Hieronymus
Commentarii in euangelium Matthaei

Prologus

plures fuisse qui euangelia scripserunt et lucas euangelista testatur dicens: quoniam quidem multi conati sunt ordinare narrationem rerum quae in nobis completae sunt, sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi uiderunt sermonem et ministrauerunt ei; et perseuerantia usque in praesens tempus monumenta declarant quae a diuersis auctoribus edita diuersarum hereseon fuere principia, ut est illud iuxta aegyptios et thoman et mathian et bartholomeum, duodecim quoque apostolorum et basilidis atque apellis ac reliquorum quos enumerare longissimum est, cum hoc tantum inpraesentiarum necesse sit dicere extitisse quosdam qui sine spiritu et gratia dei conati sunt magis ordinare narrationem quam historiae texere ueritatem; quibus iure potest illud propheticum coaptari: uae qui prophetant de corde suo, qui ambulant post spiritum suum, qui dicunt: dicit dominus, et dominus non misit eos; de quibus et saluator in euangelio iohannis loquitur: omnes qui ante me uenerunt fures fuerunt et latrones. qui uenerunt, non qui missi sunt; ipse enim ait: ueniebant et ego non mittebam eos, in uenientibus praesumptio temeritatis, in missis obsequium seruitutis est. ecclesia autem, quae supra petram domini uoce fundata est quam introduxit rex in cubiculum suum et ad quam per foramen descensionis occultae misit manum suam similis dammulae hinulo que ceruorum, quattuor flumina paradisi instar eructans, quattuor et angulos et anulos habet, per quos quasi arca testamenti et custos legis domini lignis inmobilibus uehitur.

primus omnium matheus est, publicanus cognomine leui, qui euangelium in iudaea hebreo sermone edidit ob eorum uel maxime causam qui in iesum crediderant ex iudaeis et nequaquam legis umbram succedente euangelii ueritate seruabant; secundus marcus interpres apostoli petri et alexandrinae ecclesiae primus episcopus, qui dominum quidem saluatorem ipse non uidit sed ea quae magistrum audierat praedicantem iuxta fidem magis gestorum narrauit quam ordinem; tertius lucas medicus natione syrus antiochensis, cuius laus in euangelio, qui et ipse discipulus apostoli pauli in achaiae boetiae que partibus uolumen condidit quaedam altius repetens et ut ipse in proemio confitetur audita magis quam uisa describens; ultimus iohannes apostolus et euangelista, quem iesus amauit plurimum, qui super pectus domini recumbens purissima doctrinarum fluenta potauit, et qui solus de cruce meruit audire: ecce mater tua; is cum esset in asia et iam tunc hereticorum semina pullularent cerinti, hebionis et ceterorum qui negant christum in carne uenisse, quos et ipse in epistula sua antichristos uocat et apostolus paulus frequenter percutit, coactus est ab omnibus paene tunc asiae episcopis et multarum ecclesiarum legationibus de diuinitate saluatoris altius scribere et ad ipsum ut ita dicam dei uerbum non tam audaci quam felici temeritate prorumpere. unde et ecclesiastica narrat historia cum a fratribus cogeretur ut scriberet, ita facturum se respondisse si indicto ieiunio in commune omnes dominum precarentur; quo expleto reuelatione saturatus in illud proemium caelo ueniens eructauit: in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum, hoc erat in principio apud deum. haec igitur quattuor euangelia multo ante praedicta hiezechielis quoque uolumen probat in quo prima uisio ita contexitur: et in medio sicut similitudo quattuor animalium, et uultus eorum facies hominis et facies leonis et facies uituli et facies aquilae. prima hominis facies matheum significat qui quasi de homine exorsus est scribere: liber generationis iesu christi filii dauid filii abraham; secunda marcum in quo uox leonis in heremo rugientis auditur: uox clamantis in deserto: parate uiam domini, rectas facite semitas eius; tertia uituli quae euangelistam lucam a zacharia sacerdote sumpsisse initium praefigurat; quarta iohannem euangelistam qui adsumptis pinnis aquilae et ad altiora festinans de uerbo dei disputat. cetera quae sequuntur in eundem sensum proficiunt, crura eorum recta, et pinnati pedes, et quocumque spiritus ibat, ibant et non reuertebantur, et dorsa eorum plena oculis, et scintillae ac lampades in medio discurrentes, et rota in rota, et in singulis quattuor facies. unde et apocalypsis iohannis post expositionem uiginti quattuor seniorum qui tenentes citharas et fialas adorant agnum dei, introducit fulgora et tonitrua et septem spiritus discurrentes et mare uitreum et quattuor animalia plena oculis dicens: animal primum simile leoni et secundum simile uitulo et tertium simile homini et quartum simile aquilae uolanti; et post paululum: plena, inquit, erant oculis et requiem non habebant die ac nocte dicentia: sanctus sanctus sanctus dominus deus omnipotens qui erat et qui est et qui uenturus est. quibus cunctis perspicue ostenditur quattuor tantum debere euangelia suscipi et omnes apocriphorum nenias mortuis magis hereticis quam ecclesiasticis uiuis canendas. satis que miror, eusebi dilectissime, cur romam subito nauigaturus hanc tibi a me quasi sitharciam dari uolueris ut matheum breuiter exponens uerbis stringerem sensibus dilatarem. si meminisses responsionis meae, numquam in paucis diebus rem annorum peteres. primum enim difficile est omnes legere qui in euangelia scripserint, deinde multo difficilius adhibito iudicio quae optima sunt excerpere. legisse me fateor ante annos plurimos in matheum origenis uiginti quinque uolumina et totidem eius omelias commaticum que interpretationis genus, et theophili antiochenae urbis episcopi commentarios, hippolyti quoque martyris et theodori heracleotae apollinaris que laodiceni ac didimi alexandrini et latinorum hilarii, uictorini, fortunatiani opuscula, e quibus etiam si parua carperem dignum aliquid memoriae scriberetur. at tu in duabus ebdomadibus, inminente iam pascha et spirantibus uentis, dictare me cogis ut quando notarii excipiant, quando scribantur scedulae, quando emendentur, quo spatio digerantur ad purum, maxime cum scias me ita tribus mensibus languisse ut uix nunc ingredi incipiam nec possim laboris magnitudinem breuitate temporis compensare. igitur omissa auctoritate ueterum quos nec legendi nec sequendi mihi facultas data est, historicam interpretationem quam praecipue postulasti digessi breuiter et interdum spiritalis intellegentiae flores miscui, perfectum opus reseruans in posterum. si autem mihi uita longior fuerit aut tu in redeundo tua promissa compleueris, tunc nitar implere quod reliquum est, immo iactis fundamentis et ex parte constructis parietibus pulcherrimum culmen imponam ut scias quid intersit inter subitam dictandi audaciam et elucubratam scribendi diligentiam. certe nosti, et mendacii mei erubescerem te testem uocare, quod praesens opusculum tanta celeritate dictauerim ut magis aliena legere quam mea condere me putares. nec hoc de adrogantia et fiducia ingenii dictum putes, sed quo ostendere tibi cupiam quantum apud me ualeas qui periclitari magis apud doctos uoluerim quam tibi sedule postulanti quicquam negare. unde obsecro ut si incomptior sermo est et non solito lapsu fertur oratio, festinationi hoc tribuas non imperitiae, et des exemplaria cum romam ueneris uirgini christi principiae, quae me rogauit ut in canticum scriberem canticorum, a quo opere exclusus aegrotatione diuturna spem in futurum distuli, hac te lege constringens ut, si tu ei ad te scripta subtraxeris, illa quoque armariolo sibi postea scribenda concludat.

LIBER 1

1. liber generationis iesu christi. in esaia legimus: generationem eius quis enarrabit? non ergo putemus euangelium prophetae esse contrarium ut quod ille impossibile dixit effatu, hic narrare incipiat, quia ibi de generatione diuinitatis, hic de incarnatione est dictum. a carnalibus autem coepit ut per hominem deum discere incipiamus.

filii dauid filii abraham. ordo praeposterus sed necessarie commutatus. si enim primum posuisset abraham et postea dauid, rursum ei repetendus fuerat abraham ut generationis series texeretur. ideo autem ceteris praetermissis horum filium nuncupauit quia ad hos tantum est facta de christo repromissio, ad abraham: in semine, inquit, tuo benedicentur omnes gentes, quod est christus; ad dauid: de fructu uentris tui ponam super sedem tuam. iudas autem genuit phares et zaram de thamar. notandum in genealogia saluatoris nullam sanctarum adsumi mulierum, sed eas quas scriptura reprehendit, ut qui propter peccatores uenerat, de peccatricibus nascens omnium peccata deleret. unde et in consequentibus ruth moabitis ponitur et bethsabe uxor uriae.

naasson autem genuit salmon. iste est salmon princeps tribus iudae sicut in numeris legimus.

ioram autem genuit oziam, ozias autem genuit ioatham. in quarto regum uolumine legimus de ioram ochoziam fuisse generatum, quo mortuo iosabeth filia regis ioram soror ochoziae tulit ioas filium fratris sui et eum internecioni quae exercebatur ab athalia subtraxit, cui successit in regnum filius eius amessias, post quem regnauit filius eius azarias qui appellatur et ozias, cui successit ioatham filius eius. cernis ergo quod secundum fidem historiae tres reges in medio fuerint quos hic euangelium praetermisit; ioram quippe non genuit oziam sed ochoziam et reliquos quos enumerauimus. uerum quia euangelistae propositum erat tres tesserescedecades in diuerso temporum statu ponere, et ioram generi se miscuerat impiissimae zezabel, idcirco usque ad tertiam generationem eius memoria tollitur, ne in sanctae natiuitatis ordine poneretur.

et post transmigrationem babylonis iechonias genuit salathiel. si uoluerimus iechoniam in fine primae tesserescedecadis ponere, in sequenti non erunt quattuordecim sed tredecim. sciamus ergo iechoniam priorem ipsum esse quem et ioiacim, secundum autem filium non patrem, quorum prior per k et m et sequens per x et n scribitur, quod scriptorum uitio et longitudine temporum apud graecos latinos que confusum est.

iacob autem genuit ioseph. hunc locum obicit nobis iulianus augustus dissonantiae euangelistarum, cur euangelista matheus ioseph filium dixerit iacob, et lucas filium eum appellauerit heli, non intellegens consuetudinem scripturarum quod alter secundum naturam, alter secundum legem ei pater sit. scimus enim hoc per moysen deo iubente praeceptum ut, si frater aut propinquus absque liberis mortuus fuerit, alius eius accipiat uxorem ad suscitandum semen fratris uel propinqui sui. super hoc et africanus temporum scriptor et eusebius caesariensis in libris diaphonias euangeliorum plenius disputarunt. genuit ioseph uirum mariae. cum uirum audieris suspicio tibi non subeat nuptiarum, sed recordare consuetudinis scripturarum quod sponsae uocentur uxores.

et a transmigratione babylonis usque ad christum generationes quattuordecim. numera a iechonia usque ad ioseph et inuenies generationes tredecim. quarta decima uero generatio in ipsum christum reputabitur.

christi autem generatio sic erat. quaerat diligens lector et dicat: cum ioseph non sit pater domini saluatoris, quid pertinet ad dominum generationis ordo deductus usque ad ioseph? cui respondebimus primum non esse consuetudinis scripturarum ut mulierum in generationibus ordo texatur, deinde ex una tribu fuisse ioseph et mariam, unde ex lege eam accipere cogebatur ut propinquam, et quod simul censentur in bethleem ut de una uidelicet stirpe generati. cum esset desponsata mater eius maria. quare non de simplici uirgine sed de desponsata concipitur? primum ut per generationem ioseph origo mariae monstraretur, secundo ne lapidaretur a iudaeis ut adultera, tertio ut aegyptum fugiens haberet solacium. martyr ignatius etiam quartam addidit causam cur a sponsa conceptus sit: ut partus, inquiens, eius celaretur diabolo, dum eum putat non de uirgine sed de uxore generatum. antequam conuenirent inuenta est in utero habens de spiritu sancto. non ab alio inuenta est nisi a ioseph qui paene licentia maritali futurae uxoris omnia nouerat. quod autem dicitur: antequam conuenirent, non sequitur ut postea conuenerint, sed scriptura quid factum non sit ostendit.

ioseph autem uir eius, cum esset iustus et nollet eam traducere, uoluit occulte dimittere eam. si qui fornicariae coniungitur, unum corpus efficitur. et in lege praeceptum est non solum reos sed et conscios criminum obnoxios esse peccati. quomodo ioseph cum crimen celet uxoris, iustus scribitur? sed hoc testimonium mariae est quod ioseph, sciens illius castitatem et admirans quod euenerat, celat silentio cuius mysterium nesciebat. ioseph fili dauid, noli timere accipere mariam uxorem tuam. iam et supra diximus sponsas uxores appellari quod plenius liber aduersus heluidium docet. et blandientis affectu ei per somnium angelus loquitur ut iustitiam silentii comprobaret. simul que notandum quod ioseph filius esse dicatur dauid ut maria quoque de dauid stirpe monstraretur.

et uocabis nomen eius iesum; ipse enim saluum faciet populum suum. iesus hebraeo sermone saluator dicitur. aethimologiam ergo nominis eius euangelista signauit dicens: uocabis nomen eius: saluator, quia ipse saluum faciet populum suum.

hoc autem totum factum est ut adimpleretur quod dictum est a domino per prophetam dicentem: ecce uirgo in utero habebit et pariet. pro eo quod euangelista matheus dicit: in utero habebit, in propheta scriptum est: in utero accipiet. sed propheta quia futura praedicit significat quid futurum sit et scribit accipiet, euangelista, quia non de futuro sed de praeterito narrat historiam, mutauit accipiet et posuit habebit. qui enim habet, nequaquam accepturus est. tale quid et in psalmis legimus: ascendens in altum captiuam duxit captiuitatem, accepit dona in hominibus. hoc testimonium apostolus ponens non dixit accepit, sed dedit, quia ibi de futuro significatum est quod accepturus esset, hic de eo narratur qui iam dederat quod acceperat. exsurgens autem ioseph a somno fecit sicut praecipit ei angelus domini.

accepit coniugem suam et non cognouit eam donec peperit filium suum primogenitum. ex hoc quidam loco peruersissime suspicantur et alios filios habuisse mariam dicentes primogenitum non dici nisi qui habeat et fratres, cum hic mos diuinarum sit scripturarum, ut primogenitum non eum uocent quem fratres sequantur, sed eum qui primus natus sit. lege supra dictum libellum aduersus heluidium.

2. uidimus enim stellam eius in oriente. ad confusionem iudaeorum ut natiuitatem christi a gentibus discerent, oritur in oriente stella quam futuram balaam (cuius successores erant) uaticinio nouerant. lege numerorum librum. deferuntur autem magi stellae indicio in iudeam ut sacerdotes, a magis interrogati ubi christus nasceretur, inexcusabiles fierent de aduentu eius.

at illi dixerunt ei: in bethleem iudeae. librariorum error est; putamus enim ab euangelista primum editum sicut in ipso hebraico legimus: iudae, non iudeae. quae est enim aliarum gentium bethleem ut ad distinctionem eius hic iudeae poneretur? iudae autem idcirco scribitur quia est et alia bethleem in galilea. lege librum iesu filii naue. denique et in ipso testimonio quod de micheae prophetia sumptum est ita habetur: et tu bethleem terra iuda.

et apertis thesauris suis obtulerunt ei munera aurum, thus et myrram. pulcherrime munerum sacramenta iuuencus presbiter uno uersiculo conprehendit: thus aurum murram regi que homini que deo que dona ferunt. et responso accepto in somnis ne redirent ad herodem per aliam uiam reuersi sunt in regionem suam. qui munera obtulerunt domino consequenter responsum accipiunt. responsum autem (quod graece dicitur chr�matisthentes~g) et non per angelum fit sed per ipsum dominum, ut meritorum ioseph priuilegium demonstraretur. reuertuntur autem per aliam uiam quia infidelitati miscendi non erant iudaeorum. ecce angelus domini apparuit in somnis ioseph dicens: surge et accipe puerum et matrem eius et fuge in aegyptum. quando tulit puerum et matrem eius ut in aegyptum transeat, nocte tollit et in tenebris; quando uero reuertitur in iudeam nec nox nec tenebrae ponuntur in euangelio.

ut adimpleretur quod dictum est a domino per prophetam dicentem: ex aegypto uocaui filium meum. respondeant qui hebreorum uoluminum denegant ueritatem ubi hoc in lxx legatur interpretibus. quod cum non inuenerint, nos eis dicemus in osee propheta scriptum sicut et exemplaria probare possunt quae nuper edidimus. possumus autem locum istum et aliter consolari propter contentiosos, quorum consuetudinem paulus apostolus habere se denegat et ecclesiam christi, et testimonium proferimus ex numeris dicente balaam: deus ex aegypto uocauit eum, gloria eius sicut unicornis.

tunc adimpletum est quod dictum est per hieremiam prophetam dicentem: uox in rama audita est, ploratus et ululatus multus, rachel plorans filios suos et noluit consolari quia non sunt. de rachel natus est beniamin in cuius tribu non est bethleem. quaeritur ergo quomodo rachel filios iudae, id est bethleem, quasi suos ploret? respondebimus breuiter quia sepulta sit iuxta bethleem in efratha (ex interno corpusculi hospitio matris nomen acceperit), siue quoniam iuda et beniamin duae tribus iunctae erant et herodes praeceperat non solum in bethleem interfici pueros sed in omnibus circa finibus eius; per occasionem bethleem intellegimus multos etiam de beniamin fuisse caesos. plorat autem filios suos et non recipit consolationem secundum duplicem intellegentiam, siue quod eos in aeternum mortuos aestimaret, siue quod consolari se nollet de his quos sciret esse uicturos. quod autem dicitur: in rama, non putemus loci nomen esse qui est iuxta gabaa, sed rama excelsum interpretatur ut sit sensus. uox in excelso audita est, id est longe late que dispersa. defuncti sunt qui quaerebant animam pueri. ex hoc loco intellegimus non solum herodem sed et sacerdotes et scribas eo tempore necem domini fuisse meditatos.

qui surgens accepit puerum et matrem eius. non dixit: accepit filium suum et uxorem suam, sed puerum et matrem eius, quasi nutricius non maritus.

audiens autem quod archelaus regnaret in iudea pro herode patre suo. multi propter ignorantiam historiae labuntur errore putantes eundem esse herodem a quo in passione sua dominus inridetur et qui nunc mortuus esse referatur. ergo herodes ille qui cum pilato postea amicitias fecit, huius herodis filius est, frater archelai quem et ipsum tiberius caesar lugdunum quae galliarum est ciuitas relegauit fratrem que eius herodem successorem regni fecit. lege iosephi historiam. et ueniens habitauit in ciuitate quae uocatur nazareth, ut adimpleretur quod dictum est per prophetas: quoniam nazareus uocabitur. si fixum de scripturis posuisset exemplum, numquam diceret: quod dictum est per prophetas, sed simpliciter: quod dictum est per prophetam; nunc autem pluraliter prophetas uocans, ostendit se non uerba de scripturis sumpsisse sed sensum. nazareus sanctus interpretatur. sanctum autem dominum futurum omnis scriptura commemorat. possumus et aliter dicere quod etiam eisdem uerbis iuxta hebraicam ueritatem in esaia scriptum sit: exiet uirga de radice iesse, et nazareus de radice conscendet.

3. paenitentiam agite, adpropinquauit enim regnum caelorum. primum baptista iohannes regnum caelorum praedicat ut praecursor domini hoc honoretur priuilegio.

hic est enim qui dictus est per esaiam prophetam dicentem: uox clamantis in deserto: parate uiam domini, rectas facite semitas eius. animas credentium praeparabat in quibus ambulaturus erat dominus ut purus in uiis purissimis ambularet dicens: habitabo in eis et inambulabo et ero deus ipsorum, et ipsi erunt mihi populus. porphyrius istum locum marci euangelistae principio comparat in quo scriptum est: initium euangelii iesu christi filii dei; sicut scriptum est in esaia propheta: ecce mitto angelum meum ante faciem tuam qui praeparabit uiam tuam, uox clamantis in deserto: parate uiam domini, rectas facite semitas eius. cum enim testimonium de malachia esaia que contextum sit, quaerit quomodo uelut ab uno esaia exemplum putemus adsumptum. cui ecclesiastici uiri plenissime responderunt. nos autem aut nomen esaiae putamus additum scriptorum uitio quod et in aliis locis probare possumus, aut certe de diuersis testimoniis scripturarum unum corpus effectum. lege tertium decimum psalmum et hoc idem repperies. ipse autem iohannes habebat uestimentum de pilis camelorum et zonam pelliciam circa lumbos suos. de pilis, inquit, habebat, non de lana. aliud austerae uestis indicium est, aliud luxoriae mollioris. zona autem pellicia qua accinctus fuit et helias mortificationis sumbolon~g est. porro quod sequitur, esca eius erat lucustae et mel siluestre, habitatori solitudinis congruum est ut non delicias ciborum sed necessitatem humanae carnis expleret.

potens est deus de lapidibus istis suscitare filios abrahae. lapides ethnicos uocat propter cordis duritiam. lege hiezechiel: auferam, inquit, a uobis cor lapideum et dabo cor carneum. in lapide duritia, in carne mollitudo monstratur; siue simpliciter dei indicat potentiam quod, qui de nihilo cuncta fecerit, possit et de saxis durissimis populum procreare. ecce securis ad radicem arborum posita est. praedicatio sermonis euangelici, qui ex utraque parte acutus est gladius, securis appellatur iuxta hieremiam prophetam, qui uerbum domini securi comparat caedenti petram. cuius non sum dignus calciamenta portare. in alio euangelio: cuius, ait, non sum dignus soluere corrigiam calciamenti. hic humilitas, ibi mysterium demonstratur quod christus sponsus sit et iohannes non mereatur sponsi corrigiam soluere, ne uocetur domus eius iuxta legem moysi et exemplum ruth domus discalciati. ille uos baptizabit in spiritu sancto et igni. siue quia ignis est spiritus sanctus ut acta apostolorum docent quo descendente sedit quasi ignis super linguas credentium et impletus est sermo domini dicentis: ignem ueni mittere super terram et quam uolo ut ardeat, siue quia in praesenti spiritu baptizamur et in futuro igni, apostolo quoque huic sensui congruente: uniuscuiusque opus quale sit ignis probabit.

tunc uenit iesus a galilea in iordanem ad iohannem ut baptizaretur ab eo. triplicem ob causam saluator a iohanne accepit baptismum; primum ut quia homo natus erat omnem iustitiam et humilitatem legis impleret, secundo ut baptismate suo iohannis baptisma comprobaret, tertio ut iordanis aquas sanctificans per descensionem columbae, spiritus sancti in lauacro credentium monstraret aduentum. sine modo. pulchre dixit modo, ut ostenderet christum in aqua, iohannem a christo in spiritu baptizandum, siue aliter sine modo, ut qui formam serui adsumpsi, expleam et humilitatem eius. alioquin scito te in die iudicii meo esse baptismate baptizandum. sine modo, dicit dominus, habeo et aliud baptisma quod baptizandus sum; tu me baptizas in aqua ut ego te baptizem pro me in sanguine tuo. sic enim decet implere nos omnem iustitiam. non addidit iustitiam legis siue naturae, ut nos utrumque intellegamus, et si deus ab homine accepit baptisma, nullus a conseruo accipere dedignetur. aperti sunt ei caeli, et uidit spiritum descendentem sicut columbam uenientem super se, et cetera. mysterium trinitatis in baptismate demonstratur. dominus baptizatur, spiritus descendit in specie columbae, patris uox testimonium filio praebentis auditur. aperiuntur autem caeli non reseratione elementorum, sed spiritalibus oculis quibus et hiezechiel in principio uoluminis sui apertos eos esse commemorat. sedit quoque columba super caput iesu ne quis putaret uocem patris ad iohannem factam, non ad dominum.

4. tunc ductus est in deserto ab spiritu. haud dubium quin a sancto spiritu. sequitur enim: ut temptaretur a diabolo. ducitur autem non inuitus aut captus sed uoluntate pugnandi. et cum ieiunasset quadraginta diebus et quadraginta noctibus postea esuriit. in isto numero quadragesimae nobis ostenditur sacramentum in quo et moyses ieiunauit in monte sina et helias iuxta montem choreb. permittitur autem esurire corpus ut diabolo temptandi tribuatur occasio.

dic ut lapides isti panes fiant. esurienti congrue dicitur: dic ut lapides isti panes fiant. sed duobus contrariis teneris, diabole; si ad imperium eius possunt lapides panes fieri, ergo frustra temptas eum qui tantae potentiae est; sin autem non potest facere, frustra dei filium suspicaris: si filius dei es dic ut lapides isti panes fiant. qui respondens ait: scriptum est: non in pane solo uiuit homo, sed in omni uerbo quod procedit de ore dei. testimonium de deuteronomio sumptum est. ideo autem sic respondit dominus quia propositum ei erat humilitate diabolum uincere, non potentia. simul que animaduertendum quod nisi ieiunare coepisset dominus, temptandi occasio non fuisset diabolo secundum illud: fili accedens ad seruitutem dei, praepara animam tuam ad temptationem. sed et ipsa responsio saluatoris hominem fuisse indicat qui temptatus est: non in pane solo uiuit homo, sed in omni uerbo quod procedit de ore dei. si quis ergo non uescitur uerbo dei, iste non uiuit. tunc adsumpsit eum diabolus in sanctam ciuitatem. adsumptio ista quae dicitur non ex inbecillitate domini uenit, sed de inimici superbia qui uoluntatem saluatoris necessitatem putat. ex hoc autem loco intellegitur quid sit illud quod in alio loco scribitur: abierunt in sanctam ciuitatem et multis apparuerunt. statuit eum super pinnam templi, ut quem fame temptauerat, temptaret et uana gloria. si filius dei es, mitte te deorsum. in omnibus temptationibus hoc agit diabolus ut intellegat si filius dei sit. sed dominus sic responsionem temperat ut eum relinquat ambiguum. mitte te deorsum. uox diaboli qua semper omnes deorsum cadere desiderat; mitte te, inquit; persuadere potest, praecipitare non potest. angelis suis mandauit de te, ut in manibus tollant te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. hoc in nonagesimo psalmo legimus. uerum ibi non de christo sed de uiro sancto prophetia est. male ergo interpretatur scripturas diabolus. certe si uere de saluatore scriptum nouerat, debuerat et illud dicere quod in eodem psalmo contra se sequitur: super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. de angelorum auxilio quasi ad infirmum loquitur, de sui conculcatione quasi tergiuersator tacet. ait illi iesus: rursum scriptum est: non temptabis dominum deum tuum. falsas de scripturis diaboli sagittas ueris scripturarum frangit clipeis. et notandum quod necessaria testimonia de deuteronomio tantum protulerit ut secundae legis sacramenta monstraret. iterum adsumit eum diabolus in montem excelsum ualde et ostendit ei omnia regna mundi et gloriam eorum. gloria mundi quae cum mundo praeteritura est in monte et in supercilio demonstratur. dominus autem ad humilia descendit et campestria ut diabolum humilitate superaret. porro diabolus ducere eum festinat ad montes ut per quos ipse corruerat etiam ceteri corruant iuxta illud apostoli: ne inflatus incidat in iudicium diaboli. haec omnia dabo tibi, si cadens adoraueris me. adrogans et superbus etiam hoc de iactantia loquitur, non quod in toto mundo habeat potestatem ut possit omnia regna dare diabolus, cum sciamus plerosque sanctos uiros a deo reges factos. si cadens, inquit, adoraueris me. ergo qui adoraturus est diabolum ante corruit. tunc dixit ei iesus: uade satanas; scriptum est: dominum deum tuum adorabis et illi soli seruies. non ut plerique putant eadem satanas et apostolus petrus sententia condemnantur. petro enim dicitur: uade retro me satana, id est sequere me qui contrarius es uoluntati meae; hic uero audit: uade satanas, et non ei dicitur retro, ut subaudiatur: uade in ignem aeternum qui praeparatus est tibi et angelis tuis. dominum deum tuum adorabis. dicens diabolus saluatori: si cadens adoraueris me, e contrario audit quod ipse magis adorare eum debeat dominum et deum suum.

tunc reliquit eum diabolus, et accesserunt angeli et ministrabant ei. praecedit temptatio ut sequatur uictoria. angeli ministrant ut uictoris dignitas comprobetur.

terra zabulon et terra neptalim, et reliqua. hi primum audiere dominum praedicantem, ut ubi israhelis fuerat ab assyriis prima captiuitas, ibi redemptoris praeconium nasceretur. exinde coepit iesus praedicare et dicere: paenitentiam agite, adpropinquabit enim regnum caelorum. iohanne tradito recte ipse incipit praedicare. desinente lege consequenter oritur euangelium. si autem eadem saluator praedicat quae iohannes baptista ante dixerat, ostendit se eiusdem dei esse filium cuius ille propheta sit. uenite post me, et faciam uos fieri piscatores hominum. isti primi uocati sunt ut dominum sequerentur; piscatores et inlitterati mittuntur ad praedicandum ne fides credentium non uirtute dei sed eloquentia atque doctrina fieri putaretur. et lunaticos et paraliticos et curauit eos. non uere lunaticos sed qui putabantur lunatici ob daemonum fallaciam, qui obseruantes lunaria tempora creaturam infamare cupiebant ut in creatorem blasphemiae redundarent.

5. uidens autem turbas ascendit in montem et cum sedisset accesserunt ad eum discipuli eius. dominus ad montana conscendit ut turbas ad altiora se cum trahat, sed turbae ascendere non ualent, et sequuntur discipuli quibus et ipsis non stans sed sedens et contractus loquitur. non enim intellegere poterant in sua maiestate fulgentem. secundum litteram nonnulli simpliciorum fratrum putant eum beatitudines et cetera quae sequuntur in oliueti monte docuisse, quod nequaquam ita est. ex praecedentibus enim et sequentibus in galilea monstratur locus quem putamus esse uel thabor uel quamlibet alium excelsum montem. denique postquam finiuit sermones suos statim sequitur: cum autem introisset capharnaum.

beati pauperes spiritu. hoc est quod alibi legimus: et humiles spiritu saluabit. ne quis autem putaret paupertatem, quae nonnumquam necessitate portatur, a domino praedicari, adiunxit spiritu, ut humilitatem intellegeres, non penuriam.

beati pauperes spiritu qui propter spiritum sanctum uoluntate sunt pauperes. unde super huiuscemodi pauperibus et saluator per esaiam loquitur: dominus unxit me; propter quod euangelizare pauperibus misit me.

beati mites quoniam ipsi possidebunt terram. non terram iudeae nec terram istius mundi, non terram maledictam spinas et tribulos adferentem, quam crudelissimus quisque et bellator magis possidet, sed terram quam psalmista desiderat: credo uidere bona domini in terra uiuentium. huiuscemodi possessor et post uictoriam triumphator etiam in quadragesimo quarto psalmo describitur: et intende et prospere procede et regna propter ueritatem et mansuetudinem et iustitiam. nemo enim terram istam per mansuetudinem sed per superbiam possidet.

beati qui lugent quoniam ipsi consolabuntur. luctus hic non mortuorum ponitur communi lege naturae, sed peccatis et uitiis mortuorum. sic fleuit et samuhel saulem quia paenituerat dominum quod unxisset eum regem super israhel; sic et paulus apostolus flere ac lugere se dicit eos qui post fornicationem et inmunditiam non egerint paenitentiam.

beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. non nobis sufficit uelle iustitiam, nisi iustitiae patiamur famem, ut sub hoc exemplo numquam nos satis iustos sed semper esurire iustitiae opera intellegamus.

beati misericordes. misericordia non solum in elemosinis intellegitur sed in omni peccato fratris, si alter alterius onera portemus.

beati mundo corde quoniam ipsi deum uidebunt. quos non arguit conscientia ulla peccati. mundus mundo corde conspicitur; templum dei non potest esse pollutum.

beati pacifici. qui primum in corde suo deinde inter fratres dissidentes pacem faciunt. quid enim prodest alios per te pacari cum in tuo animo sint bella uitiorum?

beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam. signanter addidit: propter iustitiam. multi enim persecutionem propter sua peccata patiuntur et non sunt iusti. simul que considera quod octaua uerae circumcisionis beatitudo martyrio terminatur.

beati estis cum maledixerint uobis et persecuti uos fuerint et dixerint omne malum aduersum uos mentientes. illud maledictum contemnendum est et beatitudinem creat quod falso maledicentis ore profertur. unde et specialiter definiuit quae sit beata maledictio: omne, dicens, maledictum aduersum uos mentientes propter me. ubi ergo christus in causa est, ibi optanda maledictio. gaudete et exultate. nescio quis hoc nostrum possit inplere ut laceretur obprobriis fama nostra et nos exultemus in domino. hoc qui uanam sectatur gloriam inplere non potest. gaudere igitur et exultare debemus ut merces nobis in caelestibus praeparetur. eleganter in quodam uolumine scriptum legimus: ne quaeras gloriam et non dolebis cum ingloriosus fueris.

uos estis sal terrae. sal appellantur apostoli quia per illos uniuersum hominum conditur genus. quod si sal euanuerit, in quo salietur? si doctor errauerit, quo alio doctore emendabitur? ad nihilum ualet ultra nisi ut mittatur foras et conculcetur ab hominibus. exemplum de agricultura sumptum est. sal enim ut in ciborum condimentum et ad siccandas carnes necessarium est, ita alium usum non habet. certe legimus in scripturis urbes quasdam ira uictorum sale seminatas ut nullum in ipsis germen oriretur. caueant ergo doctores et episcopi et uideant potentes potenter sustinere tormenta nihil que esse remedii sed maiorum ruinas ad tartarum ducere.

uos estis lux mundi. non potest ciuitas abscondi supra montem posita, neque accendunt lucernam et ponunt eam sub modio, et reliqua. docet fiduciam praedicandi ne apostoli abscondantur ob metum et sint similes lucernae sub modio, sed tota libertate se prodant ut quod audierunt in cubiculis praedicent in tectis. nolite putare quoniam ueni soluere legem aut prophetas; non ueni soluere sed adimplere. siue quod de se per alios prophetata compleuerit; siue quod ea, quae ante, propter infirmitatem audientium, rudia et inperfecta fuerant, sua praedicatione compleuerit, iram tollens et uicem talionis, excludens et occultam in mente concupiscentiam. donec transeat caelum et terra. promittuntur nobis caeli noui et terra noua quae facturus est dominus deus. si ergo noua creanda sunt, consequenter uetera transitura. quod autem sequitur: iota unum aut unus apex non praeteribit ex lege donec omnia fiant, ex figura litterae ostenditur quod etiam quae minima putantur in lege, sacramentis spiritalibus plena sint et omnia recapitulentur in euangelio. cuius ergo eruditionis est cuius que doctrinae etiam diuersa sacrificia et quae superstitiosa uidentur in uictimis cotidie demonstrare compleri? qui soluerit unum de mandatis istis minimis et docuerit sic homines, minimus uocabitur in regno caelorum; qui autem fecerit et docuerit, magnus uocabitur in regno caelorum. hoc capitulum cum superiori haeret testimonio in quo dixerat: iota unum aut unus apex non praeteribit ex lege donec omnia fiant. suggillat ergo pharisaeos qui contemptis mandatis dei statuebant proprias traditiones, quod non eis prosit doctrina in populis, si uel parum quod in lege praeceptum est destruant. possumus autem et aliter intellegere quod magistri eruditio, etiam si paruo peccato obnoxius sit, deducat eum de gradu maximo nec prosit docere iustitiam quam minima culpa destruit, beatitudo que perfecta sit quae sermone docueris opere complere.

omnis qui irascitur fratri suo. in quibusdam codicibus additur: sine causa. ceterum in ueris definita sententia est et ira penitus tollitur scriptura dicente: qui irascitur fratri suo. si enim iubemur uerberanti alteram praebere maxillam et inimicos nostros amare et orare pro persequentibus, omnis irae occasio tollitur. radendum est ergo: sine causa, quia ira uiri iustitiam dei non operatur. qui autem dixerit fratri suo: racha. hoc uerbum proprie hebraeorum est. racha enim dicitur kenos~g, id est inanis aut uacuus, quem nos possumus uulgata iniuria 'absque cerebro' nuncupare. si de otioso sermone reddituri sumus rationem, quanto magis de contumelia? sed et signanter additur: qui dixerit fratri suo: racha. frater enim noster nullus est nisi qui eundem nobis cum habet patrem. cum ergo similiter credat in deum et christum dei nouerit sapientiam qua ratione stultitiae elogio denotari potest? qui autem dixerit: fatue, reus erit gehennae. apo~g koinou~g ex superioribus subauditur: qui dixerit fratri suo: fatue, reus erit gehennae. qui enim aeque in deum credenti dicit: fatue, impius est in religione. si ergo offers munus tuum ad altare et ibi recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersum te. non dixit: si tu habes aliquid aduersus fratrem tuum, sed si frater tuus habet aliquid aduersum te, ut durior reconciliationis tibi inponatur necessitas. quamdiu ergo illum placare non possumus, nescio an consequenter munera nostra offeramus deo.

esto consentiens aduersario tuo cito, dum es cum illo in uia, ne forte tradat te aduersarius iudici et iudex tradat te ministro et in carcerem mittaris. amen dico tibi: non exies unde donec reddas nouissimum quadrantem. pro eo quod nos in latinis codicibus habemus consentiens, in graecis scriptum est euno�n~g, quod interpretatur beniuolus aut benignus. ex praecedentibus autem et consequentibus manifestus est sensus quod nos dominus atque saluator noster, dum in istius saeculi uia currimus, ad pacem et ad concordiam cohortetur iuxta apostolum dicentem: si fieri potest, quantum ex uobis est cum omnibus hominibus pacem habentes. nam et in praecedenti capitulo dixerat: si offers munus tuum ad altare et ibi recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersum te, et hoc finito statim infert: esto beniuolus aut benignus aduersario tuo, et reliqua. et in consequentibus iubet: diligite inimicos uestros, benefacite his qui oderunt uos et orate pro persecutoribus uestris. cum haec manifesta sit et consequens intellegentia, plerique arbitrantur de carne dictum et anima, uel de anima et spiritu quod penitus non stat. quomodo enim aut caro mittenda erit in carcerem, si animae non consenserit, cum et anima et caro pariter recludendae sint nec quicquam possit caro facere nisi quod animus inperaret aut spiritus sanctus habitans in nobis, uel carnem uel animam repugnantes iudici tradere cum ipse sit iudex? alii iuxta epistulam petri dicentis: aduersarius noster diabolus quasi leo rugiens circuit, aduersarium diabolum interpretantur et uolunt a saluatore praecipi ut, dum in potestate nostra est, simus beniuoli erga diabolum qui est inimicus et ultor, nec faciamus eum poenas sustinere pro nobis; cum enim ipse uitiorum incentiua suppeditet et nobis etiam uoluntate peccantibus, si consenserimus ei uitia suggerenti, pro nobis quoque esse torquendum; et dicunt beniuolum esse unumquemque sanctorum aduersario suo si eum non faciat pro se sustinere tormenta. quidam coactius disserunt in baptismate singulos pactum inire cum diabolo et dicere: renuntio tibi, diabole, et pompae tuae et uitiis tuis et mundo tuo qui in maligno positus est. si ergo seruauerimus pactum, beniuoli et consentientes sumus aduersario nostro et nequaquam in carcerem recludendi. sin uero quicquam transgressi fuerimus eorum quae diabolo sponderamus, trademur iudici ac ministro et mittemur in carcerem et non exibimus ex eo donec reddamus nouissimum quadrantem. quadrans genus nummi est qui habet duo minuta. unde in alio euangelio mulier illa pauper et uidua dicitur misisse quadrantem in corbanam, in alio duo minuta; non quod dissonent euangelia, sed quod unus quadrans duos minutos nummos habeat. hoc est ergo quod dicit: non egredieris de carcere donec etiam minima peccata persoluas.

