum, quomodo debeant accipi, et qua ratione intellegenda sit apocalypsis ioannis, quam si iuxta litteram accipimus, iudaizandum est. si spiritaliter, ut scripta est, disserimus, multorum ueterum uidebimur opinionibus contraire: latinorum, tertulliani, uictorini, lactantii; graecorum, ut ceteros praetermittam, irenaei tantum lugdunensis episcopi faciam mentionem, aduersum quem uir eloquentissimus dionysius alexandrinae ecclesiae pontifex elegantem scribit librum, irridens mille annorum fabulam, et auream atque gemmatam in terris hierusalem, instaurationem templi, hostiarum sanguinem, otium sabbati, circumcisionis iniuriam, nuptias, partus, liberorum educationem, epularum delicias, et cunctarum gentium seruitutem, rursus que bella, exercitus ac triumphos et superatorum neces, mortem que centenarii peccatoris. cui duobus uoluminibus respondit apollinaris, quem non solum suae sectae homines, sed et nostrorum in hac parte dumtaxat plurima sequitur multitudo, ut praesaga mente iam cernam quantorum in me rabies concitanda sit. quibus non inuideo, si tantum amant terram, ut in regno christi terrena desiderent; et post ciborum abundantiam, gulae que ac uentris ingluuiem, ea quae sub uentre sunt quaerant. de quibus apostolus paulus: esca, inquit, uentri, et uenter escis. deus autem et hunc et illas destruet. et: non est regnum dei cibus et potus. et dominus atque saluator: erratis, inquit, nescientes scripturas neque uirtutem dei. in resurrectione enim neque nubent, neque nubentur; sed erunt similes angelorum. nec haec dicens aufero corporum ueritatem, quae incorrupta et immortalia resurrectura confiteor, ut mutent gloriam, non substantiam. sic que recto incedendum est tramite, ut nec ad sinistram nec ad dexteram declinemus, id est, nec iudaicum nec haereticum sequamur errorem. quorum alii qui carnis sunt, solas diligunt carnes; alii ingrati beneficiorum dei, habere detrectant, quod christus et natus habuit et resurgens. cum enim apostoli eum putarent spiritum, uel iuxta euangelium, quod hebraeorum lectitant nazaraei, incorporale daemonium, dixit eis: quid turbati estis, et cogitationes ascendunt in corda uestra? uidete manus meas et pedes, quia ipse ego sum: palpate et cernite, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habere. et cum hoc dixisset, ostendit eis manus et pedes. rursum que thomae locutus est ambigenti: infer digitum tuum huc, et uide manus meas; et extende manum tuam et mitte in latus meum; et noli esse incredulus, sed fidelis. denique ad probandam corporis ueritatem, sumpsisse scribitur cibos, quos et archisynagogi filiae iusserat tribui, quam a mortuis suscitauit. et lazarus, ne resurrectio eius phantasma putaretur, cum saluatore narratur iniisse conuiuium. non quo post resurrectionem manducemus et bibamus, ut milliarii nostri uolunt, et immortalia atque incorrupta corpora alimoniis sustentanda terrenis sint. alioquin ubi cibus, sequuntur et morbi; ubi morbi, adhibendus est et medicus; ubi medici, frequenter interitus; rursum que resurrectio, et noua ex integro conuersatio. sed ut resurrectionis fidem ciborum assumptio comprobaret. haec magnopere praecauemus, et pressius loquimur, scientes inter serpentes nobis et scorpiones ambulandum, qui mordent et feriunt in abscondito. de quibus et ecclesiastes: si momorderit, inquit, serpens in silentio, nihil eo minus habet qui occulte detrahit. et huius pater dauid: sedens aduersus fratrem tuum loquebaris, et aduersus filium matris tuae ponebas scandalum. haec fecisti, et tacui; existimasti, inique, quod ero tui similis. arguam te, et ponam contra faciem tuam, ut quae in aliis criminaris, ipse habere docearis. si cui autem explanationum in prophetas displicet longitudo, audiat libere, multo me pauciora dixisse, quam rei obscuritas flagitat, et posse unumquemque de nostra latitudine breues sibi commentariolos facere, qui tamen pleno intellectui non sufficient. neque enim simplex a prophetis historia et gestorum ordo narratur, sed aenigmatum plena sunt omnia; aliud que in uerbis sonant, aliud tenetur in sensibus, ut quae aestimaueris plana et inoffensa currere lectione, sequentium rursum obscuritatibus inuoluantur. uerum tempus est, ut finem imponam uolumini prophetali, in cuius expositione si prolixior solito fuero, extremis partibus concedendum est, quas diuidere nolui, ne librorum numerus augeretur.

65. quaesierunt me qui ante me non interrogabant; inuenerunt, qui non quaesierunt me. dixi: ecce ego, ecce ego ad gentem quae non inuocabat nomen meum. lxx: apparui non quaerentibus me; inuentus sum ab his qui me non interrogabant. dixi: ecce ego in gente quae non inuocauit nomen meum. ad orationem populi mixtam querimoniis, in qua dixerat: quare nos errare fecisti, domine, de uia tua; indurasti corda nostra, ut non timeremus te? respondit, ut iudaei uolunt, deus pater, ut nos probamus, dominus atque saluator: in tantum non sum rigidus et crudelis, qui malo paenitentiam peccatoris, quam mortem. nec repello filios paenitentes, qui tamen sui nominis seruauerint dignitatem, ut etiam alienos saluare uelim. qui enim me non quaerebant, nec dicere poterant: quem scripsit moyses in lege, et prophetae, inuenimus iesum. ipsis apparui, de quibus et alibi propheta testatus est: quibus non est annuntiatum de eo, audient; et qui non audierunt, intellegent. uos autem qui legem dei die ac nocte meditamini, frustra iactatis paenitentiam, cuius opera non facitis. unde euangelistae et apostoli, semper aduentum domini ueteris testamenti cupientes testimoniis roborare, dicebant: ut impleretur quod dictum est per prophetam. centurio dominum non quaerebat, et audiuit a domino: neque in israel tantam fidem inueni. syrophoenissa mulier prophetarum eloquia nesciebat, et domini uoce laudatur: o mulier, magna est fides tua. regulus, qui graece dicitur basilikos~g, quem nos de aula regia rectius interpretari possumus palatinum, non solum filii, sed uniuersae domus suae reperit sanitatem. quod autem iuxta hebraicum dicitur: quaesierunt me qui ante non interrogabant, ad eumdem sensum refertur, ut prius dei notitiam non habentes, postea quaerant dominum, et eum reuelatione cognoscant. qui et paulo dum ecclesiam credentium persequitur, reuelatus est. et apostolo petro ait: beatus es, simon bariona, quia caro et sanguis non reuelauerunt tibi; sed pater meus qui est in caelis. hunc quaerebat et moyses loquens deo: si inueni gratiam apud te, ostende te mihi manifeste, ut uideam te. maiores diuitias thesauris aegypti, christi opprobrium praestolans, dum retributionem desiderat futurorum et inuisibilem deum quasi uideret, animo contemplabatur. de quo et in psalmis legitur: spes omnium finium terrae, et in mari longe. et in genesi: ipse erit exspectatio gentium. quod que sequitur: dixi: ecce ego sum; ad gentem quae non inuocabat nomen meum, illi sensui conuenit: qui est, misit me ad uos. qui cum in forma dei esset, non est rapinam arbitratus aequalem se esse deo, et cetera. sed totius mundi prouocans gentes, unam fecit sui nominis gentem christianorum.

expandi manus meas tota die ad populum incredulum, qui graditur in uia non bona post cogitationes suas. lxx: expandi manus meas tota die ad populum incredulum et contradicentem, qui non ambulauerunt in uia bona, sed post peccata sua. hoc quod supra dictum est: apparui his qui me non interrogabant; inuentus sum ab his qui me non quaerebant, apostolus paulus scribens ad romanos, cum super gentium persona exposuisset, adiecit: ad israel autem dicit: expandi manus meas ad populum incredulum et contradicentem, qui cum beneficiis domini uinceretur, et ultra hominem signa conspiceret, loquebatur: iste non eicit daemonia, nisi in beelzebub principe daemoniorum. et iterum: samaritanus es tu, et daemonium habes. et rursum: cum sis homo, facis te deum. et alibi: iste homo non est a deo, qui sabbatum non custodit. et multa alia, quae longum est texere. denique cum ille in cruce extenderet manus ad populum non credentem, et diceret: pater, ignosce eis; quod enim faciunt, nesciunt, illi e regione dicebant: uah! qui destruit templum, et in tribus diebus aedificat illud; descendat nunc de cruce, et credimus ei. alios saluos fecit, seipsum saluum facere non potest. de hoc et simeon in ulnis tenens paruulum prophetabat: ecce hic positus est in ruinam et in resurrectionem multorum, et in signum cui contradicetur. romae iudaei loquuntur ad paulum: de secta hac notum est nobis, quod ubique ei contradicatur. possumus expansas manus et in largitate donantis accipere, quod nihil eis petentibus denegarit. sed statim roganti leproso reddiderit sanitatem; et caecus a natiuitate acceperit oculos. et esurientia in deserto, exceptis mulieribus ac pueris, populorum saturata sint milia. significant expansae manus et parentis clementiam, suos filios in sinu recipere gestientis. qui e contrario ambulauerunt in uia non bona, et secuti sunt cogitationes suas. quibus dominus loquitur per prophetam: auerte pedem tuum a uia aspera. dilexerant enim alienos, et instar meretricis dixerant: uadam post amatores meos. et relinquentes uiam bonam, quae dicit in euangelio: ego sum uia, ambulauerunt per latam et spatiosam uiam, quae ducit ad mortem, et secuti sunt cogitationes suas, quas propheta deuitans, dominum deprecatur. ab occultis meis munda me, domine, et ab alienis parce seruo tuo. si mei non fuerint dominati, tunc immaculatus ero. et apostolus eos qui non habuerunt notitiam dei, tradi docet reprobo sensui et operibus malis, ut faciant ea quae non conueniunt. nos autem psalmistae uoce dicamus: deduc me in uia recta.

populus qui ad iracundiam prouocat me, ante faciem meam semper; qui immolant in hortis, et sacrificant super lateres. lxx: populus hic qui exacerbat me in conspectu meo; ipsi semper immolant in hortis, et adolent incensum super laterem (signum_obeli) daemonibus qui non sunt. (signum_metobeli) dicente domino: non facies tibi idolum, neque similitudinem omnium quae in caelo sunt, et quae super terram, et per moysen increpante facientes: irritauerunt me in diis alienis, et in abominationibus suis me ad amaritudinem prouocauerunt. immolauerunt daemoniis, et non deo; illi studio delinquendi quasi irritarent et prouocarent deum, non solum fecerunt quod non licebat, sed iugiter semper que fecerunt, peccantes in conspectu domini, cuius oculis patent cuncta, uel in templo eius idolis hostias immolantes. ac ne quid uero deesset sacrilegio, immolabant in hortis, et adolebant thura super lateres, iungentes idololatriae luxuriam, et sacrificiis uoluptatem, et pro uno altari quod impolitis lapidibus dei erat lege constructum, coctos lateres et agrorum cespites hostiarum sanguine cruentabant. hoc dictum sit iuxta litteram: alioquin secundum intellegentiam spiritalem, omnis haereticus ad iracundiam prouocat dominum, et in falsitate dogmatum suorum offert immunda sacrificia, nequaquam firma et mansura perpetuo, sed instar hortorum ad breue uirentia, carnis deliciis prouidens. cui dicitur: omnis caro fenum, et omnis gloria eius quasi flos feni. aruit fenum, et flos decidit; uerbum autem domini, quod in ecclesiis praedicatur, permanet in aeternum. hos hortos ex uinea sua nolens fieri naboth, achab impiissimo regi sanguinem fundit. neque enim congruum erat, ut paterna periret hereditas; et excisis uineis, quae afferunt fructum qui laetificat cor hominis, in loco uirtutum, deliciarum atque uitiorum olera nascerentur. fertur sapientissimi apud graecos merito celebrata et laudata sententia, qui omnes saeculi uoluptates et pompam mundi atque luxuriam celeriter transeuntem, hortos adonidis uocat. sacrificant quoque haeretici super lapides, quando errores suos et exquisita mendacia, dialectica nituntur arte firmare, et in quadrum exstruere, et grammikais~g, ut aiunt, anagkais~g, id est secti in latere pulueris atque descripti lineis roborare. quod autem in septuaginta legitur: daemonibus qui non sunt, et in hebraico non habetur, illo sensu accipiendum, quod iuxta litteram et iuxta spiritum, nec daemonia subsistant, quia iam a deo, qui uere est, exciderunt; nec sectae haereticorum quae nullam retinent ueritatem, sed in umbrarum similitudinem transeunt atque intereunt. unde et esther loquitur ad dominum: ne tradas hereditatem tuam his qui non sunt. et sanctus precatur in psalmo: ignosce mihi, ut refrigerer priusquam abeam, et ultra non subsistam. qui enim dum in hoc uiuit corpore, ueniam peccatorum non fuerit consecutus, et sic de uita excesserit, deo perit, et esse desistit, licet sibi subsistat in poenis.

qui habitant in sepulcris, et in delubris idolorum dormiunt; qui comedunt carnem suillam, et ius profanum in uasis suis. qui dicunt: recede a me, non appropinques mihi, quia immundus es. lxx: in sepulcris et in specubus dormiunt propter somnia; qui comedunt carnem suillam et ius hostiarum, profana omnia uasa eorum. qui dicunt: abi longe a me, ne appropinques mihi, quoniam mundus sum. nihil fuit sacrilegii quod israel populus praetermitteret, non solum in hortis immolans, et super lateres thura succendens, sed sedens quoque uel habitans in sepulcris et in delubris idolorum dormiens, ubi stratis pellibus hostiarum incubare soliti erant, ut somniis futura cognoscerent. quod in fano aesculapii usque hodie error celebrat ethnicorum multorum que aliorum, quae non sunt aliud, nisi tumuli mortuorum. nec hoc erant impietatis fine contenti, sed porcorum quoque carnibus uescebantur, quod lege prohibitum erat, et ius hesternum, quod graeci uocant he�lon~g, auidis faucibus deuorabant. unde tam ipsi quam uasa eorum immunda erant, et in tantum procacitatis ac superbiae cotidie augmenta capiebant, ut quicumque non simili duceretur errore, eum arbitrarentur immundum, contactum que eius fugerent, quemadmodum samaritani et iudaei nobis faciunt, omnes que haeretici, quales nuper sub magistro cerebroso in gallia pullularunt, qui basilicas martyrum declinantes, nos qui ibi orationes ex more celebramus, quasi immundos fugiunt. hoc autem non tam illi faciunt, quam habitantes in eis daemones, fortitudinem et flagella sancti cineris non ferentes. quis autem haereticorum non requiescit in memoriis, non dormit in specubus magistrorum? qualis fuit marcion et ualentinus, et nuper eunomius, mentis immunditiam leprosa carne contestans, qui lumen sancti spiritus relinquentes, et cenaculum in quo apostoli uersabantur, in diaboli tenebris commorantur, et speluncas diligunt, quas hieremias mystico sermone condemnat: facta est hereditas mea mihi quasi spelunca hyaenae, quam nostri beluam uocant; quod animal semper cadauera persequitur, et uiuit succo ac sanie corporum mortuorum. aduersum hos qui habitant in speluncis, et abacuc lamentabili uoce dicebat: uae qui potum dat proximo amico suo potionis turbidae; et inebriat eum, ut respiciat ad speluncas suas. de his speluncis et dominus loquebatur: scriptum est: domus patris mei, domus orationis uocabitur; uos autem fecistis eam speluncam latronum, in quibus animas interficitis deceptorum, ut non uideatis in eis uisiones, de quibus idem saluator ait: ego uisiones multiplicaui, et in manibus prophetarum assimilatus sum. et alius ad eum: locutus es, inquit, in uisione filiis tuis, sed somniis creditis et phantasmatibus, quibus praecepit dominus non esse credendum. isti porcorum carne uescuntur, de quibus dicitur: ne miseritis margaritas uestras ante porcos. et ius profanum comedunt quod in libris eorum haeretica arte conditum est. quorum uasa immunda sunt omnia, tam scilicet corpora quam doctrinae, et in tantam dementiam ueniunt, ut quicumque eorum non fuerit similis, eum quasi perditum detestentur.