qui uiderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo. inter pathos~g et propatheian~g, id est inter passionem et propassionem, hoc interest quod passio reputatur in uitio, propassio (licet initii culpam habeat) tamen non tenetur in crimine. ergo qui uiderit mulierem et anima eius fuerit titillata, hic propassione percussus est; si uero consenserit et de cogitatione affectum fecerit sicut scriptum est in dauid: transierunt in affectum cordis, de propassione transiuit ad passionem et huic non uoluntas peccandi deest, sed occasio. quicumque igitur uiderit mulierem ad concupiscendum, id est si sic aspexerit ut concupiscat, ut facere disponat, iste recte moechatus eam dicitur in corde suo. quod si oculus tuus dexter scandalizat te, et reliqua. quia supra de concupiscentia mulieris dixerat, recte nunc cogitationem et sensum in diuersa uolitantem oculum nuncupauit. per dextram autem et ceteras corporis partes uoluntatis et affectus initia demonstrantur ut quod mente concipimus, opere compleamus. cauendum est igitur ne quod in nobis optimum est, cito labatur in uitium. si enim dexter oculus et dextra manus scandalizant, quanto magis ea quae in nobis sinistra sunt. si anima labitur, quanto plus corpus quod ad peccata procliuius est. aliter: in dextro oculo et dextra manu fratrum et uxoris et liberorum atque adfinium et propinquorum monstratur affectus; quos si ad contemplandam ueram lucem nobis inpedimento cernimus, debemus truncare istiusmodi portiones, ne, dum uolumus lucri ceteros facere, ipsi in aeternum pereamus. unde dicitur et de sacerdote magno cuius anima dei cultui dedicata est: supra matre et patre et filiis non polluetur, id est nullum affectum sciet nisi eius cuius cultui dedicatus est.

dictum est: quicumque dimiserit uxorem suam, det illi libellum repudii; ego autem dico uobis quia omnis qui dimiserit uxorem suam, et reliqua. in posteriore parte istum locum plenius saluator exponit quod moyses libellum repudii dari iusserit propter duritiam cordis maritorum, non discidium concedens sed auferens homicidium. multo enim melius est licet lugubrem euenire discordiam quam per odium sanguinem fundi. ego autem dico uobis non iurare omnino neque per caelum, et reliqua. hanc per elementa iurandi pessimam consuetudinem semper habuere iudaei sicut prophetalis eos frequenter arguit sermo. qui iurat, aut ueneratur aut diligit eum per quem iurat. in lege praeceptum est ut non iuremus nisi per dominum deum nostrum. iudaei per angelos et urbem hierusalem et templum et elementa iurantes, creaturas res que carnales uenerabantur honore et obsequio dei. denique considera quod hic saluator non per deum iurare prohibuerit, sed per caelum et terram et hierosolymam et per caput tuum. et hoc quasi paruulis fuerat lege concessum ut quo modo uictimas immolabant deo ne eas idolis immolarent, sic et iurare permitterentur in deum, non quo recte hoc facerent, sed quo melius esset deo id exhibere quam daemonibus. euangelica autem ueritas non recipit iuramentum cum omnis sermo fidelis pro iure iurando sit.

audistis quia dictum est: oculum pro oculo, dentem pro dente; ego autem dico uobis non resistere malo. qui dicit: oculum pro oculo, non et alterum uult auferre sed utrumque seruare. dominus noster uicissitudinem tollens, truncat initia peccatorum. et in lege retributio est, in euangelio gratia; ibi culpa emendatur, hic peccatorum auferuntur exordia. si quis te percusserit in dextra maxilla tua, praebe illi et alteram; et illi qui uult te cum iudicio contendere et tunicam tuam tollere, remitte ei et pallium. ecclesiasticus uir describitur imitator eius qui dicit: discite a me quia mitis sum et humilis corde; et pollicitationem suam percussus alapa comprobat: si male locutus sum, argue; sin autem bene, quid me caedis? tale quid et dauid loquebatur in psalmo: si reddidi retribuentibus mihi mala; et hieremias in lamentationibus: bonum est homini cum sederit ab adulescentia sua, dabit percutienti se maxillam, saturabitur obprobriis. hoc aduersum eos qui putant alterum deum legis, alterum euangelii, quod et ibi et hic mansuetudo doceatur. secundum mysticos intellectus percussa dextra nostra, non iubemur sinistram praebere sed alteram, hoc est alteram dextram. iustus enim sinistram non habet. si nos hereticus in disputatione percusserit et dextrum dogma uoluerit uulnerare, obponatur ei aliud de scripturis testimonium et tamdiu uerberanti succedentes sibi dextras praebeamus donec inimici ira lassescat.

qui petit a te da ei, et uolenti mutuari a te ne auertaris. si de elemosina tantum dictum intellegimus, in plerisque pauperibus hoc stare non potest. sed et diuites, si semper dederint, semper dare non poterunt. post bonum ergo elemosinae apostolis, id est doctoribus, praecepta tribuuntur, ut qui gratis acceperunt gratis tribuant. istiusmodi pecunia numquam deficit, sed quanto plus data fuerit, tanto amplius duplicatur, et cum subiecta sibi arua riget, numquam fontis unda siccatur. ego autem dico uobis: diligite inimicos uestros, benefacite his qui oderunt uos. multi praecepta dei, inbecillitate sua non sanctorum uiribus aestimantes, putant esse inpossibilia quae praecepta sunt et dicunt sufficere uirtutibus non odisse inimicos; ceterum diligere plus praecipi quam humana natura patiatur. sciendum est ergo christum non inpossibilia praecipere sed perfecta quae fecit dauid in saul et abessalon. stephanus quoque martyr pro inimicis lapidantibus deprecatus est, et paulus anathema cupit esse pro persecutoribus suis. haec autem iesus et docuit et fecit dicens: pater ignosce eis; quod enim faciunt nesciunt. ut sitis filii patris uestri qui in caelis est. si dei praecepta custodiens filius quis efficitur dei, ergo non est natura filius sed arbitrio suo.

6. cum ergo facis elemosinam, noli tuba canere ante te sicut hypochritae faciunt in synagogis et in uicis, ut honorificentur ab hominibus. qui tuba canit elemosinam faciens hypochrita est, qui in synagogis et angulis platearum orat ut uideatur ab hominibus hypochrita est, qui ieiunans demolitur faciem suam ut uentris inanitatem monstret in uultu et hic hypochrita est. ex quibus omnibus colligitur hypochritas esse qui quodlibet faciunt ut ab hominibus glorificentur. mihi uidetur et ille qui dicit fratri suo: dimitte ut tollam fistucam de oculo tuo, propter gloriam hoc facere ut ipse iustus esse uideatur. unde dicitur ei a domino: hypochrita, eice primum trabem de oculo tuo. tum demum uirtus obseruationis deo accepta est si causa dei fiat. non itaque uirtus sed causa uirtutis apud deum mercedem habet. et si a recta semita paululum declinaris, non interest utrum ad dextram uadas an ad sinistram, cum uerum iter amiseris. te autem faciente elemosinam nesciat sinistra tua quid faciat dextra tua. non solum elemosinam sed quodcumque facientes boni operis debet sinistra nescire; si enim illa scierit, statim dextra opera commaculatur. amen dico uobis: receperunt mercedem suam, non dei mercedem sed suam; laudati sunt enim ab hominibus quorum causa exercuere uirtutes. tu autem cum orabis, intra in cubiculum tuum et clauso ostio tuo ora patrem tuum in abscondito. et simpliciter intellectum erudit auditorem ut uanam orandi gloriam fugiat. sed mihi uidetur hoc magis esse praeceptum ut inclusa pectoris cogitatione labiis que compressis oremus dominum, quod et annam in regum uolumine fecisse legimus: labia, inquit, tantum eius mouebantur, et uox illius non audiebatur.

orantes autem nolite multum loqui sicut ethnici. si ethnicus in oratione multum loquitur, ergo qui christianus est debet parum loqui. deus enim non uerborum sed cordis auditor est. scit enim pater uester quid opus sit uobis ante quam petatis. consurgit in hoc loco quaedam heresis philosophorum quoque dogma peruersum dicentium: si nouit deus quid oremus et ante quam petamus scit quibus indigeamus, frustra scienti loquimur. quibus breuiter respondendum est nos non narratores esse sed rogatores. aliud est enim narrare ignoranti, aliud scientem petere. in illo indicium est, hic obsequium; ibi fideliter indicamus, hic miserabiliter obsecramus. pater noster qui in caelis es. patrem dicendo se filios confitentur. sanctificetur nomen tuum, non in te sed in nobis. si enim propter peccatores nomen dei blasphematur in gentibus, e contrario propter iustos sanctificatur. ueniat regnum tuum. uel generaliter pro totius mundi petit regno ut diabolus in mundo regnare desistat uel ut in unoquoque regnet deus et non regnet peccatum in mortali hominum corpore. simul que et hoc adtendendum quod grandis audaciae sit et purae conscientiae postulare regnum dei, iudicium non timere. fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra, ut quo modo tibi angeli inculpate seruiunt in caelis, ita in terra seruiant homines. erubescant ex hac sententia qui cotidie in caelo ruinas mentiuntur. nam quid nobis prodest caelorum similitudo, si et in caelo peccatum est? panem nostrum supersubstantialem da nobis hodie. quod nos supersubstantialem expressimus, in graeco habetur epiousion~g, quod uerbum lxx interpretes periousion~g frequentissime transtulerunt. considerauimus ergo in hebreo, et ubicumque illi periousion~g expresserant, nos inuenimus sogolla quod symmachus exaireton~g, id est praecipuum uel egregium, transtulit, licet in quodam loco peculiare interpretatus sit. quando ergo petimus ut peculiarem uel praecipuum nobis deus tribuat, panem illum petimus qui dicit: ego sum panis qui de caelo descendi. in euangelio quod appellatur secundum hebraeos pro supersubstantiali pane maar repperi, quod dicitur crastinum, ut sit sensus: panem nostrum crastinum, id est futurum, da nobis hodie. possumus supersubstantialem panem et aliter intellegere qui super omnes substantias sit et uniuersas superet creaturas. alii simpliciter putant secundum apostoli sermonem dicentis: habentes uictum et uestitum his contenti sumus, de praesenti tantum cibo sanctos curam gerere, unde et in posterioribus sit praeceptum: nolite cogitare de crastino. amen. signaculum orationis dominicae quod aquila interpretatur fideliter, nos uere possumus dicere. si enim dimiseritis hominibus peccata eorum. hoc quod scriptum est: ego dixi, dii estis et filii excelsi omnes, uos uero ut homines moriemini et tamquam unus de principibus cadetis, ad eos dicitur qui propter peccata homines ex diis esse meruerunt. recte ergo et hi quibus peccata dimittuntur homines appellati sunt.

exterminant enim facies suas ut pareant hominibus ieiunantes. uerbum exterminant, quod in ecclesiasticis scripturis uitio interpretum tritum est, aliud multo significat quam uulgo intellegitur. exterminantur quippe exules qui mittuntur extra terminos. pro hoc ergo sermone demoliuntur semper accipere debemus. demolitur autem hypochrita faciem suam ut tristitiam simulet et animo forte laetante luctum gestet in uultu. tu autem cum ieiunas ungue caput tuum et faciem tuam laua. iuxta ritum prouinciae palestinae loquitur, ubi diebus festis solent unguere capita. praecipit igitur ut quando ieiunamus laetos nos et festiuos esse monstremus. multi legentes illud psalmistae: oleum peccatoris non inpinguet caput meum, e contrario uolunt bonum esse oleum de quo alibi dicitur: unxit te deus deus tuus oleo exultationis prae participibus tuis. et id praecipit ut exercentes uirtutes spiritali oleo principale cordis nostri unguere debeamus. ubi est thesaurus tuus ibi est et cor tuum. hoc non solum de pecunia sed de cunctis passionibus sentiendum est. gulosi deus uenter est; ibi ergo habet cor ubi et thesaurum. luxoriosi thesaurus epulae sunt, lasciui ludicra, amatoris libido. huic seruit unusquisque quo uincitur. si oculus tuus simplex est, totum corpus tuum lucidum erit. lippientes solent lucernas uidere numerosas. simplex oculus et purus simplicia intuetur et pura. hoc totum transfert ad sensum. quo modo enim corpus, si oculus non fuerit, totum in tenebris est, ita si anima principalem fulgorem suum perdiderit, uniuersus sensus in caligine commorabitur. si ergo lumen quod in te est tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae erunt? si sensus, qui lumen est animae, uitio caligatur, ipsa putas caligo quibus tenebris obuoluitur?

non potestis deo seruire et mammonae. mammona sermone syriaco diuitiae nuncupantur. non potestis deo seruire et mammonae. audiat hoc auarus, audiat qui censetur uocabulo christiano non posse simul diuitiis christo que seruire. et tamen non dixit: qui habet diuitias, sed: qui seruit diuitiis. qui enim diuitiarum seruus est, diuitias custodit ut seruus; qui autem seruitutis excussit iugum, distribuit eas ut dominus. ne solliciti sitis animae uestrae quid manducetis neque corpori uestro quid induamini. in nonnullis codicibus additum est: neque quid bibatis. ergo quod omnibus natura tribuit et iumentis ac bestiis hominibus que commune est, huius cura penitus liberamur. sed praecipitur nobis ne solliciti simus quid comedamus quia in sudore uultus praeparamus nobis panem. labor exercendus est, sollicitudo tollenda. hoc quod dicitur: ne solliciti sitis animae uestrae quid comedatis neque corpori uestro quid induamini, de carnali cibo et uestimento accipiamus. ceterum de spiritalibus cibis et uestimentis semper debemus esse solliciti. nonne anima plus est quam esca et corpus plus est quam uestimentum? quod dicit istiusmodi est: qui maiora praestitit utique et minora praestabit.

respicite uolatilia caeli quoniam non serunt neque metunt neque congregant in horrea sua, et pater uester caelestis pascit ea. nonne uos pluris estis illis? apostolus praecipit ne plus sapiamus quam oportet sapere. istud testimonium et in praesenti capitulo conseruandum est. sunt enim quidam qui dum uolunt terminos patrum excedere et ad alta uolitare, in ima merguntur, uolatilia dicentes caeli angelos esse ceteras que in dei ministerio fortitudines quae absque cura sui dei alantur prouidentia. si hoc ita est ut intellegi uolunt, quomodo sequitur dictum ad homines: nonne uos pluris estis illis? simpliciter ergo accipiendum, quod si uolatilia absque cura et aerumnis dei aluntur prouidentia quae hodie sunt et cras non erunt, quorum anima mortalis est et cum esse cessauerint semper non erunt, quanto magis homines, quibus aeternitas repromittitur, dei regantur arbitrio. quis uestrum potest adicere ad staturam suam cubitum unum? et de uestimento quid solliciti estis? sicut animam plus esse quam cibum comparatione auium demonstrauit, sic corpus plus esse quam uestem ex sequentibus rebus ostendit dicens:

considerate lilia agri quomodo crescunt, et reliqua. et re uera, quod sericum, quae regum purpura, quae pictura textricum potest floribus comparari? quid ita rubet ut rosa? quid ita candet ut lilium? uiolae uero purpuram nullo superari murice oculorum magis quam sermonum iudicium est. nolite solliciti esse de crastino. de praesentibus ergo concessit debere esse sollicitos qui futura prohibet cogitare. unde et apostolus: nocte, inquit, et die manibus nostris laborantes ne quem uestrum grauaremus. cras in scripturis futurum tempus intellegitur dicente iacob: et exaudiet me cras iustitia mea; et in samuhelis fantasmate pythonissa loquitur ad saulem: cras eris me cum. sufficit diei malitia sua. hic malitiam non contrariam uirtuti posuit, sed laborem et adflictionem et angustias saeculi, quo modo et sarra adflixit agar ancillam suam; quod significanter graece dicitur ekak�sen~g aut�n~g. sufficit ergo nobis praesentis temporis cogitatio, futurorum curam quae incerta est relinquamus.

7. nolite iudicare ut non iudicemini. si iudicare prohibet, qua consequentia paulus in corintho iudicat fornicantem et petrus annaniam et saphiram mendacii coarguit? sed ex consequentibus quid prohibuerit ostendit dicens: quo modo enim iudicaueritis sic iudicabitur de uobis. ita non prohibuit iudicare sed docuit. quid autem uides fistucam in oculo fratris tui et trabem in oculo tuo non uides, et cetera. de his loquitur qui cum ipsi mortali crimine teneantur obnoxii, minora peccata fratribus non concedunt, culicem liquantes et camelum glutientes. recte ergo et isti simulatione iustitiae ut supra diximus appellantur hypochritae qui per trabem oculi sui fistucam in oculo fratris aspiciunt. nolite dare sanctum canibus. sanctum panis est filiorum. non debemus ergo tollere panem filiorum et dare eum canibus neque mittatis margaritas uestras ante porcos. porcus non recipit ornatum qui uersatur in uolutabris luti et iuxta prouerbia salomonis: si circulum habuerit aureum, foedior inuenitur. quidam canes eos intellegi uolunt qui post fidem christi reuertuntur ad uomitum peccatorum suorum, porcos autem eos qui necdum euangelio crediderunt et in luto incredulitatis uitiis que uersantur. non conuenit igitur istiusmodi hominibus cito euangelii credere margaritum, ne conculcent illud, et conuersi incipiant uos dissipare.

petite et dabitur uobis, quaerite et inuenietis, pulsate et aperietur uobis. qui carnalia supra uetuerat postulari quid quaerere debeamus ostendit. si petenti datur et quaerens inuenit et pulsanti aperietur, ergo cui non datur et qui non inuenit et cui non aperietur, apparet quod non bene petierit, quaesierit, pulsauerit. pulsemus itaque ianuam christi de qua dictum est: haec porta domini, iusti intrabunt per eam, ut cum intrauerimus aperiantur nobis thesauri absconditi et tenebrosi in christo iesu in quo est omnis scientia. si ergo uos cum sitis mali, nostis bona dare filiis uestris. notandum quod apostolos malos dixerit, nisi forte sub apostolorum persona omne hominum damnatur genus, cuius ad comparationem diuinae clementiae ab infantia cor ad malum adpositum est. lege genesim. nec mirum homines huius saeculi dici malos cum et paulus apostolus memoret: redimentes tempus quoniam dies mali sunt. intrate per angustam portam; quam lata porta et spatiosa uia quae ducit ad perditionem, et multi sunt qui intrant per eam; quam angusta porta et arta uia quae ducit ad uitam, et pauci sunt qui inueniunt eam. lata uia est saeculi uoluptates quas appetunt homines; angusta quae per labores et ieiunia panditur, quam et apostolus ingressus est et ut timotheus per eam ingrediatur, hortatur. simul que considera quam signanter de utraque uia locutus sit. per latam multi ambulant, angustam pauci inueniunt. latam non quaerimus nec inuentione opus est, sponte se offert et errantium uia est; angustam uero nec omnes inueniunt nec qui inuenerint statim ingrediuntur per eam. siquidem multi inuenta ueritatis uia, capti saeculi uoluptatibus, de medio itinere reuertuntur.

adtendite a falsis prophetis qui ueniunt ad uos in uestitu ouium, intus autem sunt lupi rapaces. et de omnibus quidem intellegi potest qui aliud habitu ac sermone promittunt, aliud opere demonstrant. sed specialiter de hereticis intellegendum qui uidentur continentia, castitate, ieiunio, quasi quadam pietatis se ueste circumdare, intrinsecus uero habentes animum uenenatum, simpliciorum fratrum corda decipiunt. ex fructibus ergo animae quibus innocentiam ad ruinam trahunt lupis rapacibus comparantur. non potest arbor bona fructus malos facere neque arbor mala fructus bonos facere. quaeramus ab hereticis qui duas inter se contrarias dicunt esse naturas, si iuxta intellegentiam eorum arbor bona malos fructus facere numquam potest, quomodo moyses arbor bona peccauerit ad aquam contradictionis, et dauid uria interfecto cum bethsabee concubuerit, petrus quoque in passione domini negauerit dicens: nescio hominem; aut qua consequentia iethro socer moysi arbor mala qui utique in deum israhel non credebat dederit consilium moysi bonum; et achior holofernae aliquid utile sit locutus; et comicus dixerit quod bene dictum apostolus comprobauit: corrumpunt mores bonos confabulationes pessimae; et cum non inuenerint quid respondeant, nos inferimus et iudam arborem quondam bonam fecisse fructus malos postquam prodiderit saluatorem, et paulum arborem malam eo tempore quo persequebatur ecclesiam christi fecisse postea fructus bonos quando in uas electionis de persecutore translatus est. tamdiu ergo bona arbor fructus non facit malos quamdiu bonitatis studium perseuerat, et mala arbor manet in fructibus peccatorum quamdiu ad paenitentiam non conuertitur. nemo enim permanens in eo quod fuit, incipit id esse quod necdum coeperit.

non omnis qui dicit mihi: domine, domine, intrabit in regnum caelorum, sed qui facit uoluntatem patris mei qui in caelis est. sicut supra dixerat eos qui haberent uestem uitae bonae non recipiendos propter dogmatum nequitiam, ita nunc e contrario adserit ne his quidem adcommodandam fidem qui, cum polleant integritate fidei, turpiter uiuant et doctrinae integritatem malis operibus destruant. utrumque enim dei seruis necessarium est ut et opus sermone et sermo operibus comprobetur. huic sententiae potest illud uideri contrarium: nemo potest dicere: domine iesu, nisi in spiritu sancto. sed moris est scripturarum dicta pro factis accipere ut statim in consequentibus adprobatur refutari eos qui iactant sine operibus scientiam domini et audiunt a saluatore: discedite a me, operarii iniquitatis, nescio uos; et apostolus in hunc sensum loquitur: confitentur se deum scire, factis autem negant. multi dicent mihi in illa die: domine, domine, nonne in nomine tuo prophetauimus et in nomine tuo daemonia eiecimus et in nomine tuo uirtutes multas fecimus?

et tunc confitebor illis: quia numquam noui uos; discedite a me qui operamini iniquitatem. prophetare et uirtutes facere et daemonia eicere interdum non eius est meriti qui operatur, sed uel inuocatio nominis christi hoc agit, uel ob condemnationem eorum qui inuocant uel utilitatem eorum qui uident et audiunt conceditur, ut licet homines dispiciant signa facientes, tamen deum honorent ad cuius inuocationem fiant tanta miracula. nam et saul et balaam et caiphas prophetauerunt nescientes quid dicerent, et pharao et nabocodonosor somniis futura cognoscunt, et in actibus apostolorum filii sceuae uidebantur eicere daemonia et iudas apostolus cum animo proditoris multa signa inter ceteros apostolos fecisse narratur. tunc confitebor illis. signanter dixit: confitebor, quia multo ante tempore dicere dissimulauerat: non noui uos. non nouit dominus eos qui pereunt. obserua autem quare addiderit: numquam noui uos, si iuxta quosdam omnes homines inter rationabiles semper uersati sunt creaturas. recedite a me qui operamini iniquitatem. non dixit: qui operati estis iniquitatem, ne uideretur tollere paenitentiam, sed qui operamini, hoc est qui usque in praesentem horam, cum iudicii tempus aduenerit, licet non habeatis facultatem peccandi tamen adhuc habetis adfectum. et descendit pluuia, et uenerunt flumina, et flauerunt uenti. pluuia ista quae domum subuertere nititur diabolus est, flumina omnes antichristi qui contra christum sapiunt, uenti spiritales nequitiae in caelestibus. et non cecidit;

fundata enim erat supra petram. super hanc petram dominus fundauit ecclesiam, ab hac petra et apostolus petrus sortitus est nomen, super huiuscemodi petram non inueniuntur serpentis uestigia, de hac et propheta loquitur confidenter: statuit supra petram pedes meos, et in alio loco: petra refugium leporibus siue erenaciis. timidum enim animal in petrae cauernas se recipit et cutis aspera et tota armata iaculis tali se protectione tutatur. unde et moysi dicitur eo tempore quo de aegypto fugerat et lepusculus domini erat: sta in foramine petrae, et posteriora mea uidebis.

qui aedificauit domum suam super harenam. fundamentum quod apostolus architectus posuit unus est dominus noster iesus christus. super hoc fundamentum stabile et firmum et per se robusta mole fundatum aedificatur christi ecclesia; super harenam uero quae fluida est et coagmentari non potest nec in unam copulam redigi, omnis hereticorum sermo ad hoc aedificatur ut corruat. erat autem docens eos ut potestatem habens, non ut scribae. illi enim ea docebant populos quae scripta sunt in moysi et prophetis, iesus uero, quasi deus et dominus ipsius moysi, pro libertate uoluntatis suae uel ea quae minus uidebantur addebat in lege uel commutans praedicabat in populos, ut supra quoque legimus: dictum est antiquis; ego autem dico uobis.

8. cum autem descendisset de monte, secutae sunt eum turbae multae. et ecce leprosus ueniens adorabat eum. de monte domino descendente occurrunt ei turbae quia ad altiora ascendere non ualuerant. et primus ei occurrit leprosus. necdum enim poterat cum lepra tam multiplicem in monte saluatoris audire sermonem. et notandum quod hic primus specialiter curatus sit, secundo puer centurionis, tertio socrus petri febriens in capharnaum, quarto loco qui oblati sunt ei daemonio uexati, quorum spiritus uerbo eiciebat quando et omnes male habentes curauit. et ecce leprosus ueniens adorabat eum dicens. recte post praedicationem atque doctrinam signi offertur occasio, ut per uirtutum miracula praeteritus apud audientes sermo firmetur. domine, si uis, potes me mundare. qui uoluntatem rogat de uirtute non dubitat. et extendens manum iesus tetigit eum dicens: uolo, mundare. extendente manum domino statim lepra fugit. simul que considera quam humilis et sine iactantia responsio. ille dixerat: si uis; dominus respondit: uolo; ille praemiserat: potes me mundare; dominus iungit et dicit: mundare. non ergo ut plerique latinorum putant iungendum est et legendum: uolo mundare, sed separatim ut primum dicat: uolo, deinde imperet: mundare. et ait illi iesus: uide nemini dixeris. et re uera quid erat necesse ut sermone iactaret quod corpore praeferebat? sed uade ostende te sacerdoti et offer munus quod praecipit moyses in testimonium illis. uarias ob causas mittit eum ad sacerdotem. primum propter humilitatem ut sacerdotibus deferre uideatur. erat enim in lege praeceptum ut qui mundati fuerant lepra offerrent munera sacerdotibus. deinde ut mundatum uidentes leprosum aut crederent saluatori aut non crederent; si crederent saluarentur, si non crederent inexcusabiles fierent; et simul ne - quod in eo saepissime criminabantur - legem uideretur infringere.

accessit ad eum centurio rogans et dicens: domine puer meus iacet in domo paralyticus et male torquetur. et ait illi iesus: ego ueniam et sanabo eum et cetera. non debemus iactantiae arguere dominum quia statim se iturum et sanaturum esse promittit uidens centurionis fidem, humilitatem et prudentiam; fidem in eo quod ex gentibus credidit leprosum a saluatore posse sanari, humilitatem quod se iudicauit indignum cuius tectum dominus intraret, prudentiam quod ultra corporis tegumen diuinitatem latentem uiderit, sciens non id sibi profuturum quod etiam ab incredulis uidebatur, sed id quod latebat intrinsecus. de qua prudentia etiam hoc ait: ecce ego cum sim homo dico huic: uade, et uadit, et cetera. uolens ostendere dominum quoque non per aduentum tantum corporis, sed per angelorum ministeria posse implere quod uellet.

audiens autem iesus miratus est. miratus est quod uidit centurionem suam intellegere maiestatem. pellendae enim erant uel infirmitates corporum uel fortitudines contrariae, quibus homo ad debilitatem saepe conceditur, et uerbo domini et ministeriis angelorum. amen dico uobis: non inueni tantam fidem in israhel. de praesentibus loquitur, non de omnibus retro patriarchis et prophetis, nisi forte in centurione fides gentium praeponitur israheli. multi ab oriente et occidente uenient et recumbent cum abraham et isaac et iacob in regno caelorum. quia deus abraham caeli conditor pater christi est, idcirco in regno caelorum est et abraham, cum quo accubiturae sunt nationes quae crediderint in christum filium creatoris. et ille pariter sensus impletur de quo supra diximus in centurionis fide gentium fieri praerogatiuam, dum ad illius credulitatem de oriente et occidente credituri populi commemorantur. filii autem regni. filios regni iudaeos significat in quos ante regnauit deus. eicientur in tenebras exteriores. tenebrae semper interiores sunt non exteriores. sed quoniam qui a domino foras expellitur lumen relinquit, idcirco exteriores tenebrae nominatae sunt. ibi erit fletus et stridor dentium. si fletus oculorum est et stridor dentium ossa demonstrat, uera est ergo corporum et eorundem membrorum quae ceciderant resurrectio. cum uenisset iesus in domum petri uidit socrum eius iacentem et febrientem, et tetigit manum eius et dimisit eam febris, et surrexit et ministrabat eis. tangitur manus mulieris, et sanatis operibus eius peccatorum infirmitas fugit. natura hominum istiusmodi est ut post febrem magis lassescant corpora et incipiente sanitate aegrotationis mala sentiant. uerum sanitas quae confertur a domino totum simul reddit nec sufficit esse sanatam sed ut epitasis~g fortitudinis indicetur additum est: et surrexit, ministrabat eis. illa manus ministrabat quae et tacta fuerat et sanata uespere autem facto obtulerunt ei multos daemonia habentes, et eiciebat spiritus uerbo et omnes male habentes curabat. omnes non mane, non meridie, sed ad uesperam curantur, quando sol occubiturus est, quando granum tritici in terra moritur ut multos fructus adferat.

et accedens unus scriba ait illi: magister sequar te quocumque ieris. et dicit ei iesus: uulpes foueas habent et uolucres caeli nidos, filius autem hominis non habet ubi caput reclinet. scriba iste legis qui tantum litteram nouerat occidentem si dixisset: domine sequar te quocumque ieris, non fuisset repulsus a domino, sed quia magistrum unum de pluribus aestimabat et litterator erat (quod significantius graece dicitur grammateus~g et non spiritalis auditor) ideo non habet locum in quo possit reclinare iesus caput suum. ostenditur autem nobis et ob hoc scribam repudiatum, quod signorum uidens magnitudinem sequi uoluerit saluatorem, ut lucra ex operum miraculis quaereret, hoc idem desiderans quod et simon magus a petro emere uoluerat. talis ergo fides iuste sententia domini condemnatur et dicitur ei: quid me propter diuitias et saeculi lucra cupis sequi cum tantae sim paupertatis ut ne hospitiolum quidem habeam et non meo utar tecto. alius autem de discipulis eius ait illi: domine permitte me primum ire et sepelire patrem meum. quid simile inter scribam et discipulum? ille magistrum uocat, hic dominum confitetur, ille propter pietatis occasionem ad sepeliendum patrem ire desiderat, iste secuturum se quolibet esse promittit, non magistrum quaerens sed ex magistro lucrum. ait illi iesus: sequere me et dimitte mortuos sepelire mortuos suos. mortuus est quicumque non credit. si autem mortuum sepelit mortuus, non debemus curam habere mortuorum sed uiuentium, ne dum solliciti sumus de mortuis, nos quoque mortui appellemur.

et ascendente eo in nauicula secuti sunt eum discipuli eius, et reliqua. quintum signum fecit quando ascendens nauem de capharnaum uentis imperauit et mari, sextum quando in regione gerasenorum dedit potestatem daemonibus in porcos, septimum quando ingrediens ciuitatem suam paralyticum secundum curauit in lectulo; primus enim paralyticus est puer centurionis. ipse uero dormiebat. et accesserunt et suscitauerunt eum dicentes: domine salua nos. huius signi typum in iona legimus quando ceteris periclitantibus ipse securus est et dormit et suscitatur et imperio ac sacramento passionis suae liberat suscitantes. tunc surgens increpauit uentis et mari. et ex hoc loco intellegimus quod omnes creaturae sentiant creatorem. quibus enim increpatur et imperatur sentiunt imperantem, non errore hereticorum qui omnia putant animantia sed maiestate conditoris quae apud nos insensibilia illi sensibilia sunt.

porro homines mirati sunt dicentes: qualis est hic quia uenti et mare oboediunt ei. non discipuli sed nautae et ceteri qui in naui erant mirabantur. sin autem quis contentiose uoluerit eos qui mirabantur fuisse discipulos, respondebimus recte homines appellatos, quia necdum potentiam nouerant saluatoris.

quid nobis et tibi fili dei? uenisti huc ante tempus torquere nos? non uoluntatis ista confessio est quam praemium sequitur confitendi sed necessitatis extortio quae cogit inuitos, uelut si serui fugitiui post multum temporis dominum suum uideant, nihil aliud nisi de uerberibus deprecantur, sic et daemones cernentes dominum in terris repente uersari ad iudicandos se uenisse credebant. praesentia saluatoris tormenta sunt daemonum. ridicule que putant quidam daemones scire filium dei et diabolum ignorare eo quod minoris malitiae sint isti quam ille cuius satellites sunt. cum omnis scientia discipulorum ad magistrum referenda sit et tam daemones quam diabolus suspicari magis filium dei quam nosse intellegendi sint. nemo enim patrem nouit nisi filius et cui uoluerit filius reuelare.

si eicis nos, mitte nos in gregem porcorum. et ait illis: ite. non quod concederet saluator daemonibus quod petebant dixit: ite, sed ut per interfectionem porcorum hominibus salutis occasio praeberetur. pastores enim ista cernentes statim nuntiant ciuitati. erubescat manicheus. si de eadem substantia et ex eodem auctore hominum bestiarum que sunt animae, quomodo ob unius hominis salutem duo milia porcorum suffocantur?

et ecce omnis ciuitas exiit obuiam iesu, et uiso eo rogabant ut transiret a finibus eorum. qui rogant ut transeat fines eorum non de superbia hoc faciunt (ut nonnulli arbitrantur) sed de humilitate qua se praesentia domini indignos iudicabant, sicut et petrus in captura piscium cadens ad genua saluatoris ait: exi a me, domine, quia uir peccator sum.