isti fumus erunt in furore meo, ignis ardens tota die. ecce scriptum est coram me: non tacebo, sed reddam et retribuam in sinu eorum iniquitates uestras, et iniquitates patrum uestrorum simul, dicit dominus, qui sacrificauerunt super montes et super colles, exprobrauerunt me; et remetiar opus eorum primum in sinum eorum. lxx: iste est fumus furoris mei. ignis ardet in eo cunctis diebus. ecce scriptum in conspectu meo: non tacebo, donec reddam et retribuam in sinu eorum peccata sua, et patrum suorum, dicit dominus. qui adolebant incensum super montes et super colles, exprobrauerunt mihi; reddam opera eorum in sinum eorum. propter opera uestra, et incredibilem mentis arrogantiam, ut immundi, mundos putaretis immundos, eritis fumus, ignis ardens, qui de meo furore succensus est. furorem autem, obliuionem, iram, paenitudinem, ita in deo debemus accipere, quomodo pedes, manus, oculos, aures, et cetera membra, quae habere dicitur incorporalis et inuisibilis deus. non quo his pateat perturbationibus, qui eas dono gratiae suae exstinguit in nobis; sed quo per nostra uerba dei erga nos intellegamus affectum. neque enim ira, quae est ultionis libido, ita definitur in deo, ut in hominibus, quae materiam habet in nostris uitiis, non in domini uoluntate; qui thesaurizamus nobis iram in die irae et reuelationis iusti iudicii dei, ut tribulos nostros et spinas et zizania, quae pro semine dei attulimus, ligna quoque, fenum et stipulam, quae super fundamentum pauli aedificauimus, sapiens flamma consumat. de hoc igne perpetuo et in moysi cantico legimus: ignis accensus est de furore meo, et ardebit usque ad infernum deorsum. deuorabit terram et genimina eius; comburet fundamenta montium, et sagittae meae consument eos. cuius testimonii sensus est, quod ignis dei atque uindicta semper ardeat peccatoribus, et eos usque ad inferos persequatur. qualis erat et diues ille in euangelio purpuratus, qui, requiescente lazaro in sinu abraham, aeternis torquebatur ardoribus. terram quoque, id est carnem nostram, et genimina eius, id est carnis desideria, eadem flamma comburet, et fundamenta montium quae se eleuant contra scientiam dei. ipsos quoque montes dei iacula disperdent, ut humiliati in poenis, montes esse desistant. ecce, inquit, scriptum est coram me. omnia enim nostra peccata dei patent oculis, et in his scripta sunt libris, de quibus in daniele legimus: throni positi sunt, et libri aperti sunt. de quibus in alio loco dicitur: super terram scribantur. et nequaquam ultra reticebit qui prius dixerat: tacui, numquid semper tacebo? dicit dominus. sed reddet unicuique quod operatus est in sinu eius, hoc est in cordis arcano, ut eos propria torqueat conscientia. de qua et osee propheta uaticinatur: cadent in gladio principes eorum propter indisciplinationem linguae eorum. haec est detractio ipsorum in sinu eorum, quae de uniuscuiusque corde procedit. simile quid et in prouerbiis scribitur: in sinu redduntur suo iniquis omnia. qui sinus propter animae principale, alio nomine appellatur caput. uias eorum dedi in capita eorum. et alibi: conuertetur dolor eius in caput eius, et super uerticem illius iniquitas eius descendet. est autem et bonus sinus, qui sanctitate fruetur conscientiae, de quo psalmista dicebat: et oratio mea in sinu meo conuertebatur. intellegitur sinus in quemlibet affectus atque dilectio, ut quando ad maritum sermo dirigitur: uxor quae est in sinu tuo. et ad parentem: adducent filios tuos in sinu. unde et omnes qui patrem habent abraham, et uirtutum eius similes esse meruerunt, requiescunt in sinu eius. neque enim patres, quorum nunc iniquitates nobis et peccata redduntur, eos debemus accipere, de quorum semine nostra nata sunt corpora. alioquin et ipse moyses qui dixerat peccata patrum filiis esse reddenda in tertiam et quartam generationem, his qui oderunt deum, interpretatur sententiam suam, dicens: non morientur filii propter peccata patrum; sed unusquisque in suo peccato morietur, eamdem hiezechiele approbante sententiam, quod nequaquam dicatur illa parabola: patres uuam acerbam comederunt, et dentes filiorum obstupuerunt. sed eius tantum dentes obstupescere, qui comederit; et perire animam peccatricem, nec externa luere peccata. ex quo intellegimus, uel in bonam partem uel in contrariam, eos accipiendos patres, quibus unusquisque apponitur, cum de hac uita excesserit. sacrificauit autem super montes et colles israel, quando in bethel et dan aureos uitulos posuit. et exprobrauit deo super praeceptis suis, dum eius neglexit caeremonias, et cultum dei daemonibus tribuit, quorum opera reddenda sunt in sinu eorum. omnis que haereticus contemnens ecclesiasticam simplicitatem, sacrificat in montibus, et exprobrat deo, dum eius praecepta contemnit.

haec dicit dominus: quomodo si inueniatur granum in botro, et dicatur: ne dissipes illud, quoniam benedictio est. sic faciam propter seruos meos, ut non disperdam totum. lxx: sic dicit dominus: quomodo si inueniatur acinum in botro, et dicatur: ne contingas illud, quia benedictio est in eo. sic faciam propter seruum meum, ut non disperdam omnes. dixerat dominus, israel esse periturum, et omnia peccata illius suis patere conspectibus, et redditurum se opera singulorum in sinu eorum. post haec infert similitudinem et comparationis exemplum, quo doceat unumquemque suo perire peccato, et etiamsi peccantium sit plurima multitudo, unum iustum cunctorum uitio non perire. si quis, ait, in botro et uua, quae ad maturitatem peruenire non potuit, et acescentes attulit fructus, uel aliquo aeris ac terrae corrupta est uitio, unum granum reperit illaesum, quod spem habeat adhuc maius fieri et ad maturitatem solitam peruenire, dicat alteri: ne tangas illud, sed dimitte ut crescat, quia benedictio domini est, ut in tanta acinorum multitudine solum euaderet siccitatem. sic, inquit, de innumerabili iudaeorum multitudine, quae offendit deum, si paucos iustos inuenero, liberabo eos de interitu plurimorum. et hoc faciam propter seruos meos abraham, isaac et iacob, ad quos facta est repromissio, siue propter eos, qui inter plurimos peccatores seruiunt mihi. tale quid et in genesi legimus, quando de quinquaginta usque ad decem paulatim quaeruntur iusti, qui de peccato liberent ciuitatem, et lot de sodomis cum filiabus suis solus iustus eripitur. de quo in catholica epistola scribitur, quod cruciaretur anima ipsius uidentis nefanda committi, et animae iudicium corporis habitudine demonstraret. enoch quoque inter peccantium plurimam multitudinem solus raptus ad deum est. et noe cum liberis suis, propter declinantem omnem carnem a domini seruitute, diluuium delere non potuit. sed et abraham de igne chaldaeorum fidei integritate seruatus est. in quem sensum et hieremiae uerba ex persona domini dicentis consentiunt: quasi calidum in deserto, inueni israel cum occisis gladio. cum enim, inquit, omnis mundus idololatriae gladiis uulneratus iaceret exanimis, inueni israel in abraham habere calorem fidei, quasi medicus, qui post proelium inter cadauera mortuorum, ubi quem senserit pulsantibus uenis aliquid habere uitale, adhibet curam uulneribus, ut restituat sanitatem. pro eo quod scriptum est h�s~g thermon~g hoc est quasi calidum, latinus interpres, uerbi ambiguitate deceptus, lupinum interpretatus est, in quo et graecorum plerique errant. et tamen sciendum in hebraico pro calore scriptum esse thoda, quod interpretatur gratia. quod scilicet gratia dei, et non merito operum suorum saluatus sit israel.

et educam de iacob semen, et de iuda possidentem montes meos; et hereditabunt eam electi mei, et serui mei inhabitabunt ibi, et erunt campestria in caulas gregum; et uallis achor in cubile armentorum populo meo qui quaesierunt me. lxx: et educam de iacob semen, et de iuda, et hereditabit montem sanctum meum; et hereditabunt electi mei, et serui mei habitabunt ibi, et erunt in saltu ouilia gregum; et uallis achor in requie armentorum populo meo qui requisierunt me. quem supra uocauit gradum botri, siue acinum, aut, ut multi uolunt, racemum, hunc nunc appellat semen iacob et iuda, qui possideat montes, siue montem eius. semen iacob et iuda plerique christum intellegunt, de quo in genesi dicitur: iuda, te laudabunt fratres tui, et cetera. nulli enim dubium quin saluator de iudae stirpe generatus sit. alii autem apostolos intellegi uolunt, de quibus saepe diximus: reliquiae saluae erunt. et: nisi dominus sabaoth reliquisset nobis semen, quasi sodoma essemus, et similes gomorrhae fuissemus. isti possederunt montem domini conscientia habitantis in se christi, loquentes: accessimus ad sion montem, et ciuitatem dei uiuentis hierusalem caelestem. siue montes eius, de quibus in psalmis canitur: montes in circuitu eius, et dominus in circuitu populi sui. et: fundamenta eius in montibus sanctis. possidebunt autem sion electi domini, et inhabitabunt in ea serui eius. de quibus in eodem uolumine scribitur: semen abraham serui eius, filii iacob electi eius. quicumque ergo adhuc semen est, nec formatus in filium, iste seruus est domini, cui dicit in euangelio: scio quia semen abrahae estis, sed necdum filii. si enim semen essent abraham, opera utique abraham facerent. qui autem filius, iste et electus est domini. unde electus possidet hierusalem, et serui habitant in ea, et de filiorum ac seruorum differentia dicitur: non accepistis spiritum seruitutis iterum in timorem, sed spiritum adoptionis. et erunt, inquit, campestria, siue saltus, in caulas gregum. pro campestribus in hebraeo saron ponitur. omnis regio circa lyddam, ioppen et iamniam apta est pascendis gregibus. de quo et in actibus apostolorum scriptum est. saltus autem uertentur in ouilia, iuxta illud quod in psalmo canitur: uox domini perficientis ceruos, et reuelabit saltus, siue condensa siluarum, ut latrones ibi latitare desistant, et bestiae uenenata que animalia, et loca quondam insidiarum et sanguinis, in ecclesias domini transeant, et pascantur ibi greges ab eo, qui posuit animam pro ouibus suis. et de quo scriptum est: ipse pascet nos in saecula. ista uox domini perficiens ceruos, et reuelans condensa siluarum, per ioannem clamabat in eremo: iam securis in radicem arborum posita est. omnis arbor quae non facit fructum bonum, excidetur, et in ignem mittetur. et iterum: omnis uallis implebitur. de qua et nunc dicitur: et uallis achor in cubile armentorum, et in requiem populo meo qui requisierunt me. de qua et in libro iesu filii naue legimus, quod ibi interfectus sit acham, qui furatus est de anathemate, et de spoliis hiericho, et cum omni domo sua interfectus, atque ex eo quod turbauerit populum, locus ipse in quo accidit, achor, id est turbationis ac tumultus nomen accepit. uallis igitur achor, in qua quondam maledictio fuit atque supplicium, erit in armentorum requiem. quae paulus edisserens ait: numquid de bobus cura est deo? an utique de nobis dicit, quia debet in spe qui arat, arare, et qui terit aream, terere eam in spe, ut participetur. de hac ualle et in osee mystice scriptum est: loquar ad cor eius (haud dubium quin hierusalem) et dabo possessores illius inde, et uallem achor, ut aperiat intellegentiam illius. idcirco enim uallis achor in possessionem traditur armentorum populi dei, et saltus uertuntur in caulas gregum, ut aperiatur intellegentia, et domini ueritas cognoscatur.

et uos qui dereliquistis dominum, et obliti estis montem sanctum meum. qui ponitis fortunae mensam, et libatis super eam. numerabo uos in gladio, et omnes in caede corruetis. lxx: uos autem qui dereliquistis me, et obliti estis montis sancti mei, et paratis fortunae mensam, et impletis daemoni potionem; ego tradam uos in gladium; omnes interfecti corruetis. in locis quondam siluestribus atque turbarum, in locis gentilium erunt caulae ouium, id est ecclesiae de toto orbe credentium. uos autem, o popule israel, qui dereliquistis dominum et ad iracundiam prouocastis sanctum israel, qui obliti estis montem sanctum eius, de quo crebro diximus, uel dominum saluatorem, qui montium mons est et sanctorum omnium sanctus, uel montem sion et ciuitatem dei uiuentis hierusalem caelestem, qui haec et haec facitis, tradam gladio, ut omnes interfecti pariter corruatis. qui sit gladius, dicemus postea: ponitis, inquit, fortunae mensam, et libatis super eam. siue iuxta septuaginta: paratis fortunae mensam, et impletis daemoni poculum, aut kerasma~g, quod omnes similiter transtulerunt, id est: mixtam potionem. est autem in cunctis urbibus, et maxime in aegypto, et in alexandria idololatriae uetus consuetudo, ut ultimo die anni et mensis eorum qui extremus est, ponant mensam refertam uarii generis epulis, et poculum mulso mixtum, uel praeteriti anni uel futuri fertilitatem auspicantes. hoc autem faciebant et israelitae, omnium simulacrorum portenta uenerantes, et nequaquam altari uictimas, sed huiuscemodi mensae liba fundebant. quod que septuaginta transtulerunt daemoni, in hebraico habet menni, quod symmachus interpretatus est: absque me; ut sit sensus: qui paratis fortunae mensam, et impletis absque me potionem, ut doceat non sibi fieri, sed daemoni. gladius autem quo interficiuntur, pro supplicio accipitur. neque enim omnis populus israel gladio traditus est, quorum uidemus quanta milia in toto orbe dispersa sint. sed poenis atque cruciatibus, captiuitati et ultimae seruituti, iuxta illud quod alibi dicitur: in gladio morientur omnes peccatores populi mei. et in deuteronomii cantico: inebriabo sagittas meas sanguine, et gladius meus comedet carnes uulneratorum. haud credibile esse potest, sagittas domini inebriari sanguine, et gladium illius uulneratorum saturari carnibus. de his sagittis quae iob per singula horarum momenta pungebant, loquitur: sagittae domini in corpore meo sunt; quarum furor ebibit spiritum meum; cum enim coepero loqui, stimulant me. iuxta tropologiam autem hoc dicendum est, quod omnes qui ecclesiam deserunt et obliuiscuntur montem sanctum dei, et se tradunt spiritibus erroris et doctrinis daemoniorum, isti parant fortunae mensam, nihil ad deum pertinere credentes, sed uel stellarum cursu uel uarietate fortunae omnia gubernari. quos paulus increpat, dicens: non potestis mensae domini participari, et mensae daemoniorum. non potestis calicem domini bibere, et calicem daemoniorum, quia aeternis tradentur suppliciis, ita ut nullus eorum caedem et ruinam possit euadere.

pro eo quod uocaui, et non respondistis, locutus sum, et non audistis. sed fecistis malum in oculis meis, et quae nolui, elegistis. lxx: quia uocaui uos, et non audistis. locutus sum, et contempsistis, et fecistis malum in conspectu meo, et quae nolebam elegistis. gladio, ait, estis traditi, quia non solum reliquistis me, et obliti estis mei, et fortunae poculum miscuistis, sed cum essem emmanuel, id est nobis cum deus, de quo et ioannes scribit: uerbum caro factum est, et habitauit in nobis, praesens uos uocaui: reuertimini ad me filii reuertentes. et: uenite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et respondere noluistis. locutus sum in parabolis, et omnia feci quae facere debui, et non audistis me, immo et contempsistis. ego enim sum qui et supra dixi: ueni et non erat homo; uocaui, et non erat qui oboediret. nec uobis haec sufficiebat impietas, ut me praesentem contemneretis, et missum ad uos occideretis haeredem. sed fecistis malum in conspectu meo, et quae nolebam elegistis, et blasphemastis filium dei, ut peteretis uobis barabbam latronem, homicidii et seditionis auctorem. et adhuc audetis dicere: quare nos errare fecisti a uia tua? si enim qui me nesciebant inuenerunt me, et qui me non inuocabant, susceperunt me, quibus uos digni estis cruciatibus, qui missum ad uos atque dicentem: non ueni nisi ad oues perditas domus israel, suscipere noluistis, sed insuper affixistis cruci? considerandum quid significet quod ait: et quae nolebam elegistis. aut quae sit uoluntas filii dei. qui loquitur in euangelio: non omnis qui dicit mihi, domine, domine, ingredietur in regnum caelorum; sed qui facit uoluntatem patris mei qui est in caelis. de qua et ipse dicit deus: ut facerem uoluntatem tuam uolui. haec est uoluntas, de qua et ipse dominus loquebatur: inueni dauid filium iesse, uirum iuxta cor meum, qui faciat omnes uoluntates meas. unde et sanctus precatur et dicit: doce me ut faciam uoluntatem tuam, quia deus meus es tu. omnia enim licent, sed non omnia expediunt. et de uirginibus narrat apostolus se domini non habere praeceptum, uult tamen nos esse sicut seipsum. ex quo ostendit nequaquam indulgentiam magistri sectandam esse, sed uoluntatem; et ea nos debere eligere quae expediunt, non quae licent, ut illud est de digamia: uolo adolescentulas nubere, filios procreare, matresfamilias esse. ponit que causas, cur ista concedat: iam enim quaedam abierunt retro post satanam. ergo non est uoluntas pura secundi matrimonii, quae fornicationis comparatione uilescit.

propter hoc haec dicit dominus deus: ecce serui mei comedent, et uos esurietis. ecce serui mei bibent, et uos sitietis. ecce serui mei laetabuntur, et uos confundemini. ecce serui mei laudabunt prae exsultatione cordis, et uos clamabitis prae dolore cordis, et prae contritione spiritus ululabitis. lxx: propterea haec dicit dominus: ecce serui mei comedent, uos autem esurietis. ecce serui mei bibent, uos autem sitietis. ecce serui mei gaudebunt, uos autem confundemini. ecce serui mei exsultabunt in gaudio, uos autem clamabitis propter dolorem cordis uestri, et propter contritionem spiritus uestri ululabitis. non solum gladio corruetis uos qui dereliquistis dominum, et fecistis malum in conspectu eius, et praesentem noluistis audire, sed multam inter uos et gentium multitudinem cernetis differentiam. illi enim qui serui erunt mihi, comedent et bibent, laetabuntur et laudabunt prae exsultatione cordis. uos autem e contrario esurietis atque sitietis, confundemini et prae dolore cordis et contritione spiritus ululabitis. quae omnia chiliastai~g in mille annis putant esse complenda, cibum et potum regnum dei esse credentes, nec intellegentes illud quod scriptum est: operamini non cibum qui perit, sed panem uitae et ueritatis; et carnem christi et fructum ligni uitae comedere cupientes, de quo saluator loquitur: ego sum panis qui de caelo descendi. et ecclesiastes: aperi oculos tuos, et saturare panibus. et psalmista: iuuenis, inquit, fui et senui, et non uidi iustum derelictum, neque semen eius quaerens panem. tota die miseretur et fenerat, et semen eius in benedictionem erit. de isto pane et conuiuio spiritali discipulos instruebat: uos qui perseuerastis me cum in temptationibus meis, edetis in mensa patris mei in regno caelorum. quod si de simplici pane accipiamus, quomodo illud explanare poterimus: non interficiet fame dominus animam iustam. et iterum: cognoscit dominus uias immaculatorum, et hereditas eorum erit in sempiternum. non confundentur in tempore pessimo, et in diebus famis saturabuntur. quanti enim sancti in persecutione moriuntur fame et egestate confecti; quanti iusti esuriunt, et impii cruditatibus distenduntur! potus autem ille accipiendus est, qui hauritur de fontibus israel; quem qui biberit, habebit in se fontem aquae salientis in uitam aeternam. quem et saluator in regno patris se bibiturum cum apostolis pollicetur. qui laetificat cor hominis, ita ut bibentes possint dicere: dedisti laetitiam in corde meo. de hoc cibo et potu inter octo beatitudines dicitur: beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. et mater domini plena sancto spiritu prophetabat: esurientes impleuit bonis, qui prius cibum domini non habebant; et diuites dimisit inanes, qui dati sunt pro sepultura eius. et quem prophetae promiserant, respuerunt. de quibus et in alio loco psalmista decantat: diuites eguerunt, et esurierunt, id est populus iudaeorum. qui autem quaerunt dominum, hoc est turba gentilium, non egebunt omni bono. cum que seruientes christo et credentes ei laetati fuerint, et laudauerint deum prae exsultatione cordis et gaudio, tunc illi confundentur, uidentes in suum locum alios successisse. et clamabunt prae dolore cordis, implentes illud quod scriptum est: ibi erit fletus et stridor dentium, quando steterint agni gentium atque iustorum ad dexteram, et haedi iudaeorum atque impiorum a sinistris. aliis recipientibus aeterna praemia, aliis aeterna supplicia. contritio autem spiritus prae dolore cordis intellegenda in conscientia peccatorum, iuxta illud quod scriptum est: cognoscent errantes spiritu intellegentiam. et: cor contritum et humiliatum deus non despiciet. conteritur spiritus quando fuerit eleuatus; quod de rege inimico israel scribitur: indurauit dominus spiritum eius. et de babyloniorum principe, quando eleuatum est cor eius, et induratus spiritus, ut superbiens diceret: haec est babylon, et ego feci eam.

et dimittetis nomen uestrum in iuramento electis meis, et interficiet te dominus deus, et seruos suos uocabit nomine alio, in quo qui benedictus est super terram, benedicetur in deo amen. et qui iurat in terra, iurabit in deo amen. lxx: relinquetis enim nomen uestrum in saturitatem electis meis. uos autem interficiet dominus; seruientibus autem mihi uocabitur nomen nouum, cui benedicetur super terram. benedicent enim deum uerum, et qui iurant super terram iurabunt deum uerum. pro saturitate, quae hebraice dicitur sabaa, ceteri iuramentum interpretati sunt; quod uerbum multas habet intellegentias, et pro accentuum diuersitate uariatur. intellegitur enim et iuramentum, et saturitas, et satietas, et plures, et septem. de quo in libro geneseos diximus, et in hoc uolumine, ubi septem mulieres apprehenderunt unum uirum. rursum pro eo quod septuaginta transtulerunt uerum, et in hebraico dicitur amen, aquila uertit pepist�men�s~g, id est fideliter. quod autem dicit, hoc est: aliis in uestrum succedentibus locum, nomen uestrum erit iuramentum electis meis, ut pro malorum exemplo uos habeant et detestentur talia sustinere, et iurent sic: non haec patiar quae passus est populus iudaeorum. siue nomen uestrum erit in satietatem, quod in his dici solet, quorum odiosa est recordatio et memoria, et qui usque ad saturitatem nauseam que uenerunt. uel certe hoc dicendum, quod nomen suum derelinquant electis domini, ut pro illis gentium turba succedat; et ipsi appellentur filii abraham et israel. de quibus paulus loquitur: pax super eos, et super israel dei. neque enim qui ex israelitis sunt israel; nec qui semen abraham omnes filii, ad quos dicitur: si filii essetis abraham, opera abraham faceretis. et quia semen sunt abraham, et non filii (de quorum differentia supra diximus) propterea eos increpat baptista ioannes, dicens: et ne uelitis dicere: patrem habemus abraham. potens est enim deus de lapidibus istis suscitare filios abrahae. quomodo enim possunt huius esse filii, qui dixerunt ligno et lapidi: tu genuisti me; cum e contrario, qui ex fide sunt, hi appellentur filii abrahae? uos autem, inquit, interficiet dominus, ut nequaquam appellemini circumcisio, sed concisio, ut uita careatis aeterna, ut non habeatis eum qui dicit: ego sum uita. seruos autem, ait, suos uocabit nomine alio, siue nouo, quod in toto orbe celebrabitur. et erit benedictum: in tantum, ut qui illo nomine fuerit appellatus, benedicatur in domino, et signum uerae circumcisionis accipiat, amen. quo saepe in approbationem eorum quae dicta sunt, dominus utitur in euangelio: amen, amen dico uobis. nomen autem nouum siue aliud, nullum est, nisi quod ex christi nomine deriuatur, ut nequaquam uocetur populus dei iacob, et iudas, et israel, et ephraim, et ioseph, sed christianus. quicumque enim iurauerit in terra, nequaquam iurauerit in idolis et falsis diis, sed in deo; quae sententia rursum amen signaculo comprobatur. porro iuxta septuaginta qui pro amen, uerum deum interpretati sunt, ut benedicatur uerus deus, et qui iurant super terram, iurent deum uerum, non secundum errorem arianorum referimus ad personam tantum dei patris, de quo scriptum est: ut cognoscant te solum uerum deum, et quem misisti iesum christum, sed ad filium, qui et ipse deus uerus est, dicente euangelista ioanne: uenit filius dei, et dedit nobis mentem, ut cognoscamus uerum, et simus in uero filio eius iesu christo. iste est uerus deus et uita aeterna. si enim saluator de se loquitur: ego sum ueritas, consequenter uerus deus a ueritate nomen accepit, ut nequaquam secundum falsos deos appelletur deus, sed secundum uerum deum patrem, et ipse sit uerus deus. alioquin si non est uerus, erit idolo similis, quod redundat in capita eorum, qui christum uerum deum negant. hoc est autem nomen nouum, quod ei in apocalypsi super calculo scribitur, cui in toto orbe benedicitur.

quia obliuioni traditae sunt angustiae priores, et quia absconditae sunt ab oculis meis. ecce enim ego creo caelos nouos, et terram nouam, et non erunt in memoria priora. et non ascendet super cor, sed gaudebitis et exsultabitis usque in sempiternum in his quae ego creo. lxx: obliuiscentur enim tribulationis prioris, et non ascendet super cor eorum. erit enim caelum nouum, et terra noua; et non recordabuntur priorum, et non ueniet super cor eorum; sed gaudium et exsultationem inuenient in ea. causa laetitiae et confessionis dei ueri est, quia aeterna angustiarum priorum succedet obliuio, ut nequaquam idolorum meminerint et erroris pristini, sed ad lucem de tenebris transeant, ut aeterna beatitudine perfruantur. obliuiscentur enim pristina mala, non obliuione memoriae, sed successione bonorum, iuxta illud quod scriptum est: in die bona obliuio malorum. et alibi: afflictio horae obliuionem facit deliciarum. eo quod in angustiis constituti, nequaquam uoluptatibus pristinis iuxta errorem epicuri animo perfruantur. licet possit et hoc dici, quod in caelo nouo et in terra noua omnis conuersationis pristinae memoria deleatur, ne hoc ipsum pars malorum sit, prioris angustiae recordari. caelum autem nouum et terram nouam, qui putant omnia interire quae cernimus, euangelii interpretantur testimonio: caelum et terra transibunt. et pauli apostoli: quae enim uidentur, temporalia sunt; quae autem non uidentur, aeterna. porro qui nouitatem, commutationem in melius, et non elementorum arbitrantur interitum, illo utuntur exemplo: a principio terram tu fundasti, domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. ipsi peribunt, tu autem permanes, et omnes sicut uestimentum ueterascent, et quasi amictum inuolues eos, et mutabuntur. in quo perspicue demonstratur perditionem et interitum, non abolitionem in nihili sed commutationem sonare in melius. neque enim illud quod in alio loco scriptum est: luna fulgebit ut sol, et sol septuplum lumen accipiet, interitum significat pristinorum, sed commutationem in melius. quod ut possit intellegi, nostrae conditionis ponamus exempla: infans cum in puerum creuerit, et puer in iuuenem, et iuuenis in uirum, et uir in senem, nequaquam per singulas aetates perit. idem enim est qui prius fuit; sed paulatim immutatur et aetati pristinae perisse dicitur. quod intellegens et paulus apostolus loquebatur: praeterit enim figura huius mundi. consideremus quid dixerit: figura praeterit, non substantia. hoc idem significat et petrus: latet eos hoc uolentes, quoniam caeli erant ab initio. et terra de aqua, et per aquam dei sermone subsistit, per quae prior mundus inundatus diluuio periit. caeli autem qui nunc sunt et terra, eadem ratione seruantur igni. quod quo sensu accipiendum sit, postmodum docet: nouos autem caelos, et nouam terram uidebimus, et repromissionem eius. non dixit: alios caelos et aliam terram uidebimus, sed ueteres et antiquos in melius commutatos. possumus et hoc dicere, quod conuersi ab idololatria, et pristino errore deserto, nouos caelos et terram nouam uideant, nequaquam arbitrantes elementa deos, et ea quae nascuntur ex terra. nunc confitemur caelum et terram opera esse manuum dei. illo autem tempore, seruos et creaturam uenerabamur obsequio dei, quod et dauid sentiens cantat in psalmo: uidebo caelos opera digitorum tuorum. non quo eo tempore caelos non uiderit, cum ista dicebat; sed quo per singula augmenta uirtutum et futurorum scientiam, nouos uideat, quos ueteres iam uidebat. quod autem in fine huius testimonii dicitur: quae ego creo, a septuaginta praetermissum est.

quia ecce ego creo hierusalem exsultationem, et populum eius gaudium. et exsultabo in hierusalem, et gaudebo in populo meo. lxx: quia ecce ego facio hierusalem exsultationem, et populum meum laetitiam, et exsultabo super hierusalem, et laetabor super populo meo. gaudere, inquit, et exsultare debetis laetitia sempiterna in creatione nouorum caelorum et terrae nouae, et priorum penitus non meminisse, ne qua uobis recordationis antiquae oriatur tristitia; quia non solum caelos nouos et terram nouam, sed hierusalem quoque creabo in exsultationem, et populum eius in gaudium. haud dubium quin uniuersae terrae, ut quae uetus uni genti gaudium erat, noua cunctis nationibus laetitia sit. in tantum autem exsultatio erit omnium atque laetitia super urbe et populo dei, ut ego quoque conditor eius exsultem et gaudeam super hierusalem, et super populo meo qui comedet et bibet et laetabitur, et exsultabit in ea, et qui in nomine nouo fuerit appellatus. et non audietur in ea ultra uox fletus, et uox clamoris. non erit ibi amplius infans dierum, et senex qui non impleat dies suos. quoniam puer centum annorum morietur, et peccator centum annorum maledictus erit. lxx: et non audietur in ea ultra uox fletus, et uox clamoris, neque fiet ibi ultra immaturus et senex, qui non impleat tempus suum. erit enim infans centum annorum, et qui moritur peccator centenarius, maledictus erit. neque enim congruum erit, ut in ciuitate hierusalem et populo dei, qui exsultationis et gaudii aeternam suscipiet creaturam, audiatur ultra uox fletus et clamoris, quando abierint dolor, maeror et gemitus. contraria quippe simul esse non possunt. et ubi exsultatio est et gaudium, qui fructus est spiritus sancti, ibi fletus et planctus non potest commorari, qui aptus est lamentantibus atque lugentibus, et praecipue clamor, quem de ecclesia credentium paulus expellit, ne in similitudinem iudaeorum pro iudicio faciamus clamorem. in tali urbe diuersae aetates non erunt: infans et senex, paruus et magnus, qui non impleat dies suos. sed quasi filii resurrectionis, omnes peruenient in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis christi, ut nec desint alicui annorum spatia, nec supersint, et alio necdum solidas habente uires, alius desinat esse quod fuerit, et decrepita aetate marcescat; peruenient que omnes ad centenarium numerum, qualis fuit abraham, qui promissionem filii isaac hac aetate suscepit. de cuius numeri laudibus non necesse est plurima memorare, ne superflua sit disputatio. hoc tantum dicimus, quod decem decades aequalia habent latera, et quadrae formae possident firmitatem. in repromissionibus quoque pro his quae consumpsimus, multiplicata nobis dominus centuplum pollicetur, et in bonam terram sementis cadens, primum habet uberrimae frugis numerum centenarium. denique et isaac unam sementem iaciens fidei, hoc numero laboris sui opera multiplicata suscepit. in illo igitur tempore, quando aetas fuerit una cunctorum, et sanctus et peccator erunt simili resurrectione perfecti, nec inter se uariabunt tempore. sed alius ad praemia, alius ad supplicia pertrahetur. et in eo peccator maledictus erit, quod incorrupto corpore poenas patietur aeternas. illud quoque quod in apocalypsi ioannis legimus, post resurrectionem exhiberi praesentiae iudicis paruos et magnos, non aetatum, sed meritorum significat differentias. qui enim paruus est iuxta sententiam salomonis, dignus est misericordia: potentes autem potenter tormenta patientur. in quem sensum et domini uerba consentiunt: seruus qui scit uoluntatem domini sui, et non facit eam, uapulabit multis. qui uero nescit, et fecerit digna plagis, uapulabit paucis. beatus apostolus paulus, christo in se loquente, scripturam ueterem edisserens, abraham patriarcham non solum circumcisionis, sed praeputii asserit patrem, hoc est, duos ex eo populos esse generatos, et eum qui iuxta carnem natus fuerat, centenarius propter christum, qui de abraham stirpe generatus est, in quem ille miserit manus, maledictioni perpetuae subiacere. hanc figuram docent euangelia, quibus fertur tunc haemorrhousam aegrotare coepisse, quando nata est filia archisynagogi, et quando ista sanata sit, statim illam esse mortuam, uno atque eodem annorum spatio, nouum populum in iuuentute persistere, et ueterem in infidelitate mori et esse maledictum. hoc iuxta septuaginta interpretes diximus, quorum editio toto orbe uulgata est, ne in loco famosissimo uideremur ad hebraeae linguae arcem confugere. quod siue post resurrectionem intellexeris in secundo saluatoris aduentu, siue post baptismum in prima resurrectione credendum, non abhorret ab ecclesiae fide. hebraei haec ante resurrectionem in mille annorum regno super terram futura contendunt, et tam longa futurae uitae spatia repromitti, ut centum anni reputentur infantiae. peccatorem autem centesimo aetatis suae anno esse moriturum, ne uidelicet paratis opibus perfruatur; sed ob peccatum, maledictum esse se nouerit. quod si ita est ubi erit beatitudo perfecta, quae peccato uiolatur atque corrumpitur, et peccatum immatura morte punitur?