9. et uenit in ciuitatem suam. et ecce offerebant ei paralyticum iacentem in lecto. uidens autem iesus fidem illorum dixit paralytico: confide, fili, remittuntur tibi peccata tua, et reliqua. ciuitatem eius non aliam intellegamus quam nazareth; unde et nazareus appellatus est. obtulerunt autem ei ut supra diximus secundum paralyticum iacentem in lectulo quia ipse ingredi non ualebat. uidens autem iesus non eius fidem qui offerebatur sed eorum qui offerebant, dixit paralytico: confide, fili, dimittuntur tibi peccata tua. o mira humilitas! despectum et debilem totis que membrorum compagibus dissolutum filium uocat, quem sacerdotes non dignabantur adtingere. aut certe ideo filium, quia dimittuntur ei peccata sua. iuxta tropologiam interdum anima iacens in corpore suo totis membrorum uirtutibus dissolutis a perfecto doctore offertur curanda domino; quae si misericordia eius sanata fuerit tantum roboris accipit ut portet statim lectulum suum.

et ecce quidam de scribis dixerunt intra se: hic blasphemat. legimus in propheta dicente deo: ego sum qui deleo iniquitates tuas. consequenter ergo scribae, quia hominem putabant et uerba dei intellegebant, arguunt eum blasphemiae. sed dominus uidens cogitationes eorum ostendit se deum qui potest cordis occulta cognoscere, et quodammodo tacens loquitur: eadem maiestate et potentia qua cogitationes uestras intueor, possum et hominibus delicta dimittere; ex uobis intellegite quid paralyticus consequatur. quid est facilius dicere: dimittuntur tibi peccata tua; aut dicere: surge et ambula. inter dicere et facere multa distantia est. utrum sint paralytico peccata dimissa solus nouerat qui dimittebat. surge autem et ambula tam ille qui surgebat quam hii qui surgentem uidebant adprobare poterant. fit igitur carnale signum ut probetur spiritale, quamquam eiusdem uirtutis sit et corporis et animae uitia dimittere. et datur nobis intellegentia propter peccata plerasque euenire corporum debilitates et idcirco forsitan prius dimittuntur peccata ut causis debilitatis ablatis sanitas restituatur. tolle lectum tuum et uade in domum tuam. et anima paralytica, si surrexerit, si robur pristinum recuperarit, portat lectum suum in quo iacebat antea dissoluta et portat illum in domum uirtutum suarum.

et cum transiret inde iesus uidit hominem sedentem in teloneo matheum nomine et ait illi: sequere me. et surgens secutus est eum. ceteri euangelistae propter uerecundiam et honorem mathei noluerunt eum nomine appellare uulgato sed dixerunt leui; duplici quippe uocabulo fuit. ipse autem matheus secundum illud quod a salomone praecipitur: iustus accusator sui est in principio sermonis; et in alio loco: dic tu peccata tua ut iustificeris, matheum se et publicanum nominat ut ostendat legentibus nullum debere salutem desperare si ad meliora conuersus sit, cum ipse de publicano in apostolum sit repente mutatus. arguit in hoc loco porphyrius et iulianus augustus uel inperitiam historici mentientis uel stultitiam eorum qui statim secuti sunt saluatorem quasi inrationabiliter quemlibet uocantem hominem sint secuti, cum tantae uirtutes tanta que signa praecesserint quae apostolos ante quam crederent uidisse non dubium est. certe fulgor ipse et maiestas diuinitatis occultae quae etiam in humana facie relucebat ex primo ad se uidentes trahere poterat aspectu. si enim in magnete lapide et sucinis haec esse uis dicitur ut anulos et stipulam et festucas sibi copulent, quanto magis dominus omnium creaturarum ad se trahere poterat quos uolebat.

et factum est discumbente eo in domo ecce multi publicani et peccatores uenientes discumbebant cum iesu, et reliqua. uiderant publicanum a peccatis ad meliora conuersum locum inuenisse paenitentiae et ob id etiam ipsi non desperant salutem neque uero in pristinis uitiis permanentes ueniunt ad iesum, ut pharisaei et scribae murmurant, sed paenitentiam agentes ut sequens domini sermo significat dicens: misericordiam uolo et non sacrificium. non ueni iustos uocare sed peccatores. ibat autem dominus ad conuiuia peccatorum ut occasionem haberet docendi et spiritales inuitatoribus suis praeberet cibos. denique cum frequenter pergere ad conuiuia describatur, nihil refertur aliud nisi quid ibi fecerit, quid docuerit, ut et humilitas domini eundo ad peccatores et potentia doctrinae eius in conuersione paenitentium demonstretur. quod autem sequitur: misericordiam uolo et non sacrificium; et: non ueni uocare iustos sed peccatores, de propheta proferens testimonium suggillat scribas et pharisaeos, qui iustos se aestimantes peccatorum et publicanorum consortia declinabant.

tunc accesserunt ad eum discipuli iohannis dicentes: quare nos et pharisaei ieiunamus frequenter, discipuli autem tui non ieiunant? superba interrogatio et plena de supercilio pharisaeorum. certe (ut aliud non dicamus) reprehendenda ieiunii iactantia. nec poterant discipuli iohannis non esse sub uitio qui calumniabantur eum quem sciebant magistri uocibus praedicatum et iungebantur pharisaeis quos a iohanne nouerant condemnatos: generatio uiperarum quis ostendit uobis fugere ab ira uentura? ait illis iesus: numquid possunt filii sponsi lugere quamdiu cum illis est sponsus? uenient autem dies cum auferetur ab eis sponsus, et tunc ieiunabunt. sponsus christus, sponsa ecclesia est. de hoc sancto spiritali que conubio apostoli sunt creati qui lugere non possunt quamdiu sponsam in thalamo uident et sciunt sponsum esse cum sponsa. quando uero transierint nuptiae et passionis ac resurrectionis tempus aduenerit tunc sponsi filii ieiunabunt. nonnulli putant idcirco post dies quadraginta passionis ieiunia debere committi licet statim dies pentecostes et spiritus sanctus adueniens indicet nobis festiuitatem, et ex huius occasione testimonii montanus, prisca et maximilla etiam post pentecosten faciunt quadragesimam, quod ablato sponso filii sponsi debeant ieiunare. ecclesiae autem consuetudo ad passionem domini et resurrectionem per humilitatem carnis uenit ut spiritali saginae ieiunio corporis praeparemur. iuxta leges autem tropologiae sciendum quod quamdiu sponsus nobis cum est et in laetitia sumus nec ieiunare possumus nec lugere; cum autem ille propter peccata a nobis recesserit et auolarit, tunc indicendum ieiunium est, tunc luctus recipiendus.

nemo mittit commissuram panni rudis in uestimento ueteri; tollit enim plenitudinem eius de uestimento, et peior scissura fit. neque mittunt uinum nouum in utres ueteres, alioquin rumpentur utres, et uinum effundetur, et utres peribunt; sed uinum nouum in utres nouos mittunt, et ambo conseruantur. quod dicit hoc est: donec renatus quis fuerit et ueteri homine deposito per passionem meam nouum induerit hominem, non potest seueriora ieiunia et continentiae sustinere praecepta ne per austeritatem nimiam etiam credulitatem quam nunc habere uidetur amittat. duo autem exempla posuit uestimenti et utrium ueterum et nouorum. ueteres debemus intellegere scribas et pharisaeos. plagula uestimenti noui et uinum nouum praecepta euangelica sentienda quae non possunt sustinere iudaei ne maior scissura fiat. tale quid et galatae facere cupiebant ut cum euangelio legis praecepta miscerent et in utribus ueteribus mitterent uinum nouum. sed apostolus ad eos loquitur: o insipientes galatae, quis uos fascinauit ueritati non oboedire? sermo igitur euangelicus apostolis potius quam scribis et pharisaeis est infundendus, qui maiorum traditionibus deprauati sinceritatem praeceptorum christi non poterant custodire. alia est enim puritas uirginalis animae et nulla prioris uitii contagione pollutae et aliae sordes eius quae multorum libidini subiacuerit.

ecce princeps unus accessit et adorabat eum dicens: filia mea modo defuncta est, sed ueni inpone manum super eam, et uiuet. et surgens iesus sequebatur eum et discipuli eius. octauum signum est in quo princeps suscitari postulat filiam suam, nolens de mysterio uerae circumcisionis excludi; sed subintrat mulier sanguine fluens et octauo sanatur loco, ut principis filia de hoc exclusa numero ueniat ad nonum, iuxta illud quod in psalmis dicitur: aethiopia praeueniet manus eius deo; et: cum intrauerit plenitudo gentium tunc omnis israhel saluus fiet.

ecce mulier quae sanguinis fluxum patiebatur duodecim annis accessit retro et tetigit fimbriam uestimenti eius. in euangelio secundum lucam scribitur quod principis filia duodecim annos haberet aetatis. nota ergo quod eo tempore haec mulier, id est gentium populus, coeperit aegrotare quo gens crediderit iudaeorum. nisi enim ex comparatione uirtutum uitium non ostenditur. haec autem mulier sanguine fluens non in domo, non in urbe accedit ad dominum, quia iuxta legem urbibus excludebatur, sed in itinere ambulante domino ut dum pergit ad aliam alia curaretur. unde dicunt et apostoli: uobis quidem oportebat praedicari uerbum, sed quoniam uos indignos iudicastis salute, transgredimur ad gentes. dicebat enim intra se: si tetigero tantum fimbriam uestimenti eius, salua ero. iuxta legem qui mulierem menstruatam aut fluentem sanguine tetigerit, inmundus est. ista ideo tangit dominum ut sanguinis uitio etiam ipsa curetur. confide, filia, fides tua te saluam fecit. ideo filia quia fides tua te saluam fecit. nec dixit: fides tua te saluam factura est, sed saluam fecit; in eo enim quod credidisti iam salua facta es.

et cum uenisset iesus in domum principis et uidisset tibicines et turbam tumultuantem. usque hodie puella iacet in domo principis mortua et qui uidentur magistri tibicines sunt carmen lugubre cantantes. turba quoque iudaeorum non est turba credentium, sed turba tumultuantium. non est mortua puella sed dormit, quia deo uiuunt omnia. et cum eiecta esset turba intrauit et tenuit manum eius. non enim erant digni ut uiderent mysterium resurgentis qui resuscitantem indignis contumeliis deridebant. et tenuit manum eius, et surrexit puella. nisi prius mundatae fuerint manus iudaeorum quae sanguine plenae sunt, synagoga eorum mortua non consurgit.

et transeunte inde iesu secuti sunt eum duo caeci clamantes et dicentes: miserere nostri fili dauid. cum autem uenisset domum accesserunt ad eum caeci. transeunte per domum principis domino iesu et pergente ad domum suam sicut supra legimus: ascendens nauiculam transfretauit et uenit in ciuitatem suam, clamabant duo caeci dicentes: miserere nostri fili dauid, et tamen non curantur in itinere, non transitorie ut putabant, sed postquam uenit in domum suam, accedunt ad eum et introeunt et primum eorum discutitur fides ut sic uerae fidei lumen accipiant. priori signo quod exposuimus de principis filia et de emorrousa muliere consequenter hoc iungitur ut quod ibi mors et debilitas, hic caecitas demonstraret. uterque enim populus caecus erat domino per hoc saeculum transeunte et cupiente reuerti ad domum suam. qui nisi confessi fuerint et dixerint: miserere nostri fili dauid, et interrogante iesu: creditis quia possum hoc facere, responderint ei: utique domine, lumen pristinum non recipient. in alio euangelista unus caecus scribitur scissis uestibus et in hiericho sedens qui ab apostolis prohibetur clamare sed per inpudentiam recipit sanitatem. qui locus proprie ad gentium populum pertinet et in suo exponendus est uolumine. fili dauid miserere nostri. audiat marcion et manicheus et ceteri heretici qui uetus laniant testamentum et discant saluatorem appellari filium dauid. si enim non est natus in carne, quomodo uocatur filius dauid?

et comminatus est illis iesus dicens: uidete ne quis sciat. illi autem exeuntes diffamauerunt eum in tota terra illa. et dominus propter humilitatem fugiens iactantiae gloriam hoc praeceperat, et illi propter memoriam gratiae non possunt tacere beneficium. nota ergo aliquid inter se iustum esse contrarium. caeci isti in decimo curantur loco.

egressis autem illis ecce obtulerunt ei hominem mutum daemonium habentem, et eiecto daemone locutus est mutus. undecimus mutus linguam recipit ad loquendum. quod autem graece dicitur k�phos~g magis tritum est sermone communi ut surdus magis quam mutus intellegatur. sed moris est scripturarum k�phon~g indifferenter uel mutum uel surdum dicere. spiritaliter autem sicut caeci lumen recipiunt, sic et muti ad loquendum lingua laxatur ut confiteatur eum quem antea denegabat.

et miratae sunt turbae dicentes: numquam sic apparuit in israhel. pharisaei autem dicebant: in principe daemoniorum eicit daemonia. turba dei opera confitetur et dicit: numquam apparuit sic in israhel. in turba confessio nationum est. pharisaei autem quia uirtutem negare non poterant, opera calumniantur et dicunt: in principe daemoniorum eicit daemones, per suam calumniam usque hodie iudaeorum infidelitatem demonstrantes.

et circuibat iesus ciuitates omnes et castella docens in synagogis eorum et praedicans euangelium regni et curans omnem languorem et omnem infirmitatem. cernis quod aequaliter et uillis et urbibus et castellis, id est et magnis et paruis, euangelium praedicauerit, ut non consideraret nobilium potentiam sed salutem credentium. circuibat ciuitates: hoc habens operis quod mandauerat pater et hanc esuriem ut doctrina sua saluos faceret infideles. docebat autem in synagogis et uillis euangelium regni et post praedicationem atque doctrinam curabat omnem languorem et omnem infirmitatem, ut quibus sermo non suaserat opera persuaderent. de domino proprie dicitur: curans omnem languorem et omnem infirmitatem; nihil quippe ei inpossibile est. uidens autem turbas misertus est eis qui erant uexati et iacentes sicut oues non habentes pastorem. uexatio gregis et ouium atque turbarum pastorum culpa uitium magistrorum est. unde sequitur: messis quidem multa, operarii autem pauci. messis multa populorum significat multitudinem, operarii pauci penuriam magistrorum. et imperat ut rogent dominum messis ut eiciat operarios in messem suam. isti sunt operarii de quibus psalmista loquitur: qui seminant in lacrimis in gaudio metent, euntes ibant et flebant portantes semina sua, uenientes autem uenient in exultatione portantes manipulos suos. et ut apertius loquar: messis multa omnis turba credentium est, operarii pauci apostoli et imitatores eorum qui mittuntur ad messem.

10. et conuocatis duodecim discipulis suis dedit illis potestatem spirituum inmundorum, ut eicerent eos et curarent omnem languorem et omnem infirmitatem. benignus et clemens dominus ac magister non inuidet seruis atque discipulis uirtutes suas et sicut ipse curauerat omnem languorem et omnem infirmitatem, apostolis quoque suis tribuit potestatem ut curent omnem languorem et omnem infirmitatem. sed multa distantia est inter habere et tribuere, donare et accipere. iste quodcumque agit potestate domini agit, illi si quid faciunt inbecillitatem suam et uirtutem domini confitentur dicentes: in nomine iesu surge et ambula. notandum autem quod in duodecimo loco potestas signorum apostolis concedatur. duodecim autem apostolorum nomina sunt haec. catalogus apostolorum ponitur ut extra hos qui pseudoapostoli futuri sunt excludantur. primus simon qui dicitur petrus et andreas frater eius. ordinem apostolorum et meritum uniuscuiusque illius fuit distribuere qui cordis arcana rimatur. primus scribitur simon cognomento petrus ad distinctionem alterius simonis qui appellatur cananaeus de uico galileae cana ubi aquas dominus uertit in uinum. iacobum quoque appellat zebedaei quia et alius sequitur iacobus alphei. et apostolorum paria iuga que consociat. iungit petrum et andream fratres non tam carne quam spiritu; iacobum et iohannem qui patrem corporis relinquentes uerum patrem secuti sunt; philippum et bartholomeum, thoman quoque et matheum publicanum. ceteri euangelistae in coniunctionem nominum primum ponunt matheum et postea thoman nec publicani nomen adscribunt ne antiquae conuersationis recordantes suggillare euangelistam uiderentur. iste uero ut supra diximus et post thoman se ponit et publicanum appellat ut ubi abundauit peccatum superabundet gratia.

simon cananaeus. ipse est qui in alio euangelista scribitur zelotes; cana quippe zelus interpretatur. taddeum apostolum ecclesiastica tradit historia missum edessam ad abgarum regem osroenae; qui ab euangelista luca iudas iacobi dicitur et alibi appellatur lebbeus quod interpretatur corculus credendum que est eum fuisse trinomium, sicut simon petrus et filii zebedaei boanerges ex firmitate et magnitudine fidei nominati sunt. iudas autem scariothes uel a uico in quo ortus est uel tribu issachar uocabulum sumpsit ut quodam uaticinio in condemnationem sui natus sit. issachar enim interpretatur merces ut significetur pretium proditoris.

in uiam gentium ne ambulaueritis et in ciuitates samaritanorum ne intraueritis, sed potius ite ad oues quae perierunt domus israhel. non est contrarius locus iste ei praecepto quod postea dicitur: euntes docete omnes gentes baptizantes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti, quia hoc ante resurrectionem, illud post resurrectionem praeceptum est. et oportebat primum aduentum christi nuntiare iudaeis ne iustam haberent excusationem, dicentes ideo se dominum reiecisse quia ad gentes et samaritas apostolos miserit. iuxta tropologiam uero praecipitur nobis qui christi censemur nomine, ne in uia gentium et hereticorum ambulemus errore, ut quorum religio separata est, separetur et uita.

euntes autem praedicate dicentes quia adpropinquauit regnum caelorum; infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mundate, daemones eicite; gratis accepistis, gratis date. ne hominibus rusticanis et absque eloquii uenustate, indoctis et inlitteratis nemo crederet pollicentibus regna caelorum, dat potestatem: infirmos curate, leprosos mundate, daemonia eicite, ut magnitudinem promissorum probet magnitudo signorum. et quia semper dona spiritalia, si merces media sit, uiliora fiunt, adiungitur auaritiae condemnatio: gratis accepistis, gratis date; ego magister et dominus absque pretio hoc uobis tribui, et uos sine pretio date ne euangelii gratia corrumpatur.

nolite possidere aurum neque argentum neque pecuniam in zonis uestris, non peram in uia, non duas tunicas, non calciamenta, neque uirgam in manu; dignus est enim operarius cibo suo. consequenter haec praecepit euangelizatoribus ueritatis quibus ante dixerat: gratis accepistis, gratis date. si enim sic praedicant ut pretium non accipiant, superflua est auri et argenti nummorum que possessio. nam si habuissent aurum et argentum, uidebantur non causa salutis hominum sed causa lucri praedicare. neque aes in sacculis. qui diuitias detruncarat, propemodum et necessaria uitae amputat, ut apostoli, doctores uerae religionis, qui instituebant omnia prouidentia gubernari, se ipsos ostenderent nihil cogitare de crastino. non peram in uia. ex hoc praecepto arguit philosophos qui uulgo appellantur bactroperitae quod contemptores saeculi et omnia pro nihilo ducentes cellarium se cum uehebant. neque duas tunicas. in duabus tunicis uidetur mihi duplex ostendere uestimentum, non quo in locis scythiae et glaciali niue rigentibus una quis tunica debeat esse contentus, sed quo in tunica uestimentum intellegamus ne alio uestiti, aliud nobis futurorum timore seruemus. neque calciamenti. et plato praecipit duas corporis summitates non esse uelandas nec adsuefieri debere mollitiae capitis et pedum; cum enim haec habuerint firmitatem, cetera robustiora sunt. neque uirgam. qui domini habemus auxilium, baculi praesidium cur quaeramus? et quia quodammodo nudos et expeditos ad praedicandum apostolos miserat et dura uidebatur esse condicio magistrorum, seueritatem praecepti sequenti sententia temperauit dicens: dignus est operarius cibo suo. tantum, inquid, accipite quantum in uictu et uestimento uobis necessarium est. unde et apostolus replicat: habentes uictum et uestitum his contenti sumus, et in alio loco: communicet autem is qui catechizatur ei qui se catechizat in omni bono, ut quorum discipuli metunt spiritalia, consortes eos faciant carnalium suorum non in auaritiam sed in necessitatem. haec historice diximus. ceterum secundum anagogen non licet magistris aurum et argentum et pecuniam quae in zonis est possidere. aurum saepe legimus pro sensu, argentum pro sermone, aes pro uoce. haec nobis non licet ab aliis accipere sed data a domino possidere, neque hereticorum et philosophorum peruersae que doctrinae suscipere disciplinas; non saeculi pondere premi neque duplici esse animo neque pedes nostros mortiferis uinculis alligari, sed sanctam terram ingredientes esse nudos neque habere uirgam quae uertatur in colubrum neque in aliquo praesidio carnis inniti, quia istiusmodi uirga et baculus arundineus est, quem si paululum presseris, frangitur et manum transforat incumbentis.

in quamcumque ciuitatem aut castellum intraueritis, interrogate quis in ea dignus sit et ibi manete donec exeatis. super ordinationem episcopi et diaconi paulus loquitur: oportet autem et testimonium eos habere bonum ab his qui foris sunt. apostoli nouam introeuntes urbem scire non poterant quis qualis esset. ergo hospes fama eligendus est populi et iudicio uicinorum ne praedicationis dignitas suscipientis infamia deturpetur. cum uniuersis debeant praedicare hospes unus eligitur, non tribuens beneficium ei qui apud se mansurus est sed accipiens. hoc enim dicitur: quis in ea dignus est, ut magis se nouerit accipere gratiam quam dare. intrantes autem in domum salutate eam, et si quidem fuerit domus digna, ueniet pax uestra super eam; sin autem non fuerit digna, pax uestra ad uos reuertetur. occulte salutationem hebraei ac syri sermonis expressit. quod enim graece dicitur chaire~g et latine haue, hoc hebraico syro que sermone appellatur salom lach siue salama lach, id est pax te cum. quod autem praecepit tale est: introeuntes domum pacem inprecamini hospiti et quantum in uobis est discordiae bella sedate; sin autem orta fuerit contradictio, uos mercedem habebitis de oblata pace, illi bellum quod habere uoluerint possidebunt. et quicumque non receperint uos neque audierint sermones uestros exeuntes foras de domo uel de ciuitate excutite puluerem de pedibus uestris. puluis excutitur de pedibus in testimonium laboris sui quod ingressi sint ciuitatem et praedicatio apostolica ad illos usque peruenerit, siue excutitur puluis ut nihil ab eis accipiant, ne ad uictum quidem necessarium, qui euangelium spreuerint.

amen dico uobis: tolerabilius erit terrae sodomorum et gomorraeorum in die iudicii quam illi ciuitati. si tolerabilius erit terrae sodomorum et gomorraeorum quam illi ciuitati quae non receperit euangelium; et idcirco tolerabilius, quia sodomis et gomorris non fuit praedicatum, huic autem praedicatum sit et tamen non receperit euangelium; ergo et inter peccatores diuersa supplicia sunt. ecce ego mitto uos sicut oues in medio luporum. lupos scribas et pharisaeos uocat qui sunt clerici iudaeorum. estote ergo prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbae. ut per prudentiam deuitent insidias, per simplicitatem non faciant malum. serpentis astutia ponitur in exemplum quia toto corpore occultat caput et illud in quo uita est protegit. ita et nos toto periculo corporis caput nostrum qui christus est custodiamus. simplicitas columbarum ex spiritus sancti specie demonstratur. unde dicit et apostolus: malitia paruuli estote.

cum autem tradent uos, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini. supra dixerat: tradent enim uos in conciliis et in synagogis suis flagellabunt uos et ad praesides et ad reges ducemini propter me. cum ergo propter christum ducamur ad iudices, uoluntatem tantum nostram pro christo debemus offerre. ceterum ipse christus qui in nobis habitat loquetur pro se et spiritus sancti in respondendo gratia ministrabitur. tradet autem frater fratrem in mortem et pater filium, et insurgent filii in parentes. hoc in persecutionibus fieri crebro uidemus nec ullus est inter eos fidus affectus quorum diuersa fides est. qui perseuerauerit in finem hic saluus erit. non enim coepisse sed perfecisse uirtutis est.

cum autem persequentur uos in ciuitate ista, fugite in aliam. amen dico uobis: non consummabitis ciuitates israhel donec ueniat filius hominis. hoc ad illud tempus referendum est cum ad praedicationem apostoli mittebantur, quibus et proprie dictum est: in uiam gentium ne abieritis et in ciuitates samaritanorum ne intraueritis, quod persecutionem timere non debeant et debeant declinare. quod quidem uidemus in principio fecisse credentes quando orta hierosolymis persecutione dispersi sunt in uniuersa iudea, ut tribulationis occasio fieret euangelii seminarium. spiritaliter autem possumus dicere: cum persecuti nos fuerint in una ciuitate, hoc est in uno scripturarum libro uel testimonio, nos fugiamus ad alias ciuitates, id est ad alia uolumina. quamuis contentiosus fuerit persecutor, ante praesidium saluatoris adueniet quam aduersariis uictoria concedatur. si patremfamilias beelzebub uocauerunt quanto magis domesticos eius. beelzebub idolum est accaron quod uocatur in regum uolumine idolum muscae. beel ipse est bel siue baal, zebub autem musca dicitur. principem ergo daemoniorum exspurcissimi idoli appellabant uocabulo qui musca dicitur propter inmunditiam quae exterminat suauitatem olei.

nihil enim opertum est quod non reuelabitur et occultum quod non scietur. et quomodo? in praesenti saeculo multorum uitia nesciuntur, sed de futuro tempore scribitur quando iudicabit deus occulta hominum et inluminabit latebras tenebrarum et manifesta faciet consilia cordium, et est sensus: nolite timere persecutorum saeuitiam et blasphemantium rabiem quia ueniet dies iudicii in quo et uestra uirtus et eorum nequitia demonstrabitur. quod dico uobis in tenebris dicite in lumine et quod in aure auditis praedicate super tecta. quod audistis in mysterio apertius praedicate, quod didicistis abscondite publice loquimini, quod uos erudiui in paruulo iudeae loco, in uniuersis urbibus et in toto mundo audacter dicite.

nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. si qui corpus occidunt animam non possunt occidere, ergo anima inuisibilis et incorporalis est, secundum crassiorem dico nostri corporis substantiam. uel eo certe tempore punietur et supplicia sentiet quando pristinum corpus receperit ut cum quo peccauit cum ipso et puniatur. eum timete qui potest animam et corpus perdere in gehennam. nomen gehennae in ueteribus libris non inuenitur sed primum a saluatore ponitur. quaeramus ergo quae sit sermonis huius occasio. idolum baal fuisse iuxta hierusalem ad radices montis moriae in quibus siloa fluit non semel legimus. haec uallis et parua campi planities inrigua erat et nemorosa plena que deliciis et lucus in ea idolo consecratus. in tantam autem populus israhel dementiam uenerat ut deserta templi uicinia ibi hostias immolaret et rigorem religionis deliciae uincerent filios que suos incenderent daemoni uel initiarent, et appellabatur locus ipse gehennon, id est uallis filiorum ennon. hoc regum uolumen et paralipomenon et hieremias scribunt plenissime. et comminatur deus se locum ipsum impleturum cadaueribus mortuorum ut nequaquam uocetur topeth et baal sed uocetur polyandrum, id est tumulus mortuorum. futura ergo supplicia et poenae perpetuae quibus peccatores cruciandi sunt huius loci uocabulo denotantur. duplicem autem esse gehennam, nimii ignis et frigoris, in iob plenissime legimus.

nonne duo passeres asse ueneunt? et unus ex illis non cadet super terram sine patre uestro. uestri autem et capilli capitis numerati sunt. nolite ergo timere, multis passeribus pluris estis uos. haeret sibi sermo dominicus, et sequentia pendent ex superioribus. prudens lector caue semper superstitiosam intellegentiam ut non tuo sensui adtemperes scripturas sed scripturis iungas sensum tuum et intellegas quid sequatur. supra dixerat: nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere, nunc loquitur consequenter: nonne duo passeres asse ueneunt, et unus ex illis non cadet super terram sine patre uestro; et est sensus: si parua animalia et uilia absque deo auctore non decedunt, et in omnibus est prouidentia, et quae in his peritura sunt, sine dei uoluntate non pereunt, uos qui aeterni estis non debetis timere quod absque dei uiuatis prouidentia. iste sensus et supra dictus est: respicite uolatilia caeli quoniam non serunt neque metunt neque congregant in horrea sua, et pater uester caelestis pascit illa; nonne uos pluris estis illis? ac deinceps: considerate lilia agri quomodo crescunt, et reliqua. si autem fenum agri quod hodie est et cras in clibanum mittitur deus sic uestit, quanto magis uos minimae fidei? quidam coacte duos passeres animam interpretantur et corpus; quinque quoque passeres secundum lucam qui duobus assibus ueneunt ad sensus referunt. sed quomodo illa intellegentia toto euangelici sermonis corpori coaptetur non paruae difficultatis est: uestri autem et capilli capitis omnes numerati sunt; nolite ergo timere multis passeribus meliores estis uos. manifestius superior nostrae expositionis sensus expressus est quod timere non debeant eos qui possunt corpus occidere et animam non possunt, quoniam si sine dei scientia parua quoque animalia non decedunt, quanto magis homo qui apostolica fultus sit dignitate. quod autem ait: uestri autem et capilli capitis omnes numerati sunt, inmensam dei erga homines ostendit prouidentiam et ineffabilem signat affectum quod nihil nostrorum deum lateat et etiam parua et otiosa dicta eius scientiam non fugiant. derident intellegentiam ecclesiasticam in hoc loco qui carnis resurrectionem negant quasi nos et capillos qui numerati sunt et a tonsore decisi omnes dicamus resurgere, cum saluator non dixerit: uestri autem et capilli omnes saluandi sunt, sed numerati sunt. ubi numerus est, scientia numeri demonstratur, non eiusdem numeri conseruatio.

nolite arbitrari quia uenerim mittere pacem in terram; non ueni pacem mittere sed gladium. supra dixerat: quod dico uobis in tenebris dicite in lumine, et quod in aure auditis praedicate super tecta. nunc infert quid post praedicationem sequatur. ad fidem christi totus orbis contra se diuisus est, unaquaeque domus et infideles habuit et credentes et propterea bellum missum est bonum ut rumperetur pax mala. tale quid in genesi aduersum rebelles homines qui moti fuerant de oriente et turrem extruere festinabant per quam caeli alta penetrarent, fecisse scribitur deus ut diuideret linguas eorum. unde et in psalmo dauid precatur: dissipa domine gentes quae bella uolunt. ueni enim separare hominem aduersus patrem suum et filiam aduersus matrem suam et nurum aduersus socrum suam, et inimici hominis domestici eius. hic locus prope hisdem uerbis in michea propheta scribitur. et notandum ubicumque de ueteri instrumento testimonium ponitur utrum sensus tantum an et sermo consentiat. qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus, et reliqua. quia ante praemiserat: non ueni pacem mittere sed gladium, et diuidere homines aduersum patrem et matrem et socrum, ne quis pietatem religioni anteferret, subiecit dicens: qui amat patrem aut matrem plus quam me; et in cantico legimus canticorum: ordinate in me caritatem. hic ordo in omni affectu necessarius est. ama post deum patrem, ama matrem, ama filios; si autem necessitas uenerit ut amor parentum ac filiorum dei amori comparetur et non possit utrumque seruari, odium in suos pietas in deum est. non ergo prohibuit amare patrem aut matrem, sed signanter addidit: qui amat patrem aut matrem plus quam me.

et qui non accipit crucem suam et sequitur me, non est me dignus. in alio euangelio scribitur: qui non accepit crucem suam cotidie. ne semel putemus ardorem fidei posse sufficere, semper crux portanda est ut semper nos christum amare doceamus. qui recipit uos me recipit, et qui me recipit recipit eum qui me misit. ordo pulcherrimus. ad praedicationem mittit, docet pericula non timenda, affectum subicit religioni; aurum supra tulerat, aes de zona excusserat. dura euangelistarum condicio. unde ergo sumptus, unde uictus necessaria? austeritatem mandatorum spe temperat promissorum: qui recipit, inquiens, uos me recipit et qui me recipit recipit eum qui me misit, ut in suscipiendis apostolis unusquisque credentium christum se suscepisse arbitraretur. qui recipit prophetam in nomine prophetae, mercedem prophetae accipiet, et reliqua. qui prophetam recipit ut prophetam et intellegit eum de futuris loquentem, his mercedem prophetae accipiet. igitur iudaei carnaliter intellegentes prophetas mercedem non accipient prophetarum. aliter: in omni professione zizanium mixtum est tritico. praemiserat: qui recipit uos me recipit, et qui me recipit recipit eum qui me misit. ad susceptionem magistrorum discipulos prouocauerat. poterat occulta esse credentium responsio, ergo et pseudoprophetas et iudam proditorem debemus recipere, et illis alimoniam ministrare; hoc dominus ante procurans dicit non personas suscipiendas esse sed nomina, et mercedem non perdere suscipientes licet indignus fuerit qui susceptus sit.

et quicumque potum dederit uni ex minimis istis calicem aquae frigidae tantum in nomine discipuli, amen dico uobis, non perdet mercedem suam. legimus in propheta dauid: ad excusandas excusationes in peccatis, quod multi peccatorum suorum quasi iustas praetendant occasiones ut quod uoluntate delinquunt, uideantur necessitate peccare. dominus scrutator cordis et renum futuras cogitationes in singulis contuetur. dixerat: qui recipit uos me recipit. sed hoc praeceptum multi pseudoprophetae et falsi praedicatores poterant impedire. medicatus est huic quoque scandalo dicens: qui recipit iustum in nomine iusti, mercedem iusti accipiet. rursus poterat alius causari et dicere: paupertate prohibeor, tenuitas me retinet ut hospitalis esse non possim. et hanc excusationem leuissimo praecepto diluit ut calicem aquae frigidae toto animo porrigamus, frigidae, inquit, aquae non calidae ne et in calida paupertatis et penuriae lignorum occasio quaereretur. tale quid et apostolus ut ante iam diximus ad galatas praecipit: communicet is qui catechizatur ei qui se catechizat in omnibus bonis, et discipulos ad magistrorum refrigeria cohortatur quia poterat quilibet obtendere paupertatem et praeceptum eludere prius quam ille proponat, inminentem soluit quaestionem, dicens: nolite errare, deus non inridetur, quae enim seminauerit homo haec et metet; et est sensus: frustra causaris inopiam cum aliud habeat conscientia; me potes fallere cohortantem, sed scito quod quantumcumque seminaueris tantum et messurus sis.

LIBER 2

11. iohannes autem cum audisset in uinculis opera christi mittens duos de discipulis suis ait illi: tu es qui uenturus es an alium expectamus? non quasi ignorans interrogat, ipse enim ceteris ignorantibus demonstrat dicens: ecce agnus dei, ecce qui tollit peccata mundi, et patris uocem intonantis audierat: hic est filius meus dilectus in quo mihi complacui, sed quo modo saluator interrogat ubi sit positus lazarus, ut qui locum sepulchri indicabant saltim sic pararentur ad fidem et uiderent mortuum resurgentem, sic et iohannes interficiendus ab herode discipulos suos mittit ad christum ut per hanc occasionem uidentes signa atque uirtutes, crederent in eum, et magistro interrogante, sibi discerent. quod autem superbirent discipuli iohannis aduersum dominum et haberent aliquid mordacitatis ex liuore et inuidia, superior quoque interrogatio demonstrauit euangelista referente: tunc accesserunt ad eum discipuli iohannis dicentes: quare nos et pharisaei ieiunamus frequenter, discipuli autem tui non ieiunant, et alibi: magister, cui tu praebuisti testimonium ad iordanem, ecce discipuli eius baptizant et plures ueniunt ad eum, quasi dixerint: nos deserimur, hic raritas est, ad illum turba concurrit. tu es qui uenturus es an alium expectamus? non ait: tu es qui uenisti, sed tu es qui uenturus es; et est sensus: manda mihi quia ad inferna descensurus sum utrum te et inferis debeam nuntiare qui nuntiaui superis, an non conueniat filio dei ut gustet mortem et alium ad haec sacramenta missurus es. respondens iesus ait illis: euntes renuntiate iohanni quae audistis et uidistis: caeci uident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdi audiunt, mortui resurgunt. iohannes interrogauerat per discipulos: tu es qui uenturus es an alium expectamus? christus signa demonstrat non ad ea respondens quae interrogatus fuerat sed ad scandalum nuntiorum: ite, inquit, et dicite iohanni signa quae cernitis, caecos uidentes, claudos ambulantes, et reliqua, et quod his non minus est: pauperes euangelizantur; uel pauperes spiritu uel certe opibus pauperes ut nulla inter nobiles et ignobiles, inter diuites et egenos in praedicatione distantia sit. haec magistri rigorem, haec praeceptoris comprobant ueritatem, quando omnis apud eum qui saluari potest aequalis est. quod autem ait: et beatus est qui non fuerit scandalizatus in me, internuntios percutit sicut in sequentibus demonstrabitur.

illis autem abeuntibus coepit iesus dicere ad turbas de iohanne: quid existis in deserto? uidere harundinem uento agitatam? sed quid existis? uidere hominem mollibus uestitum? et reliqua. si superior sententia contra iohannem prolata fuerat ut plerique arbitrantur in eo quod ait: beatus est qui non fuerit scandalizatus in me, quomodo nunc iohannes tantis laudibus praedicatur? sed quia turba circumstans interrogationis mysterium nesciebat et putabat iohannem dubitare de christo quem ipse monstrauerat, ut intellegerent iohannem non sibi interrogasse sed discipulis suis. quid, inquit, existis in deserto? numquid ob hoc ut hominem uideretis calamo similem qui omni uento circumfertur et leuitate mentis de eo ambigeret quem antea praedicarat? an forsitan stimulis contra me inuidiae cogitur et praedicatio eius uanam sectatur gloriam ut ex ea quaerat lucra? cur diuitias cupiat? ut affluat dapibus? lucustis uescitur et melle siluestri. an ut mollibus uestiatur? pili camelorum tegumen eius sunt. istiusmodi cibus et uestis carceris hospitio recipiuntur et praedicatio ueritatis tale habet habitaculum. qui autem adulatores sunt et sectantur lucra et quaerunt diuitias et diliciis affluunt et mollibus uestiuntur, isti in domibus regnum sunt. ex quo ostenditur rigidam uitam et austeram praedicationem uitare debere aulas regum et mollium hominum palatia declinare. sed quid existis? uidere prophetam? etiam dico uobis et plus quam prophetam. in eo iohannes prophetis ceteris maior est quod quem illi praedicauerant esse uenturum, hic uenisse digito demonstrauit dicens: ecce agnus dei ecce qui tollit peccata mundi. et quia ad priuilegium prophetale etiam baptistae accessit praemium ut suum dominum baptizaret, inde infert meritorum aux�sin~g faciens de malachia testimonium in quo etiam angelus praedicatur. angelum autem hic dici iohannem non putemus naturae societate sed officii dignitate, id est nuntium quod uenturum dominum nuntiaret.

amen dico uobis: non surrexit inter natos mulierum maior iohanne baptista. inter mulierum, inquit, natos. his ergo praefertur hominibus qui de mulieribus nati sunt et de concubitu uiri, et non ei qui est natus ex uirgine et spiritu sancto. quamquam in eo quod dixit: non surrexit inter natos mulierum maior iohanne baptista, non ceteris prophetis et patriarchis cunctis que hominibus iohannem praetulit, sed iohanni ceteros exaequauit. non enim statim sequitur ut si alii eo maiores non sunt, ille maior aliorum sit, uerum ut aequalitatem habeat cum ceteris sanctis. qui autem minor est in regno caelorum maior est illo. multi de saluatore hoc intellegi uolunt quod qui minor est tempore maior sit dignitate. nos autem simpliciter intellegamus quod omnis sanctus qui iam cum deo est maior sit illo qui adhuc consistit in proelio. aliud est enim coronam uictoriae possidere, aliud adhuc in acie dimicare. quidam nouissimum angelum in caelis domino ministrantem meliorem uolunt accipere quolibet primo homine qui uersetur in terris. a diebus iohannis baptistae usque nunc regnum caelorum uim patitur. si primus iohannes ut supra diximus paenitentiam populis nuntiauit dicens: paenitentiam agite, adpropinquauit enim regnum caelorum, consequenter a diebus illius regnum caelorum uim patitur, et uiolenti diripiunt illud. grandis est enim uiolentia in terra nos esse generatos et caelorum sedem quaerere possidere per uirtutem quod non tenuimus per naturam.

omnes enim prophetae et lex usque ad iohannem prophetauerunt. non quod post iohannem excludat prophetas (legimus enim in actibus apostolorum et agabum prophetasse et quattuor uirgines filias philippi) sed quo lex et prophetae quos scriptos legimus, quicquid prophetauerunt, de domino uaticinati sunt. quando ergo dicitur: omnes prophetae et lex usque ad iohannem prophetauerunt, christi tempus ostenditur ut quem illi dixerint esse uenturum, iohannes uenisse ostenderit. si uultis recipere, ipse est helias qui uenturus est. qui habet aures audiendi audiat. hoc quod dictum est: si uultis recipere, ipse est helias, mysticum esse et egere intellegentia, sequens domini sermo demonstrat dicens: qui habet aures audiendi audiat. si enim planus esset sensus et manifesta sententia, quid necesse fuit nos ad illius intellegentiam praeparari? helias ergo iohannes dicitur non secundum stultos philosophos et quosdam hereticos qui metempsuch�sin~g introducunt, sed quo iuxta aliud testimonium euangelii uenerit in spiritu et uirtute heliae et eandem sancti spiritus uel gratiam habuerit uel mensuram. sed et uitae austeritas rigor que mentis heliae et iohannis pares sunt. ille in heremo, iste in heremo; ille zona pellicia cingebatur, et iste simile habuit cingulum; ille quoniam regem achab et hiezabel impietatis arguit fugere compulsus est, iste quia herodis et herodiadis inlicitas arguit nuptias capite truncatur. sunt qui propterea iohannem heliam uocari putant quod, quomodo in secundo saluatoris aduentu iuxta malachiam praecessurus helias est et uenturum iudicem nuntiaturus, sic iohannes in primo aduentu fecerit et uterque sit nuntius uel primi aduentus domini uel secundi.

cui autem adsimilabo generationem istam? similis est pueris sedentibus in foro qui clamantes coaequalibus suis dicunt: cecinimus uobis, et non saltastis, lamentauimus uobis, et non planxistis. uenit enim iohannes neque manducans neque bibens, et dicunt: daemonium habet. uenit filius hominis manducans et bibens, et dicunt: ecce homo uorax et uini potator, publicanorum et peccatorum amicus. et iustificata est sapientia a filiis suis. pueris in foro sedentibus et clamantibus atque dicentibus ad coaequales suos: cecinimus uobis, et non saltastis, lamentauimus, et non planxistis, comparatur generatio iudaeorum scriptura dicente: cui similem aestimabo generationem istam? similis est pueris sedentibus in foro, et reliqua. non ergo nobis libera tribuitur intellegentia et allegoriae interpretatione passiua, sed quicquid dicturi sumus de pueris, ad generationis referendum est similitudinem. pueri isti qui sedent in foro hii sunt de quibus esaias loquitur: ecce ego et pueri mei quos mihi dedit deus; et in octauo decimo psalmo: testimonium dei fidele sapientiam praestans paruulis; et alibi: ex ore infantium et lactantium perfecisti laudem. isti ergo pueri sederunt in foro siue en~g agorai~g quod significantius graece dicitur ubi multa uenalia sunt. et quia populus iudaeorum audire nolebat non ei tantum locuti sunt sed plenis faucibus inclamarunt: cecinimus uobis, et non saltastis, prouocauimus ut ad nostrum canticum bona opera faceretis et saltaretis ad nostram tibiam, sicut saltauit et dauid ante arcam domini, et noluistis; lamentati sumus et uos ad paenitentiam prouocauimus, et ne hoc quidem facere uoluistis, spernentes utramque praedicationem, tam exhortationis ad uirtutes quam paenitentiae post peccata. nec mirum si duplicem uiam contempseritis salutis cum et ieiunium et saturitatem pariter spreueritis. si ieiunium uobis placet, cur iohannes displicuit? si saturitas, cur filius hominis? quorum alterum daemonium habentem, alterum uoratorem et ebrium nuncupastis. ergo quia uos noluistis utramque recipere disciplinam, iustificata est sapientia a filiis suis, id est dei dispensatio atque doctrina, et ego qui sum dei uirtus et dei sapientia, iuste fecisse ab apostolis meis filiis comprobatus sum quibus reuelauit pater quae ab sapientibus absconderat et prudentibus apud semet ipsos. in quibusdam euangeliis legitur: iustificata est sapientia ab operibus suis. sapientia quippe non quaerit uocis testimonium sed operum. tunc coepit exprobrare ciuitatibus in quibus factae sunt plurimae uirtutes eius quia non egissent paenitentiam. exprobratio ciuitatum chorazain et bethsaidae et capharnaum capituli huius titulo panditur. quod ideo exprobrauerit eis quia post factas uirtutes et signa quam plurima non egerint paenitentiam.

uae tibi chorazain uae tibi bethsaida, quia si in tyro et sidone factae essent uirtutes quae factae sunt in uobis, olim in cilicio et cinere paenitentiam egissent. uerumtamen dico uobis: tyro et sidoni remissius erit in die iudicii quam uobis. chorazain et bethsaida urbes galileae a saluatore planguntur quod post tanta signa atque uirtutes non egerint paenitentiam et praeferuntur eis tyrus et sidon urbes idolatriae et uitiis deditae. praeferuntur autem ideo quod tyrus et sidon naturalem tantum legem calcauerint, istae uero, post transgressionem naturalis legis et scriptae, etiam signa quae apud eas facta sunt parui duxerint. quaerimus ubi scriptum sit quod in chorazain et bethsaida dominus signa fecerit. supra legimus: et circuibat ciuitates omnes et uicos curans omnem infirmitatem, et reliqua. inter ceteras ergo urbes et uiculos aestimandum est in chorazain quoque et bethsaida dominum signa fecisse.

et tu capharnaum numquid usque in caelum exaltaueris? usque in infernum descendes. in altero exemplari repperimus: et tu capharnaum quae usque in caelum exaltata es, usque ad inferna descendes, et est duplex intellegentia: uel ideo ad inferna descendes quia contra praedicationem meam superbissime restitisti, uel ideo quia exaltata usque ad caelum meo hospitio et meis signis atque uirtutibus, tantum habens priuilegium, maioribus plecteris suppliciis quod his quoque credere noluisti. quia si in sodomis factae fuissent uirtutes quae factae sunt in te, forte mansissent usque in hunc diem. quaerat prudens lector et dicat: si tyrus et sidon et sodoma potuerunt agere paenitentiam ad praedicationem saluatoris signorum que miracula, non sunt in culpa quod non crediderunt, sed uitium silentii in eo est qui acturis paenitentiam noluit praedicare. ad quod facilis et aperta responsio est ignorare nos iudicia dei et singularum dispensationum eius sacramenta nescire. propositum fuerat domino iudeae fines non excedere ne iustam pharisaeis et sacerdotibus occasionem persecutionis daret. unde et apostolis ante passionem praecepit: in uiam gentium ne abieritis et in ciuitates samaritanorum ne intraueritis. chorazain igitur et bethsaida damnantur quod praesenti domino credere noluerunt, tyrus et sidon iustificantur quod apostolis illius crediderunt. non quaeras tempora cum credentium intuearis salutem. in capharnaum autem, quae interpretatur uilla pulcherrima, condemnatur incredula hierusalem cui dicitur per hiezechielem: iustificata est sodoma ex te.

in illo tempore respondens iesus dixit: confiteor tibi pater domine caeli et terrae. confessio non semper paenitentiam sed et gratiarum actionem significat ut in psalmis saepissime legimus. audiant qui saluatorem non natum sed creatum calumniantur quod patrem suum uocet, caeli autem et terrae dominum. si enim et ipse creatura est et creatura conditorem suum patrem appellare potest, stultum fuit non et sui et caeli ac terrae dominum uel patrem similiter appellare. quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus et reuelasti ea paruulis. gratias agit et exultat in patre quod apostolis aduentus sui aperuerit sacramenta, quae ignorauerint scribae et pharisaei qui sibi sapientes uidentur et in conspectu suo prudentes. iustificata est sapientia a filiis suis. ita pater quoniam sic placitum fuit ante te. blandientis affectu loquitur ad patrem ut coeptum in apostolos beneficium compleatur. omnia mihi tradita sunt a patre meo. et tradentem patrem et accipientem filium mystice intellege. alioquin si iuxta nostram fragilitatem sentire uolumus: cum coeperit habere qui accepit, incipiet non habere qui dederit. tradita autem sibi omnia non caelum et terra et elementa intellegenda sunt et cetera quae ipse fecit et condidit, sed hii qui per filium accessum habent ad patrem et ante rebelles deum postea sentire coeperunt. et nemo nouit filium nisi pater, neque patrem quis nouit nisi filius et cui uoluerit filius reuelare. erubescat eunomius tantam sibi notitiam patris et filii quantam alterutrum inter se habent iactitans. quod si inde contendit et suam consolatur insaniam quia sequitur: et cui uoluerit filius reuelare. aliud est naturae aequalitate nosse quod nouerit, aliud reuelantis dignatione. uenite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam uos. grauia onera esse peccati et zacharias propheta testatur, iniquitatem dicens sedere super talentum plumbi, et psalmista complorat: iniquitates meae adgrauatae sunt super me. uel certe eos qui iugo legis grauissimo premebantur ad euangelii inuitat gratiam.

iugum enim meum suaue est et onus meum leue. quomodo leuius lege euangelium cum in lege homicidium, in euangelio ira damnetur? qua ratione euangelii gratia facilior cum in lege adulterium, in euangelio concupiscentia puniatur? in lege multa praecepta sunt quae apostolus non posse compleri plenissime docet. in lege opera requiruntur quae qui fecerit uiuet in eis; in euangelio uoluntas quaeritur quae si etiam effectum non habuerit tamen praemium non amittit. euangelium ea praecipit quae possumus ne scilicet concupiscamus, hoc in arbitrio nostro est; lex cum uoluntatem non puniat, punit effectum ne adulterium facias. finge in persecutione aliquam uirginem prostitutam. haec apud euangelium quia uoluntate non peccat uirgo suscipitur, in lege quasi corrupta repudiatur.

12. in illo tempore abiit iesus sabbato per sata, discipuli autem eius esurientes coeperunt uellere spicas et manducare. ut in alio quoque euangelista legimus, propter nimiam importunitatem ne uescendi quidem habebant locum et ideo quasi homines esuriebant. quod autem spicas segetum manibus confricant et inediam consolantur, uitae austerioris indicium est non praeparatas epulas sed cibos simplices quaerentium. pharisaei autem uidentes dixerunt ei: ecce discipuli tui faciunt quod non licet eis fecere sabbatis. nota quod primi apostoli saluatoris litteram sabbati destruunt aduersum hebionitas, qui, cum ceteros recipiant apostolos, paulum quasi transgressorem legis repudiant. at ille dixit eis: non legistis quid fecerit dauid quando esuriit et qui cum eo erant, quomodo intrauit in domum dei et panes propositionis comedit quos non licebat ei edere neque his qui cum eo erant nisi solis sacerdotibus. ad confutandam calumniam pharisaeorum ueteris recordatur historiae, quando dauid fugiens saulem uenit in nobam et ab achimelech sacerdote susceptus, postulauit cibos; qui cum panes laicos non haberet dedit ei consecratos, quibus non licebat uesci nisi solis sacerdotibus et leuitis, et hoc tantum interrogauit si mundi essent pueri a mulieribus, et illo respondente: ab heri et nudiustertius, non dubitauerit panes dare, melius arbitratus (propheta dicente: misericordiam uolo et non sacrificium) de famis periculo homines liberare quam deo offerre sacrificium. hostia enim placabilis deo hominum salus est. opponit ergo dominus et dicit: si et dauid sanctus est et achimelech pontifex a uobis non reprehenditur sed legis uterque mandatum probabili excusatione transgressi sunt et famis in causa est, cur eandem famem non probatis in apostolis quam probatis in ceteris? quamquam et in hoc multa distantia sit; isti spicas in sabbato manu confricant, illi panes comederunt leuiticos et ad sabbati sollemnitatem accedebant neomeniarum dies quibus in conuiuio requisitus fugit ex aula regia. obserua quod panes propositionis nec dauid nec pueri eius acceperint ante quam se a mulieribus mundos esse responderint. aut non legistis in lege quia sabbatis sacerdotes in templo sabbatum uiolant et sine crimine sunt? calumniamini, inquit, discipulos meos cur per segetes transeuntes spicas triuerint et hoc fecerint famis necessitate cogente, cum ipse sabbatum uioletis in templo immolantes uictimas, caedentes tauros, holocausta super lignorum struem incendio concremantes; et iuxta alterius euangelii fidem circumcidentes paruulos in sabbato ut, dum aliam legem seruare cupitis, sabbatum destruatis. numquam autem leges dei sibi contrariae sunt. et prudenter, ubi transgressionis discipuli sui argui poterant, dauid et achimelech dicit exempla sectatos; ueram autem et absque necessitatis obtentu sabbati praeuaricationem in ipsos refert qui calumniam fecerant.

dico autem uobis quia templo maior est hic. non pronomen sed aduerbium loci legendum quod maior templo sit locus qui dominum templi teneat. si autem sciretis quid est: misericordiam uolo et non sacrificium, numquam condemnassetis innocentes. quid sit: misericordiam uolo et non sacrificium, supra diximus; quod autem sequitur: numquam condemnassetis innocentes, de apostolis intellegendum, et est sensus: si misericordiam comprobatis achimelech eo quod fame periclitantem dauid refocilaret et pueros eius, quare meos discipulos condemnatis qui nihil tale fecerunt? et cum inde transisset uenit in synagogam eorum. et ecce homo manum habens aridam. tertius decimus iste est qui curatur in synagoga. et notandum quod non in itinere et foris, sed in conciliabulo iudaeorum manus arida fuerit. et interrogabant eum dicentes: si licet sabbatis curare, ut accusarent eum. quia destructionem sabbati quam pharisaei in discipulis arguebant probabili exemplo excusauerat, ipsum calumniari uolunt et interrogant utrum liceat curare in sabbatis ut, si non curauerit, crudelitatis aut inbecillitatis, si curauerit, transgressionis accusent.

ipse autem dixit illis: quis erit ex uobis homo qui habeat ouem unam, et si ceciderit haec sabbatis in foueam, nonne tenebit et leuabit eam? quanto magis melior est homo oue. itaque licet sabbatis bene facere. sic soluit propositam quaestionem ut interrogantes auaritiae condemnaret. si uos, inquit, in sabbato ouem et aliud quodlibet animal in foueam decidens eripere festinatis, non animali sed uestrae auaritiae consulentes, quanto magis ego hominem qui multo melior est oue debeo liberare.

tunc ait homini: extende manum tuam. et extendit, et restituta est sanitati sicut altera. in euangelio quo utuntur nazareni et hebionitae quod nuper in graecum de hebraeo sermone transtulimus et quod uocatur a plerisque mathei authenticum, homo iste qui aridam habet manum caementarius scribitur, istiusmodi uocibus auxilium precans: caementarius eram manibus uictum quaeritans, precor te iesu ut mihi restituas sanitatem ne turpiter mendicem cibos. usque ad aduentum saluatoris arida manus in synagoga iudaeorum fuit et dei opera non fiebant in ea, postquam ille uenit in terras reddita est in apostolis credentibus dextera et operi pristino restituta.

exeuntes autem pharisaei consilium faciebant aduersus eum quomodo eum perderent. quod domino moliuntur insidias liuor in causa est. quid enim fecerat ut pharisaeos ad interfectionem sui prouocaret? nempe quod homo extenderat manum. quis enim pharisaeorum in die sabbati non extendit manum portans cibos, calicem porrigens et cetera quae uictui necessaria sunt? si ergo manum extendere et alimenta subleuare uel potum in sabbato non est criminis, cur hoc in alio arguant quod ipsi facere coarguuntur, praesertim cum iste caementarius nihil tale portauerit sed ad praeceptum domini solam extenderit manum.

iesus autem sciens recessit inde. sciens insidias eorum quod uellent perdere saluatorem suum recessit inde ut pharisaeis contra se occasionem impietatis auferret.

ecce puer meus quem elegi dilectus meus, et reliqua. per esaiam prophetam ex persona patris hoc dicitur: ponam spiritum meum super eum. spiritus ponitur non super dei uerbum et super unigenitum qui de sinu processit patris, sed super eum de quo dictum est: ecce puer meus. neque audiet quis in plateis uocem eius. lata enim est et spatiosa uia quae ducit ad perditionem, et multi ingrediuntur per eam. qui multi? qui non audiunt uocem saluatoris quia non sunt in arta uia sed in spatiosa. harundinem quassatam non confringet et linum fumigans non extinguet. qui peccatori non porrigit manum nec portat onus fratris sui, iste quassatum calamum confringit. et qui modicam scintillam fidei contemnit in paruulis hic linum extinguit fumigans. quorum christus utrumque non fecit; ad hoc enim uenerat ut saluum faceret quod perierat.

tunc oblatus est ei daemonium habens caecus et mutus, et curauit eum ita ut loqueretur et uideret. tria signa simul in uno homine perpetrata sunt, caecus uidet, mutus loquitur, possessus daemone liberatur. quod et tunc quidem carnaliter factum est, sed et cotidie completur in conuersatione credentium ut expulso daemone primum fidei lumen aspiciant, deinde in laudes dei tacentia prius ora laxentur. iesus autem sciens cogitationes eorum dixit eis: omne regnum diuisum intra se desolabitur. turbae stupebant et confitebantur eum qui tanta signa faciebat esse filium dauid; pharisaei uero opera dei principi daemonum deputabant, quibus dominus non ad dicta sed ad cogitata respondit ut uel sic compellerentur credere potentiae eius qui cordis uidebat occulta. si satanas satanan eicit, aduersus se diuisus est, quomodo ergo stabit regnum eius? non potest regnum et ciuitas contra se diuisa perstare, sed quomodo concordia paruae res crescunt sic discordia maximae dilabuntur. si ergo satanas pugnat contra se et daemon inimicus est daemonis, deberet iam mundi uenisse consummatio nec haberent in eo locum aduersariae potestates, quarum inter se bellum pax hominum est. si autem putatis, o scribae et pharisaei, quod recessio daemonum oboedientia sit in principem suum ut homines ignorantes fraudulenta simulatione deludant, quid potestis dicere de corporum sanitatibus quas dominus perpetrauit? aliud est si membrorum quoque debilitates et spiritalium uirtutum insignia daemonibus adsignatis. si ego in beelzebub eicio daemones, filii uestri in quo eiciunt? ideo ipsi iudices erunt uestri. filios iudaeorum uel exorcistas gentis illius ex more significat uel apostolos ex eorum stirpe generatos. si exorcistas qui ad inuocationem dei eiciebant daemones, coartat interrogatione prudenti ut confiteantur spiritus sancti esse opus. quod si expulsio, inquit, daemonum in filiis uestris deo non daemonibus deputatur, quare in me idem opus non eandem habeat et causam? ergo ipsi uestri iudices erunt non potestate sed comparatione, dum illi expulsionem daemonum deo adsignant, uos beelzebub principi daemoniorum. sin autem de apostolis dictum est, quod et magis intellegere debemus, ipsi erunt iudices eorum quia sedebunt in duodecim soliis iudicantes duodecim tribus israhel.

si autem ego in spiritu dei eicio daemones, igitur peruenit in uos regnum dei. in luca istum locum ita scriptum legimus: si autem ego in digito dei eicio daemones. iste est digitus quem confitentur et magi qui contra moysen et aaron signa faciebant dicentes: digitus dei est iste, quo tabulae lapideae scriptae sunt in monte sina. si igitur manus et brachium dei filius est et digitus eius spiritus sanctus, patris et filii et spiritus sancti una substantia est; non te scandalizet membrorum inaequalitas cum aedificet unitas corporis. peruenit in uos regnum dei: uel se ipsum significat de quo in alio loco scriptum est: regnum dei intra uos est, et: medius stat inter uos quem nescitis, uel certe illud regnum quod et iohannes et ipse dominus praedicauerant: paenitentiam agite, adpropinquauit enim regnum caelorum. est et tertium regnum scripturae sanctae quod aufertur a iudaeis et traditur genti facienti fructus eius.

aut quomodo potest quisquam intrare in domum fortis et uasa eius diripere, nisi prius alligauerit fortem et tunc domum illius diripiet? non debemus esse securi; aduersarius noster fortis uictoris quoque uocibus comprobatur, domus illius mundus qui in maligno positus est non creatoris dignitate sed magnitudine delinquentis, uasa eius non quondam fuimus. alligatus est fortis et religatus in tartarum et domini contritus pede et direptis sedibus tyranni captiua ducta captiuitas.

qui non est me cum contra me est et qui non congregat me cum spargit. non putet quisquam hoc de hereticis dictum et scismaticis quamquam et ita ex superfluo possit intellegi, sed ex consequentibus textu que sermonis ad diabolum refertur eo quod non possint opera saluatoris beelzebub operibus comparari; ille cupit animas hominum tenere captiuas, dominus liberari, ille praedicat idola, hic unius dei notitiam, ille trahit ad uitia, hic ad uirtutes reuocat. quomodo ergo possunt inter se habere concordiam quorum opera diuersa sunt?

quicumque dixerit uerbum contra filium hominis remittetur ei, qui autem dixerit contra spiritum sanctum non remittetur ei neque in hoc saeculo neque in futuro. et quomodo quidam nostrorum episcopos atque presbiteros post blasphemiam spiritus sancti in suum recipiunt gradum cum saluator dicat omne peccatum et blasphemiam dimitti hominibus, qui autem in spiritum sanctum blasphemauerint non dimitti eis nec in praesenti tempore nec in futuro, nisi forte illud de marco euangelista sumamus exemplum qui causas tantae irae manifestius expressit dicens: quia dicebant: spiritum inmundum habet. ergo quicumque opera saluatoris beelzebub daemonum principi deputarit et dixerit filium dei habere inmundum spiritum huic nullo tempore blasphemia remittetur. uel ita locus iste intellegendus: qui uerbum dixerit contra filium hominis, scandalizatus carne mea et me hominem tantum arbitrans quod filius sim fabri et fratres habeam iacobum et ioseph et iudam et homo uorator et uini potator sim, talis opinio atque blasphemia, quamquam culpa non careat, erroris tamen habet ueniam propter corporis uilitatem; qui autem manifeste intellegens opera dei, cum de uirtute negare non possit, eadem stimulatus inuidia calumniatur et christum dei que uerbum et opera spiritus sancti dicit esse beelzebub, isti non dimittetur neque in praesenti saeculo neque in futuro. aut facite arborem bonam et fructum eius bonum aut facite arborem malam et fructum eius malum. ex fructibus enim arbor agnoscitur. constringit eos syllogismo quem graeci uocant aphukton~g, nos ineuitabilem possumus appellare, qui interrogatos hinc inde concludit et utroque cornu premit. si, inquit, diabolus malus est, bona opera facere non potest; si autem bona sunt quae facta cernitis, sequitur ut non sit diabolus qui ea facit. neque enim fieri potest ut ex malo bonum aut ex bono oriatur malum. quod autem sequitur:

progenies uiperarum quomodo potestis bona loqui cum sitis mali, ostendit illos arborem malam et tales adferre fructus blasphemiae redundantes qualia habeant semina diaboli. bonus homo de bono thesauro profert bona, et malus homo de malo thesauro profert mala. uel ipsos iudaeos dominum blasphemantes ostendit de quali thesauro blasphemias proferant uel cum superiori quaestione haeret sententia quod quomodo non possit bonus homo proferre mala nec malus bona, sic non possit christus mala, diabolus bona opera facere. dico autem uobis quoniam omne uerbum otiosum quod locuti fuerint homines reddent rationem pro eo in die iudicii. hoc quoque haeret cum superioribus, et est sensus: si otiosum uerbum quod nequaquam aedificat audientes non est absque periculo eius qui loquitur et in die iudicii redditurus est unusquisque rationem sermonum suorum, quanto magis uos, qui opera spiritus sancti calumniamini et dicitis me in beelzebub principe daemoniorum eicere daemonia, reddituri estis rationem calumniae uestrae. otiosum uerbum est quod sine utilitate et loquentis dicitur et audientis, si omissis seriis de rebus friuolis loquamur et fabulas narremus antiquas. ceterum qui scurrilia replicat et cacinnis ora dissoluit et aliquid profert turpitudinis, hic non otiosi uerbi sed criminosi tenebitur reus.

tunc responderunt ei quidam de scribis et pharisaeis dicentes: uolumus a te signum uidere. sic signum postulant quasi quae uiderant signa non fuerint. sed in alio euangelista quid petant plenius explicatur: uolumus a te signum uidere de caelo, uel in morem heliae ignem de sublimi uenire cupiebant uel in similitudinem samuhelis tempore aestiuo mugire tonitrua, coruscare fulgora, imbres ruere, quasi non possint et illa calumniari et dicere ex occultis et uariis aeris passionibus accidisse. nam qui calumniaris ea quae oculis uides, manu tenes, utilitate sentis, quid facturus es de his quae de caelo uenerint? utique respondebis et magos in aegypto multa signa fecisse de caelo. ait illis: generatio praua et adultera. egregie dixit adultera quia dimiserat uirum et iuxta hiezechiel multis se amatoribus copularat.

signum quaerit, et signum non dabitur illi nisi signum ionae prophetae. sicut enim fuit ionas in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terrae tribus diebus ac noctibus. de hoc plenius loco in commentariis ionae prophetae disputauimus; ad illum ergo locum lectoris diligentiam remittimus; hoc breuiter nunc dixisse contenti quod sunekdochik�s~g totum intellegatur ex parte, non quo omnes tres dies et tres noctes in inferno dominus fecerit, sed quod in parte parasceues et dominicae et tota die sabbati tres dies et totidem noctes intellegantur.

uiri nineuitae surgent in iudicio cum generatione ista et condemnabunt eam, non sententiae potestate sed comparationis exemplo. et ecce hic plus quam iona. hic aduerbium loci, non pronomen intellegas. ionas secundum lxx interpretes triduo praedicauit, ego tanto tempore, ille assyriis genti incredulae, ego iudaeis populo dei, ille peregrinis, ego ciuibus, ille uoce locutus est simplici nihil signorum faciens, ego tanta signa faciens beelzebub calumniam sustineo. plus ergo est iona hic, id est inpraesentiarum inter uos.

regina austri surget in iudicio cum generatione ista et condemnabit eam, quia uenit a finibus terrae audire sapientiam salomonis. eodem modo condemnabit regina austri populum iudaeorum quo condemnabunt uiri nineuitae israhelem incredulum. ista est autem regina saba de qua in regum uolumine et in paralipomenon legimus quae per tantas difficultates gente sua et imperio derelictis uenit in iudeam sapientiam audire salomonis et ei multa munera detulit. in nineue autem et in regina saba occulta fides nationum praefertur israheli.

cum autem inmundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca arida quaerens requiem et non inuenit, et reliqua. quidam istum locum de hereticis dictum putant quod inmundus spiritus qui in eis ante habitauerat quando gentiles erant, ad confessionem uerae fidei eiciatur, postea uero cum se ad heresim transtulerint et simulatis uirtutibus ornauerint domum suam, tunc aliis septem nequam spiritibus adiunctis reuertatur ad eos diabolus et habitet in illis fiant que nouissima eorum peiora prioribus; multo quippe peiori conditione sunt heretici quam gentiles quia in illis spes fidei est, in istis pugna discordiae. cum haec intellegentia plausum quendam et colorem doctrinae praeferat, nescio an habeat ueritatem. ex eo enim quod finita uel parabola uel exemplo sequitur: sic erit et generationi huic pessimae, compellimur non ad hereticos et quoslibet homines sed ad iudaeorum populum referre parabolam ut contextus loci non passiuus et uagus in diuersum fluctuet atque insipientium more turbetur, sed haerens sibi uel ad priora uel ad posteriora respondeat. inmundus spiritus exiuit a iudaeis quando acceperunt legem et ambulauit per loca arida quaerens sibi requiem. expulsus uidelicet a iudaeis ambulauit per gentium solitudines quae cum postea domino credidissent, ille non inuento loco in nationibus dixit:

reuertar ad domum meam pristinam unde exiui, abeo ad iudaeos quos ante dimiseram.

et ueniens inuenit domum uacantem scopis mundatam. uacabat enim templum iudaeorum et christum hospitem non habebat dicentem: surgite, abeamus hinc; et in alio loco: dimittetur uobis domus uestra deserta. quia igitur et dei et angelorum praesidia non habebant et ornati erant superfluis obseruationibus legis et traditionibus pharisaeorum reuertitur diabolus ad sedem suam pristinam et septenario sibi numero daemonum addito habitat pristinam domum et fiunt posteriora illius populi peiora prioribus. multum enim nunc maiori daemonum numero possidentur blasphemantes in synagogis suis christum iesum quam in aegypto possessi fuerant ante legis notitiam, quia aliud est uenturum non credere, aliud eum non suscepisse qui uenerit. septenarium autem numerum adiunctum diabolo uel propter sabbatum intellege uel propter numerum spiritus sancti ut quo modo in esaia super uirgam de radice iesse et florem qui de radice conscendit septem spiritus uirtutum descendisse narrantur, ita e contrario uitiorum numerus in diabolo consecratus sit.

adhuc eo loquente ad turbas ecce mater eius et fratres eius stabant foris quaerentes loqui ei. dixit autem ei quidam: ecce mater tua et fratres tui foris stant quaerentes te. occupatus erat dominus in opere sermonis, in doctrina populorum, in officio praedicandi, mater et fratres ueniunt et foris stant et ei desiderant loqui. tunc quidam nuntiat saluatori quod mater sua et fratres stent foris quaerentes eum. uidetur mihi iste qui nuntiat non fortuito et simpliciter nuntiare, sed insidias tendere, utrum spiritali operi carnem et sanguinem praeferat. unde et dominus non quo matrem negaret et fratres exire contempsit, sed quo responderet insidianti: extendens manum in discipulos ait: ecce mater mea et fratres mei. isti sunt mater mea qui me cotidie in credentium animis generant, isti sunt fratres mei qui faciunt opera patris mei. non ergo iuxta marcionem et manicheum matrem negauit, ut natus de fantasmate putaretur, sed apostolos cognationi praetulit ut et nos in comparatione dilectionis carni spiritum praeferamus. ecce mater tua et fratres tui foris stant quaerentes te. quidam fratres domini de alia uxore ioseph filios suspicantur sequentes deliramenta apocryphorum et quandam escham mulierculam confingentes. nos autem, sicut in libro quem contra heluidium scripsimus continetur, fratres domini non filios ioseph sed consobrinos saluatoris mariae liberos intellegimus materterae domini, quae esse dicatur mater iacobi minoris et iosetis et iudae quos in alio euangelii loco fratres domini legimus appellatos. fratres autem consobrinos dici omnis scriptura demonstrat. dicamus et aliter. saluator loquitur ad turbas, intrinsecus erudit nationes. mater eius et fratres, hoc est synagoga et populus iudaeorum, foris stant et intrare desiderant et sermone eius indigni fiunt; cum que rogauerint et quaesierint et nuntium miserint, responsum accipiunt liberi eos esse arbitrii et intrare posse, si uellent et ipsi credere, qui tamen intrare non poterunt nisi alios rogauerint.

13. in illo die exiens iesus de domo sedebat secus mare, et congregatae sunt ad eum turbae multae. populus domum iesu non poterat intrare nec esse ibi ubi apostoli audiebant mysteria; idcirco miserator et misericors dominus egreditur de domo sua et sedit iuxta huius saeculi mare ut turbae congregentur ad eum et audiant in litore quae intus non merebantur audire. ita ut in nauicula ascendens sederet, et omnis turba stabat in litore. iesus in mediis fluctibus est, hinc inde mari tunditur, et in sua maiestate securus adpropinquare facit terrae nauiculam suam; at populus nequaquam periculum sustinens nec temptationibus circumdatus quas ferre non poterat, stat in litore fixo gradu ut audiat quae dicuntur.

et locutus est eis multa in parabolis dicens. turba non unius sententiae est sed diuersarum in singulis uoluntatum. unde loquitur ad eam in multis parabolis ut iuxta uarias uoluntates diuersas reciperent disciplinas. et notandum quod non omnia locutus sit eis in parabolis sed multa. si enim dixisset cuncta in parabolis, absque emolumento populi recessissent. perspicua miscet obscuris ut per ea quae intellegunt prouocentur ad eorum notitiam quae non intellegunt.

ecce exiit qui seminat seminare. intus erat, domi uersabatur, discipulis sacramenta loquebatur. exiit ergo de domo sua qui seminat uerbum dei ut seminaret in turbis. significatur autem sator iste qui seminat esse filius dei et patris in populis seminare sermonem. et simul obserua hanc esse primam parabolam quae cum interpretatione sua posita sit, et cauendum est ubicumque dominus exponit sermones suos et rogatus a discipulis intrinsecus disserit ne uel aliud nec plus quid uel minus uelimus intellegere quam ab eo expositum est.

quaedam ceciderunt secus uiam, et uenerunt uolucres et comederunt ea; et alia ceciderunt in petrosis ubi non habebant terram multam, et reliqua. hanc parabolam ad comprobandam heresim suam ualentinus adsumit tres introducens esse naturas, spiritalem, animalem atque terrenam, cum hic quattuor sint, una iuxta uiam, alia petrosa, tertia plena spinis, quarta terra bona. differimus parumper interpretationem eius cum discipulis uolentes secreto audire quod dicitur:

qui habet aures audiendi audiat. prouocamur ad dictorum intellegentiam quotiens his sermonibus commonemur.

et accedentes discipuli dixerunt ei. quaerendum est quomodo accedant ad eum discipuli cum iesus in naui sedeat, nisi forte intellegendum datur quod dudum cum ipso nauem conscenderint et ibi stantes super interpretationem parabolae sciscitati sint.

qui habet dabitur ei et abundabit, qui autem non habet et quod habet auferetur ab eo. non in aequalitate iudicii habentibus additur et non habentibus id quoque quod habere uidentur aufertur, sed quod apostolis in christo habentibus fidem, etiam si quid minus uirtutum habeant, conceditur; iudaeis autem qui non crediderunt in filium dei, etiam si quid per naturae bonum possideant, tollitur. neque enim possunt aliquid sapienter intellegere qui caput non habent sapientiae.

ideo in parabolis loquor eis quia uidentes non uident et audientes non audiunt. haec de his loquitur qui stant in litore et diuiduntur ab iesu et sonitu fluctuum perstrepente non audiunt ad liquidum quae dicuntur, impletur que in eis prophetia esaiae: auditu audietis et non intellegetis et uidentes uidebitis et non uidebitis. haec de turbis prophetata sunt quae stant in litore et dei non merentur audire sermonem. accedamus ergo et nos cum discipulis ad iesum et rogemus eum dissertionem parabolae ne cum turbis frustra aures et oculos habere uideamur.

incrassatum est enim cor populi huius et auribus grauiter audierunt et oculos suos clauserunt, et reliqua. reddit causas quare uidentes non uideant et audientes non audiant quia incrassatum est, inquit, cor populi huius et auribus suis grauiter audierunt, ac ne forte arbitremur crassitudinem cordis et grauitatem aurium naturae esse, non uoluntatis, subiungit culpam arbitrii et dicit: oculos suos clauserunt ne quando oculis uideant et auribus audiant et corde intellegant et conuertantur et sanem eos. in parabolis ergo audiunt et in aenigmate qui clausis oculis nolunt cernere uerum. uestri autem beati oculi quia uident et aures uestrae quia audiunt. nisi supra legissemus auditores ad intellegentiam prouocatos saluatore dicente: qui habet aures audiendi audiat, putaremus nunc oculos et aures quae beatitudinem accipiunt carnis intellegi. sed mihi uidentur illi beati oculi qui possunt christi cognoscere sacramenta et quos leuari iesus in sublime praecepit ut candentes segetes aspiciant et illae aures beatae de quibus esaias loquitur: dominus adposuit mihi aurem.

amen quippe dico uobis quia multi prophetae et iusti cupierunt uidere quae uidetis et non uiderunt et audire quae auditis, et non audierunt. uidetur huic loco illud esse contrarium quod alibi dicitur: abraham concupiuit diem meum uidere et uidit et laetatus est. non autem dixit: omnes prophetae et iusti cupierunt uidere quae uidetis sed multi. inter multos potest fieri ut alii uiderint, alii non uiderint, licet et in hoc periculosa sit interpretatio ut inter sanctorum merita discretionem quamlibet facere uideamur. ergo abraham uidit in aenigmate, uidit in specie, uos autem inpraesentiarum tenetis et habetis dominum uestrum et ad uoluntatem interrogatis et conuescimini ei. omnis qui audit uerbum regni et non intellegit. hoc praemittens hortatur nos ut quae dicuntur diligentius audiamus. uenit malus et rapit quod seminatum est in corde eius. malus bonum semen rapit. et simul intellege quod in corde fuerit seminatum et diuersitas terrae animae sint credentium. facta autem tribulatione et persecutione propter uerbum continuo scandalizatur. adtende quod dictum sit: continuo scandalizatur. est ergo aliqua distantia inter eum qui multis tribulationibus poenis que compellitur christum negare et eum qui ad primam persecutionem statim scandalizatur et corruit.

qui autem seminat in spinis hic est qui uerbum audit, et sollicitudo saeculi istius et fallacia diuitiarum suffocat uerbum et sine fructu efficitur. mihi uidetur et illud quod iuxta litteram ad adam dicitur: inter spinas et tribulos panem tuum manducabis, hoc significare mystice quod quicumque se saeculi dederit uoluptatibus curis que istius mundi panem caelestem et cibum uerum inter spinas comedat. et eleganter adiunxit: fallacia diuitiarum suffocat uerbum. blandae enim sunt diuitiae, aliud agentes et aliud pollicentes. lubrica est earum possessio dum huc illuc que circumferuntur et instabili gradu uel habentes deserunt uel non habentes referciunt. unde et dominus diuites adserit difficulter intrare in regnum caelorum, suffocantibus diuitiis uerbum dei et rigorem uirtutum emollientibus. qui uero in terra bona seminatus est, hic est qui audit uerbum et intellegit et fructum adfert. sicut in terra mala tres fuere diuersitates secus uiam et petrosa et spinosa loca, sic in terra bona trina diuersitas est: centesimi, sexagesimi fructus et tricesimi. et in illa autem et in ista non mutatur substantia, sed uoluntas, et tam incredulorum quam credentium corda sunt quae semen recipiunt. uenit, inquit, malus et rapit quod seminatum est in corde eius, et secundo ac tertio: hic est, ait, qui uerbum audit. in expositione quoque terrae bonae iste est qui audit uerbum. primum ergo debemus audire, deinde intellegere, et post intellegentiam fructus reddere doctrinarum et facere uel centesimum fructum uel sexagesimum atque tricesimum, de quibus plenius in libro contra iouinianum diximus et nunc breuiter perstringimus, centesimum fructum uirginibus, sexagesimum uiduis et continentibus, tricesimum sancto matrimonio deputantes. honorabiles enim nuptiae et cubile inmaculatum. quidam nostrorum centesimum fructum ad martyres referunt; quod si est, sancta consortia nuptiarum excluduntur a fructu bono.

aliam parabolam proposuit illis dicens: simile factum est regnum caelorum homini qui seminauit bonum semen in agro suo;

cum autem dormirent homines uenit inimicus eius et superseminauit zizania in medio tritici, et reliqua. haec secunda parabola est cum interpretatione sua non statim posita sed interiectis aliis parabolis edisserta. hic enim proponitur et postea dimissis turbis uenitur domum et accedunt ad eum discipuli eius rogantes: dissere nobis parabolam zizaniorum agri, et reliqua. non enim debemus praepropero intellegendi desiderio ante eius notitiam quaerere quam a domino disseratur. aliam parabolam proposuit eis dicens. sedebat dominus in naui, turba stabat in litore; illi procul, discipuli uicinius audiebant. proponit eis et aliam parabolam quasi diues paterfamilias inuitatos diuersis reficiens cibis ut unusquisque secundum naturam stomachi sui uaria alimenta susciperet. unde et in priori parabola non dixit alteram sed aliam. si enim praemisisset alteram, expectare tertiam non poteramus; praemisit aliam ut plures sequantur.

simile est regnum caelorum grano sinapis quod accipiens homo seminauit in agro suo; quod minimum quidem est omnibus seminibus, cum autem creuerit maius est omnibus holeribus et fit arbor ita ut uolucres caeli ueniant et habitent in ramis eius. non sit molestum lectori si totas parabolas proponimus. quae enim obscura sunt plenius disserenda sunt ne breuitate nimia inuoluantur magis sensus quam exponantur. regnum caelorum praedicatio euangelii est et notitia scripturarum quae ducit ad uitam et de qua dicitur ad iudaeos: auferetur a uobis regnum dei et dabitur genti facienti fructus eius. simile est ergo huiuscemodi regnum grano sinapis quod accipiens homo seminauit in agro suo. homo qui seminat in agro suo a plerisque saluator intellegitur quod in animis credentium seminet, ab aliis ipse homo seminans in agro suo, hoc est in semet ipso et in corde suo. quis est iste qui seminat nisi sensus noster et animus qui suscipiens granum praedicationis et fouens sementem umore fidei facit in agro sui pectoris pullulare? praedicatio euangelii minima est omnibus disciplinis. ad primam quippe doctrinam fidem non habet ueritatis hominem deum, christum mortuum et scandalum crucis praedicans. confer huiuscemodi doctrinam dogmatibus philosophorum et libris eorum et splendori eloquentiae compositioni que sermonum, et uidebis quanto minor sit ceteris seminibus sementis euangelii. sed illa cum creuerint, nihil mordax, nihil uiuidum, nihil uitale demonstrant, totum flaccidum marcidum que ebullit in holera et in herbas quae cito arescunt et corruunt; haec autem praedicatio quae parua uidebatur in principio cum uel in anima credentis uel in toto mundo sata fuerit, non exsurgit in holera, sed crescit in arborem, ita ut uolucres caeli quas uel animas credentium uel fortitudines dei seruitio mancipatas sentire debemus, ueniant et habitent in ramis eius. ramos puto euangelicae arboris quae de grano sinapis creuerit, dogmatum esse diuersitates in quibus supra dictarum uolucrum unaquaeque requiescit. adsumamus et nos pinnas columbae ut ad altiora uolitantes possimus habitare in ramis huius arboris et nidulos nobis facere doctrinarum terrena que fugientes ad caelestia festinare. multi legentes granum sinapis minimum omnibus seminibus et illud quod in euangelio dicitur a discipulis: domine adauge nobis fidem, et respondetur eis a saluatore: amen dico uobis: si habueritis fidem quasi granum sinapis, diceretis monti huic: migra de loco isto, et migraret, putant apostolos uel paruam fidem petere uel dominum de fide parua dubitare cum apostolus paulus fidem grano sinapis comparatam maximam iudicet. quid enim dicit? si habuero tantam fidem ita ut montes transferam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest. ergo quod dominus dixit fide fieri quae grano sinapis comparetur, hoc apostolus docet tota fide posse fieri.