et aedificabunt domos, et habitabunt; et plantabunt uineas, et comedent fructus earum. non aedificabunt, et alius habitabit; non plantabunt, et alius comedet. lxx similiter. de his domibus et in sexagesimo octauo psalmo sermo propheticus pollicetur, dicens: quia deus saluam faciet sion; et aedificabuntur ciuitates iudae, et habitabunt ibi, et hereditabunt illam, et semen seruorum eius possidebunt eam. et qui diligunt nomen eius, inhabitabunt in ea. quae omnia iudaei accipiunt carnaliter, ut hierusalem urbes que iudaeae restituantur in pristinum statum. quod si eis dederimus, audiant non solum hoc hierusalem, sed et sodomae repromitti, dicente hiezechiele: restituetur sodoma in antiquum. ergo domus, in quibus habitaturi sunt qui aedificant eas, uel uirtutes intellegendae sunt, uel diuersae mansiones apud patrem; quas iugiter possidebit, qui eas aedificauerit. quales sibi aedificasse et obstetrices dicuntur in exodo, quae timebant deum. licet scriptum sit in hebraico, a deo eis aedificatas domos, quia timuerunt eum. et iacob quia simplex erat, siue ut graece dicitur aplastos~g, id est nequaquam fictus; nec talis quales in petri epistola condemnantur, de quibus ait: in auaritia fictis sermonibus de uobis negotiantur. idcirco habitabat in domo, quam esau, qui feris delectabatur et siluis, possidere non potuit. talem domum et saluatoris in euangelio uerba describunt: omnis qui uenit ad me, et audit sermones meos, et facit eos, similis erit uiro prudenti, qui aedificauit domum suam super petram, et reliqua. alioquin iuxta litteram, multi sancti aedificant domos, et non habitant in eis, uel peregrinatione, uel alterius rapina, uel morte subtracti. qualis fuit iob, qui diues carne et spiritu, in tantam deductus est paupertatem, ut in sterquilinio sederet extra portam ciuitatis. e contrario diues ille in euangelio purpuratus aedificauit domum, et habitauit in ea, cui rectissime dici poterat: stulte, hac nocte auferetur anima tua a te; quae autem praeparasti, cuius erunt? non solum autem ait: aedificabunt domos et habitabunt in eis; sed plantabunt quoque uineas, et ipsi comedent fructum earum. iuxta illud quod in michaea dicitur: requiescet unusquisque sub uinea sua et sub ficu sua; et non erit qui exterreat. haec est uinea quae in euangelio loquebatur: ego sum uitis, et uos palmites, et pater meus agricola. omnis qui non facit fructum excidetur, et in ignem mittetur. huius fructus comeduntur et bibuntur, et laetificant cor hominis, et inebriant amicos sponsi, et in regno dei bibuntur cotidie. sub ficu autem requiescit, et nullius insidias reformidat, qui dulcedine sancti spiritus fruitur, et illius fructibus saturatur, caritate, gaudio, pace, fide, continentia, patientia. de huiuscemodi dicitur plantatore: qui plantauerit ficum, comedet fructus eius. qui tales aedificauerit domos et plantauerit uineas, de quibus et apostolus loquitur: ego plantaui, apollo rigauit, deus incrementum dedit, comedet labores manuum suarum. et seminans in spiritu, de spiritu metet uitam aeternam; nec diaboli et satellitum eius fraudibus supplantabitur.

secundum dies enim ligni, erunt dies populi mei, et opera manuum eorum ueterascent electis meis. non laborabunt frustra, neque generabunt in conturbatione, quoniam semen benedictorum domini est, et nepotes eorum cum eis. erit que antequam clament, ego exaudiam; adhuc illis dicentibus ego exaudiam. lupus et agnus pascentur simul, et leo et bos comedent paleas, et serpenti puluis panis eius. non nocebunt, neque occident in omni monte sancto meo, dicit dominus. lxx: etenim secundum dies ligni uitae, dies populi mei; opera laborum suorum inueterascere facient electi mei; non laborabunt in uacuum, neque filios generabunt in maledictionem, quia semen benedictum a domino est, et nepotes eorum cum eis. et erit antequam clament, ego exaudiam eos; adhuc loquentibus illis dicam: quid est? tunc lupi et agni pascentur simul; leo autem quasi bos comedet paleas, et serpens terram quasi panem. non nocebunt, neque corrumpent, in monte sancto meo, dicit dominus. aeterna erit habitatio atque plantatio iustorum, ut dies uitae populi mei diebus uitae ligni comparentur, de quo in psalmis dicitur: iustus ut palma florebit, cotidie triumphans de aduersariis et insigne uictoriae praeferens. sin autem iuxta septuaginta legimus: dies ligni uitae, qui magis sensum ex hebraeo uertere quam uerba, lignum uitae intellegimus, quod in paradiso situm est. ad quod ne extenderet adam manum suam ut uiueret, eiectus est de paradiso. in cuius custodiam cherubim, id est scientiae multitudo, et ignita framea posita est, ut seruarent uiam ligni uitae, ne in peccato positus adam, et necdum sua delicta cognoscens, comederet ex eo, et impaenitentiae desperationis que ac superbiae morte moreretur. quod sit hoc lignum uitae, salomon exponit manifestius, qui de sapientia dei disputans ait: lignum uitae est omnibus qui accedunt ad eam, et qui innituntur super illam, quasi super dominum firmitas. nec dubium quin uerbum dei significet, qui ipse est uita atque sapientia, et de se loquitur: ego sum uita. et de quo propheta decantat: omnia in sapientia fecisti: repleta est terra creatione tua. et apostolus paulus: christus dei uirtus et dei sapientia. opera quoque populi dei non ueterascent, sed innouabuntur cotidie, ut non ambulent in uetustate litterae, sed in nouitate spiritus. ut quomodo per inoboedientiam unius hominis, peccatores constituti sunt plurimi. sic per oboedientiam unius hominis, iusti constituantur multi. uel certe hoc dicendum, quod opera eorum ueterascant, quorum domus fundata super petram, permanet in aeternum, et qui aedificarunt super fundamentum christi, aurum, argentum, lapides pretiosos; et e contrario eorum opera dispereant, quorum domus fundata super arenam, subita tempestate subuertitur; et qui [non] aedificauerunt super fundamentum christi, ligna, fenum, stipulam. an non tibi uidetur cotidie inueterare opera sua, qui praeteritorum oblitus, in futurum extenditur? unde et uetus et nouum dicitur testamentum; non quo uetus pereat, sed quo nouo aliud non succedat. hoc quoque iuxta hebraicum dici potest, quod opera populi et in christo credentium, fructus sint apostolorum, id est electorum dei, et in thesauris eorum recondantur. multi enim uocati, et pauci electi. isti non laborabunt frustra, ut quondam laborauere iudaei; sed labores manuum suarum manducabunt. neque generabunt in conturbatione, siue in maledictione, et ut in hebraico expressius ponitur eis~g anuparxian~g, quod lingua eorum dicitur labala, hoc est: ut esse desistant; et finem substantiae suae habeant. pro quo aquila, symmachus et theodotio festinationem interpretati sunt, ut nequaquam festinent absque ratione credere. sed imitentur nathanael, qui domini uoce laudatus est: ecce uere israelita, in quo dolus non est, qui christum auctoritate scripturarum quaerebat, et de prophetis cupiebat agnoscere dicens: de nazareth potest aliquid boni esse? et est sensus: quomodo mihi messiam adducitis de galilaea et nazareth, quem ego de bethleem iuda scio esse promissum? apostoli igitur et apostolici uiri ita filios generabunt, ut de scripturis sanctis instruant, ut non imitentur maledictionem iudaeorum, sed cum propheta dicant: a timore tuo, domine, in utero concepimus, et parturiuimus et peperimus. de his enim dictum erat: benedicta progenies uteri tui. tales sunt filii abraham, qui faciunt opera eius; et in ueteri historia appellantur filii prophetarum quales et in nouo instrumento apostoli genuerunt, paulus timotheum, lucam et titum multos que alios; petrus marcum euangelistam, et ceteri ceteros, quorum benedictum semen est, et hucusque benedicitur, et permanent filii filiorum. de quibus propheta dicit: beatus uir qui timet dominum, in mandatis eius uolet nimis. potens in terra erit semen eius, generatio rectorum benedicetur. et alibi: filii tui sicut nouellae oliuarum in circuitu mensae tuae. ecce sic benedicetur homo qui timet dominum. e contrario de iuda dicitur proditore, et omnibus qui similes eius sunt: fiant filii eius pupilli, et uxor eius uidua. commoueantur et transferantur filii eius, et mendicent, eiciantur de domibus suis. generationis enim malae finis est pessimus. qui concipiunt dolorem, et pariunt iniquitatem. de quorum scriptum est principe: ecce parturiit iniustitiam, concepit dolorem, et peperit iniquitatem. si autem hoc de impiis dicitur, quomodo samuel, uir beatus et iustus, filios pessimos genuit, qui non ambulauerunt per uiam patris? et dauid, de cuius christus natus est semine, duos genuit filios, ammon et abessalon, quorum alter fratris, alter patris exstitit parricida? ex quibus omnibus discimus, filios et nepotes secundum id intellegi debere quod diximus. iuxta quod et paulus filios parturit, donec christus formetur in eis, et onesimum in uinculis generat. qui cum clamauerint, statim exaudientur, et illis loquentibus, dicet dominus: adsum. quae omnia etiam iuxta litteram in actibus apostolorum cernimus esse completa. neque enim potuissent omnes gentes in tam breui tempore credere, nisi signorum miraculis fides eorum quodammodo esset extorta. loquentibus enim et clamantibus apostolis et apostolicis uiris, dominus signorum magnitudine respondebat, ut dorcas ad preces petri surgeret, ut publii pater in insula melita febribus et dysenteria, qui morbi inter se contrarii sunt, pauli precibus sanaretur, et ut eos totus orbis deos inter homines diceret ambulare. tunc lupus et agnus pascebantur simul, persecutor paulus et ananias discipulus. ille lupus, de quo scriptum est: beniamin lupus rapax, mane comedet praedam, et ad uesperam dabit escas; siue ut in hebraico dicitur: diuidet spolia. cuius doctrina cibus fuit credentium, et qui in toto orbe de superatis aduersariis triumphauit. agni autem credendi sunt omnes, qui in uestibus candidis sequuntur agnum quocumque uadit, quos dominus petro tradidit ad pascendum dicens: pasce agnos meos. leo quoque ut bos comedet paleas, quando uiri disertissimi et quondam apud saeculum potentes, scripturarum se tradunt rusticitati, ut nequaquam saeculari pascantur eloquentia, quae instar mellis stillat de labiis meretricis, sed uilitatem et paleas sequantur historiae, donec multo labore atque industria mereantur ad frumentum sensuum peruenire. de quibus paleis et frumento hieremias loquitur: quid paleis ad triticum, dicit dominus? et considerandum, quod non bos uertatur in rabiem, sed leo mutetur in mansuetudinem. serpens etiam qui obseruabat hominis calcaneum, et cuius ab homine obseruabatur caput, nequaquam aliorum nutrietur interitu, sed terram siue puluerem quasi panem comedet. aut certe sic intellegendum, quod diabolus qui prius hominum mortibus pascebatur, eos tantum comedat, qui puluis ac terra sunt. per quae omnia demonstratur malorum in bonum commutatio, qui innoxii erunt, antiqua feritate deposita; non foris, sed in monte sancto domini, hoc est in ecclesia, et in confessione eius montis, a quo uulneratus est princeps tyri, et qui excisus de monte sine manibus, creuit in montem magnum, et impleuit orbem. interrogemus in hoc loco iudaeos, et omnes qui sub nomine christiano adhuc paleas comedunt scripturarum, quae uentilabro domini a tritico separatae, uento tradentur et flammis, quae beatitudo sit aestimanda, ut in mille annorum regno, in sion monte, ciuitate christi praesentis hierusalem. et in templo augustissimo, lupi et agni, leones et boues, serpentes et homines simul comedant, pariter que commorentur? et his tantum innoxii sint, qui in monte sancto domini habitauerint? ex quo intellegimus omnes, qui extra montem fuerint, occidendos. nudabitur ergo lupis, leonibus, ursis, pardis atque serpentibus et ceteris bestiis uniuersus orbis. et immensi saltus, et aegyptiae uastitas solitudinis, quae uenenatorum animantium fertilis est, et pro summa felicitate ciuitas sancta non solum hominum, sed et bestiarum atque serpentium erit habitaculum, ut iuxta superiorem prophetiam, habitet lupus cum agno, et pardus cum haedo, uitulus et leo, et oues cum ursis simul morentur; et puer paruulus regat eos, et infans ab ubere mittat manum in foramen aspidis, et in cauerna sua interficiat regulum. causa que sit tantae felicitatis, quia repleta est omnis terra scientia domini.