aliam parabolam locutus est eis: simile est regnum caelorum fermento quod acceptum mulier abscondit in farinae satis tribus donec fermentatum est totum. diuersus est hominum stomachus; alii amaris alii dulcibus, hi austerioribus illi lenioribus delectantur cibis. proponit itaque dominus ut iam supra diximus diuersas parabolas, ut iuxta uulnerum uarietates et medicina diuersa sit. mulier ista quae fermentum accepit et abscondit illud in farinae satis tribus donec fermentetur totum, uel praedicatio mihi uidetur apostolica uel ecclesia quae de diuersis gentibus congregata est. haec tollit fermentum, notitiam scilicet et intellegentiam scripturarum, et abscondit illud in farinae satis tribus ut spiritus anima et corpus in unum redacta non discrepent inter se, sed cum duobus et tribus conuenerint, inpetrent a patre quodcumque postulauerint. disseritur locus iste et aliter. legimus in platone et philosophorum dogma uulgatum est tres esse in humana anima passiones: to~g logistikon~g quod nos possumus interpretari rationabile, to~g thumikon~g quod dicimus plenum irae uel irascibile, to~g epithum�tikon~g quod appellamus concupiscibile, et putat ille philosophus rationabile nostrum in cerebro, iram in felle, desiderium in iecore commorari. et nos ergo si acceperimus fermentum euangelicum sanctarum scripturarum de quo supra dictum est, tres humanae animae passiones in unum redigentur ut in ratione possideamus prudentiam, in ira odium contra uitia, in desiderio cupiditatem uirtutum et hoc totum fiet per doctrinam euangelicam quam nobis mater ecclesia praestitit. dicam et tertiam quorundam intellegentiam ut curiosus lector e pluribus quod placuerit eligat. mulierem istam et ipsi ecclesiam interpretantur quae fidem hominis farinae satis tribus commiscuerit credulitati patris et filii et spiritus sancti cum que in unum fuerit fermentata non nos ad triplicem deum sed ad unius diuinitatis perducit notitiam. farinae quoque sata tria dum non est in singulis diuersa natura, ad unitatem trahunt substantiae. pius quidem sensus sed numquam parabolae et dubia aenigmatum intellegentia potest ad auctoritatem dogmatum proficere. satum autem genus est mensurae iuxta morem prouinciae palestinae unum et dimidium modium capiens. dicuntur et alia de hac parabola sed non est praesentis materiae totum de omnibus dicere. haec omnia locutus est iesus in parabolis ad turbas et sine parabolis non loquebatur eis. non discipulis sed turbis per parabolas loquebatur; et usque hodie turbae in parabolis audiunt, discipuli domi interrogant saluatorem.

ut impleretur quod dictum est per prophetam dicentem: aperiam in parabolis os meum; eructabo abscondita a constitutione mundi. hoc testimonium de septuagesimo septimo psalmo sumptum est. legi in nonnullis codicibus et studiosus lector in ipsum forte repperiat in eo loco ubi nos posuimus et uulgata habet editio: ut impleretur quod dictum est per prophetam dicentem, ibi scriptum: per esaiam prophetam dicentem. quod quia minime inueniebatur in esaia arbitror postea a prudentibus uiris esse sublatum. sed mihi uidetur in principio ita editum, quod scriptum est: per asaph prophetam dicentem (septuagesimus septimus enim psalmus, de quo hoc sumptum est testimonium, asaph prophetae titulo inscribitur) et primum scriptorem non intellexisse asaph et putasse scriptoris uitium atque emendasse nomen esaiae, cuius uocabulum manifestius erat. sciendum est itaque quod in psalmis et hymnis et canticis dei non solum dauid sed et ceteri quorum praescripta sunt nomina prophetae sint appellandi, asaph uidelicet et idithon et aeman ezraites et aetham et filii chore et reliqui quos scriptura commemorat. quod que ex persona domini dicitur: aperiam in parabolis os meum; eructabo abscondita a constitutione mundi, considerandum attentius et inueniendum describi egressum israhelis ex aegypto et omnia signa narrari quae in exodi continentur historia. ex quo intellegimus uniuersa illa quae scripta sunt parabolice sentienda, nec manifestam tantam sonare litteram sed et abscondita sacramenta. hoc enim se saluator dicturum esse promittit aperiens os suum in parabolis et eructans abscondita a constitutione mundi.

tunc dimissis turbis uenit in domum. et accesserunt ad eum discipuli eius dicentes: dissere nobis parabolam zizaniorum agri. dimittit turbas iesus et domum reuertitur ut accedant ad eum discipuli et secreto interrogent quae populus nec merebatur audire nec poterat. dissere nobis parabolam zizaniorum. qui respondens ait: qui seminat bonum semen est filius hominis. perspicue exposuit quod ager mundus sit, sator filius hominis, bonum semen filii regni, zizania filii pessimi, zizaniorum sator diabolus, messis consummatio saeculi, messores angeli; omnia scandala referuntur ad zizania, iusti reputantur in filios regni. ergo ut supra dixi quae exposita sunt a domino his debemus adcommodare fidem, quae autem tacita et nostrae intellegentiae derelicta perstringenda sunt breuiter. homines qui dormiunt magistros ecclesiarum intellege, seruos patrisfamiliae ne alios accipias quam angelos qui cotidie uident faciem patris; diabolus autem propterea inimicus homo appellatur quia deus esse desiuit et in nono psalmo scriptum est de eo: exsurge, domine, non confortetur homo. quamobrem non dormiat qui ecclesiae praepositus est ne per illius neglegentiam inimicus homo superseminet zizania, hoc est hereticorum dogmata. quod autem dicitur: ne forte colligentes zizania eradicetis simul et frumentum, datur locus paenitentiae, et monemur ne cito amputemus fratrem quia fieri potest ut ille, qui hodie noxio deprauatus est, dogmate cras resipiscat et defendere incipiat ueritatem. illud quoque quod sequitur: sinite utraque crescere usque ad messem, uidetur illi praecepto esse contrarium: auferte malum de medio uestrum, et nequaquam societatem habendam cum his qui fratres nominentur et sint adulteri et fornicatores. si enim prohibetur eradicatio et usque ad messem tenenda est patientia, quomodo eiciendi sunt quidam de medio nostrum? inter triticum et zizania quod nos appellamus lolium quamdiu herba est et necdum culmus uenit ad spicam, grandis similitudo est et in discernendo aut nulla aut perdifficilis distantia. praemonet ergo dominus ne ubi quid ambiguum est cito sententiam proferamus, sed deo iudici terminum reseruemus ut, cum dies iudicii uenerit, ille non suspicionem criminis sed manifestum reatum de sanctorum coetu eiciat. quod autem dixit zizaniorum fasciculos ignibus tradi et triticum congregari in horrea manifestum est hereticos quosque et hypochritas fidei gehennae ignibus concremandos, sanctos uero qui appellantur triticum horreis, id est mansionibus caelestibus, suscipi.

tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris sui. in praesenti saeculo fulget lux sanctorum coram hominibus, post consummationem autem mundi ipsi iusti fulgebunt sicut sol in regno patris sui.

simile est regnum caelorum thesauro abscondito in agro quem qui inuenerit homo abscondit et prae gaudio illius uadit et uendit uniuersa quae habet et emit agrum illum. crebris parabolarum obscuritatibus retardati commaticam interpretationem excedimus ut prope de alio interpretationis genere ad aliud transisse uideamur. thesaurus iste in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi aut dei uerbum est qui in carne christi uidetur absconditus, aut sanctae scripturae in quibus reposita est notitia saluatoris quem, cum quis in eis inuenerit, debet omnia istius saeculi emolumenta contemnere ut illum possit habere quem repperit. quod autem sequitur: quem cum inuenerit homo abscondit, idcirco dicitur non quod hoc de inuidia faciat sed cum timore seruantis et nolentis perdere abscondat in corde suo quem pristinis praetulit facultatibus.

iterum simile est regnum caelorum homini negotiatori quaerenti bonas margaritas; inuenta autem una pretiosissima margarita abiit et uendidit omnia quae habuit et emit eam. aliis uerbis id ipsum quod supra dicitur. bonae margaritae quas quaerit institutor lex et prophetae sunt. audi marcion, audi manichee, bonae margaritae sunt lex et prophetae et notitia ueteris instrumenti, unum autem est pretiosissimum margaritum: scientia saluatoris et sacramentum passionis illius et resurrectionis arcanum. quod cum inuenerit homo negotiator similis pauli apostoli omnia legis prophetarum que mysteria et obseruationes pristinas, in quibus inculpate uixerat, quasi purgamenta contemnit et quisquilias ut christum lucri faciat. non quo inuentio nouae margaritae condemnatio sit ueterum margaritarum, sed quo comparatione eius omnis alia gemma sit uilior. iterum simile est regnum caelorum sagenae missae in mare et ex omni genere piscium congreganti, quam cum impleta esset educentes et secus litus sedentes, elegerunt bonos in uasa sua, malos autem foras miserunt; sic erit in consummatione saeculi, et reliqua. impleto hieremiae uaticinio dicentis: ecce ego mitto ad uos piscatores multos, postquam audierunt petrus et andreas, iacobus et iohannes filii zebedei: sequimini me, et faciam uos piscatores hominum, contexuerunt sibi ex ueteri et nouo testamento sagenam euangelicorum dogmatum et miserunt eam in mare huius saeculi quae usque hodie in mediis fluctibus tenditur, capiens de salsis et amaris gurgitibus quicquid inciderit, id est et bonos homines et malos et optimos pisces et pessimos. cum autem uenerit consummatio et finis mundi ut ipse infra manifestius disserit, tunc sagena extrahetur ad litus, tunc uerum secernendorum piscium iudicium demonstrabitur et quasi in quodam quietissimo portu boni mittentur in uasa caelestium mansionum, malos autem torrendos et exsiccandos gehennae flamma suscipiet.

intellexistis haec omnia? dicunt ei: etiam. ad apostolos proprie sermo est et illis dicitur: intellexistis haec, quos non uult audire tantum ut populum sed intellegere ut magistros futuros. ideo omnis scriba doctus in regno caelorum similis est homini patrifamilias qui profert de thesauro suo noua et uetera. instructi erant apostoli, scribae et notarii saluatoris, qui uerba illius et praecepta signabant in tabulis cordis carnalibus, regnorum caelestium sacramentis, et pollebant opibus patrisfamiliae, eicientes de thesauro doctrinarum suarum noua et uetera ut quicquid in euangelio praedicabant legis et prophetarum uocibus comprobarent. unde et sponsa dicit in cantico canticorum: noua cum ueteribus fratruelis meus seruaui tibi.

et factum est cum consummasset iesus parabolas istas, transiit inde et ueniens in terram suam, docebat eos in synagoga eorum. post parabolas quas locutus est ad populum et quas soli apostoli intellegunt, transiit in patriam suam ut ibi apertius doceat. unde huic sapientia haec et uirtutes? mira stultitia nazarenorum. mirantur unde habeat sapientiam sapientia et uirtutes uirtus, sed error in promptu est quod fabri filium suspicabantur.

nonne hic est fabri filius? nonne mater eius dicitur maria et fratres eius iacobus et ioseph, simon et iudas et sorores eius, omnes apud nos sunt? error iudaeorum salus nostra est et hereticorum condemnatio. in tantum enim cernebant hominem iesum christum ut fabri putarent filium: nonne hic est fabri filius. miraris si errent in fratribus cum errent in patre? locus iste plenius in supra dicto contra heluidium libello expositus est. iesus autem dixit eis: non est propheta sine honore nisi in patria sua et in domo sua. propemodum naturale est ciues semper ciuibus inuidere; non enim considerant praesentia uiri opera sed fragilis recordantur infantiae, quasi non et ipsi per eosdem aetatis gradus ad maturam aetatem uenerint.

et idcirco non fecit ibi uirtutes multas propter incredulitatem illorum. non quo etiam illis incredulis facere non potuerit uirtutes multas sed quo ne multas faciens ciues incredulos condemnaret. potest autem et aliter intellegi quod iesus dispiciatur in domo et in patria sua, hoc est in populo iudaeorum, et ideo ibi pauca signa fecerit ne penitus inexcusabiles fierent. maiora autem signa cotidie in gentibus per apostolos facit non tam in sanatione corporum quam in animarum salute.

14. in illo tempore audiuit herodes tetrarcha famam iesu et ait pueris suis: hic est iohannes baptista, ipse surrexit a mortuis, et ideo uirtutes operantur in eo. quidam ecclesiasticorum interpretum causas quaerit quare herodes ista sit suspicatus ut putet a mortuis iohannem resurrexisse et ideo uirtutes operari in eo; quasi erroris alieni nobis reddenda sit ratio, aut metempsuch�se�s~g secta ex his uerbis habeat occasionem, cum utique eo tempore quo iohannes decollatus est, dominus triginta esset annorum, metempsuch�sis~g autem post multos annorum circulos in diuersa corpora dicat animas insinuari. herodes autem tenuit iohannem et alligauit eum et posuit in carcerem propter herodiadem uxorem fratris sui. dicebat enim illi iohannes: non licet tibi habere eam. uetus narrat historia philippum herodis maioris filium, sub quo dominus fugit in aegyptum, fratrem huius herodis, sub quo passus est christus, duxisse uxorem herodiadem filiam regis phetrai, postea uero socerum eius exortis quibusdam contra generum simultatibus, tulisse filiam suam et in dolorem prioris mariti herodis inimici eius nuptiis copulasse. qui sit autem hic philippus euangelista lucas plenius docet: anno quinto decimo imperii tiberii caesaris, procurante pontio pilato iudeam, tetrarcha autem galileae herode, philippo autem fratre eius tetrarcha itureae et trachonitidis regionis. ergo iohannes baptista qui uenerat in spiritu et uirtute heliae, eadem auctoritate qua ille achab corripuerat et hiezabel, arguit herodem et herodiadem quod inlicitas nuptias fecerint et non liceat fratre uiuente germano uxorem illius ducere, malens periclitari apud regem quam propter adolationem esse inmemor praeceptorum dei. et uolens illum occidere timuit populum quia sicut prophetam illum habebant. seditionem quidem populi uerebatur propter iohannem, a quo sciebat turbas in iordane plurimas baptizatas, sed amore uincebatur uxoris ob cuius ardorem etiam dei praecepta neglexerat. die autem natalis herodis saltauit filia herodiadis in medio triclinio et placuit herodi. nullum inuenimus alium obseruasse diem natalis sui nisi herodem et pharaonem, ut quorum erat par impietas, esset una sollemnitas. cum iuramento pollicitus est ei dare quodcumque postulasset ab eo. ego non excuso herodem quod inuitus et nolens propter iuramentum homicidium fecerit, qui ad hoc forte iurauit ut futurae occasioni machinas praepararet. alioquin si ob iusiurandum fecisse se dicit, si patris, si matris postulasset interitum, facturus fuerat annon? quod in se ergo repudiaturus fuit, contemnere debuit et in propheta. da mihi, inquit, hic in disco caput iohannis baptistae. herodias timens ne herodes aliquando resipisceret uel philippo fratri amicus fieret atque inlicitae nuptiae repudio soluerentur, monet filiam ut in ipso statim conuiuio caput iohannis postulet digno operi saltationis dignum sanguinis praemium.

et contristatus est rex. consuetudinis scripturarum est ut opinionem multorum sic narret historicus quo modo eo tempore ab omnibus credebatur. sicut ioseph ab ipsa quoque maria appellatur pater iesu, ita et nunc herodes dicitur contristatus quia hoc discumbentes putabant. dissimulator enim mentis suae et artifex homicida tristitiam praeferebat in facie cum laetitiam haberet in mente. propter iuramentum autem et eos qui pariter discumbebant iussit dari. scelus excusat iuramento ut sub occasione pietatis impius fieret. quod autem subiecit: et propter eos qui pariter discumbebant, uult omnes sceleris sui esse consortes ut in luxorioso inpuro que conuiuio cruentae epulae deferrentur. et allatum est caput eius in disco et datum est puellae, et tulit matri suae. legimus in romana historia flaminium ducem romanum quod accubanti iuxta meretriculae quae numquam uidisse se diceret hominem decollatum, adsensus sit ut reus quidam capitalis criminis in conuiuio truncaretur, a censoribus pulsum curia quod epulas sanguini miscuerit et mortem quamuis noxii hominis in alterius delicias praestiterit, ut libido et homicidium pariter miscerentur. quanto sceleratior herodes et herodias ac puella quae saltauit in pretium sanguinis caput postulat prophetae, ut habeat in potestate linguam quae inlicitas nuptias arguebat. hoc iuxta litteram factum sit. nos autem usque hodie cernimus in capite iohannis prophetae iudaeos christum qui caput prophetarum est perdidisse.

et accedentes discipuli eius tulerunt corpus eius et sepelierunt illud et uenientes nuntiauerunt iesu. refert iosephus in quodam arabiae oppido iohannem capite truncatum. et quod sequitur: accedentes discipuli eius tulerunt corpus, et ipsius iohannis et saluatoris discipulos possumus intellegere. et uenientes nuntiauerunt iesu. quod cum audisset iesus secessit inde in nauicula in locum desertum seorsum. necem baptistae nuntiant saluatori qua audita secedit in locum desertum; non, ut quidam arbitrantur, timore mortis sed parcens inimicis suis ne homicidio homicidium iungerent, uel in diem paschae suum interitum differens in quo propter sacramentum immolandus est agnus et postes credentium sanguine respergendi. siue idcirco recessit ut nobis praeberet exemplum uitandae ultro tradentium se temeritatis, quia non omnes eadem constantia perseuerant in tormentis qua se torquendos offerunt. ob hanc causam et in alio loco praecipit: cum uos persecuti fuerint in ista ciuitate fugite in aliam. eleganter quoque euangelista non ait, fugit in locum desertum, sed secessit, ut persecutores uitauerit magis quam timuerit. aliter. postquam a iudaeis et rege iudaeorum prophetae truncatum est caput, et linguam ac uocem apud eos perdidit prophetia; iesus transiit ad desertum ecclesiae locum quae uirum antea non habuerat. et cum audissent turbae secutae sunt eum pedestres de ciuitatibus. potest et aliam ob causam audito iohannis interitu secessisse in desertum locum ut credentium probaret fidem. denique turbae secutae sunt eum pedestres, non in iumentis, non in diuersis uehiculis, sed proprio labore pedum ut ardorem mentis ostenderent. si uolumus singulorum uerborum aperire rationes, propositi operis breuitatem excedimus. attamen dicendum est transitorie quod postquam dominus uenerit in desertum secutae sunt eum turbae plurimae, nam ante quam ueniret in solitudines gentium ab uno tantum populo colebatur.

et exiens uidit turbam multam. in euangelicis sermonibus semper litterae iunctus est spiritus et quidquid primo frigere uidetur aspectu, si tetigeris, calet. in loco deserto erat dominus, secutae sunt eum turbae relinquentes ciuitates suas, hoc est pristinas conuersationes et uarietates dogmatum. egressus autem iesus significat quod turbae habuerint quidem eundi uoluntatem sed uires perueniendi non habuerint; ideo saluator egreditur de loco suo et pergit obuiam, sicut et in alia parabola filio paenitenti uisa que turba miseretur et curat languores eorum, ut fides plena statim praemium consequatur. uespere autem facto accesserunt ad eum discipuli eius dicentes, et reliqua. omnia plena mysteriis sunt. recedit de iudea uenit in desertum locum, sequuntur eum turbae relictis ciuitatibus suis, egreditur ad eos iesus, miseretur turbae, curat languidos eorum et hoc facit non mane, non crescente die, non meridie, sed uespere quando sol iustitiae obcubuit. iesus autem dixit eis: non habent necesse ire;

date illis uos manducare. non habent necesse diuersos cibos quaerere et emere cibi ignotos panes cum se cum habeant caelestem panem. date eis uos manducare. prouocat apostolos ad fractionem panis ut illis se non habere testantibus magnitudo signi notior fiat.

responderunt ei: non habemus hic nisi quinque panes et duos pisces. in alio euangelista legimus:. est hic quidam puer qui habet quinque panes, quem mihi uidetur significare moysen, duos autem pisces uel utrumque intellegimus testamentum uel quia par numerus refertur ad legem. igitur apostoli ante passionem saluatoris et coruscationem euangelii fulgurantis non habebant nisi quinque panes et duos pisciculos qui in salsis aquis et in amaris fluctibus uersabantur. qui ait eis: afferte illos mihi huc. audi marcion, audi manichee, quinque panes et duos pisciculos adferri ad se iubet iesus ut eos sanctificet atque multiplicet.

et cum iussisset turbam discumbere supra fenum. iuxta litteram manifestus est sensus; spiritalis interpretationis sacramenta pandamus. discumbere iubentur supra fenum et secundum alium euangelistam supra terram per quinquagenos aut centenos ut, postquam calcauerint carnem suam et omnes flores illius et saeculi uoluptates quasi arens fenum sibi subiecerint, tunc per quinquagenarii numeri paenitentiam ad perfectum centesimi numeri culmen ascendant. acceptis quinque panibus et duobus piscibus aspiciens in caelum, benedixit et fregit et dedit discipulis panes. aspicit ad caelum ut illuc dirigendos oculos doceat. quinque panes et duos pisciculos sumpsit in manus et fregit eos tradidit que discipulis. frangente domino seminarium fit ciborum. si enim fuissent integri et non in frusta discerpti nec diuisi in multiplicem segetem turbas et pueros et feminas et tantam multitudinem alere non poterant. frangitur ergo lex cum prophetis et in frusta concerpitur et eius in medium mysteria proferuntur ut quod integrum et permanens in statu pristino non alebat, diuisum in partes alat gentium multitudinem. et dedit discipulis panes, discipuli autem turbis. turbae a domino per apostolos alimenta suscipiunt. et tulerunt reliquias duodecim cophinos fragmentorum plenos. unusquisque apostolorum de reliquiis saluatoris inplet cophinum suum ut uel habeat unde postea gentibus cibos praebeat uel ex reliquiis doceat ueros fuisse panes qui postea multiplicati sunt. et simul quaere quomodo in heremo et in tam uasta solitudine panes non inueniantur nisi quinque tantum et duo pisciculi et tam facile duodecim cophini repperiantur.

manducantium autem fuit numerus quinque milia uirorum exceptis mulieribus et paruulis. iuxta numerum quinque panum et comedentium uirorum quinque milium multitudo est. necdum enim secundum alterius loci narrationem ad septenarium numerum uenerat quem qui comedunt quattuor milia sunt uicina euangeliorum numero. comedunt autem quinque milia uirorum qui in perfectum uirum creuerant et sequebantur eum de quo dicit zacharias: ecce uir oriens nomen eius. mulieres autem et paruuli, sexus fragilis et aetas minor, numero indigni sunt. unde et in numerorum libro quotiens sacerdotes atque leuitae et exercitus uel turbae pugnantium describuntur, serui et mulieres et paruuli et uulgus ignobile absque numero praetermittitur.

et compulit discipulos suos ascendere nauiculam et praecedere eum trans fretum donec dimitteret turbas. discipulis praecepit transfretare et compellit ut ascendant nauiculam. quo sermone ostenditur inuitos eos a domino recessisse dum amore praeceptoris ne punctum quidem temporis ab eo uolunt separari.

et dimissa turba ascendit in montem solus orare. si fuissent cum eo discipuli petrus et iacobus et iohannes qui uiderant gloriam transformati forsitan ascendissent in montem cum eo, sed turba ad sublimia sequi non potest nisi docuerit eam iuxta mare in litore et aluerit in deserto. quod autem ascendit solus orare non ad eum referas qui de quinque panibus quinque milia saturauit hominum exceptis paruulis et mulieribus, sed ad eum qui audita morte iohannis recessit in solitudinem, non quo personam domini separemus sed quo opera eius inter deum hominem que diuisa sint. nauicula autem in medio mari iactabatur fluctibus. recte quasi inuiti et retractantes apostoli a domino recesserant ne illo absente naufragia sustinerent. denique domino in montis cacumine commorante statim uentus contrarius oritur et turbat mare et periclitantur apostoli et tamdiu inminens naufragium perseuerat quamdiu iesus ueniat. quarta autem uigilia noctis uenit ad eos ambulans supra mare. stationes et uigiliae militares in terna horarum spatia diuiduntur. quando ergo dicit quarta uigilia noctis uenisse ad eos dominum, ostendit tota nocte periclitatos et extremo noctis atque in consummatione mundi eis auxilium praebiturum. et uidentes eum supra mare ambulantem turbati sunt dicentes: quia fantasma est. si iuxta marcionem et manicheum dominus noster non est natus ex uirgine sed uisus in fantasmate, quomodo nunc apostoli timent ne fantasma uideant? et prae timore clamauerunt. confusus clamor et incerta uox magni timoris indicium est. statim que iesus locutus est eis dicens: habete fiduciam, ego sum. quod primum uersabatur in causa hoc curat et timentibus praecipit dicens: habete fiduciam, nolite timere. et quod sequitur: ego sum, nec subiungit qui sit uel ex uoce sibi nota poterant eum intellegere qui per obscuras noctis tenebras loquebatur, uel ipsum esse repetebant quem locutum ad moysen nouerant: haec dicis filiis israhel: qui est misit me ad uos.

respondens autem petrus dixit: domine, si tu es, iube me uenire ad te super aquas. in omnibus locis ardentissimae fidei inuenitur petrus. interrogatis discipulis quem homines dicerent iesum dei filium confitetur, uolentem ad passionem pergere licet erret in re tamen non errat in affectu nolens eum mori quem filium dei fuerat paulo ante confessus, in monte cum saluatore inter primos primus ascendit, et in passione solus sequitur, peccatum negationis quod ex repentino timore descenderat amaris statim abluit lacrimis, post passionem cum essent in lacu genesareth et piscarentur et dominus staret in litore, aliis paulatim adnauigantibus, ille non patitur moras sed accinctus ependite suo statim praecipitatur in fluctus. eodem igitur fidei ardore quo semper nunc quoque ceteris tacentibus credit se posse facere per uoluntatem magistri quod ille poterat per naturam. iube me uenire ad te super aquas. tu praecipe, et ilico solidabuntur undae, leue fiet corpus quod per se graue est. et descendens petrus de nauicula ambulabat super aquam. qui putant domini corpus ideo non esse uerum quia super molles aquas molle et aerium incesserit, respondeant quomodo ambulauerit petrus quem utique uerum hominem non negabunt. uidens autem uentum ualidum timuit et cum coepisset mergi clamauit dicens: domine saluum me fac. ardebat animi fides, sed humana fragilitas in profundum trahebat. paululum ergo relinquitur temptationi ut augeatur fides et intellegat se non facilitate postulationis sed potentia domini conseruatum.

et continuo iesus extendens manum adprehendit eum et ait illi: modicae fidei quare dubitasti? si apostolo petro de cuius fide et ardore mentis supra diximus, qui confidenter rogauerat saluatorem dicens: domine, si tu es, iube me uenire ad te super aquas, quia paululum timuit dicitur: modicae fidei quare dubitasti, quid nobis dicendum est qui huius modicae fidei ne minimam quidem habemus portiunculam?

qui in nauicula erant uenerunt et adorauerunt eum dicentes: uere filius dei es. ad unum signum tranquillitate maris reddita quae post nimias procellas interdum et casu fieri solet, nautae atque uectores uere dei filium confitentur, et arrius in ecclesia praedicat creaturam.

et cum transfretassent uenerunt in terram genesareth. si sciremus quid in nostra lingua resonaret genesareth intellegeremus quomodo iesus per typum apostolorum et nauis ecclesiam de persecutionis naufragio liberatam transducat ad litus et in tranquillissimo portu faciat requiescere. et cum cognouissent eum uiri loci illius miserunt in uniuersam regionem illam. cognouerunt eum rumore non facie, uel certe pro signorum magnitudine quae patrabat in populis etiam uultu plurimis notus erat. et uide quanta fides sit hominum terrae genesareth ut non praesentium tantum salute contenti sint sed mittant ad alias per circuitum ciuitates quo omnes currant ad medicum.

et obtulerunt ei omnes male habentes et rogabant eum ut uel fimbriam uestimenti eius tangerent, et quicumque tetigerunt salui facti sunt. qui male se habent non tangant corpus iesu neque totum uestimentum eius sed extremam fimbriam et quicumque tetigerint sanabuntur. fimbriam uestimenti eius minimum mandatum intellege, quod qui transgressus fuerit minimus uocabitur in regno caelorum; uel adsumptionem corporis per quam uenimus ad uerbum dei et illius postea fruimur maiestate.

15. quare discipuli tui transgrediuntur traditionem seniorum? mira pharisaeorum scribarum que stultitia. dei filium arguunt quare hominum traditiones et praecepta non seruet. non enim lauant manus suas cum panem manducant. at ille respondens ait: omnis plantatio quam non plantauit pater meus caelestis eradicabitur. etiam quae plana uidentur in scripturis plena sunt quaestionibus. omnis, inquit, plantatio quam non plantauit pater meus caelestis eradicabitur. ergo eradicabitur et illa plantatio de qua apostolus ait: ego plantaui, apollo rigauit. sed soluitur quaestio ex eo quod sequitur: deus autem incrementum dedit. dicit et ipse: dei agricultura, dei aedificatio estis; et in alio loco: cooperatores dei sumus. si autem cooperatores, igitur et plantante paulo et rigante apollo deus cum operatoribus suis plantat et rigat. abutuntur hoc loco qui diuersas naturas introducunt dicentes: si plantatio quam non plantauit pater eradicabitur, ergo quam ille plantauit non potest eradicari. sed audiant illud hieremiae: ego uos plantaui uineam ueram, quomodo uersi estis in amaritudinem uitis alienae. plantauit quidem deus, et nemo potest eradicare plantationem eius. sed quoniam ista plantatio in uoluntate proprii arbitrii est, nullus alius eam eradicare poterit nisi ipsa tribuerit adsensum. sinite illos; caeci sunt duces caecorum. hoc est quod apostolus praeceperat: hereticum hominem post unam et alteram correptionem deuita, sciens quod peruersus sit huiusmodi et a semet ipso damnatus. in hunc sensum et saluator praecipit doctores pessimos dimittendos arbitrio suo sciens eos difficulter ad ueritatem posse trahi, caecos esse et caecum populum in errorem trahere. respondens autem petrus dixit ei: edissere nobis parabolam istam. et ille dixit: adhuc et uos sine intellectu estis? quod aperte dictum fuerat et patebat auditui, apostolus petrus per parabolam dictum putat et in re manifesta mysticam quaerit intellegentiam corripitur que a domino quare parabolice dictum putet quod perspicue locutus est. ex quo animaduertimus uitiosum esse auditorem qui aut obscura manifeste aut manifeste dicta obscure uelit intellegere.

non intellegitis quia omne quod intrat in os in uentrem uadit et in secessum emittitur? omnia euangeliorum loca apud hereticos et peruersos plena sunt scandalis. et ex hac sententiola quidam calumniantur quod dominus physicae disputationis ignarus putet omnes cibos in uentrem ire et in secessum digeri cum statim infusae escae per artus et uenas ac medullas neruos que fundantur; unde et multos qui uitio stomachi perpetem sustineant uomitum post cenas et prandia statim euomere quod ingesserint et tamen corpulentos esse quia ad primum tactum liquidior cibus et potus per membra fundantur. sed istiusmodi homines dum uolunt alterius imperitiam reprehendere ostendunt suam. quamuis enim tenuis umor et liquens esca cum in uenis et artubus concocta fuerit et digesta per occultos meatus corporis quos graeci porous~g uocant ad inferiora dilabitur et in secessum uadit. de corde enim exeunt cogitationes malae, homicidia, adulteria, fornicationes, et reliqua. de corde, inquit, exeunt cogitationes malae. ergo animae principale non secundum platonem in cerebro sed iuxta christum in corde est et arguendi ex hac sententia qui cogitationes a diabolo inmitti putant et non ex propria nasci uoluntate. diabolus adiutor esse et incentor malarum cogitationum potest, auctor esse non potest; sin autem semper in insidiis positus leuem cogitationum nostrarum scintillam suis fomitibus inflammarit, non debemus opinari eum cordis quoque occulta rimari sed ex corporis habitu et gestibus aestimare quid uersemus intrinsecus, uerbi gratia si pulchram mulierem nos crebro uiderit respicere, intellegit cor amoris iaculo uulneratum. et egressus inde iesus secessit in partes tyri et sidonis. scribis et pharisaeis calumniatoribus derelictis, transgreditur in partes tyri et sidonis ut tyrios sidonios que curaret. mulier autem cananaea egreditur de finibus pristinis ut clamans filiae impetret sanitatem.

potest autem et hunc breuiter habere sensum, munus quod ex me est tibi proderit. compellitis, inquit, filios ut dicant parentibus suis: quodcumque donum oblaturus eram deo in tuos consumo cibos tibi que prodest, o pater et mater, ut illi timentes accipere quod deo uideant mancipatum, inopem magis uellent uitam ducere quam comedere de consecratis. non quod intrat in os communicat hominem sed quod procedit ex ore hoc communicat hominem. uerbum communicat proprie scripturarum est et publico sermone non teritur. populus iudaeorum partem dei se esse iactitans communes cibos uocat quibus omnes utuntur homines, uerbi gratia suillam carnem ostreas lepores et istiusmodi animantia quae ungulam non findunt nec ruminant nec squamosa in piscibus sunt. unde et in actibus apostolorum scriptum est: quod deus sanctificauit tu ne commune dixeris. commune ergo, quod ceteris hominibus patet et quasi non est de parte dei, pro inmundo appellatur. non quod intrat in os coinquinat hominem sed quod procedit ex ore hoc coinquinat hominem. opponat prudens lector et dicat: si quod intrat in os non coinquinat hominem, quare idolotytis non uescimur? et apostolus scribit: non potestis calicem domini bibere et calicem daemoniorum. sciendum igitur quod ipsi quidem cibi et dei creatura per se omnis munda sit, sed idolorum ac daemonum inuocatio ea faciat inmunda.

tunc accedentes discipuli eius dixerunt ei: scis quia pharisaei audito uerbo scandalizati sunt? ex uno sermone omnis superstitio obseruationum iudaicarum fuerat elisa qui in cibis sumendis abominandis que religionem suam sitam arbitrantur. et quia crebro teritur in ecclesiasticis scripturis scandalum breuiter dicendum quid significet. scolon et scandalum nos offendiculum uel ruinam et inpactionem pedis possumus dicere. quando ergo legimus: quicumque de minimis istis scandalizauerit quempiam, hoc intellegimus, qui dicto facto ue occasionem ruinae cuiquam dederit.

at ille respondens ait: omnis plantatio quam non plantauit pater meus caelestis eradicabitur. etiam quae plana uidentur in scripturis plena sunt quaestionibus. omnis, inquit, plantatio quam non plantauit pater meus caelestis eradicabitur. ergo eradicabitur et illa plantatio de qua apostolus ait: ego plantaui, apollo rigauit. sed soluitur quaestio ex eo quod sequitur: deus autem incrementum dedit. dicit et ipse: dei agricultura, dei aedificatio estis; et in alio loco: cooperatores dei sumus. si autem cooperatores, igitur et plantante paulo et rigante apollo deus cum operatoribus suis plantat et rigat. abutuntur hoc loco qui diuersas naturas introducunt dicentes: si plantatio quam non plantauit pater eradicabitur, ergo quam ille plantauit non potest eradicari. sed audiant illud hieremiae: ego uos plantaui uineam ueram, quomodo uersi estis in amaritudinem uitis alienae. plantauit quidem deus, et nemo potest eradicare plantationem eius. sed quoniam ista plantatio in uoluntate proprii arbitrii est, nullus alius eam eradicare poterit nisi ipsa tribuerit adsensum.

sinite illos; caeci sunt duces caecorum. hoc est quod apostolus praeceperat: hereticum hominem post unam et alteram correptionem deuita, sciens quod peruersus sit huiusmodi et a semet ipso damnatus. in hunc sensum et saluator praecipit doctores pessimos dimittendos arbitrio suo sciens eos difficulter ad ueritatem posse trahi, caecos esse et caecum populum in errorem trahere.

respondens autem petrus dixit ei: edissere nobis parabolam istam. et ille dixit: adhuc et uos sine intellectu estis? quod aperte dictum fuerat et patebat auditui, apostolus petrus per parabolam dictum putat et in re manifesta mysticam quaerit intellegentiam corripitur que a domino quare parabolice dictum putet quod perspicue locutus est. ex quo animaduertimus uitiosum esse auditorem qui aut obscura manifeste aut manifeste dicta obscure uelit intellegere.

non intellegitis quia omne quod intrat in os in uentrem uadit et in secessum emittitur? omnia euangeliorum loca apud hereticos et peruersos plena sunt scandalis. et ex hac sententiola quidam calumniantur quod dominus physicae disputationis ignarus putet omnes cibos in uentrem ire et in secessum digeri cum statim infusae escae per artus et uenas ac medullas neruos que fundantur; unde et multos qui uitio stomachi perpetem sustineant uomitum post cenas et prandia statim euomere quod ingesserint et tamen corpulentos esse quia ad primum tactum liquidior cibus et potus per membra fundantur. sed istiusmodi homines dum uolunt alterius imperitiam reprehendere ostendunt suam. quamuis enim tenuis umor et liquens esca cum in uenis et artubus concocta fuerit et digesta per occultos meatus corporis quos graeci porous~g uocant ad inferiora dilabitur et in secessum uadit.

de corde enim exeunt cogitationes malae, homicidia, adulteria, fornicationes, et reliqua. de corde, inquit, exeunt cogitationes malae. ergo animae principale non secundum platonem in cerebro sed iuxta christum in corde est et arguendi ex hac sententia qui cogitationes a diabolo inmitti putant et non ex propria nasci uoluntate. diabolus adiutor esse et incentor malarum cogitationum potest, auctor esse non potest; sin autem semper in insidiis positus leuem cogitationum nostrarum scintillam suis fomitibus inflammarit, non debemus opinari eum cordis quoque occulta rimari sed ex corporis habitu et gestibus aestimare quid uersemus intrinsecus, uerbi gratia si pulchram mulierem nos crebro uiderit respicere, intellegit cor amoris iaculo uulneratum.