66. haec dicit dominus: caelum mihi sedes et terra scabellum pedum meorum. quae est ista domus quam aedificabitis mihi, et quis est iste locus requietionis meae? omnia haec manus mea fecit, et facta sunt uniuersa ista, dicit dominus. lxx similiter. ne montem sanctum intellegeremus sion et iudaico operiremur errore, qui putant exstruendam hierusalem, et omnia quae dominus pollicetur, ibi explenda carnaliter, aufert nobis hanc suspicionem. et ponit testimonium, quo usus est stephanus primus martyr in christo aduersum iudaicam contentionem. salomon aedificauit ei domum, haud dubium quin deo; sed non in manufactis excelsus habitat, sicut propheta ait: caelum mihi thronus est; terra autem scabellum pedum meorum. et paulus in eodem uolumine: deus qui fecit mundum, et qui in eo sunt, nequaquam in templis manufactis habitat. si enim instar sedentis in solio atque regnantis, caelum thronus eius est, et terra scabellum pedum illius, quomodo paruo claudetur loco, qui complet omnia, et in quo sunt omnia? unde et moyses: ne dicas, inquit, in corde tuo: longe est; deus enim in caelo sursum, et super terram deorsum. et non est alius praeter eum deus. et psalmista: quo ibo a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? si ascendero in caelum, illic es; si ad inferna descendero, ades. cui et hieremias ex persona dei congruit, dicens: deus appropinquans ego, et non deus de longe. numquid latere quis poterit in absconditis, et ego non uidebo eum? nonne caelum et terram ego impleo? in ipso enim omnes sumus et mouemur. hoc autem dicit, ut iudaicum conuincat errorem, qui putant inuisibilem et incorporalem et incomprehensibilem deum, templo hierusalem posse concludi. quod quidem et ipse salomon exstructor templi, in oratione sua ad dominum prolixius confitetur. ac ne arbitremur caelo quoque et terra dei magnitudinem metiendam, in alio loco de eo legimus: qui tenet caelum palmo, et terram pugillo. per quae ostenditur deus et forinsecus et intrinsecus, et infusus et circumfusus, dum et solio ambiente non concluditur, et pugillo concludit ac palmo. qui non solum caeli et terrae, sed et inuisibilium creator est angelorum, et archangelorum, dominationum, potestatum, et cunctorum hominum, de quibus apostolus loquitur, quae omnia dei manus operata est. de qua et iob et psalmista commemorant: manus tua fecit me, et plasmauit me. omnia enim per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. de quo rursum ioannes: in mundo, ait, erat; et mundus per ipsum factus est. ipse enim dixit, et facta sunt, ipse mandauit, et creata sunt. et hoc quod scriptura geneseos mystico sermone demonstrat: dixit deus, et: fecit deus. uerbo enim domini caeli firmati sunt, et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. nullus que locus est requietionis domini, nisi iste quem propheta subnectit.

ad quem autem respiciam, nisi ad pauperculum et contritum spiritu, et trementem sermones meos? qui immolat bouem, quasi qui interficiat hominem. qui mactat pecus, quasi qui excerebret canem. qui offert oblationem, quasi qui sanguinem suillum offerat. qui recordatur thuris, quasi qui benedicat idolum. lxx: et super quem respiciam, nisi humilem et quietum, et trementem sermones meos? (signum_obeli) iniquus autem (signum_metobeli) qui immolat uitulum quasi percutiens uirum. sacrificans de grege, quasi qui occidat canem. qui offert similam, quasi qui sanguinem suillum. qui dat thus in memoriale, quasi blasphemus. sublato altari templo que terreno, quod humana construxerat manus, recte auferuntur et uictimae iudaeorum, ne forsitan dicerent: non tam stulti sumus, ut deum putemus loco posse concludi. sed in separato ad sacrificandum loco, deo uictimas immolamus, quae lege praecepta sunt. habitator igitur caeli, immo creator omnium qui in terris templum habere se denegat, humilem et quietum, et trementem sermones suos hominem libenter assumit in templum. iuxta illud apostoli: uos autem estis templum dei, et spiritus sanctus habitat in uobis. si quis uiolat templum dei, uiolabit illum deus. templum enim dei sanctum est, quod estis uos. quicumque ergo humilis est et quietus, et tremens sermones dei, ipsum respicit dominus; et de ipso dictum intellegi potest, quod sub terrae nomine prophetatur: terra tremuit et quieuit, cum resurgeret ad iudicium deus. habitatores enim eius, pro quibus met�numik�s~g terra dicitur, considerantes iudicium dei, quietem agunt a malis operibus. et sedentes in domo, aeterno requiescunt sabbato, ne moueant se ad opus seruile peccati, sicut aedificatores turris mouerunt quondam de oriente pedes suos, et ortum ueri luminis reliquerunt. nec audierunt illud quod ad cain dicitur: peccasti, quiesce; sed iuxta prouerbia salomonis: qui audit deum, habitabit confidens, et quiescet absque timore ab omni malo. iste est humilis atque pauperculus, et contritus spiritu, tremens que sermones domini, de quo scriptum est in euangelio: beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. et alibi: beatus qui intellegit super egenum et pauperem. et rursum: spiritus domini super me, propter quod unxit me, euangelizare pauperibus misit me. quod que sequitur in editione uulgata: iniquus autem, in hebraico non habetur, sed simpliciter iungit et dicit: qui immolat bouem, quasi qui interficiat hominem. quod et in alio scriptum est loco: misericordiam uolo, et non sacrificium; scientiam magis dei quam holocaustum. et per malachiam: omnia quae oderam, faciebatis, operientes lacrimis altare meum. numquid dignum est ut respiciam ad sacrificium uestrum, et suscipiam placabile quid de manibus uestris? audiant iudaei quod deus non quaerat sacrificia, sed offerentium animum. et qui mactat, inquit, pecus, quasi qui excerebret canem. unde et per moysen scriptum est: non offeres mercedem meretricis; neque pretium canis in domo dei tui. pulchre que canis et meretrix copulantur, quia utrumque animal pronum est ad libidinem. simul que consideremus quod non dixerit: qui immolat arietem, quasi qui immolat canem; sed occidat, inquit, canem. quod uerbum non ponitur in sacrificiis, sed in his quae trucidantur illicite. qui offert oblationem et sacrificium, quasi qui sanguinem suillum offerat. quod et ipsum lege prohibetur, tales sunt caeremoniae iudaeorum. qui thus tribuit quasi blasphemus, immo quasi benedicens idolo. potest autem et hic esse sensus: post filium meum qui uenit mansuetus et pauper, sedens super pullum asinae, nolo carnes, uictimas detestor, sacrificia iudaeorum, umbras legis reprobo, quia delectabilis mihi hostia est ueritas euangelii. sin autem hoc dicitur, quod post fulgur euangelii, uetus religio cesset in nube. quid respondebunt, qui credentes ex iudaeis arbitrantur absque noxa sui posse carnaliter offerre sacrificia?

haec omnia elegerunt in uiis suis, et in abominationibus suis anima eorum delectata est. unde et ego eligam illusiones eorum, et quae timebant, adducam eis. quia uocaui, et non erat qui responderet. locutus sum, et non audierunt; fecerunt que malum in oculis meis. et quae nolui, elegerunt. lxx: et ipsi elegerunt uias suas, et abominationes suas anima eorum uoluit; et ego eligam illusiones eorum, et peccata retribuam eis. quia uocaui eos, et non obaudierunt. locutus sum, et non audierunt. et fecerunt malum in conspectu meo, et quae nolebam elegerunt. immolare bouem, mactare arietem, offerre sacrificium, thura succendere, quae ita habet deus quasi homicidium et oblationem canis et suillum sanguinem atque blasphemiam, ipsi elegerunt. et ut talia colerent, eorum arbitrii fuit, iuxta quod dicit per hiezechiel: dedi eis iustificationes non bonas, et praecepta non bona. et in uiis, inquit, suis ambulauerunt, non in uia domini. et abominationes suas anima eorum uoluit, ut amatores essent magis sui, quam amatores dei. quam ob causam, illis eligentibus uias suas, et non eum qui dicit: ego sum uia, et dominus elegit illusiones, siue illusores eorum, qui hebraice dicuntur thalule, id est empaiktai~g, ut constituat principes pessimos, et omnia mala eorum, siue quae timebant, pariter adducat. causas que reddit, cur traditi sint scribis et pharisaeis illusoribus suis, de quibus primus psalmus iuxta hebraeos canit: et in cathedra illusorum non sedit. quos appellant septuaginta pestilentes; quales fuerunt filii eli, filii pestilentiae, pro quo in hebraico scriptum est belial, hoc est, diaboli. quia, inquit, uocaui, et non erat qui responderet. locutus sum, et non audierunt; fecerunt que malum in oculis meis; et quae nolui, elegerunt. quos uersus secundo ponit in praesenti loco, et supra ubi dicitur: numerabo uos in gladio, et omnes in caede corruetis; quia uocaui, et non respondistis, et cetera similiter. quod testimonium, quo sensu accipi debeat, ibi dictum est.

audite uerbum domini, qui tremitis, ad sermonem eius. dixerunt fratres uestri qui oderunt uos, et abiecerunt propter nomen meum: glorificetur dominus, et uidebimus in laetitia uestra; ipsi autem confundentur. lxx: audite uerbum domini, qui tremitis sermonem eius. dicite fratribus uestris, qui oderunt uos, et abominantur ut nomen glorificetur domini; et appareat in laetitia eorum et illi confundentur. de quibus ante iam dixerat: super quem respiciam, nisi super humilem et quietum, et trementem sermones meos? ipsis praecipit ut, contemptis uictimis iudaeorum, et omni scribarum ac pharisaeorum tumore despecto, transeant ad eius cultum, quem uocantem illi audire noluerunt atque contempserunt, et fecerunt malum in conspectu eius. nec hoc praeceptorum fine contentus est, sed imperat eis mandatum euangelicum, ut diligant inimicos suos, et benefaciant his qui oderunt se, et orent pro persecutoribus suis, et imitentur clementiam patris, qui oriri facit solem suum super iustos et iniustos: ut uidentes, inquit, opera uestra, glorificent patrem uestrum qui in caelis est. quod post generalem intellegentiam specialiter apostolis praecipitur et apostolicis uiris, ut diligant iudaeos persecutores suos, et eos qui se abominantur, in loco fratrum habeant, dicentes cum petro: uiri fratres et patres, audite. et paulo apostolo: tristitia mihi est, et continuus dolor cordi meo pro fratribus meis qui sunt israelitae. glorificatur autem nomen domini, quando uiderint homines persecutorum ferociam nostra frangi patientia, et uerberantem manum alterius malae obuersione confundi. quibus in euangelio praecipitur: luceat lumen uestrum coram hominibus, ut uidentes bona opera uestra glorificent patrem uestrum qui in caelis est. et in apocalypsi ioannis: timete deum, et date ei gloriam. paulus quoque scribit ad corinthios, prouocans eos ad continentiam: ut glorificetis deum in corpore uestro. et rursum: siue comeditis, siue bibitis, omnia in gloriam dei facite. unde et dominus maledicentibus non remaledicebat et pro persecutoribus precabatur. quod autem praecipit: dicite fratribus uestris, non simpliciter accipiendum est, alioquin multi fratres uocant, et in corde non retinent caritatem, de quibus scribit apostolus: deum confitentur se scire, operibus autem negant. de quibus et dominus loquebatur: non omnis qui dicit mihi: domine, domine, intrabit in regnum caelorum; sed qui faciat uoluntatem patris mei qui in caelis est. sic que stare potest illa sententia: nemo dicit: dominus iesus, nisi in spiritu sancto. nam cum haeretici dicant dominum iesum, et multi in resurrectione dicturi sunt: domine, nonne in nomine tuo prophetauimus, et uirtutes multas fecimus? respondebit eis dominus: recedite a me, nescio uos, operarii iniquitatis. ergo dicere, non sermone, qui facilis est, sed affectu et operibus comprobatur. ex quibus discimus, eumdem esse utriusque testamenti dominum qui praecipit, ut si uiderimus iumentum inimici nostri cadere sub onere suo, non transeamus, sed leuemus cum eo, et si bouem aut asinum inuenerimus errantem, reddamus ei. haec iuxta lxx. porro iuxta hebraicum, hic mihi sensus uidetur: audite, apostoli, audite, discipuli mei, qui tremitis uerbum domini, narrabo quid dixerint fratres uestri qui oderunt, et separant uos, et arbitrantur alienos, non propter mala uestra, sed propter nomen meum, qui immundos existimant cunctos de sua in me gente credentes, et dicunt: recede a me, quia immundus es. quid ergo est quod eos dixisse commemorat: glorificetur dominus, et uidebimus in laetitia uestra? cuius uersiculi hic sensus est: quid nobis humilem introducitis deum? quid crucifixum et uirum dolorum, et scientem ferre infirmitates? uolumus eum in sua, ut dicitis, maiestate conspicere regnantem. suspiciemus et in sua gloria triumphantem, humilem atque deiectum uidere non possumus. statim que infert: ipsi autem confundentur, subauditur, qui loquuntur talia, qui non intellegunt mysteria scripturarum, malis que suis sentient eius potentiam, quem pro humilitate contempserant.

uox fremitus de ciuitate, uox de templo, uox domini reddentis retributionem inimicis suis. lxx pro fremitu, clamorem posuerunt, et cetera similiter. uolumus scire quae sit confusio iudaeorum, qui dixerunt: glorificetur dominus, ut uestram laetitiam uideamus, et triumphos regis uestri, nequaquam cassis promissionibus, sed oculis contemplemur. uox, inquit, clamoris de ciuitate: haud dubium quin hierusalem significet romano exercitu circumdatam, et in tres partes intus seditione diuisam, quando unus templum obtinuit, et omnia prius sancta possedit, forinsecus contra hostes, intrinsecus contra ciues dimicans. eo tempore et in urbe, et in templo, tam sacerdotum et leuitarum, quam uulgi ignobilis, mulierum que ac puerorum ululatus auditus est, quando reddidit dominus retributionem inimicis suis, implens comminationem qua dixerat: relinquetur uobis domus uestra deserta; et illam prophetiam: dereliqui domum meam; quando praesides templi consona angeli uoce dixerunt: transeamus ex his sedibus. de quibus non solum iosephus, iudaicae scriptor historiae, sed multis prius saeculis psalmista testatur, dicens: uidi iniquitatem et contradictionem in ciuitate, quae circumdedit muros eius tota die et tota nocte, ita ut subuerteretur ciuitas, et impleretur aliud uaticinium: sion quasi ager arabitur; et hierusalem quasi casula in cucumerario relinquetur.

antequam parturiret, peperit; antequam ueniret partus eius, peperit masculum. quis audiuit umquam tale? quis uidit huic similem? numquid parturiet terra in die una; aut parturietur gens simul? quia parturiuit et peperit sion filios suos. numquid ego qui alios parere facio, ipse non pariam, dicit dominus? si ego qui generationem ceteris tribuo, sterilis ero, ait dominus deus tuus. lxx: antequam parturiens pariat; antequam ueniat dolor parturientium, effugiat, et peperit masculum. quis audiuit tale, et quis uidit simile? si parturiuit terra in die una; aut si nata est gens simul, quia parturiuit et peperit sion paruulos suos. ego autem dedi exspectationem hanc, et non recordata es mei, dicit dominus. nonne ego parientem et sterilem feci, dicit deus tuus? clamore resonante de hierusalem et templo eius, quando obsessa atque subuersa est, et inimicis christi, qui deum regem suscipere noluerunt, recipientibus pro impietate sua atque blasphemiis aeterna supplicia, ecclesia in nomine domini congregata, de qua in psalmo dicitur: homo natus in ea; et ipse fundauit eam altissimus. antequam parturiret, peperit, antequam ueniret partus eius, genuit masculum. non enim multo tempore, ut populus iudaeorum per abraham et isaac et iacob, et duodecim patriarchas, et rursum per liberos eorum ac nepotes creuit in maius, sed ad euangelicam praedicationem statim omnis mundus concepit, et parturiuit, et peperit masculum, quem pharao et herodes conabantur occidere, qui et in moyse, et in christo saluatus in aegypto est. denique abraham et isaac masculos habuere liberos, et iacob multorum filiorum pater, unam genuit filiam, pro qua dura perpessus est. quod si filiae salphaad dei sententia recipiunt hereditatem patris, hoc considerandum est, quod pater earum in peccato suo mortuus sit, qui nullum filium genuit, et moyses nihil super eis ausus fuerit iudicare, sed retulit ad dominum, qui eas ne inopes permanerent, iussit fratribus copulari. geneseos quoque narrat liber, quod postquam coeperunt homines multi fieri, qui numerus semper in uitio est, et filiae eis natae sunt, acceperunt eas, non angeli, sed filii dei, de quibus orti sunt gigantes. siue ut in hebraeo scriptum est epipiptontes~g, id est irruentes. e contrario ad sanctum dicitur: uxor tua sicut uitis abundans in lateribus domus tuae. filii tui sicut nouellae oliuarum, in circuitu mensae tuae. et iterum: uideas filios filiorum tuorum. peperit igitur sion, hoc est: reliquiae ex israel et apostolorum credentium fides, masculum dominum saluatorem, qui in toto simul orbe generatus est, quod nullus audiuit, quod nulla narrat historia, aut alicuius doctrina, ut omnes in breui tempore crederent nationes. et de uniuersis gentibus, una gens fieret christianorum, de qua et paulus loquitur: si qua in christo noua creatura uetera transierunt, ecce facta sunt noua, iuxta illud quod alibi scriptum est: et adorabunt in conspectu eius omnes familiae gentium. quia domini est regnum, et ipse dominabitur gentium. omnes enim, ait, gentes quas fecisti, uenient, et adorabunt coram te, et glorificabunt nomen tuum, de quo dicit iacob: ipse est exspectatio gentium. et psalmista: spes omnium finium terrae. et idem esaias quem nunc edisserimus: erit radix iesse, et qui surget, ut princeps sit gentium, in ipso gentes sperabunt. implentibus apostolis quod praeceptum est: docete omnes gentes, baptizantes eas in nomine patris et filii et spiritus sancti, ut nascatur nouus populus, de quo et uicesimus primus psalmus canit: annuntiabunt caeli iustitiam eius, populo qui nascetur, quem fecit dominus. et iterum: populus qui creabitur, laudabit dominum. hic autem populus uno creatus est die, quem illustrat sol iustitiae, dicente scriptura: erit tibi dominus lux sempiterna. possumus hoc quod dicitur: orietur gens simul, quia parturiuit et peperit sion filios suos, et ad illud tempus referre, quando una die tria milia et quinque milia de iudaico populo crediderunt. dicitur quoque in eodem actuum apostolorum libro quod de uniuersis gentibus quae sub caelo sunt, fuerint in hierusalem, qui audiebant uariis linguis loquentes magnalia dei. quod que sequitur iuxta lxx: ego autem dedi exspectationem hanc, et non recordata es mei, dicit dominus. nonne ego parientem et sterilem feci, dixit deus tuus, manifestius in hebraico ponitur, cui et reliqui interpretes congruunt: numquid ego qui alios parere facio, ipse non pariam, dicit dominus? si ego qui generationem ceteris tribuo, sterilis ero, ait dominus deus tuus, secundum illud quod alibi dicitur: qui plantauit aurem, non audiet, et qui finxit oculum, non considerat. quod scilicet qui omnes homines creauit ex nihili, possit de uniuersis gentibus unam partem in se credentium ecclesiam facere. denique in uicesimo octauo psalmo, ubi nos legimus: uox domini concutientis desertum, in hebraeo scriptum est: uox domini parere faciens desertum, ut deserta prius ecclesia generet, et perficiantur cerui apertis saltibus atque contritis. porro iuxta lxx hic sensus est, quod uno tempore ad praedicationem euangeliorum, una gens totius orbis oriatur. per multos prophetas saepe promisi, et non meministi promissionis meae, o urbs quae clamoribus es plena. o templum quod a domino derelictum est; o popule, cui reddidi uicissitudinem suam. nonne ego, inquit, feci parturientem et sterilem? quae prius fuerat sterilis, postea parturiuit et peperit? de qua in psalmo scribitur: qui habitare faciat sterilem in domo, matrem filiorum laetantem. uel certe rerum ordo conuersus est: pariens facta est sterilis, et quondam sterilis peperit plurimos, quia domini ista sententia est.

laetamini cum hierusalem, et exsultate in ea omnes qui diligitis eam. gaudete cum ea gaudio uniuersi qui lugetis super eam, ut sugatis, et repleamini ab ubere consolationis eius, ut mulgeatis, et deliciis affluatis, ab omnimoda gloria eius. lxx: laetare, hierusalem, et conuentum facite omnes qui diligitis eam. gaudete gaudio omnes qui lugetis super eam, ut sugatis et impleamini ab ubere consolationis eius, ut postquam suxeritis, delectemini ab introitu gloriae eius. apostolis praecipitur et apostolicis uiris, qui diligunt utramque hierusalem, et eam quae corruit plangentibus atque lugentibus, et illam quae surrectura est omni desiderio praestolantibus, ut gaudeant cum ea et in ea, quae aedificata sit uiuis lapidibus, qui uoluuntur super terram, et in rotarum cherubim similitudinem, sequuntur spiritum praecedentem. non in his qui in aeternos cineres dissoluti sunt, de quibus dominus loquebatur: amen, amen dico uobis, non permanebit lapis super lapidem, donec compleantur omnia haec. gaudete, inquit, cum ea gaudio, uniuersi qui lugetis eam. quales supra petrum et paulum apostolos docuimus, et omnes qui exspectabant redemptionem israel, ut sugant et repleantur uberibus consolationis eius. neque enim poterat fieri, ut quae genuit masculum, et erat puerpera, careret lactis abundantia in educationem eius gentis et paruulorum, qui simul nati fuerant, ut praeberet eis duo ubera, nequaquam ut prius in aegypto, fracta et iacentia; sed integra et uirginali decore stantia, ueteris ac noui instrumenti, ad praebendum rationale lac. de quibus sponsus ad eam loquitur: bona ubera tua super uinum. isti erant, de quibus specialiter dicebant: beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur. et hoc notandum, quod qui paruuli sunt, consolationis indigent lacte, et adhuc in mortali uersantur loco. qui uero post lac consolationis ad solidum profecerint cibum, deliciis affluent ueritatis, et scientia omnimodae gloriae, quae hebraice dicitur ziz. pro qua lxx introitum; symmachus pinguedinem; theodotio multitudinem interpretati sunt. hoc diximus, ut psalmi septuagesimi noni uerbum panderemus ambiguum, in quo scriptum est: uastauit eam aper de silua, et singularis ferus depastus est eam. pro eo enim, ubi in nostris et graecis codicibus legitur monios~g agrios~g, id est: singularis ferus, in hebraico scriptum est ziz sadai; quod aquila transtulit pantodapon~g ch�ras~g, hoc est: omnimodum regionis, ut significaret non solum a romanis, sed a cunctis gentibus israelem esse uastatum. introitus autem gloriosus ecclesiae ille intellegendus est, de quo scribit ioannes apostolus: et in duodecim portis erant duodecim margaritae, et plateae ciuitatis auro mundo sicut uitrum perspicuum. istas margaritas prohibet dominus mitti ante porcos, quas negotiator bonus cum in prophetis inuenerit et apostolis, pergit ad unum pretiosissimum margaritum, non priores abiciens, sed per illas quaerens pretiosius.

quia haec dicit dominus: ecce ego declino super eam quasi fluuium pacis, et quasi torrentem inundantem gloriam gentium, quam sugetis. ab ubere portabimini, et super genua blandientur uobis. lxx: quia haec dicit dominus: ecce ego declinabo ad eos quasi fluuius pacis, et quasi torrens inundans gloriam gentium. paruuli eorum in humeris portabuntur, et super genua consolabuntur. exstructa per apostolos hierusalem, et instaurata in priorem statum, postquam filii et habitatores eius uberibus fuerint consolati, et lactis abundantia ad delicias peruenerint ueritatis, per quas introitur ad gloriam dei, tunc dominus declinabit super eam fluuium pacis, de quo crebro diximus: flumen dei repletum est aquis. et: fluminis impetus laetificat ciuitatem dei; ut pace omnia possidente, et nationum cessantibus bellis, de quibus scriptura dicit: dissipa gentes quae bella uolunt, torrens doctrinarum dei irriget arua credentium. tunc filii eius, siue paruuli, ut lxx transtulerunt, in humeris portabuntur, et super genua consolationem accipient. in humeris, de quibus et in priori prophetia dictum est, et quos iacob imprecatur filio suo issachar: quia supposuit humerum suum ad laborandum, et uocatus est uir agricola. sudore enim et labore nimio ad ubertatem fructuum peruenimus. unde et ad sion per hieremiam dicitur: da cor tuum in humeros tuos, ut a mandatis intellegat dominum, imitans eum, de quo scriptum est: iesus coepit facere et docere, ut non otiosa sit fides, sed per opera currat ad praemium. genua autem et sinus quid significent, et supra breuiter exposui, et nunc abraham exemplum docere nos poterit, in cuius sinu lazarus requiescit, et omnes de oriente et occidente uenientes, qui accumbent cum abraham, isaac et iacob.

quomodo si cui mater blandiatur, ita ego consolabor uos, et in hierusalem consolabimini. uidebitis, et gaudebit cor uestrum, et ossa uestra sicut herba germinabunt. et cognoscetur manus domini seruis eius, et indignabitur inimicis suis. lxx pro seruis posuerunt timentes; pro inimicis incredulos; cetera similiter. misericordiam creatoris in creaturas suas exemplo matrum discimus, quae liberos amore in sinu nutrientes, omnem superant caritatem. denique uolens deus ostendere, quomodo diligat quos creauit: numquid obliuiscetur, ait, mulier, ut misereatur sobolis uteri sui? sed et si illa fuerit oblita, ego tamen non obliuiscar tui. quem sensum et illud habet euangelicum, in quo dominus loquitur ad hierusalem: quotiens uolui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub alas suas, et noluisti? et deuteronomium, in quo tale quid resonat: sicut aquila protegit nidum suum, et pullos suos desiderauit; expandens alas, suscepit eos, et portauit in humeris suis. aiunt qui de animantium scripsere naturis, omnium quidem bestiarum et iumentorum et pecudum auium que ingenitum esse in filios pullos que suos affectum, sed maximum esse amorem aquilarum, quae in excelsis et inaccessis locis nidos collocant, ne coluber fetus uiolet; aetiten quoque inter pullos eius lapidem reperiri, quo omnia uenena superentur. si hoc uerum est, recte affectus dei in suas creaturas aquilis comparatus est, qui omni custodia protegit liberos suos, ne draco et coluber antiquus, diabolus et satanas obrepat nouellis fetibus, ut ad nomen lapidis, qui ponitur in fundamentis sion, omnes aduersariorum frangantur insidiae. haec autem hierusalem, in qua consolabuntur a matre filii, et in genibus palpabuntur, illa est, de qua scribit apostolus: quae autem sursum est hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum. quorum si lector oblitus est, recurrat ad explanationem pristinam. melius est enim illum scripta relegere, quam nos dicta replicare. et nota, inquit, erit manus domini seruis eius, uel timentibus eum, et comminabitur inimicis, siue incredulis suis. manus autem uel pro potentia accipitur, quod possit deus omnia facere, quae promittit, iuxta illud quod ex persona dei moyses loquitur ad pharaonem: nunc mittam manum, et percutiam te, et populum tuum interficiam, et deleberis de terra. et rursum ipse ad eumdem tyrannum: ecce manus domini erit super iumenta tua. de qua ad deum psalmista dicebat: manus tua gentes interfecit, et plantasti eos. aut certe manus domini christus intellegendus est, de quo et supra legimus: manus mea fecit haec omnia. quam notam faciet dominus seruis suis et timentibus se, et comminabitur incredulis et inimicis suis, ut aliis promittat praemia, aliis supplicia comminetur. in quo consideranda uerborum proprietas, quod non dixerit: inferet inimicis suis; sed comminabitur, ut per comminationem deterriti, et ipsi ad domini transeant seruitutem.

quia ecce dominus in igne ueniet; et quasi turbo quadrigae eius, reddere in indignatione furorem suum, et increpationem suam in flamma ignis. quia in igne dominus diiudicatur, et in gladio suo ad omnem carnem; et multiplicabuntur interfecti a domino. lxx: ecce enim dominus quasi ignis ueniet, et quasi tempestas currus eius, reddere in furore ultionem suam; et increpationem in flamma ignis. in igne enim domini iudicabitur omnis terra; et in gladio illius uniuersa caro. multi uulnerati erunt a domino. manus domini, quae nota fiet seruis eius et timentibus eum, ipsa comminatur incredulis, siue inimicis eius, ut si non egerint paenitentiam, sustineant quae sequuntur: ecce enim, inquit, dominus in igne ueniet, et quasi turbo siue tempestas currus eius. quas debemus intellegere angelicas potestates, quando uenturus est dominus in gloria patris cum angelis suis, iudicare uiuos et mortuos. non quo dominus ignis sit, sed quo sustinentibus poenas ignis esse uideatur. et licet moyses dixerit, idipsum apostolo confirmante: deus ignis consumens est, attamen saluator, exprimens diuinitatis substantiam, ait: spiritus est deus. inter spiritum autem et ignem, secundum intellegentiam corporalem, multa diuersitas est. quod si ignis aut spiritus est, quomodo oculos et aures, et manus et pedes, et uentrem et cetera corporis membra habere dicitur, cum haec spiritus ignis que non habeant? ignis ergo consumens appellatur deus, ut quidquid in nobis uitiorum est, fenum, ligna, stipulam que consumat, et spinas, id est sollicitudines saeculi huius, quas pro bono semine terra attulit infecunda, de qua ad hebraeos dicitur: quae autem affert spinas et tribulos, reproba est, et maledicto proxima; cuius finis consumptio est. de hoc igne et in euangelio dominus loquebatur: ignem ueni mittere super terram. et supra legimus: ardebit sicut ignis iniquitas, et sicut gramen aridum consumetur igni; et omnia zizania, quae inimicus homo superseminauit, dormiente patrefamilias. de quo et in epistola iacobi scribitur: paruus ignis quam grandem succendit materiam. et in prouerbiis: in multis lignis uiget ignis. quamquam in eo quod prouerbium est, aliud possit intellegi. hunc puto ignem sedisse super linguas apostolorum omnium que credentium, quando linguis uariis loquebantur, et omnes erroris fugabat tenebras, et illuminabat corda eorum, qui recipiebant sermonem domini. quod autem sequitur: quasi tempestas currus, siue quadrigae eius, psalmorum disseremus exemplis, in quibus scriptum est: deus manifeste ueniet, deus noster, et non tacebit. ignis ante eum ardebit; et in circuitu eius tempestas ualida. et alibi: currus dei decem milibus multiplex milia laetantium. his curribus et equis elisaeus erat circumdatus, quos puer eius uidere non poterat. unde ait: domine, aperi oculos pueri huius ut uideat. et apertis, inquit, oculis, uidit currus, et quadrigas, et equos per circuitum. hoc curru igneo et elias raptus ad caelum est, quando clamabat elisaeus: pater mi, pater mi, currus israel et auriga eius. haec autem uniuersa narrantur, non quo deus aut currus habeat aut quadrigas, aut equorum uelocitate portetur. de quo alibi scriptum est: qui ambulat super pennas uentorum, sed quomodo in solio sedere dicitur, quando assumit habitum iudicantis. sic quando ad uindictam uenit, ut debellet aduersarios suos, in habitu uictoris et triumphantis ostenditur. de furore domini crebro diximus, quod sic accipi debeat quomodo obliuio eius, et paenitentia, et contristatio, et affectus ceteri, qui dei non conueniunt maiestati. et in hoc igitur igne et furore, in his curribus et in flamma ignis iudicabitur omnis caro, siue ipse dominus cum creaturis suis, ut non potentia, sed iudicii ueritate uideatur ferre sententiam iuxta illud quod in michaea prolixius, et in quinquagesimo psalmo breuius dicitur: ut iustificeris in sermonibus tuis; et uincas cum fueris iudicatus. gladius autem quo omnis caro est iudicanda, ille accipiendus est, de quo et prius diximus, et nunc dicemus ex parte: nisi conuersi fueritis, gladium suum uibrabit. hunc gladium punitorem carnis peccatricis omnium que uitiorum, israelitae in manus pharaonis datum queruntur. dicunt que moysi et aaron: uideat deus uos et iudicet, quia abominabilem fecistis odorem nostrum coram pharaone, ut daretur gladius in manus eius, et interficeret nos. de hoc gladio et in amos scriptum est: gladio interibunt omnes peccatores populi. cum utique et alia sint genera poenarum. quidquid ergo pungit, et percutit, et torquet, et cruciat, in scripturis sanctis gladius appellatur, quo gladio uulnerabuntur siue interficientur, qui dei non fecerint uoluntatem; et omisso lumine ueritatis, tenebris se erroris inuoluerint. de quibus scriptum est in hieremia: si mutabit aethiops pellem suam. et in sophonia: et uos aethiopes uulnerati, siue interfecti gladio meo eritis. omnem loci istius continentiam, quo sensu accipienda sit, apostolus prolixius edisserit, scribens ad romanos: iuxta duritiam autem tuam et impaenitens cor, thesaurizas tibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii dei, qui reddet unicuique secundum opera sua. his quidem qui iuxta patientiam operis boni, gloriam et honorem et incorruptionem quaerentibus uitam aeternam. qui autem ex contentione et increduli sunt ueritati, acquiescunt autem iniquitati, ira et furor, tribulatio et angustia super omnes homines qui operantur malum, iudaei primum et ethnici.