et egressus inde iesus secessit in partes tyri et sidonis. scribis et pharisaeis calumniatoribus derelictis, transgreditur in partes tyri et sidonis ut tyrios sidonios que curaret. mulier autem cananaea egreditur de finibus pristinis ut clamans filiae impetret sanitatem. obserua quod in quinto decimo loco filia cananaea sanetur. miserere mei, domine fili dauid, filia mea male a daemonio uexatur. inde nouit uocare filium dauid quia egressa iam fuerat de finibus suis et errorem tyriorum ac sidoniorum loci ac fidei commutatione dimiserat. filia mea male a daemonio uexatur. ego filiam ecclesiae puto animas esse credentium quae male a daemonio uexabantur, ignorantes creatorem et adorantes lapidem.

qui non respondit ei uerbum. non de superbia pharisaica nec de scribarum supercilio sed ne ipse sententiae suae uideretur contrarius per quam iusserat: in uiam gentium ne abieritis et in ciuitates samaritanorum ne intraueritis. nolebat enim occasionem calumniatoribus dare perfectam que salutem gentium passionis et resurrectionis tempori reseruabat. et accedentes discipuli eius rogabant eum dicentes: dimitte eam quia clamat post nos. discipuli illo adhuc tempore mysteria domini nescientes uel misericordia commoti rogabant pro cananaea muliere (quam alter euangelista syrophoenissam appellat) uel importunitate eius carere cupientes, quia non ut clementem sed ut durum medicum crebrius inclamaret. non sum missus nisi ad oues perditas domus israhel. non quo et ad gentes non missus sit sed quo primum ad israhel missus sit, ut illis non recipientibus euangelium iusta fieret ad gentes transmigratio. et significanter dixit: ad oues perditas domus israhel, ut ex hoc loco etiam unam erroneam ouem de alia parabola intellegamus.

at illa uenit et adorauit eum dicens. mira sub persona mulieris cananitidis ecclesiae fides patientia humilitas, fides qua credidit sanari posse filiam suam, patientia qua totiens contempta in precibus perseuerat, humilitas qua se non canibus sed catulis comparat. canes autem ethnici propter idolatriam dicuntur qui esui sanguinis dediti et cadaueribus mortuorum feruntur in rabiem. nota quod ista cananitis perseueranter primum filium dauid deinde dominum uocet et ad extremum adoret ut deum.

at illa dixit: etiam, domine, nam et catelli edunt de micis quae cadunt de mensa dominorum suorum. scio me, inquit, filiorum panem non mereri nec integros capere posse cibos nec sedere ad mensam cum patre, sed contenta sum reliquiis catulorum ut per humilitatem micarum ad panis integri ueniam magnitudinem. o mira rerum conuersio. israhel quondam filius, nos canes. pro diuersitate fidei ordo nominum commutatur. de illis postea dicitur: circumdederunt me canes multi; et: uidete canes, uidete malos operarios, uidete concisionem. nos audimus cum syrophoenissa et muliere quae sanguine fluxerat: magna est fides tua, fiat secundum fidem tuam, et: filia, fides tua te saluam fecit.

cum que transisset inde iesus uenit secus mare galileae et ascendens in montem sedebat ibi. et accesserunt ad eum turbae multae habentes se cum mutos claudos caecos debiles et alios multos et proiecerunt eos ad pedes eius. in eo loco ubi latinus interpres transtulit debiles in graeco scriptum est kullous~g quod non generale debilitatis sed unius infirmitatis est nomen, ut, quo, modo claudus dicitur qui uno claudicat pede, sic kullos~g appellatur qui unam manum debilem habet. nos proprietatem huius uerbi non habemus. unde et in consequentibus euangelista ceterorum debilium exposuit sanitates, horum tacuit. quid enim sequitur?

et curauit eos ita ut turbae mirarentur uidentes mutos loquentes, claudos ambulantes, caecos uidentes; et magnificabant deum israhel. de kullous~g tacuit quia quid e contrario diceret non habebat. hoc de uno uerbo. intueamur autem quod sanata cananaeae filia reuertatur ad iudeam et ad mare galileae et ascendat in montem et quasi auis teneros fetus prouocet ad uolandum ibi que sedeat, et turbae concurrant ad eum deducentes siue portantes se cum uariis oppressos infirmitatibus quos postquam curauit, dedit eis cibos et hoc opere completo ascendit in nauiculam et uenit in fines magedan. et ascendens in montem sedebat ibi, et accesserunt ad eum turbae. obserua quod multi claudi et caeci ducuntur ad montem ut ibi curentur a domino. iesus autem conuocatis discipulis suis ait: misereor turbae quia triduo iam perseuerant me cum et non habent quod manducent et dimittere eos ieiunos nolo ne deficiant in uia. uult pascere quos curauit; prius aufert debilitates, postea sanis offert cibos; conuocat quoque discipulos suos et quod facturus est loquitur ut uel magistri exemplum tribuat cum minoribus atque discipulis communicanda consilia uel ex confabulatione intellegant signi magnitudinem respondentes se panes in heremo non habere. misereor, inquit, turbae quia triduo iam perseuerant me cum. miseretur turbae quia in triduum dierum numero patri filio spiritui que sancto credebant. et non habent quod manducent. turba semper esurit et cibis indiget nisi saturetur a domino. et dimittere eos ieiunos nolo ne deficiant in uia. esuriebant post magnas debilitates et per patientiam futuros exspectabant cibos. non uult eos iesus dimittere ieiunos ne deficiant in uia. periclitatur ergo qui sine caelesti pane ad optatam mansionem peruenire festinat. unde et angelus loquitur ad heliam: surge et manduca quia grandem uiam ambulaturus es.

et dicunt ei discipuli: unde ergo nobis in deserto panes tantos ut saturemus turbam tantam? et ait illis iesus: quot panes habetis? at illi dixerunt: septem et paucos pisciculos, et reliqua. de hoc signo iam supra diximus et eadem repetere otiosi est; tantum in his quae discrepant inmoremur. supra legimus: uespere autem facto accesserunt ad eum discipuli dicentes: desertus est locus, et reliqua. hic discipulis conuocatis ipse dominus loquitur: misereor turbae quia triduo iam perseuerant me cum. ibi quinque panes erant et duo pisces, hic septem panes et pauci pisciculi, ibi supra fenum discumbunt, hic super terram, ibi qui comedunt quinque milia sunt iuxta panum numerum quos comedunt, hic quattuor milia, ibi duodecim cophini replentur de reliquiis fragmentorum, hic septem sportae. in superiori ergo signo quia propinqui erant et uicini quinque sensuum, non ipse dominus eorum recordatur sed discipuli, et recordantur uespere uicina nocte et inclinante iam sole. hic autem ipse dominus recordatur et misereri se dicit et causas miserationis exponit: quia triduo iam perseuerant me cum, et dimittere eos ieiunos non uult ne deficiant in uia. isti qui de septem panibus, hoc est sacrato aluntur numero atque perfecto, non sunt quinque milia sed quattuor milia qui numerus semper in laude ponitur et quadrangulus lapis non fluctuat, non est instabilis et ob hanc causam etiam euangelia in eo numero consecrata sunt.

16. at ille respondens ait eis: facto uespere dicitis: serenum erit, rubicundum est enim caelum; et mane: hodie tempestas, rutilat enim triste caelum. faciem ergo caeli iudicare nostis, signa autem temporum non potestis. hoc in plerisque codicibus non habetur, sensus que manifestus est quod ex elementorum ordine atque constantia possint et sereni et pluuiae dies praenosci; scribae autem et pharisaei, qui uidebantur legis esse doctores, ex prophetarum uaticinio non poterunt intellegere saluatoris aduentum.

et relictis illis abiit, et cum uenissent discipuli eius trans fretum obliti sunt panes accipere. relictis scribis et pharisaeis quibus dixerat: generatio mala et adultera signum quaerit, et signum non dabitur ei nisi signum ionae, recte abiit trans fretum et gentium secutus est populus. quid autem sibi uelit signum ionae iam supra dictum est. cauete a fermento pharisaeorum et sadducaeorum. qui cauet a fermento pharisaeorum et sadducaeorum, legis ac litterae praecepta non seruat, traditiones hominum neglegit ut faciat mandatum dei.

quid cogitatis intra uos modicae fidei quia panes non habetis? nondum intellegitis neque recordamini quinque panum quinque milia hominum et quot cophinos sumpsistis, et reliqua. per occasionem praecepti quo saluator iusserat dicens: cauete a fermento pharisaeorum et sadducaeorum, docet eos quid significent quinque panes et septem quinque milia hominum et quattuor milia quae pasta sunt in heremo, quod, licet signorum magnitudo perspicua sit, tamen et aliud spiritali intellegentia demonstretur. si enim fermentum pharisaeorum et sadducaeorum non corporalem panem sed traditiones peruersas et heretica significat dogmata, quare et cibi quibus nutritus est populus dei non ueram doctrinam integram que significent? quaerat aliquis et dicat: quomodo panes non habebant qui statim inpletis septem sportis ascenderunt nauiculam et uenerunt in fines magedan ibi que audiunt nauigantes quod cauere debeant a fermento pharisaeorum et sadducaeorum? sed scriptura testatur quod obliti sint eos se cum tollere. hoc est fermentum de quo et apostolus loquitur: modicum fermentum totam massam corrumpit. istiusmodi fermentum quod omni ratione uitandum et habuit marcion et ualentinus et omnes heretici. fermentum hanc uim habet ut, si farinae mixtum fuerit, quod paruum uidebatur crescat in maius et ad saporem suum uniuersam consparsionem trahat. ita et doctrina heretica, si uel modicam scintillam in tuum pectus iecerit, in breui ingens flamma subcrescit et totam hominis possessionem ad se trahit. denique sequitur: tunc intellexerunt quia non dixisset cauendum a fermento panum sed a doctrina pharisaeorum et sadducaeorum.

LIBER 3

uenit autem iesus in partes caesareae philippi. philippus iste est frater herodis de quo supra diximus, tetrarcha itureae et traconitidis regionum qui in honorem tiberii caesaris caesaream philippi (quae nunc paneas dicitur) appellauit et est in prouincia phoenicis, imitatus herodem patrem qui in honorem augusti caesaris appellauit caesaream, quae prius turris stratonis uocabatur et ex nomine filiae eius libiadem trans iordanem exstruxit. iste locus est caesarea philippi ubi iordanis ad radices oritur libani et habet duos fontes, unum nomine ior et alterum dan, qui simul mixti iordanis nomen efficiunt.

et interrogabat discipulos suos dicens: quem dicunt homines esse filium hominis? non dixit: quem me dicunt esse homines, sed filium hominis, ne iactanter de se quaerere uideretur. et nota quod ubicumque scriptum est in ueteri testamento filius hominis, in hebraeo positum sit filius adam illud que quod in psalmo legimus: filii hominum usquequo graui corde, in hebraeo dicitur filii adam. pulchre autem interrogat: quem dicunt esse homines filium hominis, quia qui de filio hominis loquuntur homines sunt; qui uero diuinitatem eius intellegunt, non homines sed dii appellantur. at illi dixerunt: alii iohannem baptistam, alii heliam, alii uero hieremiam aut unum ex prophetis. miror quosdam interpretes causas errorum inquirere singulorum et disputationem longissimam texere quare dominum nostrum iesum christum alii iohannem putauerint, alii heliam, alii uero hieremiam aut unum ex prophetis, cum sic errare potuerint in helia et hieremia quo modo herodes errauit in iohanne dicens: quem ego decollaui iohannem ipse surrexit a mortuis, et uirtutes operantur in eo. uos autem quem me esse dicitis? respondit simon petrus: tu es christus filius dei uiui. prudens lector adtende quod ex consequentibus textu que sermonis apostoli nequaquam homines sed dii appellentur. cum enim dixisset: quem dicunt homines esse filium hominis, subiecit: uos autem quem me esse dicitis? illis quia homines sunt humana opinantibus, uos qui dii estis quem me esse existimatis? petrus ex persona omnium apostolorum profitetur: tu es christus filius dei uiui. deum uiuum appellat ad comparationem horum deorum qui putantur dii sed mortui sunt, saturnum iouem cererem liberum herculem et cetera idolorum portenta significans. respondens iesus dixit ei: beatus es simon bar iona quia caro et sanguis non reuelauit tibi sed pater meus qui in caelis est. testimonium de se apostoli reddit uicem. petrus dixerat: tu es christus filius dei uiui, mercedem recepit uera confessio: beatus es simon bar iona. quare? quia non reuelauit tibi caro et sanguis sed reuelauit pater. quod caro et sanguis reuelare non potuit spiritus sancti gratia reuelatum est. ergo ex confessione sortitur uocabulum quod reuelationem ex spiritu sancto habeat, cuius et filius appellandus sit. siquidem bar iona in lingua nostra sonat filius columbae. alii simpliciter accipiunt quod simon, id est petrus, filius sit iohannis iuxta alterius loci interrogationem: simon iohannis diligis me, qui respondit: domine tu scis, et uolunt scriptorum uitio deprauatum ut pro bar iohanna, hoc et filio iohannis, bar iona scriptum sit una detracta syllaba. iohanna autem interpretatur domini gratia. utrumque autem nomen mystice intellegi potest quo et columba spiritum sanctum et gratia dei donum significet spiritale. illud quoque quod ait: quia caro et sanguis non reuelauit tibi, apostolicae narrationi compara in qua ait: continuo non adquieui carni et sanguini, carnem ibi et sanguinem iudaeos significans ut hic quoque sub alio sensu demonstretur quod ei non per doctrinam pharisaeorum sed per dei gratiam christus dei filius reuelatus sit. et ego dico tibi. quid est quod ait: et ego dico tibi? quia tu mihi dixisti: tu es christus filius dei uiui, et ego dico tibi non sermone casso et nullum habente opus sed dico tibi quia meum dixisse fecisse est. quia tu es petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. sicut ipse lumen apostolis donauit ut lumen mundi appellarentur, et cetera quae ex domino sortiti uocabula sunt; ita et simoni qui credebat in petram christum petri largitus est nomen, ac secundum metaphoram petrae recte dicitur ei: aedificabo ecclesiam meam super te. et portae inferi non praeualebunt aduersus eam. ego portas inferi uitia reor atque peccata uel certe hereticorum doctrinas per quas inlecti homines ducuntur ad tartarum. nemo itaque putet de morte dici, quod apostoli condicioni mortis subiecti non fuerint, quorum martyria uideat coruscare.

et tibi dabo claues regni caelorum, et quodcumque ligaueris super terram erit ligatum et in caelis et quodcumque solueris super terram erit solutum et in caelis. istum locum episcopi et presbiteri non intellegentes, aliquid sibi de pharisaeorum adsumunt supercilio ut uel damnet innocentes uel soluere se noxios arbitrentur, cum apud deum non sententia sacerdotum sed reorum uita quaeratur. legimus in leuitico de leprosis ubi iubentur ut ostendant se sacerdotibus et, si lepram habuerint, tunc a sacerdote inmundi fiant, non quo sacerdotes leprosos faciant et inmundos, sed quo habeant notitiam leprosi et non leprosi et possint discernere qui mundus qui ue inmundus sit. quomodo ergo ibi leprosum sacerdos inmundum facit, sic et hic alligat uel soluit episcopus et presbiter non eos qui insontes sunt uel noxii, sed pro officio suo, cum peccatorum audierit uarietates scit qui ligandus sit, qui soluendus. tunc praecepit discipulis suis ut nemini dicerent quia ipse esset iesus christus. supra mittens discipulos ad praedicandum, iusserat eis ut adnuntiarent aduentum suum; hic praecepit ne se dicant esse iesum christum. mihi uidetur aliud esse christum praedicare, aliud iesum christum. christus commune dignitatis est nomen, iesus proprium uocabulum saluatoris. potest autem fieri ut idcirco ante passionem et resurrectionem se noluerit praedicari ut completo postea sanguinis sacramento oportunius apostolis diceret: euntes docete omnes gentes, et reliqua. quod ne quis putet nostrae esse tantum intellegentiae et non sensus euangelici, quae sequuntur causas prohibitae tunc praedicationis exponunt.

exinde coepit iesus ostendere discipulis suis quia oporteret eum ire hierosolymam et multa pati a senioribus et scribis et principibus sacerdotum et occidi et tertia die resurgere. est autem sensus: tunc me praedicate cum ista passus fuero quia non prodest christum publice praedicare et eius uulgare in populis maiestatem quem post paululum flagellatum uisuri sint et crucifixum multa pati a senioribus et scribis et principibus sacerdotum. et nunc iesus multa patitur ab his qui rursum sibi crucifigunt filium dei et, cum seniores putentur in ecclesia et principes sacerdotum, simplicem sequentes litteram, occidunt filium dei qui totus sentitur in spiritu.

et adsumens eum petrus coepit increpare illum dicens: absit a te, domine, non erit tibi hoc. qui conuersus dixit petro: uade post me, satanas, scandalum es mihi quia non sapis ea quae dei sunt sed ea quae hominum. saepe diximus nimii ardoris amoris que quam maximi fuisse petrum in dominum saluatorem. quia ergo post confessionem suam qua dixerat: tu es christus filius dei uiui, et praemium saluatoris quod audierat: beatus es simon bar iona, quia caro et sanguis non reuelauit tibi sed pater meus qui in caelis est, repente audit a domino oportere se ire hierosolymam ibi que multa pati a senioribus et scribis et principibus sacerdotum et occidi et tertia die resurgere, non uult destrui confessionem suam nec putat fieri posse ut dei filius occidatur, adsumit que eum in affectum suum uel separatim ducit ne praesentibus ceteris condiscipulis magistrum uideatur arguere, et coepit increpare illum amantis affectu et optans dicere: absit a te domine, uel ut melius habetur in graeco, hile�s~g soi~g kurie~g, hoc est: propitius sis, domine, non erit hoc, non potest fieri nec recipiunt aures meae ut dei filius occidendus sit. ad quem dominus conuersus ait: uade retro me, satanas, scandalum es mihi. satanas interpretatur aduersarius siue contrarius. quia contraria, inquit, loqueris uoluntati meae debes aduersarius appellari. multi putant quod non petrus correptus sit, sed aduersarius spiritus qui haec dicere apostolo suggerebat. sed mihi error apostolicus et de pietatis affectu ueniens numquam incentiuum uidebitur diaboli. uade post me, satana. diabolo dicitur: uade retro; petrus audit: uade retro me, hoc est sequere sententiam meam, quia non sapis ea quae dei sunt sed quae hominum. meae uoluntatis est et patris cuius ueni facere uoluntatem ut pro hominum salute moriar; tu tuam tantum considerans uoluntatem, non uis granum tritici in terram cadere ut multos fructus adferat. prudens lector inquirat quomodo post tantam beatitudinem: beatus es simon bar iona, et: tu es petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam, et tibi dabo claues regni caelorum, et quod ligaueris uel solueris super terram erit ligatum uel solutum in caelo, nunc audiat: uade retro me, satana, scandalum es mihi, aut quae sit tam repentina conuersio ut post tanta praemia satanas appelletur. sed consideret qui hoc quaerit petro illam benedictionem et beatitudinem ac potestatem et aedificationem super eum ecclesiae in futuro promissam, non in praesenti datam. aedificabo, inquit, ecclesiam meam super te, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam, et dabo tibi claues regni caelorum. omnia de futuro quae si statim dedisset ei, numquam in eo prauae confessionis error inuenisset locum.

tunc iesus dixit discipulis suis: si quis uult post me uenire abneget se ipsum et tollat crucem suam et sequatur me, et cetera. qui deponit ueterem hominem cum operibus eius denegat semet ipsum dicens: uiuo autem iam non ego, uiuit uero in me christus, tollit que crucem suam et mundo crucifigitur. cui autem mundus crucifixus est sequitur dominum crucifixum. aut quam dabit homo commutationem pro anima sua? pro israhel datur commutatio aegyptus et aethiopia et soene, pro anima humana illa sola est retributio quam psalmista canit: quid retribuam domino pro omnibus quae retribuit mihi? calicem salutaris accipiam et nomen domini inuocabo.

filius enim hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis et tunc reddet unicuique secundum opus eius. petrus ad praedicationem mortis dominicae scandalizatus, sententia domini fuerat increpatus; prouocati discipuli ut abnegarent se et tollerent crucem suam et morientium animo magistrum sequerentur. grandis terror audientium et qui possit, principe apostolorum perterrito, etiam aliis metum inicere. idcirco tristibus laeta succedunt et dicit: filius hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis. times mortem, audi gloriam triumphantis, uereris crucem, ausculta angelorum ministeria. et tunc, inquit, reddet unicuique secundum opera eius. non est distinctio iudaei et ethnici, uiri et mulieris, pauperum et diuitum, ubi non personae sed opera considerantur.

amen dico uobis: sunt quidam de hic adstantibus qui non gustabunt mortem donec uideant filium hominis uenientem in regno suo. terrorem apostolorum spe medicari uoluerat promissorum dicens: filius hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis; insuper auctoritate iudicis addita: et reddet unicuique secundum opera sua. poterat apostolorum tacita cogitatio istiusmodi scandalum sustinere: occisionem et mortem nunc dicis esse uenturam; quod autem promittis adfuturum te in gloria patris cum angelorum ministeriis et iudicis potestate, hoc in dies erit et in tempora longa differtur. praeuidens ergo occultorum cognitor quid possint obicere, praesentem timorem praesenti compensat praemio. quid enim dicit? sunt quidam de hic adstantibus qui non gustabunt mortem donec uideant filium hominis uenientem in regno suo, ut qualis uenturus est postea, ob incredulitatem uestram praesenti tempore demonstretur.

17. et post dies sex adsumens iesus petrum et iacobum et iohannem fratrem eius. quare petrus et iacobus et iohannes in quibusdam euangeliorum locis separentur a ceteris aut quid priuilegii habeant extra alios apostolos crebro diximus. nunc quaeritur quomodo post dies sex adsumpserit eos et duxerit in montem excelsum seorsum, cum lucas euangelista octonarium numerum ponat. sed facilis responsio est quia hic medii ponuntur dies ibi primus additur et extremus. non enim dicitur: post dies octo adsumit iesus petrum et iacobum et iohannem, sed die octaua. et ducit illos in montem excelsum seorsum. ducere ad montana discipulos pars regni est. ducuntur seorsum quia multi uocati pauci electi. et transfiguratus est ante eos. qualis futurus est tempore iudicandi talis apostolis apparuit. quod autem dicit: transfiguratus est ante eos, nemo putet pristinam eum formam et faciem perdidisse uel amisisse corporis ueritatem et adsumpsisse corpus uel spiritale uel aerium, sed quomodo transformatus sit euangelista demonstrat dicens: et resplenduit facies eius sicut sol, uestimenta autem eius facta sunt alba sicut nix. ubi splendor faciei ostenditur et candor describitur uestium, non substantia tollitur sed gloria commutatur. resplenduit facies eius sicut sol. certe transformatus est dominus in eam gloriam qua uenturus est postea in regno suo. transformatio splendorem addidit, faciem non subtraxit. esto corpus spiritale fuerit, numquid et uestimenta mutata sunt quae in tantum fuere candida ut alius euangelista dixerit: qualia fullo super terram non potest facere. quod autem fullo super terram potest facere, corporale est et tactui subiacet, non spiritale et aerium, quod inludat oculis et tantum in fantasmate conspiciatur.

et ecce apparuit illis moyses et helias cum eo loquentes. scribis et pharisaeis temptantibus se et de caelo signa poscentibus dare noluit, sed prauam postulationem confutauit responsione prudenti. hic uero ut apostolorum augeat fidem dat signum de caelo, helia inde descendente quo conscenderat et moyse ab inferis resurgente; quod et achaz per esaiam praecipitur ut petat sibi signum de excelso aut de inferno. nam quod dictum est: apparuit illis moyses et helias cum eo loquentes, et in alio refertur euangelio nuntiasse ei quae hierosolymis passurus esset. lex ostenditur et prophetae qui et passionem domini et resurrectionem crebris uocibus nuntiarunt. respondens autem petrus dixit ad iesum: domine, bonum est nos hic esse. quia ad montana conscenderat, non uult ad terrena descendere, sed semper in sublimibus perseuerare. si uis, faciam hic tria tabernacula, tibi unum, et moysi unum et heliae unum. erras, petre, sicut et alius euangelista testatur: nescis quid dicas. noli tria tabernacula quaerere cum unum sit tabernaculum euangelii in quo lex et prophetae recapitulandae sunt. si autem quaeris tria tabernacula, nequaquam seruos cum domino conferas. sed fac tria tabernacula, immo unum patri et filio et spiritui sancto ut quorum est una diuinitas unum sit et in pectore tuo tabernaculum. adhuc eo loquente ecce nubes lucida obumbrauit eos et uox de nube dicens: hic est filius meus dilectus in quo mihi complacui, ipsum audite. quia imprudenter interrogauerat propterea responsionem domini non meretur, sed pater respondit pro filio ut uerbum domini compleretur: ego testimonium non dico pro me, sed pater qui me misit, ipse pro me dicit testimonium. nubes autem uidetur lucida et obumbrat eos ut qui carnale e frondibus aut tentoriis quaerebant tabernaculum, nubis lucidae operirentur umbraculo. uox quoque de caelo patris loquentis auditur quae testimonium perhibeat filio et petrum errore sublato doceat ueritatem, immo per petrum ceteros apostolos. hic est, ait, filius meus dilectus, huic fiendum est tabernaculum, huic obtemperandum; hic est filius meus, illi serui sunt; moyses et helias debent et ipsi uobis cum in penetralibus cordis sui domino tabernaculum praeparare.

et audientes discipuli ceciderunt in faciem suam et timuerunt ualde. triplicem ob causam pauore terrentur: uel quia se errasse cognouerant uel quia nubis lucida operuerat eos aut quia dei patris uocem loquentis audierant. humana fragilitas conspectum maioris gloriae ferre non sustinet ac toto animo et corpore contremiscens ad terram cadit. quanto quis ampliora quaesierit, tanto magis ad inferiora conlabitur, si ignorauerit mensuram suam. et accessit iesus et tetigit eos. quia illi iacebant et surgere non poterant ipse clementer accedit et tangit eos ut tactu timorem fuget et debilitata membra solidentur. dixit que eis: surgite et nolite timere. quos manu sanauerat, sanat imperio. nolite timere. primum timor expellitur ut postea doctrina tribuatur. leuantes autem oculos suos neminem uiderunt nisi solum iesum. rationabiliter postquam surrexerant non uiderunt nisi solum iesum ne, si moyses et helias perseuerassent cum domino, patris uox uideretur incerta cui potissimum daret testimonium. uident ergo iesum stantem ablata nube et moysen et heliam euanuisse, quia postquam legis et prophetarum umbra discesserit quae uelamento suo apostolos texerat, utrumque in euangelio repperitur. et descendentibus illis de monte praecepit iesus dicens: nemini dixeritis uisionem donec filius hominis a mortuis resurgat. futuri regni praemeditatio et gloria triumphantis demonstrata fuerat in monte. non ergo uult hoc in populos praedicari ne et incredibile esset pro rei magnitudine et post tantam gloriam apud rudes animos sequens crux scandalum faceret.

et interrogauerunt eum discipuli dicentes: quid ergo scribae dicunt quod heliam oporteat primum uenire? nisi causas nouerimus quare interrogauerint discipuli super heliae nomine, stulta uidetur et extraordinaria eorum interrogatio. quid enim pertinet ad ea quae supra scripta sunt de heliae aduentu quaerere? traditio pharisaeorum est iuxta malachiam prophetam qui est nouissimus in duodecim quod helias ueniat ante aduentum saluatoris et reducat cor patrum ad filios et filiorum ad patres et restituat omnia in antiquum statum. aestimant ergo discipuli transformationem gloriae hanc esse quam in monte uiderant et dicunt: si iam uenisti in gloria, quomodo praecursor tuus non apparet, maxime quia heliam uiderant recessisse. quando autem adiciunt: scribae dicunt quod heliam oporteat primum uenire, primum dicendo ostendunt quod nisi helias uenerit non sit secundum scripturas saluatoris aduentus.

at ille respondens ait eis: helias quidem uenturus est et restituet omnia; dico autem uobis quia helias iam uenit, et reliqua. ipse qui uenturus est in secundo saluatoris aduentu iuxta corporis fidem, nunc per iohannem uenit in uirtute et spiritu, sed non cognouerunt eum fecerunt que ei quaecumque uoluerunt, hoc est spreuerunt et decollauerunt eum. sic et filius hominis passurus est ab eis. quaeritur autem cum herodes et herodias iohannem interfecerint, quomodo ipsi iesum quoque crucifixisse dicantur, cum legamus eum a scribis et pharisaeis interfectum; et breuiter respondendum quod et in iohannis nece pharisaeorum factio consenserit et in occisione domini herodes iunxerit uoluntatem suam, qui inlusum atque dispectum remiserit ad pilatum ut crucifigeret eum.

domine miserere filio meo quia lunaticus est et male patitur, nam saepe cadit in ignem et crebro in aquam; et obtuli eum discipulis tuis et non potuerunt curare eum. quam ob causam daemon obseruans lunae cursum corripiat homines et per creaturas infamare studeat creatorem supra diximus. mihi autem uidetur iuxta tropologiam lunaticus esse qui per horarum momenta mutatur ad uitia nec persistit in coepto sed crescit atque decrescit, et nunc in ignem fertur quo adulterantium corda succensa sunt, nunc in aquas quae non ualent extinguere caritatem. quod autem dicit: obtuli eum discipulis tuis et non potuerunt curare eum, latenter accusat apostolos, cum inpossibilitas curandi interdum non ad inbecillitatem curantium sed ad eorum qui curandi sunt fidem referatur, dicente domino: fiat tibi secundum fidem tuam. respondens iesus ait: o generatio incredula et peruersa quo usque ero uobis cum? usque quo patiar uos? non quo taedio superatus sit et mansuetus ac mitis qui non aperuit sicut agnus coram tondente os suum, in uerba furoris eruperit sed quo in similitudinem medici, si aegrotum uideat contra sua praecepta se gerere dicat: usque quo accedam ad domum tuam, quo usque artis perdam industriam me aliud iubente et te aliud perpetrante. in tantum autem non est iratus homini sed uitio et per unum hominem iudaeos arguit infidelitatis ut statim intulerit: adferte eum huc ad me. et increpauit eum iesus, et exiit ab eo daemonium. non ille qui patiebatur sed daemon debuerat increpari. siue increpauit puerum et exiit ab eo daemon quia propter peccata sua a daemone fuerat oppressus.

et dixerunt: quare nos non potuimus eicere illum? qui dixit illis: propter incredulitatem uestram. hoc est quod in alio loco dicit: quaecumque in nomine meo petieritis credentes accipietis. ergo quotiens non accipimus, non praestantis est inpossibilitas sed culpa precantium. si habueritis fidem ut granum sinapis, dicetis monti huic: transi hinc, et transibit. putant aliqui fidem grano sinapis comparatam paruam dici, quo regnum caelorum grano sinapis conferatur, cum apostolus dicat: et si totam fidem habuero ita ut montes transferam, ergo magna est fides quae grano sinapis coaequatur. montis translatio non eius significatur quem oculis carnis aspicimus sed illius qui a domino translatus fuerat ex lunatico. quid enim ait? dicetis monti huic: transi hinc, et transibit. ex quo stultitiae coarguendi qui contendunt apostolos omnes que credentes ne paruam quidem habuisse fidem quia nullus eorum montes transtulerit. neque enim tantum prodest montis de alio in alium locum translatio et uana signorum quaerenda ostentatio quantum in utilitatem omnium iste mons transferendus est qui per prophetam corrumpere dicitur omnem terram. hoc autem genus non eicitur nisi per orationem et ieiunium. dum docet quomodo nequissimus daemon possit expelli, omnes instituit ad uitam.

conuersantibus autem eis in galilea dixit illis iesus: filius hominis tradendus est in manus hominum, et occident eum, et tertia die resurget. et contristati sunt uehementer. semper prosperis miscet tristitiam ut cum repente uenerint non terreant apostolos sed a praemeditatis ferantur animis. si enim contristat eos quod occidendus est, debet laetificare quod dicitur: die tertio resurrecturus est. porro quod contristantur, et contristantur uehementer non de infidelitate uenit, alioquin et petrum scierant esse correptum quare non saperet ea quae dei sunt sed quae hominum; uerum quia pro dilectione magistri nihil de eo sinistrum et humile patiuntur audire.

et cum uenissent capharnaum accesserunt qui didragma accipiebant ad petrum et dixerunt: magister uester non soluit didragma. ait eis: etiam. post augustum caesarem iudea facta tributaria et omnes censi capite ferebantur. unde et ioseph cum maria cognata sua professus est in bethleem. rursum quoniam nutritus erat in nazareth, quod est oppidum galileae capharnaum urbi subiacens, reposcitur tributa; et pro signorum magnitudine hi qui exigebant non audent ipsum repetere, sed discipulum conueniunt siue malitiose interrogant utrum reddat tributa an contradicat caesaris uoluntati iuxta quod et in alio loco legimus: licet tributa caesari soluere annon. et cum intrasset domum praeuenit eum iesus dicens. qui didragma exigebant seorsum conuenerant petrum; cum que intrasset domum, antequam petrus suggerat, dominus interrogat ne scandalizentur discipuli ad postulationem tributi, cum uideant eum nosse quae absente se gesta sunt.

quid tibi uidetur simon? reges terrae a quibus accipiunt tributum uel censum, a filiis suis an ab alienis? et ille dixit: ab alienis. dixit illi iesus: ergo liberi sunt filii. dominus noster et secundum carnem et secundum spiritum filius regis erat uel ex dauid stirpe generatus uel omnipotentis uerbum patris. ergo tributa quasi regum filius non debebat, sed qui humilitatem carnis adsumpserat debuit adimplere omnem iustitiam. nos que infelices qui christi censemur nomine et nihil dignum tanta facimus maiestate, ille pro nobis et crucem sustinuit et tributa reddidit, nos pro illius honore tributa non reddimus et quasi filii regis a uectigalibus inmunes sumus. uade ad mare et mitte hamum et eum piscem qui primus ascenderit tolle et aperto ore eius inuenies staterem; illum sumens da eis pro me et te. quid primum mirer in hoc loco nescio utrum praescientiam an magnitudinem saluatoris, praescientiam quod nouerat habere piscem in ore staterem et quod primus ipse capiendus esset, magnitudinem atque uirtutem si ad uerbum eius statim stater in ore piscis creatus est et quod futurum erat ipse loquendo fecerit. uidetur autem mihi secundum mysticos intellectus iste esse piscis qui primus captus est qui in profundo maris erat et in salsis amaris que gurgitibus morabatur, ut per secundum adam liberaretur primus adam, et id quod in ore eius, hoc est in confessione, fuerat inuentum pro petro et domino redderetur. et pulchre id ipsum quidem datur pretium sed diuisum est quia pro petro quasi pro peccatore pretium reddebatur, dominus autem noster peccatum non fecerat nec dolus inuentus est in ore eius. stater dicitur qui duo habet didragma ut ostenderetur similitudo carnis, dum eodem et dominus et seruus pretio liberantur. sed et simpliciter intellectum aedificat auditorem, dum tantae dominus fuerit paupertatis ut unde tributa pro se et apostolo reddere non habuerit. quod si quis obicere uoluerit: et quomodo iudas in loculis portabat pecuniam, respondebimus rem pauperum in usus suos conuertere nefas putauit nobis que idem tribuit exemplum.