qui sanctificabantur, et mundos se putabant in hortis post unam intrinsecus; qui comedebant carnem suillam et abominationem et murem, simul consumentur, dicit dominus. lxx: qui sanctificantur et purificantur in hortis et liminibus, comedentes carnem porcinam et abominationes et murem, simul consumentur, dicit dominus. symmachus et theodotio hunc locum ita interpretati sunt: qui sanctificamini et lustramini in hortis alter post alterum, inter eos qui comedunt carnem suillam et abominationem, et murem simul deficient, dicit dominus; uolentes ostendere, non ipsos comedere carnem suillam et abominationem et murem, qui sanctificantur in hortis alter post alterum. sed eos qui lustrantur uersari cum eis, qui comedunt quae prohibita sunt. arguit autem sermo diuinus populos iudaeorum, immo scribas et pharisaeos, quos et dominus arguebat, dicens: uos estis qui iustificatis uosmetipsos coram hominibus. deus autem scit corda uestra, quoniam quod in hominibus excelsum est, abominatio est apud deum. unde increpabat eos atque dicebat: uae uobis scribae et pharisaei hypocritae, qui mundatis quod foris est calicis et paropsidis, et intus pleni estis immunditia. et iterum: qui estis sepulcra dealbata; intus autem pleni estis ossibus mortuorum, et omni spurcitia. qui ore suo benedicebant, et corde suo maledicebant; qui domino loquebantur pacifica, et molliebant uerba sua super oleum, ipsi autem erant iacula, de quibus rectissime dicebatur: populus hic labiis me honorat; cor uero eius longe est a me. praeceperat autem per moysen deus, ut si quis praeuentus fuisset in peccato, uaccae rufae aspersus cinere, et aliis expiationis modis, per sacrificia et uictimas rediret ad templum, quod illi neglegentes, in locis deliciarum et uoluptatum, hoc est in hortis amoenissimis, uel baptisteria exstruebant, uel piscinas ad areolas irrigandas. adulteria et omnem libidinum turpitudinem, simplicibus aquis abluere se putantes, quibus rectissime illud aptabitur: et noctem flumine purgant. nec alicui uideatur incongruum, si quae geruntur turpiter, manifestius explicentur in correctionem eorum, qui talia committere non erubescunt, quae turpe est et dicere, dum scortis adhaerent in modum canum, et masculi in masculos exercent turpitudinem, retributionem peccati in semetipsos recipientes. qui haec opera faciunt, uoluntate et sceleribus cum his sunt, qui carnem suillam comedunt, et omnia quae lege prohibentur, et murem, quem nos glirem uocamus, uel iuxta orientis prouincias mu�xous~g. et illi igitur qui haec comedunt, et hi exercentes omnem turpitudinem, talia agunt quae et ethnici forte non faciunt, pariter consumentur. secundum tropologiam possumus dicere: omnes uoluptatis magis amatores quam amatores dei, sanctificari in hortis et in liminibus, quia mysteria ueritatis non ualent introire, et comedere cibos impietatis, dum non sunt sancti corpore et spiritu. nec comedunt carnem iesu, neque bibunt sanguinem eius. de quo ipse loquitur: qui comedit carnem meam, et bibit sanguinem meum, habet uitam aeternam. etenim pascha nostrum immolatus est christus. qui non foris, sed in domo una et intus comeditur.

ego autem opera eorum et cogitationes eorum uenio ut congregem cum omnibus gentibus et linguis. et uenient et uidebunt gloriam meam. et ponam in eis signum, et mittam ex eis, qui saluati fuerint ad gentes in mare, in africam, in lydiam tendentes sagittam, in italiam et graecam, ad insulas longe; ad eos qui non audierunt de me, et non uiderunt gloriam meam. lxx: et ego opera eorum et cogitationes eorum noui, et uenio congregare omnes gentes et omnes linguas. et uenient et uidebunt gloriam meam, et dimittam super eos signum; et emittam ex eis, qui saluati fuerint ad gentes, in tharsis et phud, et lud et mosoch et thobel, et in graeciam, et in insulas longe, qui non audierunt nomen meum, neque uiderunt gloriam meam. priusquam exponam quid significet enumeratio gentium plurimarum, breuiter de interpretationis uarietate dicendum est. tharsis lingua hebraea, mare appellatur, et, ut aiunt, indiae regio. licet iosephus, littera commutata, tarsum putet nuncupari pro tharsis, urbem ciliciae, ad quam ionas de ioppe fugiens, ire cupiebat. phud autem, siue phul, libyes omnis que africa usque ad mare mauritaniae, in qua fluuius hodie qui phud dicitur; et cuncta circa eum regio phutensis appellatur. lud autem lydos uocant, quorum coloni hetrusci, qui nunc thusci appellantur, quondam mittendarum sagittarum peritissimi, et nunc dicuntur tendentes sagittam. pro quo in hebraico legitur mosche ceseth, quod absque septuaginta, omnes similiter transtulerunt: tendentes arcum. et septuaginta posuerunt mosoch~g, nomen pro uerbo interpretantes. quod si accipiatur, cappadocas significat, quorum metropolis mazaca, quae postea a caesare augusto caesarea nomen accepit. qui nescio quid uolentes, etiam in genesi ultimum filium aram, id est syrorum damasci, qui appellatur mes, interpretati sunt mosoch~g; pro quo rectius nos moeonas transferimus. thubal autem siue thobel, aut italia interpretatur, aut iberia, hoc est hispania, ab ibero flumine, unde et hodie hispaniarum regio appellatur celtiberia. de quibus pulchre lucanus:

gallorum celtae miscentes nomen iberis.
quos nos possumus gallohispanos dicere. graeci autem, qui sermone hebraico appellantur iauan, ionas significant; unde et graeci iones, et mare ionium. et hoc considerandum, quod maxime orientales de iaphet posuerit nationes, uno filiorum noe, licet in tharsis et phud, sem quoque et cham, id est indiae et africae nominum fuerit recordatus, ut totum orbem ostenderet. uenit ergo dominus, ut opera et cogitationes congreget singulorum. ex quo discimus non solum opera, sed et cogitationes esse in die iudicii iudicandas. qui enim uiderit mulierem ad concupiscendum, iam moechatus est eam in corde suo. de quibus dicitur: nunc circumdederunt eos cogitationes suae, quando iudicabit dominus abscondita hominum secundum euangelium iesu christi. ut illud quod apostolus scribit, ueritate iudicii comprobetur. inuicem cogitationibus accusantibus et satisfacientibus, in die qua iudicabit deus abscondita hominum; ut cogitationes nostrae omnes uno tempore congregatae iusto iudice probentur, dum aut accusat nos nostra conscientia, aut satisfacit pro delicto, utrum plura sint peccata, an bona opera. et utrum uetera, an noua, utrum deleta paenitentia, an nouis sceleribus instaurata, quando dicit dominus: uias eorum dedi in capita eorum; et cogitationes eorum reddam eis. qui finxit sigillatim corda eorum, et intellegit omnia opera eorum. de quibus et in alio loco legimus: tu cognoscis corda hominum solus. nemo enim scit quae sint in homine, nisi spiritus hominis qui est in eo. unde et per hieremiam loquitur deus: ego deus appropinquans, et non de longe. dicit dominus: numquid abscondet se in absconditis homo, et ego ignorabo? denique ad scribas dicitur et ad pharisaeos: uos estis qui iustificatis uosmetipsos coram hominibus. deus autem cognoscit corda uestra. in quo considerandum, quod non dixerit: pater, iuxta haereticorum blasphemias, ne filium uideretur excludere, sed: deus. quod patri filio que commune est. in principio enim erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. hoc erat in principio apud deum. de quo idem ioannes scribit: ipse autem iesus non credebat se eis, quia sciebat omnes, et non habebat necesse, ut aliquis testimonium daret ei de homine. ipse enim nouerat quid esset in homine. cui et illud congruit: sciens autem iesus cogitationes eorum. et in alio loco: sciens autem iesus malitiam eorum. ac ne aliqua sit dubitatio, haereticis calumniam facientibus de uerbo dei, quod nouerit omnia, in epistola quae ad hebraeos scribitur, prolixius dicitur: uiuens est enim sermo dei, et euidens et acutus super omnem gladium bicipitem, et diuidens usque ad partitionem animae et spiritus, artuum quoque et medullarum, et iudex cogitationum et sensuum cordis. nulla que est creatura inuisibilis in conspectu eius. omnia autem nuda et aperta sunt oculis illius, de quo nobis sermo est. postquam autem omnes cogitationes in unum fuerint congregatae, accusantes nos uel defendentes, tunc omnes gentes et linguae cum cogitationibus suis pariter adducentur in medium. linguas autem iuxta apostolum paulum, non solum hominum legimus, sed et angelorum. ex quo intellegi datur, omnes creaturas a domino iudicandas, non solum super terram, sed in aere et in caelestibus. iuxta quod ipse in superioribus dixerat: inebriatus est gladius meus in caelo, ad terram que descendet. uenient autem omnes, ut uideant gloriam dei; et ponet in eis signum, quod in hiezechielis principio sub thau litterae hebraicae interpretatione monstratur. quo signo qui fuerit impressus, manus percutientis effugiet. hoc et postes domorum in aegypto signabantur, quando pereunte aegypto, solus israel mansit illaesus. de hoc signo quod achaz rex iuda nolebat accipere, esaias propheta testatur: propterea dabit dominus uobis signum. ecce uirgo in utero concipiet et pariet. unde et propheta quod promissum fuerat, deprecatur: fac me cum signum in bonum. et in alio loco: dedisti metuentibus te significationem, ut fugerent a facie arcus. hoc nobis ad patrem ascendens dominus dereliquit, siue in nostris frontibus posuit, ut libere diceremus: signatum est super nos lumen uultus tui, domine. quod autem sequitur: et mittam ex eis qui saluati fuerint ad gentes, et singulas enumerat, uidetur expositioni nostrae esse contrarium. si enim de die iudicii dicitur, quomodo rursum ad primum recurrit saluatoris aduentum, quando apostoli diriguntur ad gentes, et audiunt a domino: ite, docete omnes gentes, baptizantes eas in nomine patris et filii et spiritus sancti. quod ita soluitur: iudicii praedicatur dies, immo comminatur, ut metu futurae poenae recipiant saluatoris aduentum et apostolorum euangelium, qui ante mittendi sunt. pulchre autem dixit: et mittam ex eis qui saluati fuerint. nisi enim dominus nobis reliquisset semen, quasi sodoma essemus, et similes gomorrhae fuissemus. et apostolus: reliquiae, inquit, saluae factae sunt. isti mittuntur ad gentes in tharsis et phud et lud, et mosoch et thobel et graeciam, et insulas plurimas quae longe sunt, et quae non audierunt nomen domini, neque uiderunt gloriam eius. de quibus iuxta historiam supra diximus. nunc stringenda est anagoge. tharsis interpretatur exploratio gaudii, ut consideremus non ea quae in praesenti sunt, sed quae in futuro. et audire mereamur: quia in paucis fuistis fideles, ingrediemini in gaudium domini uestri. de quo et petrus apostolus scribit: exsultate gaudio ineffabili et glorioso, ut laudemus deum dicentes: impletum est gaudio os nostrum, et lingua nostra exsultatione. quod que sequitur, phud interpretatur oris exclusio, ut omnem excludentes blasphemiam, ea loquamur quae bona sunt, atque dicamus: os meum annuntiabit iustitiam tuam, domine; tota die salutare tuum. et rursum: non abscondi in corde meo ueritatem tuam, et salutare tuum dixi. lud quoque in lingua nostra utilitas uertitur, et mosoch extensio, et thubal, siue thobel, ductus ad luctum, uel conuersus, aut uniuersa; quae omnia uocationi gentium congruunt, ut utilitatem sequantur per confessionem animae suae, et praeteritorum obliti, ad futura extendantur. lugeant que antiqua peccata, et trahantur ad luctum atque tristitiam, quae ducit ad uitam. beati quippe lugentes, quoniam ipsi ridebunt. et conuertantur omnes ad dominum, ut postea transeant ad gratiam, et sciant ab apostolo: gloria et honor et pax omni operanti bonum, iudaeo primum et graeco; quoniam non solum iudaeorum deus, sed et gentium. porro illud quod dicitur: et insulis procul, quae non audierunt nomen meum, neque uiderunt gloriam meam, illis conuenit, de quibus supra legimus: quibus non est nuntiatum de eo, uidebunt; et qui non audierunt, intellegent. et iterum: apparui his qui me non interrogabant; inuentus sum ab his qui me non quaerebant. dixi: ecce adsum, his qui non inuocabant nomen meum. insulas autem significari uel totius orbis gentes uel ecclesias in toto orbe dispersas crebro diximus.

et annuntiabunt gloriam meam in gentibus. et adducent omnes fratres uestros de cunctis gentibus donum domino, in equis et in quadrigis, et in lecticis et in mulis et in carrucis, ad montem sanctum meum hierusalem, dicit dominus. lxx: et annuntiabunt gloriam meam in gentibus; et adducent fratres uestros de cunctis nationibus donum domino, cum equis et rhedis, in lampenis mulorum, cum umbraculis in sanctam ciuitatem hierusalem, dicit dominus. hi qui salui fuerint, et missi ad uarias nationes, ad eos, qui non audierant primum neque uiderant gloriam domini, annuntiabunt eam cunctis gentibus, et adducent fratres populi iudaici, quorum reliquiae saluae factae sunt, munus domino de uniuersis gentibus. uel ipsos qui idololatriae errore contempto, ueri dei notitiam sunt secuti, uel qui de toto orbe ex israel populo crediderunt. ad quos scribit et apostolus petrus. adducent autem in equis, et in quadrigis, et in lecticis et in mulis et in carrucis. pro carrucis, quas solus interpretatus est symmachus, quem nos in hoc loco secuti sumus, septuaginta, aquila et theodotio mulos transtulerunt. et ubi posuere septuaginta: cum umbraculis, quae nos dormitoria interpretari possumus uel basternas, alii uoce consona transtulerunt phoreia~g quae nos uarii generis interpretamur uehicula. ubi autem septuaginta et theodotio dixerunt lampenas, pro quibus symmachus lecticas interpretatus est, aquila skepasta~g posuit, quod et ipsum lecticas opertas pellibus significat. hoc de uarietate translationum dictum sit. equos autem et quadrigas, et lecticas et mulos atque carrucas, et diuersi generis uehicula, angelica possumus intellegere ministeria, de quibus alibi ad deum dicitur: ascende super equos tuos, et equitatio tua salus. his equis, curribus et quadrigis elias raptus ad caelum est, et eliseus circumdari se atque seruari nescienti puero demonstrauit. et zacharias uidit in nocte: ecce uir ascendens super equum rufum; et stabat in medio duorum montium umbrosorum. et post eum equi rufi et sturnini, et uarii et albi. et dixi, inquit, quid sunt isti, domine? et ait ad me angelus qui loquebatur in me: ergo ostendam tibi quid sunt isti. et respondit uir qui stabat in medio montium, et ait ad me: isti sunt quos misit dominus ut perambulent terram. ioannes quoque in apocalypsi haec se uidisse testatur: uidi caelum apertum, et ecce equus albus; et qui sedebat super eum uocabatur fidelis et uerus, et iustitia iudicans, et bellator. oculi autem eius sicut flamma ignis; et super caput eius diademata plurima. habens nomen scriptum, quod nemo nouit nisi ipse; et amictus erat ueste aspersa sanguine. et uocabatur nomen eius uerbum dei; et exercitus in caelo sequebatur eum in equis albis, uestitus bysso albo atque mundissimo, et de ore eius egrediebatur gladius acutus, ut in ipso percuteret gentes. equo rufo sedebat dominus atque saluator, humanum corpus assumens, cui dicitur: quare rubra sunt uestimenta tua? et: quis est iste qui ascendit de edom, fulua uestimenta eius de bosra. et sequebantur eum uariorum colorum equi, uel in martyrio rubri, uel sturnini in uolatu, uel uarii in uirtutibus, uel candidi in uirginitate. equo autem sedebat albo, quando post resurrectionem immortale et incorruptum corpus assumpsit. et quicumque eum sequebantur, candidis utebantur equis, incorruptis uidelicet immortalibus que corporibus. longum est, si uelimus, utrumque explanare testimonium. hoc solum dicam, quod diuersa uehicula, quibus homines adducuntur ad fidem, angeli sint, uel sancti uiri qui de hominibus in angelos profecerunt. quod autem unusquisque nostrum habeat angelos, multae scripturae docent, e quibus illud est: nolite contemnere unum de minimis istis, quia angeli eorum uident cotidie faciem patris, qui est in caelis. et puella rode petrum apostolum nuntiante, alii angelum ipsius esse credebant. si autem hoc de minimis dicitur et de uno homine, quanto magis de omnibus sanctis, et praecipue de apostolis sentiendum est? quorum angeli cotidie uident faciem patris, iuxta illud quod scriptum est: circumdat angelus domini in circuitu timentium eum. et iacob de se loquitur: angelus qui liberauit me. isti sunt qui ascendunt et descendunt super filium hominis. qui ueloces sunt in fide, equis uehuntur; qui multiplices in gratia, quadrigis. qui consolatione indigent, tectis lecticis et umbraculis, ut audire mereantur: per diem sol non uret te, neque luna per noctem. mulos autem in scripturis sanctis dupliciter accipimus: uel in sterilitate et continentia, qualibus sedit dauid et salomon, quorum alter interpretatur fortis manu, alter pacificus. uel in mala parte, de quibus dicitur: nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, quibus praepositus erat doec. carrucae autem, pro quibus, ut supra diximus, septuaginta tecta uehicula, ceteri uehicula simpliciter transtulerunt, illi intellegendi, de quibus apostolus loquitur: inuicem onera uestra portate. porro lampenae splendentia sanctorum intellegenda sunt corpora, et animae fide domini illuminatae, quibus dici potest: uos estis lux mundi. hic autem omnis apparatus illo proficit, ut ingrediamur sanctam ciuitatem dei, siue sanctum montem domini hierusalem. non illam quae occidit prophetas, et quae lapidat missos ad se. sed hierusalem caelestem, de qua crebro diximus: quae autem sursum est hierusalem, libera est, quae est mater nostra. et iterum: sed accessistis ad sion montem et ciuitatem dei uiuentis hierusalem caelestem. quod uel de praesenti ecclesia possumus intellegere, quae toto orbe per apostolos congregata est, uel de futura, ut impleatur illud quod apostolus sancto spiritu prophetauit: rapiemur in nubibus obuiam domino in aere; et sic semper cum domino erimus. iudaei et iudaici erroris heredes ebionitae, qui pro humilitate sensus nomen pauperum susceperunt, omnes que mille annorum delicias praestolantes, equos et quadrigas, et rhedas et lecticas, siue basternas, et dormitoria, mulos que et mulas, et carrucas, et diuersi generis uehicula sic intellegunt, ut scripta sunt. quod uidelicet in consummatione mundi, quando christus hierusalem regnaturus aduenerit, et templum fuerit instauratum, et immolatae iudaicae uictimae, de toto orbe reducantur filii israel, nequaquam super equos, sed super mulos numidiae. qui autem senatoriae fuerint dignitatis, et locum principum obtinuerint, de britannis, hispanis, gallis que extremis hominum morinis et ubi bicornis finditur rhenus, in carrucis ueniant, occurrentibus sibi cunctis gentibus, quae eorum seruituti fuerint praeparatae.