18. in illa hora accesserunt discipuli ad iesum dicentes: quis putas maior est in regno caelorum? quod saepe monui etiam nunc obseruandum est; causae quaerendae sunt singulorum domini dictorum atque factorum. post inuentum staterem, post tributa reddita, quid sibi uult repentina apostolorum interrogatio? in illa hora accesserunt discipuli ad iesum dicentes: quis putas maior est in regno caelorum? quia uiderant pro petro et domino idem tributum redditum ex aequalitate pretii arbitrati sunt omnibus apostolis petrum esse praelatum, qui in redditione tributi domino fuerat comparatus; ideo interrogant quis maior sit in regno caelorum. uidens que iesus cogitationes eorum et causas erroris intellegens, uult desiderium gloriae humilitatis contentione sanare. et aduocans iesus paruulum statuit eum in medio eorum. uel simpliciter quemlibet paruulum ut aetatem quaereret et similitudinem innocentiae demonstraret uel certe paruulum statuit in medio eorum se ipsum, qui non ministrari uenerat sed ministrare ut eis humilitatis tribueret exemplum. alii paruulum interpretantur spiritum sanctum quem posuerit in cordibus discipulorum ut superbiam humilitate mutarent.

amen dico uobis: nisi conuersi fueritis ut efficiamini sicut paruuli, non intrabitis in regnum caelorum. non praecipitur apostolis ut aetatem habeant paruulorum, sed ut innocentiam, et quod illi per annos possident, hi possideant per industriam, ut malitia non sapientia paruuli sint. quicumque ergo humiliauerit se sicut paruulus iste, hic est maior in regno caelorum. sicut iste paruulus cuius uobis exemplum tribuo non perseuerat in iracundia, non laesus meminit, non uidens pulchram mulierem delectatur, non aliud cogitat et aliud loquitur, sic et uos nisi talem habueritis innocentiam et animi puritatem, regna caelorum non poteritis intrare. siue aliter: quicumque humiliauerit se sicut paruulus iste, hic est maior in regno caelorum, qui imitatus me fuerit et se in exemplum mei humiliauerit ut tantum se deiciat quantum ego deieci formam serui accipiens, hic intrabit in regnum caelorum. et qui susceperit unum paruulum talem in nomine meo, me suscipit. qui talis fuerit ut christi imitetur humilitatem et innocentiam, in eo christus suscipitur. et prudenter ne, cum delatum fuerit apostolis, se putent honoratos, adiecit non illos sui merito, sed magistri honore suscipiendos.

qui autem scandalizauerit unum de pusillis istis. nota quod qui scandalizatur paruulus est; maiores enim scandala non recipiunt. expedit ei ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris. quamquam haec generalis possit esse sententia aduersum omnes qui aliquem scandalizant, tamen iuxta consequentiam sermonis etiam contra apostolos dictum intellegi potest, qui interrogando quis maior esset in regno caelorum, uidebantur inter se de dignitate contendere et, si in hoc uitio permansissent, poterant eos quos ad fidem uocabant, per suum scandalum perdere, dum apostolos uident inter se de honore pugnare. quod autem dixit: expedit ei ut suspendatur mola asinaria in collo eius, secundum ritum prouinciae loquitur quo maiorum criminum ista apud ueteres iudaeos poena fuerit ut in profundo ligato saxo demergerentur. expedit autem ei quia multo melius est pro culpa breuem recipere poenam quam aeternis seruari cruciatibus. non enim uindicabit dominus bis in id ipsum.

uae mundo ab scandalis. necesse est ut ueniant scandala uerumtamen uae homini per quem scandalum uenit. non quo necesse sit uenire scandala (alioquin absque culpa essent qui scandalum faciunt) sed cum necesse sit in isto mundo fieri scandala unusquisque suo uitio scandalis patet. simul que per generalem sententiam percutitur iudas qui proditioni animum praeparauerat. si autem manus tua uel pes tuus scandalizat te, abscide eum et proice abs te, et reliqua. necesse est quidem uenire scandala, uae tamen ei est homini, qui quod necesse est ut in mundo fiat, uitio suo facit ut per se fiat. igitur omnis truncatur affectus et uniuersa propinquitas amputatur ne per occasionem pietatis unusquisque credentium scandalis pateat. si, inquit, ita est quis tibi coniunctus ut manus pes oculus et est utilis atque sollicitus et acutus ad perspiciendum, scandalum autem tibi facit et propter dissonantiam morum te pertrahit in gehennam, melius est ut propinquitate eius et emolumentis carnalibus careas quam dum uis lucrifacere cognatos et necessarios causam habeas ruinarum. itaque non frater, non uxor, non filii, non amici, non omnis affectus qui nos excludere potest a regno caelorum amori domini praeponatur. nouit unusquisque credentium quid sibi noceat uel in quo sollicitetur animus ac saepe temptetur. melius est uitam solitariam ducere quam ob uitae praesentis necessaria aeternam uitam perdere.

uidete ne contemnatis unum ex pusillis istis. dico enim uobis quia angeli eorum semper uident faciem patris mei qui in caelis est. supra dixerat per manum et pedem et oculum omnes propinquitates et necessitudines quae scandalum facere poterant amputandas; austeritatem itaque sententiae subiecto praecepto temperat dicens: uidete ne contemnatis unum ex pusillis istis. sic, inquit, praecipio seueritatem ut commixtim clementiam doceam. quantum in uobis est nolite contemnere, sed per uestram salutem etiam illorum quaerite sanitatem. sin autem perseuerantes in peccatis uideritis et uitiis seruientes, melius est solos saluos fieri quam perire cum pluribus. quia angeli eorum in caelis uident semper faciem patris. magna dignitas animarum ut unaquaeque habeat ab ortu natiuitatis in custodiam sui angelum delegatum. unde legimus in apocalypsi iohannis angelo ephesi thyatirae et angelo philadelphiae et angelis quattuor reliquarum ecclesiarum scribe haec. apostolus quoque praecepit uelari capita in ecclesiis feminarum propter angelos.

quid uobis uidetur? si fuerint alicui centum oues, et errauerit una ex eis, nonne relinquit nonaginta nouem in montibus et uadit quaerere eam quae errauit? consequenter ad clementiam prouocat qui praemiserat dicens: uidete ne contemnatis unum ex pusillis istis, et subiungit parabolam nonaginta nouem ouium in montibus relictarum et unius errantis quam pastor bonus, quia propter nimiam infirmitatem ambulare non poterat, umeris suis ad gregem reliquum reportaret. quidam putant istum esse pastorem qui cum in forma dei esset non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo, sed exinaniuit se formam serui accipiens. factus oboediens patri usque ad mortem, mortem autem crucis, et ob id ad terrena descenderit ut saluam faceret unam ouiculam quae perierat, hoc est humanum genus. alii uero in nonaginta nouem ouibus iustorum putant numerum intellegi, et in una ouicula peccatorum, secundum quod in alio loco dixerit: non ueni iustos uocare sed peccatores; non enim opus habent sani medico sed hi qui se male habent. ista parabola in euangelio secundum lucam cum aliis duabus parabolis decem dragmarum et duorum filiorum scripta est.

sic non est uoluntas ante patrem uestrum qui in caelis est ut pereat unus de pusillis istis. refert ad superius propositum de quo dixerat: uidete ne contemnatis unum ex pusillis istis, et docet idcirco parabolam positam ut pusilli non contemnantur. in eo autem quod dicit: non est uoluntas ante patrem uestrum ut pereat unus de pusillis istis, quotiens aliquis perierit de pusillis, ostenditur quod non uoluntate patris perierit. si autem peccauerit in te frater tuus, uade et corripe eum inter te et ipsum, et reliqua.

si peccauerit in nos frater noster et in qualibet causa nos laeserit, dimittendi habemus potestatem, immo necessitatem, qua praecipitur ut debitoribus nostris debita dimittamus; sin autem in deum quis peccauerit, non est nostri arbitrii. dicit enim scriptura diuina: si peccauerit homo in hominem, rogabit pro eo sacerdos; si autem in deum peccauerit, quis rogabit pro eo? nos e contrario in dei iniuria benigni sumus, in nostris contumeliis exercemus odia. corripiendus est autem frater seorsum ne, si semel pudorem ac uerecundiam amiserit, permaneat in peccato et, si quidem audierit, lucrifacimus animam eius et per alterius salutem nobis quoque adquiritur salus; sin autem audire noluerit, adhibeatur frater; quod si nec illum audierit, adhibeatur et tertius uel corrigendi studio uel conueniendi sub testibus. porro si nec illos audire uoluerit, tum multis dicendum est ut detestationi eum habeant et qui non potuit pudore saluari, saluetur obprobriis. quando autem dicitur: sit tibi sicut ethnicus et publicanus, ostenditur maioris esse detestationis qui sub nomine fidelis agat opera infidelium quam hi qui aperte gentiles sunt. publicani enim uocantur secundum tropologiam qui saeculi sectantur lucra et exigunt uectigalia per negotiationes et fraudes ac furta, scelera atque periuria.

amen dico uobis: quaecumque alligaueritis super terram erunt ligata et in caelo et quaecumque solueritis super terram erunt soluta et in caelo. quia dixerat: si autem ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus, et poterat contemptoris fratris haec occulta esse responsio uel tacita cogitatio: si me dispicis, et ego te dispicio, si tu me condemnas, et mea sententia condemnaberis, potestatem tribuit apostolis ut sciant qui a talibus condemnantur, humanam sententiam diuina sententia roborari et quodcumque ligatum fuerit in terra ligari pariter et in caelo.

iterum dico uobis quia si duo ex uobis consenserint super terram de omni re quamcumque petierint, fiet illis a patre meo qui in caelis est. ubi enim sunt duo uel tres congregati in nomine meo ibi sum in medio eorum. omnis supra sermo nos ad concordiam prouocarat. igitur et praemium pollicetur ut sollicitius festinemus ad pacem, cum se dicat inter duos et tres medium fore, iuxta illud exemplum tyranni qui duos amicos captos, cum unus ad uisendam matrem reuertisset et amicum pro se uadem dedisset, sic probare uoluit ut, uno tento, alterum dimitteret, cum que reuertisset ad condictam diem, admirans amborum fidem rogauerit ut se haberent tertium. possumus hoc et spiritaliter intellegere quod ubi spiritus et anima corpus que consenserint et non inter se bellum diuersarum habuerint uoluntatum, carne concupiscente aduersus spiritum et spiritu aduersus carnem, de omni re quam petierint impetrent a patre, nulli que dubium quin bonarum rerum postulatio sit ubi corpus ea uult habere quae spiritus. tunc accedens petrus ad eum dixit: domine quotiens peccabit in me frater meus et dimittam ei? usque septies? et reliqua. haeret sibi sermo dominicus et in modum funiculi triplicis rumpi non potest. supra dixerat: uidete ne contemnatis unum ex pusillis istis; et adiecerat: si peccauerit in te frater tuus, uade et corripe eum inter te et ipsum; et praemium repromiserat dicens: si duo ex uobis consenserint super terram, de omni re impetrabunt quam petierint et ego ero in medio eorum. prouocatus apostolus petrus interrogat quotiens fratri in se peccanti dimittere debeat et cum interrogatione profert sententiam: usque septies, cui respondit iesus: non usque septies sed septuagies septies, id est quadringentis nonaginta uicibus, ut totiens peccanti fratri dimitteret in die quotiens ille peccare non possit.

ideo adsimilatum est regnum caelorum homini regi qui uoluit rationem ponere cum seruis suis. familiare est syris et maxime palestinis ad omnem sermonem suum parabolas iungere ut quod per simplex praeceptum teneri ab auditoribus non potest, per similitudinem exempla que teneatur. praecepit itaque petro sub comparatione regis et domini et serui qui debitor decem milium talentorum a domino rogans ueniam impetrauerat, ut ipse quoque dimittat conseruis suis minora peccantibus. si enim ille rex et dominus seruo debitori decem milium talentorum tam facile dimisit, quanto magis serui conseruis suis debent minora dimittere? quod ut manifestius fiat dicamus sub exemplo: si quis nostrum commiserit adulterium, homicidium, sacrilegium, maiora crimina decem milium talentorum, rogantibus dimittuntur si et ipsi dimittant minora peccantibus; si autem ob factam contumeliam simus inplacabiles et propter amarius uerbum perpetes habeamus discordias, nonne nobis uidemur recte redigendi in carcerem et sub exemplo operis nostri hoc agere ut maiorum nobis delictorum uenia non relaxetur.

oblatus est ei unus qui debebat decem milia talenta. scio quosdam istum qui debebat decem milia talentorum diabolum interpretari; cuius uxorem et filios uenundandos perseuerante illo in malitia, insipientiam et malas cogitationes intellegi uolunt; sicut enim iusti uxor dicitur sapientia sic uxorem iniusti et peccatoris appellari stultitiam. sed quomodo ei dimittat dominus decem milia talenta et ille nobis conseruis suis centum denarios non dimiserit, nec ecclesiasticae interpretationis est nec a prudentibus uiris recipiendae. sic et pater meus caelestis faciet uobis, si non remiseritis unusquisque fratri suo de cordibus uestris. formidulosa sententia si iuxta nostram mentem sententia dei flectitur atque mutatur. si parua fratribus non dimittimus, magna nobis a deo non dimittentur. et quia potest unusquisque dicere: nihil habeo contra eum, ipse nouit, habet deum iudicem, non mihi cura est quid uelit agere, ego ignoui ei, confirmat sententiam suam et omnem simulationem fictae pacis euertit dicens: si non remiseritis unusquisque fratri suo de cordibus uestris.

19. et accesserunt ad eum pharisaei temptantes eum et dicentes: si licet homini dimittere uxorem suam quacumque de causa. de galilea uenerat ad iudeam, idcirco pharisaeorum scribarum que factio interrogat eum utrum liceat homini dimittere uxorem suam qualibet causa, ut quasi cornuato eum teneant syllogismo et quodcumque responderit captioni pateat; si dixerit dimittendam esse uxorem qualibet ex causa et ducendas alias, pudicitiae praedicator sibi uidebitur docere contraria; sin autem responderit non omnem ob causam debere dimitti, quasi sacrilegii reus tenebitur et aduersus doctrinam moysi, ac per moysen dei, facere. igitur dominus sic responsionem temperat ut decipulam transeat scripturam sanctam adducens in testimonium et naturalem legem primam que dei sententiam secundae opponens quae non uoluntate dei sed peccantium necessitate concessa est. non legistis quia qui fecit ab initio masculum et feminam fecit eos? hoc in exordio geneseos scriptum est. dicendo autem masculum et feminam, ostendit secunda uitanda coniugia. non enim ait: masculum et feminas, quod ex priorum repudio quaerebatur, sed masculum et feminam ut unius coniugii consortia necterentur.

propter hoc dimittit homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae. similiter ait: adhaerebit uxori suae, non uxoribus. et erunt duo in carne una. praemium nuptiarum e duabus unam carnem fieri. castitas iuncta spiritui unus efficitur spiritus. quod ergo deus coniunxit homo non separet. deus coniunxit unam faciendo carnem uiri et feminae, hanc homo non potest separare nisi forsitan solus deus. homo separat, quando propter desiderium secundae uxoris primam dimittimus; deus separat qui et coniunxerat, quando ex consensu propter seruitutem dei, eo quod tempus in arto sit, sic habemus uxores quasi non habentes.

dicunt illi: quid ergo moyses mandauit dari libellum repudii et dimittere? aperiunt calumniam quam parauerant. et certe dominus non propriam sententiam protulerat sed ueteris historiae et mandatorum fuerat recordatus dei. ait illis: quoniam moyses ad duritiam cordis uestri permisit uobis dimittere uxores uestras; ab initio autem non fuit sic. quod dicit istiusmodi est: numquid potest deus sibi esse contrarius ut aliud ante iusserit et sententiam suam nouo frangat imperio? non ita sentiendum est, sed moyses cum uideret propter desiderium secundarum coniugum quae uel ditiores uel iuniores uel pulchriores essent, primas uxores interfici aut malam uitam ducere, maluit indulgere discordiam quam odia et homicidia perseuerare. simul que considera quod non dixit: propter duritiam cordis uestri permisit uobis deus, sed moyses, ut iuxta apostolum consilium sit hominis, non imperium dei. dico autem uobis quia quicumque dimiserit uxorem suam nisi ob fornicationem et aliam duxerit moechatur; et qui dimissam duxerit moechatur. sola fornicatio est quae uxoris uincat affectum; immo cum illa unam carnem in aliam diuiserit et se fornicatione separauerit a marito, non debet teneri ne uirum quoque sub maledicto faciat dicente scriptura: qui adulteram tenet stultus et impius est. ubicumque est igitur fornicatio et fornicationis suspicio libere uxor dimittitur. et quia poterat accedere ut aliquis calumniam faceret innocenti et ob secundam copulam nuptiarum ueteri crimen impingeret, sic priorem iubetur dimittere uxorem ut secundam prima uiuente non habeat. quod enim dicit tale est: si non propter libidinem sed propter iniuriam dimittis uxorem, quare expertus infelices priores nuptias nouarum te inmittis periculo? nec non quia poterat euenire ut iuxta eandem legem uxor quoque marito daret repudium, eadem cautela praecipitur ne secundum accipiat uirum. et quia meretrix et quae semel fuerat adultera obprobrium non timebat, secundo praecipitur uiro quod si talem duxerit sub adulterii crimine sit.

dicunt ei discipuli: si ita est causa homini cum uxore, non expedit nubere. graue pondus uxorum est, si excepta causa fornicationis eas dimittere non licet. quid enim si temulenta fuerit, si iracunda, si malis moribus, si luxoriosa, si gulosa, si uaga, si iurgatrix et maledica, tenenda erit istiusmodi? uolumus nolumus sustinenda. cum enim essemus liberi uoluntate nos subiecimus seruituti. uidentes ergo apostoli graue uxorum iugum proferunt motum animi sui et dicunt: si ita est causa homini cum uxore, non expedit nubere. qui dixit: non omnes capiunt uerbum istud sed quibus datum est. nemo putet sub hoc uerbo uel fatum uel fortunam introduci quod hi sint uirgines quibus a deo datum sit aut quos quidam ad hoc casus adduxerit, sed his datum est qui petierunt, qui uoluerunt, qui ut acciperent laborauerunt. omni enim petenti dabitur et quaerens inueniet et pulsanti aperietur.

sunt enim eunuchi qui de utero matris sic nati sunt, et sunt eunuchi qui facti sunt ab hominibus, et sunt eunuchi qui se ipsos castrauerunt propter regnum caelorum. qui potest capere capiat. triplex genus est eunuchorum, duorum carnalium et tertii spiritalis. alii sunt qui de matris utero sic nascuntur, alii uel quos captiuitas facit uel deliciae matronales. tertii sunt qui se ipsos castrauerunt propter regnum caelorum et qui cum possint esse uiri, propter christum eunuchi fiunt. istis promittitur praemium, superioribus autem quibus castimoniae necessitas non uoluntas est, nihil omnino debetur. possumus et aliter dicere: eunuchi sunt ex matris utero qui frigidioris naturae sunt nec libidinem adpetentes, et alii qui ab hominibus fiunt quos aut philosophi faciunt aut propter idolorum cultum emolliuntur in feminas uel persuasione heretica simulant castitatem ut mentiantur religionis ueritatem. sed nullus eorum consequitur regna caelorum nisi qui se propter christum castrauerit. unde infert: qui potest capere capiat, ut unusquisque consideret uires suas utrum possit uirginalia et pudicitiae implere praecepta. per se enim castitas blanda est et quemlibet ad se alliciens. sed considerandae uires sunt ut qui potest capere capiat. quasi hortantis uox domini est et milites suos ad pudicitiae praemium concitantis: qui potest capere capiat, qui potest pugnare pugnet, superet ac triumphet.

tunc oblati sunt ei paruuli ut manus eis inponeret et oraret, discipuli autem et increpabant eos. non quo nollent eis saluatoris et manu et uoce benedici, sed quo necdum habentes plenissimam fidem, putarent eum in similitudinem hominum offerentium importunitate lassari. dimittite paruulos et nolite eos prohibere ad me uenire; talium est enim regnum caelorum. significanter dixit talium, non istorum, ut ostenderet non aetatem regnare sed mores, et his qui similem haberent innocentiam et simplicitatem praemium repromitti, apostolo quoque in eandem sententiam congruente: fratres, nolite pueri effici sensibus sed malitia paruuli estote; sensu autem ut perfecti sitis.

ecce unus accedens ait illi: magister bone, quid boni faciam ut habeam uitam aeternam? iste qui interrogat quomodo uitam consequatur aeternam, et adulescens et diues est et superbus et, iuxta alium euangelistam, non uoto discentis sed temptantis interrogat.

quid me interrogas de bono? unus est bonus deus. quia magistrum uocauerat bonum et non deum uel dei filium confessus erat, discit quamuis sanctum hominem comparatione dei non esse bonum, de quo dicitur: confitemini domino quoniam bonus. ne quis autem putet in eo quod bonus deus dicitur excludi a bonitate filium dei, legamus in alio loco: pastor bonus ponit animam pro ouibus suis; et in propheta spiritum bonum terram que bonam. igitur et saluator non bonitatis testimonium renuit sed magistri absque deo exclusit errorem.

si uis ad uitam ingredi, serua mandata. dicit illi: quae? iesus autem dixit: non homicidium facies, non adulterabis, et reliqua, et diliges proximum tuum sicut te ipsum. adulescentem istum temptatorem esse et ex eo probare possumus quod dicente sibi domino: si uis ad uitam uenire, serua mandata, rursum fraudulenter interrogat quae sint illa mandata, quasi non ipse legerit aut dominus possit deo iubere contraria. dicit illi adulescens: omnia haec custodiui; quid adhuc mihi deest? mentitur adulescens. si enim hoc quod positum est in mandatis: diliges proximum tuum sicut te ipsum, opere complesset, quomodo postea audiens: uade, uende quae habes et da pauperibus, tristis recessit quia habebat possessiones multas? ait illi iesus:

si uis perfectus esse, uade, uende quae habes et da pauperibus et habebis thesaurum in caelo et ueni, sequere me. in potestate nostra est utrum uelimus esse perfecti. tamen quicumque perfectus esse uoluerit debet uendere quae habet et non ex parte uendere sicut ananias fecit et saphira, sed totum uendere et cum uendiderit dare omne pauperibus et sic sibi praeparare thesaurum in regno caelorum. nec hoc ad perfectionem sufficit nisi post contemptas diuitias saluatorem sequatur, id est relictis malis faciat bona. facilius enim sacculus contemnitur quam uoluntas. multi diuitias relinquentes dominum non sequuntur. sequitur autem dominum qui imitator eius est et per uestigia illius graditur. qui enim dicit se in christo credere debet quomodo ille ambulauit et ipse ambulare.

abiit tristis erat enim habens possessiones multas. haec est tristitia quae ducit ad mortem causa que tristitiae redditur quod habuerit possessiones multas, id est spinas et tribulos, quae sementem dominicam suffocauerint. iesus autem dixit discipulis suis: amen dico uobis quia diues difficile intrabit in regna caelorum. et quomodo abraham isaac et iacob diuites intrauerunt in regna caelorum, et in euangelio matheus et zacheus diuitiis derelictis domini testimonio praedicantur? sed considerandum quod eo tempore quo intrauerunt diuites esse desierant. tamdiu ergo non intrabunt quamdiu diuites fuerint. et tamen quia difficulter diuitiae contemnuntur non dixit: impossibile est diuites intrare in regna caelorum, sed difficile. ubi difficile ponitur non impossibilitas praetenditur, sed raritas demonstratur. et iterum dico uobis: facilius est camelum per foramen acus transire quam diuitem intrare in regna caelorum. hoc dicto ostenditur non difficile esse sed impossibile. si enim quomodo camelus non potest intrare per foramen acus, sic diues introire non potest in regna caelorum, nullus diuitum saluus erit. sed si legamus esaiam quomodo cameli madian et epha ueniant ad hierusalem cum donis atque muneribus et qui prius curui erant et uitiorum prauitate distorti ingrediantur portas hierusalem, uidebimus quomodo et isti cameli quibus diuites comparantur, cum deposuerint grauem sarcinam peccatorum et totius corporis prauitatem, intrare possint per angustam et artam uiam quae ducit ad uitam. interrogantibus autem discipulis et admirantibus austeritatem dicti: quis ergo saluus fiet? clementia sua seueritatem sententiae temperauit dicens: quae apud homines impossibilia apud deum possibilia sunt. tunc respondens petrus dixit ei: ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te; quid ergo erit nobis? grandis fiducia. petrus piscator erat, diues non fuerat, cibos manu et arte quaerebat et tamen loquitur confidenter: reliquimus omnia. et quia non sufficit tantum relinquere iungit quod perfectum est: et secuti sumus te. fecimus quod iussisti; quid igitur nobis dabis praemii? iesus autem dixit illis: amen dico uobis quod uos, qui secuti estis me, in regeneratione, cum sederit filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis super sedes duodecim iudicantes duodecim tribus israhel. non dixit: qui reliquistis omnia, hoc enim et crates fecit philosophus, et multi alii diuitias contempserunt, sed qui secuti estis me, quod proprie apostolorum est atque credentium. in regeneratione cum sederit filius hominis in sede maiestatis suae, quando ex mortuis de corruptione resurgent incorrupti, sedebitis et uos in soliis iudicantium condemnantes duodecim tribus israhel, quia uobis credentibus illi credere noluerunt. et omnis qui reliquit domum uel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut uxorem aut filios aut agros propter nomen meum, centuplum recipiet et uitam aeternam possidebit. multi autem erunt primi nouissimi et nouissimi primi. locus iste cum illa sententia congruit in qua saluator loquitur: non ueni pacem mittere sed gladium; ueni enim separare hominem a patre suo et matrem a filia et nurum a socru, et inimici hominis domestici eius. qui ergo propter fidem christi et praedicationem euangelii omnes affectus contempserint atque diuitias et saeculi uoluptates, isti centuplum recipient et uitam aeternam possidebunt. ex occasione huius sententiae quidam introducunt mille annos post resurrectionem, dicentes nobis tunc centuplum omnium rerum quas dimisimus et uitam aeternam esse reddendam, non intellegentes quod, si in ceteris digna sit repromissio, in uxoribus appareat turpitudo ut qui unam pro domino dimiserit centum recipiat in futuro. sensus igitur iste est: qui carnalia pro saluatore dimiserit, spiritalia recipiet, quae comparatione et merito sui ita erunt quasi si paruo numero centenarius numerus comparetur. unde dicit et apostolus qui unam tantum domum et unius prouinciae paruos agros dimiserat: quasi nihil habentes et omnia possidentes.

20. simile est regnum caelorum homini patrifamilias qui exiit primo mane conducere operarios in uineam suam. conuentione autem facta cum operariis ex denario diurno misit eos in uineam suam. parabola ista uel similitudo regni caelorum ex his quae praemissa sunt intellegitur. scriptum est enim ante eam: multi erunt primi nouissimi et nouissimi primi, non tempori deferente domino sed fidei; dicit que patremfamilias primo mane exisse ut conduceret operarios in uineam suam et pretium operis constituisse denarium. deinde egressum circa horam tertiam uidisse alios stantes in platea otiosos et illis nequaquam denarium sed quod iustum est fuisse pollicitum; sexta quoque hora et nona fecisse similiter; undecima autem inuenisse alios stantes qui tota die otiosi fuerant et misisse eos in uineam; cum autem sero factum esset praecepisse procuratori suo ut a nouissimis inciperet reddere, hoc est ab operariis horae undecimae usque ad operarios horae primae, omnes que pariter contra nouissimos inuidia concitatos iniquitatem arguisse patrisfamiliae, non quo minus acceperint quam fuerat constitutum, sed quo plus accipere uoluerint his in quos se clementia conductoris effuderat. mihi uidetur primae horae esse operarios samuhel et hieremiam et baptistam iohannem qui possunt cum psalmista dicere: ex utero matris meae deus meus es tu. tertiae uero horae operarii sunt qui a pubertate deo seruire coeperunt; sextae horae qui matura aetate susceperunt iugum christi; nonae qui iam declinante ad senium; porro undecimae qui ultima senectute, et tamen omnes pariter accipiunt praemium licet diuersus labor sit. sunt qui hanc parabolam aliter disserant. prima hora uolunt missum esse in uineam adam et reliquos patriarchas usque ad noe; tertia ipsum noe usque ad abraham et circumcisionem ei datam; sexta ab abraham usque ad moysen quando lex data est; nona ipsum moysen et prophetas; undecima apostolos et gentium populum quibus omnes inuident. unde hoc ipsum intellegens post horam iam undecimam, cum esset prope solis occasum et ad uesperam, iohannes euangelista loquitur: filioli mei nouissima hora est. et simul considera quod iniustitiam patrisfamiliae, quam in undecimae horae operariis omnes pariter accusant, in se ipsis non intellegunt. si enim iniquus est paterfamilias, non in uno iniquus est sed in omnibus, quia non sic laborauit tertiae horae operarius quomodo ille qui a prima hora est missus in uineam; similiter et sextae horae operarius minus laborauit a tertiae horae operario et nonae a sextae horae operario. omnis itaque retro uocatio gentilibus inuidet et in euangelii torquetur gratia. unde et saluator concludens parabolam: erunt, inquit, primi nouissimi et nouissimi primi, quod iudaei de capite uertantur in caudam et nos de cauda mutemur in caput.

amice non facio tibi iniuriam. legi in cuiusdam libro amicum istum, qui increpatur a patrefamilias, primae horae operarium, protoplaustum intellegi et eos qui in illo tempore crediderunt. nonne ex denario conuenisti me cum? denarius figuram regis habet. recepisti ergo mercedem quam tibi promiseram, hoc est imaginem et similitudinem meam; quid quaeris amplius et non tam ipse plus accipere quam alium nihil accipere desideras, quasi alterius consortio minuatur praemii meritum. tolle quod tuum est et uade. iudaeus in lege non gratia sed opere saluatur. qui enim fecerit eam uiuet in ea. unde dicitur ad eum: an oculus tuus nequam est quia ego bonus sum? id ipsum sonat et illa lucae parabola ubi maior filius minori inuidet et non uult eum recipi paenitentem et patrem accusat iniustitiae. et ut sciamus hunc esse sensum quem diximus titulus parabolae huius finis que consentiunt: sic erunt, inquit, nouissimi primi et primi nouissimi; multi enim sunt uocati pauci autem electi. et ascendens iesus hierosolymam adsumpsit duodecim discipulos suos et ait illis: ecce ascendimus hierosolymam, et filius hominis tradetur principibus seniorum et scribis, et condemnabunt eum morte et tradent eum gentibus ad deludendum et flagellandum et crucifigendum, et tertia die resurget. crebro hoc ipsum discipulis dixerat sed quia multis in medio disputatis poterat labi de memoria quod audierant, iturus hierosolymam et se cum ducturus apostolos ad temptationem eos parat, ne cum uenerit persecutio et crucis ignominia scandalizentur.

tunc accessit ad eum mater filiorum zebedaei cum filiis suis adorans et petens aliquid ab eo. qui dixit ei: quid uis? ait illi: dic ut sedeant hi duo filii mei unus ad dexteram et unus ad sinistram in regno tuo. unde opinionem regni habet mater filiorum zebedei ut cum dominus dixerit: filius hominis tradetur principibus sacerdotum et scribis, et condemnabunt eum morte et tradent eum gentibus ad inludendum et flagellandum et crucifigendum, et ignominiam passionis timentibus discipulis nuntiarit, illa gloriam postulet triumphantis? hac ut reor ex causa quia post omnia dixerat dominus: et tertia die resurget, putauit eum mulier post resurrectionem ilico regnaturum, et hoc quod in secundo aduentu promittitur primo esse complendum et auiditate feminea praesentia cupit inmemor futurorum. quod autem interrogat dominus et illa petente respondit: quid uis? non uenit de ignorantia sed ex eius persona dicitur qui flagellandus et crucifigendus erat quo modo et in emorrousa: quis me tetigit? et de lazaro: ubi posuistis eum? in ueteri quoque testamento: adam ubi es? et descendens uidebo si iuxta clamorem suum qui uenit ad me perficiunt, sin autem non est ut sciam. postulat autem mater filiorum zebedei errore muliebri et pietatis affectu nesciens quid peteret. nec mirum si ista arguatur inperitiae, cum de petro dicatur quando tria uult facere tabernacula, nesciens quid diceret. respondens autem iesus dixit: nescitis quid petatis. mater postulat, et dominus discipulis loquitur intellegens preces eius ex filiorum descendere uoluntate. potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum? calicem in scripturis diuinis passionem intellegimus: pater, si possibile est, transeat calix iste a me; et in psalmo: quid retribuam domino pro omnibus quae retribuit mihi? calicem salutaris accipiam et nomen domini inuocabo; statim que infert quis iste sit calix: pretiosa in conspectu domini mors sanctorum eius. ait illis: calicem quidem meum bibetis, sedere autem ad dexteram meam et ad sinistram non est meum dare uobis, sed quibus paratum est a patre meo. quaeritur quomodo calicem martyrii filii zebedei, iacobus uidelicet et iohannes, biberint, cum scriptura narret iacobum tantum apostolum ab herode capite truncatum, iohannes autem propria morte uitam finierit. sed si legamus ecclesiasticas historias in quibus fertur quod et ipse propter martyrium sit missus in feruentis olei doleum et inde ad suscipiendam coronam christi athleta processerit statim que relegatus in pathmos insulam sit, uidebimus martyrio animum non defuisse et bibisse iohannem calicem confessionis, quem et tres pueri in camino ignis biberunt licet persecutor non fuderit sanguinem. quod autem dicit: sedere ad dexteram meam et sinistram non est meum dare uobis sed quibus paratum est a patre meo, sic intellegendum: regnum caelorum non est dantis sed accipientis; non est enim personarum acceptio apud deum, sed quicumque talem se praebuerit ut regno caelorum dignus fiat, hic accipiet quod non personae sed uitae paratum est; si itaque tales estis qui consequamini regnum caelorum quod pater meus triumphantibus et uictoribus praeparauit, uos quoque accipietis illud. alii de moyse et helia dictum uolunt quos paulo ante in monte cum eo uiderant loquentes, sed mihi nequaquam uidetur. ideo enim sedentium in regno caelorum uocabula non dicuntur ne paucis nominatis ceteri putarentur exclusi.

et audientes decem indignati sunt de duobus fratribus. decem apostoli non indignantur matri filiorum zebedei nec ad mulierem audaciam referunt postulati, sed ad filios quod ignorantes mensuram suam inmodica cupiditate exarserint, quibus et dominus dixerat: nescitis quid petatis. subintellegitur autem uel ex responsione domini uel ex indignatione apostolorum quod filii matrem inmiserint ad grandia postulanda. iesus autem uocauit eos ad se et ait: scitis quia principes gentium dominantur eorum, et reliqua. humilis magister et mitis nec cupiditatis inmodicae duos arguit postulantes nec decem reliquos indignationis increpat et liuoris, sed tale ponit exemplum quo doceat eum maiorem esse qui minor fuerit et illum dominum fieri qui omnium seruus sit. frustra igitur aut illi inmoderata quaesierant aut isti dolent super maiorum desiderio, cum ad summitatem uirtutum non potentia sed humilitate ueniatur. denique sui proponit exemplum ut, si dicta parui penderent, erubescerent ad opera et dicit:

sicut filius hominis non uenit ministrari sed ministrare. nota quod crebro diximus eum qui ministret filium appellari hominis. et dare animam suam redemptionem pro multis, quando formam serui accepit ut pro mundo sanguinem funderet. et non dixit dare animam suam redemptionem pro omnibus, sed pro multis, id est pro his qui credere uoluerint. et egredientibus illis ab hiericho secuta est eum turba multa. et ecce duo caeci sedentes secus uiam audierunt quia iesus transiret, et clamauerunt dicentes: domine miserere nostri fili dauid. turba autem increpabat eos ut tacerent. at illi magis clamabant dicentes: domine miserere nostri fili dauid. multi latrones erant in hiericho qui egredientes et descendentes de hierosolimis interficere et uulnerare consueuerant; idcirco dominus uenit hiericho cum discipulis suis ut liberet uulneratos et multam turbam se cum trahat. denique postquam egredi uoluit ab hiericho secuta est eum turba multa. si mansisset hierosolymis et numquam ad humilia descendisset, turba usque hodie sederet in tenebris et in umbra mortis. sed et duo caeci erant iuxta uiam. caecos appellat qui necdum dicere poterant: in lumine tuo uidebimus lumen, secus uiam quia uidebantur quidem legis habere notitiam, sed uiam quae christus est ignorabant, quos plerique pharisaeos intellegunt et sadducaeos, alii uero utrumque populum et ueteris testamenti et noui, quod alter scriptam legem alter naturalem sequens sine christo caecus erat. hi quia per se uidere non poterant audierunt praeconia saluatoris et confessi sunt filium dauid. sin autem uterque caecus refertur ad populum iudaeorum, hoc quod sequitur: increpabat eos turba, super ethnicis intellegendum quos apostolus monet ne glorientur et superbiant contra radicem suam, sed cum ipsi errore priorum inserti fuerint ex oleastro in bonam oliuam, nequaquam debeant inuidere priorum saluti. miserere nostri fili dauid. increpantur a turbis et nihilominus non tacent sed crebrius id ipsum ingeminant ut desiderium plenum uerae lucis ostendant.

stetit iesus et uocauit eos et ait. caeci erant, quo pergerent ignorabant, sequi non poterant saluatorem. multae foueae in hiericho, multae rupes et praerupta in profundum uergentia; idcirco dominus stat ut uenire possint et uocari iubet ne turbae prohibeant, et interrogat quasi ignorans quid uelint, ut ex responsione caecorum manifesta debilitas pareat et uirtus ex remedio cognoscatur.

misertus autem eorum iesus tetigit oculos eorum, et confestim uiderunt et secuti sunt eum. tangit oculos et praestat artifex quod natura non dederat aut certe quod debilitas tulerat, donat misericordia statim que uiderunt et secuti sunt eum. qui ante in hiericho contracti sedebant et clamare tantum nouerant, postea sequuntur iesum non tam pedibus quam uirtutibus.