quomodo si inferant filii israel munus in uase mundo in domo domini. et assumam ex eis in sacerdotes et leuitas, dicit dominus. lxx: quomodo si offerant filii israel uictimas suas mihi cum psalmis in domo domini; et ex eis sumam sacerdotes et leuitas, dixit dominus. qui ad gentes, ait, directi fuerint, et annuntiauerint eis gloriam meam, sic adducent fratres uestros de uniuersis nationibus munus domino, cum equis et quadrigis, et lecticis et mulis, et carrucis et diuersis uehiculis in montem sanctum hierusalem; quomodo solebant filii israel, dum eorum staret religio et templi caeremoniae seruarentur, offerre uictimas cum psalmis in domo domini. siue ut habetur in hebraeo, et omnes uoce consona transtulerunt, in uase mundo, quod et usque hodie offerunt in domo dei, quae est ecclesia, filii israel qui mente concipiunt deum, hostias spiritales cum fructibus atque uirtutibus animae suae in uasis mundis, hoc est in sanctis corporibus. de quibus apostolus scribit: an ignoratis quia templum dei estis, et spiritus sanctus habitat in uobis? et sumam, inquit, ex eis sacerdotes et leuitas, dicit dominus, ut qui saluati fuerint, gentibus praedicarent. de quibus unus loquebatur: sic nos reputet homo quasi ministros christi, et dispensatores mysteriorum dei. et lucas euangelista: sicut tradiderunt, inquit, nobis, qui a principio uiderunt et ministri fuerunt sermonis. de quibus et supra legimus: uos autem eritis mihi sacerdotes domini. quomodo enim in abscondito iudaeus est, qui spiritu circumciditur, de quo scriptum est: nos sumus circumcisio, qui spiritu deo seruimus; et offerimus spiritales uictimas placentes deo. psallimus que spiritu et sensu. sic et sacerdotes et leuitae in abscondito sunt, qui non seriem generis sequuntur, sed ordinem fidei. uel certe non dicit de apostolis et apostolicis uiris, qui principes fuerunt ecclesiae ex populo iudaeorum, sed de enumeratis supra gentibus, de mari, de africa, de libya, de cappadocia, de italia, de graecia, de cunctis insulis, quarum habitatores primum non audierant dominum, nec uiderant gloriam eius, et postea uertentur in sacerdotes, ut qui fuerant cauda, sint caput, et qui caput, uertantur in caudam.

quia sicut caeli noui et terra noua, quae ego facio stare coram me, dicit dominus, sic stabit semen uestrum, et nomen uestrum. et erit mensis ex mense, et sabbatum ex sabbato: ueniet omnis caro, ut adoret coram facie mea, dicit dominus. lxx: sicut enim caelum nouum et terra noua, quae ego facio permanere in conspectu meo, dicit dominus, sic stabit semen uestrum et nomen uestrum. et erit mensis ex mense, et sabbatum ex sabbato; ueniet omnis caro ut adoret in conspectu meo in hierusalem dominum. quando dicit: assumam ex eis in sacerdotes et leuitas, ostendit uetus sacerdotium praetermissum, quod tribui leuiticae debebatur, ubi non est electio, sed ordo naturae, et series familiae per posteros descendens. translato enim sacerdotio necesse est, ut legis translatio fiat, et electio ad eos pertineat, quibus nequaquam iuxta sanguinem; sed iuxta merita atque uirtutes sacerdotium defertur, qui uenient de insulis gentium, et gloriam domini nuntiabunt. et adducentur in equis et in quadrigis, et in lecticis et in mulis et in carrucis. quomodo autem caelum nouum et terra noua erit et noua hierusalem, ut nequaquam dicatur: caelum et terra pertransibunt. et iterum: inuoluetur caelum quasi liber; et corruptione dissipabitur terra. sic in omnibus nouis, nouus fiet et populus dei, dicente scriptura: uetera transierunt; ecce facta sunt omnia noua. et in alio loco: si qua in christo noua creatura. erit que et populus nouus; primitiae enim christus. deinde qui sunt christi, in aduentu eius; caelum que et terra noua, de quibus inter octo beatitudines dicitur: beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram. siquidem omnis creatura nunc subiecta est uanitati in spe, propter eum qui subiecit eam. liberabitur autem a seruitute corruptionis in gloriam filiorum dei, qui fient de hominibus filii eius, et stabunt in conspectu illius semper, et nomen eorum iugiter permanebit, ut nequaquam illis gens succedat alia, quod factum est in iudaeis; sed maneant in aeternum. et erit, inquit, mensis ex mense, et sabbatum ex sabbato, ut de carnalibus sabbatis mensibus que fiant spiritalia sabbata delicata, qui sabbatismus dei populo reseruatur. et mensis spiritalis, quando a puncto usque ad punctum luna complebitur, et suo curret ordine, ut efficiat mensem, id est kalendas, quae graece appellantur neom�niai~g, hoc est noui mensis exordium, apud quos initium kalendarum, non iuxta solis cursum et diuersa mensium spatia, sed iuxta lunae circuitum incipit et finitur. haec est luna, de qua in laude ueri salomonis dicitur: et permanebit cum sole et ante lunam in generationes generationum. quae in cantico canticorum appellatur electa: quae est haec quae prospicit quasi diluculum, pulchra ut luna, et electa ut sol admirabilis? aiunt physici, et quorum curae est de caelestibus disputare, lunam non habere proprium lumen, sed solis radiis illustrari. ab ea enim semper orbis parte completur et fulget, a qua soli uicinior est, nec umbra terrae obscuratur; quod et poeta uno uersiculo demonstrauit:

nec fratris radiis obnoxia surgere luna.

si hoc uerum est, et nos tropologice possumus dicere, ecclesiam quae pace et persecutionibus crescit atque decrescit, et oppressa temptationum tenebris rursum pristinum lumen assumit, habere splendorem a sole iustitiae, et hoc esse quod dicitur: splendebit luna quasi sol. habitatores que eius iustos fulgere quasi sol in regno patris sui. et per hos menses semen domini, quod instauratum est in aeternum, uenire ad sollemnitates suas, quas sanctus mystico ore sonabat, dicens: annos aeternos in mentes habui, et meditatus sum. de sabbato autem, quod significat requiem, pleno sermone tractauimus, in eunuchorum aduenarum prophetia. et nunc breuiter est dicendum, eos uenire in neomeniis et in sabbatis, qui sex diebus in quibus factus est mundus, transcensis atque praeteritis, festinant ad septimum diem, id est sabbatum, in quo uera est requies. de his sollemnitatibus credentes paulus apostolus instruebat, dicens: umbram enim habens lex futurorum bonorum. et iterum: ne quis ergo uos indicet in cibo aut in potu, aut in parte diei festi aut neomeniae aut sabbatorum, quae sunt umbrae futurorum. sin autem haec in umbra futurorum bonorum et imagine praecesserunt, omnis lex spiritaliter intellegenda est, de qua idem dicebat apostolus: scimus quia lex spiritalis est. cuius mysteria et dauid nosse cupiebat: reuela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua. quae enim uidentur, temporalia sunt; quae autem non uidentur, aeterna. de quibus omnia celeri disputatione percurrere, non est huius temporis. si enim nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascenderunt, quae praeparauit deus diligentibus se, quomodo nos totius legis quasi uniuersi orbis descriptionem in breui tabella conamur ostendere? quod que sequitur: ueniet omnis caro, ut adoret in conspectu meo in hierusalem, sciendum quod in hebraico non sit scriptum hierusalem, ut decutiamus supercilium iudaeorum, sed tantum in conspectu meo, ut sermo domini compleatur, dicentis in euangelio: amen amen dico uobis, quoniam ueniet hora, quando neque in monte isto neque in ierosolymis adorabitis patrem. et iterum: spiritus est deus. et eos qui adorant eum, in spiritu et ueritate oportet adorare. et illud apostoli: leuantes sanctas manus in omni loco. omnis autem caro non populum iudaeorum, sed omne hominum significat genus, iuxta illud quod supra dictum est: uidebit omnis caro salutare tuum. et in ioel: effundam de spiritu meo super omnem carnem, et prophetabunt filii et filiae uestrae. et in zacharia: timeat omnis caro a facie domini. et in psalmis: ad te omnis caro ueniet. quod aliis uerbis in alio psalmo dicitur: omnes gentes quas fecisti, uenient et adorabunt in conspectu tuo, et glorificabunt nomen tuum, domine. mensem ex mense, et sabbatum ex sabbato, in quibus ueniet omnis caro, ut adoret deum, ridicule interpretantur chiliastai~g, quos nos dicere possumus miliarios, ut qui in uicino sunt, omni sabbato ueniant in hierusalem; qui longius, per menses, id est kalendarum orbe completo; qui ualde procul, per annos singulos, hoc est diebus paschae siue tabernaculorum, iuxta illud quod in zacharia dicitur: ascendens ab anno in annum, ut adorent dominum regem exercituum, et celebrent festiuitatem tabernaculorum. et ut maiorem risum praebeant audientibus, quod in ultimo eiusdem prophetae uolumine scribitur: et non erit mercator ultra in domo domini exercituum in die illo, sic interpretantur, ut negotiatores in mille annis esse desistant, quia omnia nascantur in omnibus locis, quo scilicet nec nos indigeamus folio amomo et pipere, nec indi a nobis pulegium desiderent.

et egredientur, et uidebunt cadauera uirorum qui praeuaricati sunt in me. uermis eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur. et erunt usque ad satietatem uisionis omni carni. lxx similiter. omnis caro quae adoratura est in conspectu domini, uel in hierusalem caelesti, uel in omni loco in quo leuantur mundae manus, egredietur, ut uideat cadauera hominum mortuorum, qui praeuaricati fuerint in deum. quod uel de iudaeis intellegi potest, de quibus dictum est: filios genui et exaltaui; ipsi autem me spreuerunt. uel de omnibus qui habentes notitiam dei in cordibus suis, auersi sunt in uanitatem, ut adorent creaturam potius quam creatorem. egredientur autem non loco, sed intellegentia. neque enim cadauera mortuorum possunt intus esse cum domino. quod si omnis caro oratura est dominum, et e contrario cadauera uirorum, qui praeuaricati sunt in domino, aeternis tradentur ardoribus, in utramque partem uerae carnis erit resurrectio. uermis autem qui non morietur, et ignis qui non exstinguetur, a plerisque conscientia accipitur peccatorum, quae torqueat in suppliciis constitutos. quare uitio suo atque peccato caruerint electorum bono, iuxta illud quod dicitur: uersatus sum in miseria, dum configitur mihi spina. et in prouerbiis: tinea ossium cor intellegens. et iterum sub obelo: sicut tinea uestimentum, et uermis lignum, sic maeror excruciat cor uiri. ita dumtaxat, ut non negent praeuaricatorum, et deum negantium aeterna supplicia, dicente domino in euangelio: ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius. et in alio loco: ligate manus eius et pedes, et mittite eum in tenebras exteriores. ibi erit fletus et stridor dentium. si manus audiuimus et pedes, et tenebras exteriores, quae oculorum poena est lumen dei non uidentium; et fletum, qui utique et ipse ad oculos pertinet; et stridorem dentium: miror quosdam aereum corpus, et paulatim in auras tenues dissoluendum post resurrectionem introducere; quia dominus potentia maiestatis suae, ad apostolos clausis ingressus est ianuis. qui certe et ante resurrectionem pendulo super mare ambulauit incessu. et hoc ipsum apostolo praebuit petro, ut qui fide ambulabat, infidelitate postea mergeretur. cui dictum est: quare dubitasti, modicae fidei? ignis quoque iuxta id accipiendus, quod et uermis, qui tamdiu succenditur, quamdiu habet materiam, qua uorax flamma pascatur. si quis igitur habeat in conscientia sua zizania, quae inimicus homo, dormiente patrefamilias, superseminauit, haec ignis exuret, haec uorabit incendium. et omnium sanctorum oculis eorum supplicia monstrabuntur, qui pro auro et argento et lapide pretioso aedificauerunt super fundamentum domini fenum, ligna, stipulam, ignis pabulum sempiterni. porro qui uolunt supplicia aliquando finiri, et licet post multa tempora, tamen terminum habere tormenta, his utuntur testimoniis: cum intrauerit plenitudo gentium, tunc omnis israel saluus fiet. et iterum: conclusit deus omnia sub peccato, ut omnibus misereatur. et in alio loco sanctus loquitur: iram domini sustinebo, quoniam peccaui ei, donec iudicet causam meam, et auferat iudicium meum, et educat me in lucem. et rursum: benedicam te, domine, quoniam iratus es mihi. auertisti faciem tuam a me, et misertus es mei. dominus quoque loquitur ad peccatorem: cum ira furoris mei fuerit, rursum sanabo. et hoc est quod in alio loco dicitur: quam grandis multitudo bonitatis tuae, domine, quam abscondisti timentibus te. quae omnia replicant, affirmare cupientes, post cruciatus atque tormenta, futura refrigeria, quae nunc abscondenda sunt ab his, quibus timor utilis est, ut dum supplicia reformidant, peccare desistant. quod nos dei solius debemus scientiae derelinquere, cuius non solum misericordiae, sed et tormenta in pondere sunt; et nouit quem, quomodo aut quamdiu debeat iudicare. solum que dicamus, quod humanae conuenit fragilitati: domine, ne in furore tuo arguas me; neque in ira tua corripias me. et sicut diaboli et omnium negatorum atque impiorum, qui dixerunt in corde suo: non est deus, credimus aeterna tormenta. sic peccatorum atque impiorum et tamen christianorum, quorum opera in igne probanda sunt atque purganda, moderatam arbitramur et mixtam clementiae sententiam iudicis.