21. et cum adpropinquassent hierosolymis et uenissent bethfage ad montem oliueti tunc iesus misit duos discipulos dicens eis: ite in castellum quod contra uos est ac statim inuenietis asinam alligatam et pullum cum ea; soluite et adducite mihi et, si quis uobis aliquid dixerit, dicite: quia dominus his opus habet, et confestim dimittet eos. egreditur de hiericho turbis eductis inde quam plurimis, et caecis reddita sanitate adpropinquat hierosolymis, magnis ditatus mercibus; salute credentium reddita ingredi cupit urbem pacis et locum uisionis dei et arcem speculatoris. cum que adpropinquasset hierosolymis et uenisset bethfage, ad domum maxillarum (qui sacerdotum uiculus erat et confessionis portabat typum et erat situs in monte oliueti, ubi lumen scientiae, ubi laborum et dolorum requies) misit duos discipulos suos the�r�tik�n~g kai~g praktik�n~g, id est scientiam et opera, ut ingrederentur castellum, dixit que eis: ite in castellum quod contra uos est. contra apostolos enim erat nec iugum doctrinarum uolebat accipere. et statim, inquit, inuenietis asinam alligatam et pullum cum ea soluite et adducite mihi. alligata erat asina multis uinculis peccatorum, pullus quoque lasciuus et frenorum inpatiens cum matre, secundum euangelium lucae multos habebat dominos, non uno errori et dogmati subditus et tamen multi domini qui sibi potestatem inlicitam uindicabant uidentes uerum dominum et seruos eius uenisse qui ad soluendum missi fuerant, non audent resistere. quae sit autem asina et pullus asinae dicimus in subditis.

hoc autem factum est ut impleretur quod dictum est per prophetam dicentem: dicite filiae sion: ecce rex tuus uenit tibi mansuetus sedens super asinam et pullum filium subiugalis. hoc in propheta zacharia scriptum est, de quo plenius, si uitae spatium fuerit, in suo dicetur loco. nunc stringendum breuiter quod secundum litteram in paruo itineris spatio super utrumque animal sedere non quiuerit. aut enim asinae sedit et pullus absque sessore fuit aut si pullo (quod magis competit) abusus est ad sedendum, asina ducta est libera. ergo cum historia uel inpossibilitatem habeat uel turpitudinem, ad altiora transmittimur ut asina ista, quae subiugalis fuit et edomita et iugum legis traxerit, synagoga intellegatur, pullus asinae lasciuus et liber gentium populus quibus sederit iesus, missis ad eos duobus discipulis suis, uno in circumcisionem et altero in gentes.

euntes autem discipuli fecerunt sicut praecepit eis iesus et adduxerunt asinam et pullum et inposuerunt super eos uestimenta sua et eum desuper sedere fecerunt. pullus iste et asina quibus apostoli sternunt uestimenta sua ut iesus mollius sedeat, ante aduentum saluatoris nudi erant multis que sibi in eos dominatum uindicantibus absque operimento frigebant; postquam uero apostolicas suscepere uestes pulchriores facti, dominum habuere sessorem. uestis autem apostolica uel doctrina uirtutum uel edissertio scripturarum intellegi potest siue ecclesiasticorum dogmatum uarietates, quibus nisi anima instructa fuerit et ornata sessorem habere dominum non meretur. plurima autem turba strauerunt uestimenta sua in uia. uidete differentiam uniuscuiusque personae. apostoli uestimenta sua super asinum ponunt, turba quae uilior est substernit pedibus asini, necubi offendat in lapidem, ne calcet spinam, ne labatur in foueam. alii autem caedebant ramos de arboribus et sternebant in uia. de arboribus frugiferis quibus mons oliueti consitus est, caedebant ramos sternebant que in uia ut praua recta facerent et aequarent inaequalia, quo rectius atque securius in corde credentium christus daemonum atque uitiorum uictor incederet. turbae autem quae praecedebant et quae sequebantur clamabant dicentes: osanna filio dauid, benedictus qui uenturus est in nomine domini, osanna in excelsis. quia manifesta est historia, spiritalem sequamur ordinem disserendi. turbae quae egressae fuerant de hiericho et secutae saluatorem ac discipulos eius, postquam pullum asinae solutum uiderunt qui ante ligatus fuerat et apostolorum uestibus exornatum et sedentem super eum dominum iesum, subposuerunt uestimenta sua et strauerunt uiam ramis arborum; cum que opere cuncta fecissent, uocis quoque tribuunt testimonium et praecedentes ac sequentes non breui et silenti confessione sed clamore plenissimo resonant: osanna filio dauid, benedictus qui uenturus est in nomine domini. quod autem dicit:

turbae quae praecedebant et quae sequebantur, utrumque ostendit populum et qui ante euangelium et qui post euangelium domino crediderunt consona iesum confessionis uoce laudare et secundum superioris parabolae exemplum diuersarum horarum operarios unum fidei accipere praemium. porro quod sequitur: osanna filio dauid, quid significet et ante annos plurimos in breui epistula ad damasum tunc romanae urbis episcopum dixisse me memini et nunc perstringam breuiter. in centesimo septimo decimo psalmo, qui manifeste de aduentu saluatoris scriptus est, inter cetera hoc quoque legimus: lapidem quem reprobauerunt aedificantes hic factus est in caput anguli, a domino factum est istud, hoc est mirabile in oculis nostris, haec est dies quam fecit dominus, exultemus et laetemur in ea; statim que iungitur: o domine saluum me fac, o domine bene prosperare, benedictus qui uenturus est in nomine domini, benediximus uobis de domo domini, et cetera. pro eo quod in lxx habetur interpretibus: o domine saluum me fac, in hebreo legimus: anna adonai osi anna, quod manifestius interpretatus est symmachus dicens: obsecro, domine, saluum me fac, obsecro. nemo ergo putet ex duobus uerbis, graeco uidelicet et hebreo, sermonem esse compositum sed totum hebraicum et significare quod aduentus christi salus mundi sit. unde et sequitur: benedictus qui uenturus est in nomine domini, saluatore quoque id ipsum in euangelio comprobante: ego ueni in nomine patris mei, et non me recepistis, alius ueniet in nomine suo, et recipietis eum. necnon quod iungitur: osanna (id est salus) in excelsis, perspicue ostenditur quod aduentus christi non tantum hominum salus sed totius mundi sit, terrena iungens caelestibus, ut omne genu ei flectat caelestium et terrestrium et infernorum.

et cum intrasset hierosolymam commota est uniuersa ciuitas dicens: quis est hic? introeunte iesu cum turba, tota hierosolymorum ciuitas commouetur, mirans frequentiam, nesciens ueritatem et dicens: quis est hic? quod quidem et in alio loco dicentes angelos legimus: quis est iste rex gloriae? aliis autem uel ambigentibus uel interrogantibus, uilis plebicula confitetur a minoribus incipiens ut ad maiora perueniat et dicit: hic est iesus propheta a nazareth galileae. propheta quem et moyses similem sui dixerat esse uenturum et qui proprie apud graecos cum arthro scribitur, a nazareth autem galileae, quia ibi educatus fuerat ut flos campi nutriretur in flore uirtutum.

et intrauit iesus in templum dei et eiciebat omnes uendentes et ementes in templo et mensas nummulariorum et cathedras columbas uendentium subuertit et dicit eis: scriptum est: domus mea domus orationis uocabitur, uos autem fecistis eam speluncam latronum. comitatus iesus turba credentium, quae uestimenta sua ut inlaeso pede pullus incederet strauerat, ingreditur templum et eicit omnes qui uendebant et emebant in templo mensas que nummulariorum subuertit, et cathedras uendentium columbas dissipauit dixit que eis de scripturis sanctis testimonium proferens quod domus patris eius orationis domus esse deberet, non spelunca latronum uel domus negotiationis, sicut in alio euangelista scriptum est. et hoc primum sciendum quod iuxta mandata legis augustissimo in toto orbe templo domini et de cunctis paene regionibus iudaeorum illuc populo confluente, innumerabiles immolabantur hostiae maxime festis diebus taurorum arietum hircorum, pauperibus ne absque sacrificio essent pullos columbarum et turtures offerentibus, accidebat plerumque ut qui de longe uenerant non haberent uictimas. excogitauerunt igitur sacerdotes quomodo praedam de populo facerent et omnia animalia quibus opus erat ad sacrificia uendebant, ut et uenderent non habentibus et ipsi rursum empta susciperent. hanc stropham eorum crebra uenientium inopia dissipabat, qui indigebant sumptibus et non solum hostias non habebant, sed nec unde emerent quidem aues et uilia munuscula. posuerunt itaque et nummularios qui mutuam sub cautione darent pecuniam, sed quia erat lege praeceptum ut nemo usuras acciperet, et prodesse non poterat pecunia fenerata quae commodi nihil haberet et interdum sortem perderet, excogitauerunt et aliam technam ut pro nummulariis collybistas facerent, cuius uerbi proprietatem latina lingua non exprimit. collyba dicuntur apud eos quae nos appellamus tragemata uel uilia munuscula, uerbi gratia frixi ciceris uuarum que passarum et poma diuersi generis. igitur quia usuras accipere non poterant collybistae qui pecuniam fenerati erant, pro usuris accipiebant uarias species ut quod in nummo non licebat, in his rebus exigerent quae nummis coemuntur, quasi non hoc ipsum hiezechiel praecauerit dicens: usuram et superabundantiam non accipietis. istiusmodi dominus cernens in domo patris negotiationem seu latrocinium, ardore spiritus concitatus iuxta quod scriptum est in sexagesimo octauo psalmo: zelus domus tuae comedit me, fecit sibi flagellum de funiculis et tantam hominum multitudinem eiecit de templo dicens: scriptum est: domus mea domus orationis uocabitur, uos autem fecistis eam speluncam latronum. latro est enim et templum dei in latronum conuertit specum qui lucra de religione sectatur cultus que eius non tam cultus dei quam negotiationis occasio est. hoc iuxta historiam. ceterum secundum mysticos intellectus cotidie iesus ingreditur templum patris et eicit omnes tam episcopos et presbiteros et diaconos quam laicos et uniuersam turbam de ecclesia sua et unius criminis habet uendentes pariter et ementes; scriptum est enim: gratis accepistis gratis date. mensas quoque nummulariorum subuertit. obserua propter auaritiam sacerdotum altaria dei nummulariorum mensas appellari. cathedras que uendentium columbas euertit qui uendunt gratiam spiritus sancti et omnia faciunt ut subiectos populos deuorent de quibus dicitur: qui deuorant populum meum sicut escam panis. iuxta simplicem intellegentiam columbae non erant in cathedris sed in caueis, nisi forte columbarum institores sedebant in cathedris, quod penitus absurdum est, quia in cathedris magistrorum magis dignitas indicatur quae ad nihilum redigitur cum mixta fuerit lucris. quod de ecclesiis diximus unusquisque et de se intellegat. dicit enim apostolus paulus: uos estis templum dei, et spiritus sanctus habitat in uobis. non sit in domo pectoris nostri negotiatio, non uendentium ementium que commercia, non donorum cupiditas, ne ingrediatur iesus iratus et rigidus et non aliter mundet templum suum nisi flagello adhibito, ut de spelunca latronum et domo negotiationis domum faciat orationis.

et accesserunt ad eum caeci et claudi in templo, et sanauit eos. nisi mensas nummulariorum subuertisset cathedras que columbas uendentium, caeci et claudi lucem pristinam et concitum gradum non meruissent recipere.

uidentes autem principes sacerdotum et scribae mirabilia quae fecit et pueros clamantes in templo et dicentes: osanna filio dauid, indignati sunt et dixerunt ei: audis quid isti dicant? plerique arbitrantur maximum esse signorum quod lazarus suscitatus est, quod caecus ex utero lumen acceperit, quod ad iordanen uox audita sit patris, quod transfiguratus in monte gloriam ostenderit triumphantis. mihi inter omnia signa quae fecit, hoc uidetur esse mirabilius quod unus homo et illo tempore contemptibilis et in tantum uilis ut postea crucifigeretur, scribis et pharisaeis contra se saeuientibus et uidentibus lucra sua destrui, potuerit ad unius flagelli uerbera tantam eicere multitudinem mensas que subuertere et cathedras confringere et alia facere quae infinitus non fecisset exercitus. igneum enim quiddam atque sidereum radiabat ex oculis eius et diuinitatis maiestas lucebat in facie. cum que manum non audeant inicere sacerdotes tamen opera calumniantur et testimonium populi atque puerorum qui clamabant: osanna filio dauid, uertunt in calumniam, quod uidelicet hoc non dicatur nisi soli filio dei. uideant ergo episcopi et quamlibet sancti homines cum quanto periculo dici ista sibi patiantur, si domino, cui uere hoc dicebatur, quia necdum erat solida credentium fides, pro crimine impingitur.

iesus autem dicit illis: utique; numquam legistis quia ex ore infantium et lactantium perficisti laudem? quam moderate sententia temperata et responsio in utrumque uergens et calumniae non patens. non dixit quod scribae audire cupiebant: bene faciunt pueri ut mihi testimonium perhibeant; nec rursum: errant, pueri sunt, debetis aetati ignoscere, sed profert exemplum de octauo psalmo ut tacente domino testimonium scripturarum puerorum dicta firmaret.

et relictis illis abiit foras extra ciuitatem in bethaniam ibi que mansit. reliquit incredulos et urbem egressus contradicentium iuit bethaniam quod interpretatur domus oboedientiae, iam tunc uocationem gentium praefigurans, ibi que mansit quia in israhel permanere non potuit. hoc quoque intellegendum est quod tantae fuerit paupertatis et ita nulli adulatus sit ut in urbe maxima nullum hospitem nullam inuenerit mansionem sed in agro paruulo apud lazarum sorores que eius habitaret; eorum quippe uicus bethania est.

mane autem reuertens in ciuitatem esuriit et uidens fici arborem unam secus uiam, uenit ad eam et nihil inuenit in ea nisi folia tantum. et ait illi: numquam ex te fructus nascatur in sempiternum. et arefacta est continuo ficulnea. et uidentes discipuli mirati sunt dicentes: quomodo continuo aruit? discussis noctis tenebris matutina luce radiante et uicina meridie, in qua dominus passione sua inlustraturus erat orbem, cum in ciuitatem reuerteretur esuriit, uel ueritatem humanae carnis ostendens uel esuriens salutem credentium et aestuans ad incredulitatem israhelis. cum que uidisset arborem unam quam intellegimus synagogam et conciliabulum iudaeorum iuxta uiam (habeat enim legem et iuxta uiam erat quia non credebat in uia) uenit ad eam, stantem scilicet et immobilem et non habentem euangelii pedes, nihil que inuenit in illa nisi folia tantum, promissionum strepitum, traditiones pharisaicas, iactationem legis, ornamenta uerborum absque ullis fructibus ueritatis. unde et alius euangelista dicit: nondum enim erat tempus, siue quod tempus nondum uenerat saluationis israhel eo quod necdum gentilium populus subintrasset, siue quod praeterisset tempus fidei quia ad illum primum ueniens et spretus transisset ad nationes. et ait illi: numquam ex te fructus nascatur uel in sempiternum uel in saeculum; utrumque enim ai�n~g graecus sermo significat. et arefacta est ficulnea quia esuriente domino cibos quos ille cupierat non habebat. sic autem aruerunt folia ut truncus ipse remaneret et fractis ramis uireret radix, quae in nouissimo tempore, si credere uoluerint, uirgulta fidei pullulet, impleatur que scriptura dicens: est arbori spes. iuxta litteram autem dominus passurus in populis et baiulaturus scandalum crucis debuit discipulorum animos signi anticipatione firmare. unde et discipuli mirantur dicentes: quomodo continuo aruit? potuit ergo saluator eadem uirtute etiam inimicos siccare suos nisi eorum per paenitentiam exspectasset salutem.

respondens autem iesus ait eis: amen dico uobis: si habueritis fidem et non haesitaueritis, non solum de ficulnea facietis sed et si monti dixeritis: tolle et iacta te in mare, fiet. latrant contra nos gentilium canes in suis uoluminibus quos ad impietatis propriae memoriam reliquerunt adserentes apostolos non habuisse fidem quia montes transferre non potuerint. quibus nos respondebimus multa facta esse signa a domino iuxta iohannis euangelistae testimonium quae si scripta essent mundus capere non posset, non quo mundus uolumina capere non potuerit quae potest quamuis multiplicia sint unum armariolum uel unum capere scrinium, sed quo magnitudinem signorum pro miraculis et incredulitate ferre non possit. igitur et haec credimus fecisse apostolos sed ideo scripta non esse ne infidelibus contradicendi maior daretur occasio. alioquin interrogemus eos utrum credant his signis quae scripta narrantur annon, et cum incredulos uiderimus, consequenter probabimus nec maioribus eos credituros fuisse qui minoribus non crediderint. hoc aduersum illos. ceterum nos ut ante iam diximus montem diabolum intellegamus superbientem et iactantem se contra creatorem suum, qui a propheta mons corruptus appellatur, et cum animam hominis possederit et in ea fuerit radicatus, ab apostolis et his qui similes apostolorum sunt transferri potest in mare, hoc est in loca salsa et fluctuantia et amara quae nullam habent dulcedinem dei. id ipsum et in psalmis legitur: non timebimus dum turbabitur terra et transferentur montes in cor maris. et cum uenisset in templum accesserunt ad eum docentem principes sacerdotum et seniores populi dicentes: in qua potestate haec facis et quis tibi dedit hanc potestatem? diuersis uerbis eandem quam supra calumniam struunt quando dixerunt: in beelzebub principe daemoniorum eicit hic daemonia. quando enim dicunt: in qua potestate haec facis, de dei dubitant potestate et subintellegi uolunt diaboli esse quod faciat, addentes quoque: quis tibi dedit hanc potestatem, manifestissime dei filium negant quem putant non suis sed alienis uiribus signa facere.

respondens iesus dixit illis: interrogabo uos et ego unum sermonem quem, si dixeritis mihi, et ego uobis dicam in qua potestate haec facio. baptismum iohannis unde erat, de caelo an ex hominibus? et reliqua. hoc est quod uulgo dicitur: malo arboris nodo malus clauus aut cuneus infigendus est. poterat dominus aperta responsione temptatorum calumniam confutare sed prudenter interrogat ut suo ipsi uel silentio uel sententia condemnentur. si enim respondissent baptisma iohannis esse de caelo ut ipsi sapientes in malitia pertractarunt, consequens erat responsio: quare ergo non estis baptizati a iohanne? si dicere uoluissent humana deceptione compositum et nihil habuisse diuinum, seditionem populi formidabant. omnes enim congregatae multitudines iohannis receperant baptisma et sic eum habebant ut prophetam. respondit itaque impiissima factio et humilitatis uerbo quo nescire se diceret usa est ad insidias coaptandas. ait illis et ipse: nec ego dico uobis in qua potestate haec facio. illi in eo quod se nescire responderant mentiti sunt; consequens ergo erat iuxta responsionem eorum dominum quoque dicere: nec ego scio, sed mentiri ueritas non potest; et ait: nec ego dico uobis. ex quo ostendit et illos scire sed respondere nolle et se nosse et ideo non dicere, quia illi quod sciant taceant, et statim infert parabolam qua et illos impietatis arguat et ad gentes regnum dei doceat transferendum.

quid autem uobis uidetur? homo habebat duos filios et accedens ad primum dixit: uade hodie operare in uineam meam. ille autem respondens ait: nolo, postea uero paenitentia motus abiit. accedens autem ad alterum dixit similiter. at ille respondens ait: eo domine, et non iuit. hi sunt duo filii qui et in lucae parabola describuntur, frugi et luxoriosus et de quibus zacharias propheta loquitur: adsumpsi mihi duas uirgas, unam uocaui decorem et alteram uocaui funiculum et paui gregem. primo dicitur gentilium populo per naturalis legis notitiam: uade et operare in uineam meam, hoc est: quod tibi non uis fieri alteri ne feceris. qui superbe respondit: nolo, postea uero in aduentu saluatoris acta paenitentia operatus est in uinea dei et sermonis contumaciam labore correxit. secundus autem filius populus iudaeorum est qui respondit moysi: omnia quaecumque dixerit dominus faciemus, et non iuit in uineam, quia interfecto patrisfamiliae filio se putauit heredem. alii uero non putant gentilium et iudaeorum esse parabolam sed simpliciter peccatorum et iustorum, ipso quoque domino propositionem suam postea disserente: amen dico uobis quia publicani et meretrices praecedunt uos in regno dei; eo quod illi qui per mala opera deo se seruire negauerant, postea paenitentiae baptismum acceperint a iohanne; pharisaei autem qui iustitiam praeferebant et legem se dei facere iactabant, iohannis contempto baptismate, dei praecepta non fecerint. unde dicit: uenit enim ad uos iohannes in uia iustitiae, et non credidistis ei, publicani autem et meretrices crediderunt. porro quod sequitur: quis ex duobus fecit uoluntatem patris? et illi dicunt: nouissimus, sciendum est in ueris exemplaribus non haberi nouissimum sed primum, ut proprio iudicio condemnentur. si autem nouissimum uoluerimus legere, manifesta est interpretatio ut dicamus intellegere quidem ueritatem iudaeos sed tergiuersari et nolle dicere quod sentiunt, sicut et baptismum iohannis scientes esse de caelo dicere noluerunt.

aliam parabolam audite: homo erat paterfamilias qui plantauit uineam et saepem circumdedit et fodit in ea torcular et aedificauit turrem et locauit eam agricolis et peregre profectus est. hoc est quod dominus sumptum de prouerbio significauit: durum est aduersum stimulum calces mittere. principes sacerdotum et seniores populi qui interrogauerunt dominum: in qua potestate haec facis, et quis tibi dedit hanc potestatem, et uoluerant in uerbo capere sapientiam, sua arte superantur et audiunt in parabolis quod aperta facie non merebantur audire. homo iste paterfamilias ipse est qui habebat duos filios et qui in alia parabola conduxit operarios in uineam suam, qui plantauit uineam de qua et esaias plenissime per canticum loquitur ad extremum inferens: uinea domini sabaoth domus est israhel; et in psalmo: uineam, inquit, de aegypto transtulisti, eiecisti gentes et plantasti eam. et saepe circumdedit ei, uel murum urbis uel angelorum auxilia. et fodit in ea torcular, aut altare aut illa torcularia quorum et tres psalmi titulo praenotantur, octauus et octogesimus et octogesimus tertius. et aedificauit turrem, haud dubium quin templum de quo dicitur per micheam: et tu turris nebulosa filiae sion. et locauit eam agricolis, quos alibi uineae operarios appellauit qui conducti fuerant hora prima tertia sexta et nona et undecima. et peregre profectus est, non loci mutatione, nam deus unde abesse potest quo complentur omnia et qui dicit per hieremiam: ego deus adpropinquans et non de longinquo dicit dominus? sed abire uidetur a uinea ut uinitoribus liberum operandi arbitrium derelinquat.

cum autem tempus fructuum adpropinquasset misit seruos suos ad agricolas ut acciperent fructus eius, et agricolae adprehensis seruis eius alium ceciderunt, alium occiderunt, alium uero lapidauerunt. dederat eis legem et in hac eos uinea operari iusserat ut fructum legis in operibus exhiberent. postea misit ad eos seruos, quos illi adprehensos uel ceciderunt ut hieremiam, uel occiderunt ut esaiam, uel lapidauerunt ut nabuthan et zachariam quem interfecerunt inter templum et altare. legamus epistulam pauli ad hebraeos et ex ea plenissime discimus qui seruorum domini quanta perpessi sint.

nouissime autem misit ad eos filium suum dicens: uerebuntur filium meum. in eo quod supra legimus: iterum misit alios seruos plures prioribus, et fecerunt illis similiter, patientiam ostendit patrisfamilias quod frequentius miserit ut malos colonos ad paenitentiam prouocaret, illi autem thesaurizauerunt sibi iram in die irae. porro quod iungitur: uerebuntur filium meum, non de ignorantia uenit. quid enim nesciat paterfamilias qui hoc loco deus pater intellegitur? sed semper ambigere dicitur deus ut libera uoluntas homini reseruetur. interrogemus arrium et eunomium. ecce pater dicitur ignorare, et sententiam temperat, et quantum in uobis est probatur esse mentitus. quicquid pro patre responderint, hoc intellegent pro filio, qui se dicit ignorare consummationis diem.

adprehensum eum eiecerunt extra uineam et occiderunt. et apostolus loquitur quod extra portam dominus crucifixus sit. possumus autem et aliter intellegere quod eiectus sit extra uineam et ibi occisus ut, suscipientibus se gentibus, aliis uinea locaretur.

cum ergo uenerit dominus uineae quid faciet colonis illis, et reliqua. interrogat eos dominus non quod ignoret quid responsuri sint, sed ut propria responsione damnentur. locata est autem nobis uinea et locata ea conditione ut reddamus domino fructum temporibus suis et sciamus unoquoque tempore quid oporteat nos uel loqui uel facere.

dicit illis iesus: numquam legistis in scripturis: lapidem quem reprobauerunt aedificantes hic factus est in caput anguli; a domino factum est istud, hoc est mirabile in oculis nostris. uariis parabolis diuersis que sermonibus res eaedem contexuntur. quos enim supra operarios et uinitores et agricolas appellarat, nunc aedificatores, id est caementarios, uocat. unde dicit et apostolus: dei agricultura, dei aedificatio estis. hi ergo caementarii quomodo uinitores accipiunt uineam, sic acceperunt lapidem quem uel in fundamentis ponant iuxta architectum paulum uel in angulo ut duos parietes, id est populum utrumque, consociet qui, reprobatus ab eis, factus est in caput anguli; et hoc a domino factum est non humanis uiribus sed dei potentia. de hoc lapide adiutorii petrus quoque loquitur confidenter: iste lapis qui reprobatus est a uobis aedificantibus, qui factus est in caput anguli; et esaias: ecce, ait, inmittam in fundamenta sion lapidem electum pretiosum angularem, et qui crediderit in eum non confundetur.

ideo dico uobis quia auferetur a uobis regnum dei et dabitur genti facienti fructus eius. aliquotiens dixi regnum dei scripturas sanctas intellegi, quas dominus abstulit a iudaeis et nobis tradidit ut faciamus fructus earum. ista est uinea quae traditur agricolis et uinitoribus in qua qui operati non fuerint, nomen tantum habentes scripturarum, fructus uineae perdituri sunt. qui ceciderit super lapidem istum confringetur, super quem uero ceciderit conteret eum. aliud est offendere christum per mala opera, aliud negare. qui peccator est et tamen in illo credit, cadit quidem super lapidem et confringitur, sed non omnino conteritur; reseruatur enim per patientiam ad salutem; super quem uero ille ceciderit, hoc est cui lapis ipse inruerit et qui christum penitus negarit, sic conteret eum ut ne testa quidem remaneat in qua hauriatur aquae pusillum. et cum audissent principes sacerdotum et pharisaei parabolas eius, cognouerunt quod de ipsis diceret et quaerentes eum tenere, timuerunt turbas, quoniam sicut prophetam eum habebant. quamuis duro corde essent et propter incredulitatem et impietatem in filium dei hebetes, tamen apertas propositiones negare non poterant et intellegebant contra se omnes domini sententias dirigi. unde uolebant quidem eum interficere sed timebant turbas quia sicut prophetam habebant eum. semper turba mobilis est nec in proposita uoluntate persistens atque in morem fluctuum diuersorum que uentorum huc illuc que trahitur. quem nunc quasi prophetam uenerantur et colunt postea contra eum clamant: crucifige, crucifige talem.

22. et respondens iesus dixit in parabolis eis dicens: simile factum est regnum caelorum homini regi qui fecit nuptias filio suo et misit seruum suum uocare inuitatos ad nuptias, et noluerunt uenire. pharisaei intellegentes de se dici parabolas quaerebant eum tenere et occidere. hanc eorum sciens dominus uoluntatem nihilominus increpat saeuientes nec timore superatur quominus arguat peccatores. rex iste qui fecit nuptias filio suo deus omnipotens est. facit autem nuptias domino nostro iesu christo et ecclesiae, quae tam ex iudaeis quam ex gentibus congregata est, mittit que seruum suum uocare inuitatos ad nuptias, haud dubium quin moysen per quem legem inuitatis dedit. si autem seruos legerimus ut pleraque habent exemplaria, ad prophetas referendum est, quod inuitati per eos uenire contempserint. iterum misit alios seruos dicens: dicite inuitatis: ecce prandium meum paraui, tauri mei et altilia occisa et omnia parata, uenite ad nuptias. serui qui secundo missi sunt melius est ut prophetae intellegantur quam apostoli, ita tamen si supra seruus scriptus fuerit; sin autem seruos ibidem legas, hic secundi serui apostoli intellegendi sunt. prandium paratum et tauri et altilia occisa uel per metaphoram opes regiae describuntur, ut ex carnalibus intellegantur spiritalia uel certe dogmatum magnitudo et doctrina dei lege plenissima sentiri potest.

et abierunt alius in uillam suam alius ad negotiationem, alii uero tenuerunt seruos eius et contumelia adfectos occiderunt. inter eos qui non recipiunt euangelii ueritatem multa diuersitas est. minoris enim criminis sunt qui occupati aliis rebus uenire noluerint his qui contempto inuitantis affectu uerterunt humanitatem in crudelitatem et tentos seruos regis uel contumeliis adfecerunt uel occiderunt. in hac parabola sponsi siletur occisio et per seruorum mortes contemptus ostenditur nuptiarum. rex autem cum audisset iratus est. de quo supra dixerat: simile factum est regnum caelorum homini regi, quando inuitabat ad nuptias et agebat opera clementiae, hominis nomen adpositum est; nunc quando ad ultionem uenit homo siletur et rex tantum dicitur. et missis exercitibus suis perdidit homicidas illos et ciuitatem illorum succendit. exercitus seu ultores angelos de quibus in psalmis scribitur: inmissionem per angelos pessimos, seu romanos intellegamus sub duce uespasiano et tito qui occisis iudeae populis praeuaricatricem succenderint ciuitatem. tunc ait seruis suis: nuptiae quidem paratae sunt, sed qui inuitati erant non fuerunt digni; ite ergo ad exitus uiarum et quoscumque inueneritis uocate ad nuptias. gentilium populus non erat in uiis sed in exitibus uiarum. quaeritur autem quomodo in his, qui foris erant inter malos, et boni aliqui sint reperti. hunc locum plenius tractat apostolus ad romanos quod gentes naturaliter facientes ea quae legis sunt, condemnent iudaeos qui scriptam legem non fecerint. inter ipsos quoque ethnicos est infinita diuersitas, cum sciamus alios esse procliues ad uitia et ruentes ad mala, alios ob honestatem morum uirtutibus deditos.

intrauit autem rex ut uideret discumbentes et uidit ibi hominem non uestitum ueste nuptiali et ait illi: amice quomodo huc intrasti non habens uestem nuptialem? at ille obmutuit. hi qui inuitati fuerant ad nuptias de saepibus et angulis et plateis et diuersis locis caenam regis impleuerant. sed postea cum uenisset rex ut uideret discumbentes in conuiuio suo, hoc est in sua quasi fide requiescentes, ut in die iudicii uisitaret conuiuas et discerneret merita singulorum, inuenit unum qui ueste indutus non erat nuptiali. unus iste omnes qui sociati sunt malitia intelleguntur. uestes autem nuptiales praecepta sunt domini et opera quae complentur ex lege et euangelio noui que hominis efficiunt uestimentum. si quis igitur in tempore iudicii inuentus fuerit sub nomine christiano non habere uestimentum nuptiale, hoc est uestem supercaelestis hominis, sed uestem pollutam, id est ueteris hominis exuuias, hic statim corripitur et dicitur ei: amice quomodo huc intrasti? amicum uocat quod inuitatus ad nuptias est, arguit impudentiae quod ueste sordida munditias polluerit nuptiales. at ille obmutuit. in tempore enim illo non erit locus inpudentiae nec negandi facultas, cum omnes angeli et mundus ipse testis sit peccatorum.

tunc dixit rex ministris: ligatis pedibus eius et manibus mittite eum in tenebras exteriores; ibi erit fletus et stridor dentium. manus ligatas et pedes, fletum que oculorum et stridorem dentium uel ad comprobandam resurrectionis intellege ueritatem uel certe ideo ligantur manus et pedes ut mala operari et currere desistant ad effundendum sanguinem. in fletu quoque oculorum et stridore dentium per metaphoram membrorum corporalium magnitudo ostenditur tormentorum.

multi autem sunt uocati pauci uero electi. omnes parabolas breui sententiola comprehendit quod et in opere uineae et in aedificatione domus et in conuiuio nuptiali non initium sed finis quaeritur.

tunc abeuntes pharisaei consilium inierunt ut caperent eum in sermone et mittunt discipulos suos cum herodianis dicentes. nuper sub caesare augusto iudea subiecta romanis, quando in toto orbe est celebrata descriptio stipendiaria facta fuerat, et erat in populo magna seditio, dicentibus aliis pro securitate et quiete qua romani pro omnibus militarent debere tributa persolui; pharisaeis uero qui sibi adplaudebant in iustitia, e contrario nitentibus non debere populum dei qui decimas solueret et primitiua daret et cetera quae in lege scripta sunt humanis legibus subiacere. caesar augustus herodem filium antipatri alienigenam et proselytum regem iudaeis constituerat, qui tributis praeesset et romano pareret imperio. mittunt igitur pharisaei discipulos suos cum herodianis, id est militibus herodis seu quos inludentes pharisaei, quia romanis tributa soluebant, herodianos uocabant et non diuino cultui deditos. quidam latinorum ridicule herodianos putant qui herodem christum esse crederent, quod nusquam omnino legimus. magister scimus quia uerax es et uiam dei in ueritate doces et non est tibi cura de aliquo; non enim respicis personam hominum. dic ergo nobis quid tibi uidetur: licet censum dare caesari annon? blanda et fraudulenta interrogatio illuc prouocat respondentem ut magis deum quam caesarem timeat et dicat non debere tributa solui, ut statim audientes herodiani seditionis contra romanos principem teneant. cognita autem iesus nequitia eorum ait: quid me temptatis hypocritae? prima uirtus est respondentis interrogantium mentem cognoscere et non discipulos sed temptatores uocare. hypochrita ergo appellatur qui aliud est et aliud simulat, id est aliud opere agit et aliud uoce praetendit.

ostendite mihi numisma census. at illi obtulerunt ei denarium. sapientia semper sapienter agit ut suis potissimum temptatores sermonibus confutentur. ostendite mihi, inquit, denarium. hoc est genus nummi quod pro decem nummis inputabatur et habebat imaginem caesaris. et ait illis iesus: cuius est imago haec et superscriptio? qui putant interrogationem saluatoris ignorantiam esse et non dispensationem discant ex praesenti loco quod utique potuerit scire iesus cuius imago esset in nummo, sed interrogat ut ad sermonem eorum competenter respondeat. dicunt ei: caesaris. tunc ait illis: reddite ergo quae sunt caesaris caesari et quae sunt dei deo. caesarem non putemus augustum sed tiberium significari priuignum eius qui in locum successerat uitrici, sub quo et passus est dominus. omnes autem reges romani a primo gaio caesare qui imperium arripuerat, caesares appellati sunt. porro quod ait: reddite quae sunt caesaris caesari, id est nummum tributum et pecuniam, et quae sunt dei deo, decimas, primitias et oblationes ac uictimas sentiamus quomodo et ipse reddit tributa pro se et petro, et deo reddit quae dei sunt, patris faciens uoluntatem. et audientes mirati sunt. qui credere debuerant ad tantam sapientiam mirati sunt quod calliditas eorum insidiandi non inuenisset locum. et relicto eo abierunt, infidelitatem pariter cum miraculo reportantes.

in illo die accesserunt ad eum sadducaei qui dicunt non esse resurrectionem. duae erant hereses in iudaeis, una pharisaeorum et altera sadducaeorum. pharisaei traditionum et obseruationum quas illi deuterosis uocant iustitiam praeferebant, unde et diuisi uocabantur a populo, sadducaei autem quod interpretantur iusti et ipsi uindicabant sibi quod non erant, prioribus et corporis et animae resurrectionem credentibus confitentibus que et angelos et spiritum, sequentes iuxta acta apostolorum omnia denegabant. istae sunt duae domus de quibus esaias manifestius docet quod offensurae sint in lapidem scandali. et interrogauerunt eum dicentes: magister, moyses dixit: si quis mortuus fuerit non habens filium ut ducat frater eius uxorem illius et suscitet semen fratri suo. erant autem apud nos septem fratres, et primus uxore ducta defunctus est, et reliqua. qui resurrectionem corporum non credebant et animam putabant interire cum corporibus, recte istiusmodi fingunt fabulam quae deliramenti arguat eos qui resurrectionem adserant mortuorum. potest autem fieri ut uere in gente eorum aliquando hoc acciderit. in resurrectione ergo cuius erit de septem uxor? omnes enim habuerunt eam. turpitudinem fabulae opponunt ut resurrectionis denegent ueritatem.

respondens iesus ait illis: erratis nescientes scripturas neque uirtutem dei. propterea errant quia scripturas nesciunt et quia scripturas ignorant, consequenter nesciunt uirtutem dei, hoc est christum qui est dei uirtus et dei sapientia. in resurrectione enim neque nubent neque nubentur. latina consuetudo graeco idiomati non respondit. nubere enim proprie dicuntur mulieres et uiri uxores ducere. sed nos simpliciter dictum intellegamus quod nubere de uiris et nubi de uxoribus scriptum sit.

sic in resurrectione non nubent neque nubentur, resurgent ergo corpora quae possunt nubere et nubi. nemo quippe dicit de lapide et arbore et his rebus quae non habent membra genitalia, quod non nubant neque nubantur, sed de his qui cum possint nubere tamen alia ratione non nubunt. quod autem infertur: sed sunt sicut angeli dei in caelo, spiritalis repromittitur conuersatio.

de resurrectione autem mortuorum non legistis quod dictum est a deo dicente uobis: ego sum deus abraham et deus isaac et deus iacob? non est deus mortuorum sed uiuentium. ad comprobandam resurrectionis ueritatem multo aliis manifestioribus exemplis uti potuit e quibus est illud: suscitabuntur mortui et resurgent qui in sepulchris sunt, et in alio loco: multi dormientium de terrae puluere consurgent alii in uitam, alii in obprobrium et confusionem aeternam. quaeritur itaque quid sibi uoluerit dominus hoc proferre testimonium quod uidetur ambiguum uel non satis ad resurrectionis pertinens ueritatem: ego sum deus abraham et deus isaac et deus iacob, et quasi hoc prolato probauerit quod uolebat statim intulerit: non est deus mortuorum sed uiuentium. cuius rei turbae quoque circumstantes mysterium cognoscentes admiratae sunt in doctrina responsionis illius. supra diximus sadducaeos nec angelum nec spiritum nec resurrectionem corporum confitentes animarum quoque interitum praedicasse. hi quinque tantum libros moysi recipiebant, prophetarum uaticinia respuentes. stultum ergo erat inde proferre testimonia cuius auctoritatem non sequebantur. porro ad aeternitatem animarum probandam de moyse ponit exemplum: ego sum deus abraham et deus isaac et deus iacob, statim que infert: non est deus mortuorum sed uiuentium, ut cum probauerit animas permanere post mortem, neque enim poterat fieri ut eorum esset deus qui nequaquam subsisterent, consequenter introduceretur et corporum resurrectio quae cum animabus bona mala ue gesserunt. hunc locum plenius in extrema parte primae epistulae ad corinthios paulus apostolus exsequitur.

pharisaei audito quod silentium inposuisset sadducaeis conuenerunt in unum; et interrogauit eum unus ex eis legis doctor temptans eum: magister, quod est mandatum magnum in lege? ait illi iesus: diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo, et reliqua. quod de herode et pontio pilato legimus in domini nece eos fecisse concordiam, hoc etiam nunc de pharisaeis cernimus et sadducaeis. inter se contrarii sunt sed ad temptandum iesum pari mente consentiunt. qui ergo iam supra in ostensione denarii fuerant confutati et aduersae partis factionem uiderant subrutam, debuerant exemplo moneri ne ultra molirentur insidias; sed maliuolentia et liuor nutrit inpudentiam. interrogat unus ex legis doctoribus non scire desiderans sed temptans an interrogatus nosset quod interrogabatur quod sit maius mandatum, non de mandatis interrogans sed quod sit primum magnum que mandatum, ut cum omnia quae deus mandauerit magna sint, quicquid ille responderit occasionem habeat calumniandi, aliud adserens magnum esse de pluribus. quicumque igitur nouit et interrogat non uoto discendi sed studio cognoscendi an nouerit ille qui responsurus est, in similitudinem pharisaeorum non quasi discipulus sed quasi temptator accedit.

LIBER 4

congregatis autem pharisaeis interrogauit eos iesus dicens: quid uobis uidetur de christo? cuius filius est? dicunt ei: dauid. ait illis: quomodo ergo dauid in spiritu uocat eum dominum dicens: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis donec ponam inimicos tuos scabillum pedum tuorum. qui ad temptandum iesum fuerant congregati et ueritatem fraudulenta interrogatione capere nitebantur, occasionem praebuerunt confutationis suae interrogantur que de christo cuius filius sit. interrogatio iesu nobis proficit usque hodie contra iudaeos. et hi enim qui confitentur christum esse uenturum, hominem simplicem et sanctum uirum adserunt de genere dauid. interrogemus ergo eos docti a domino: si simplex homo est et tantum filius dauid, quomodo dauid uocet eum dominum suum, non erroris incerto nec propria uoluntate, sed in spiritu sancto. testimonium autem quod posuit de centesimo nono psalmo sumptum est. dominus igitur dauid uocatur non secundum id quod de eo natus est, sed iuxta id quod natus ex patre semper fuit praeueniens ipsum carnis suae patrem. iudaei ad deludendam interrogationis ueritatem friuola multa confingunt, uernaculum abrahae adserentes cuius fuerit filius damascus eliezer, et ex ipsius persona scriptum psalmum, quod post caedem quinque regum dominus deus domino suo dixerit abraham: sede ad dexteram meam donec ponam omnes inimicos tuos scabillum pedum tuorum. quos interrogemus: quomodo deus dixerit abrahae ea quae sequuntur: te cum principium in die uirtutis tuae in splendoribus sanctorum ex utero ante luciferum genui te; et: iurauit dominus et non paenitebit eum: tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem melchisedech, et respondere cogamus quomodo abraham ante luciferum genitus sit et sacerdos fuerit secundum ordinem melchisedech, pro quo melchisedech obtulerit panem et uinum et a quo decimas praedae acceperit.

et nemo poterat respondere ei uerbum neque ausus fuit quisquam ex illa die eum amplius interrogare. pharisaei et sadducaei quaerentes occasionem calumniae et uerbum aliquod inuenire quod pateret insidiis, quia in sermonibus confutati sunt ultra non interrogant, sed apertissime comprehensum romanae tradunt potestati. ex quo intellegimus uenena inuidiae posse quidem superari sed difficile conquiescere.

23. tunc iesus locutus est ad turbas et discipulos suos dicens: super cathedram moysi sederunt scribae et pharisaei; omnia ergo quae dixerint uobis seruate et facite, secundum opera uero eorum nolite facere; dicunt enim et non faciunt. quid mansuetius, quid benignius domino? temptatur a pharisaeis, confringuntur insidiae eorum, et secundum psalmistam: sagittae paruulorum factae sunt plagae eorum, et nihilominus propter sacerdotium et nominis dignitatem hortatur populos ut subiciantur eis, non opera sed doctrinam considerantes. quod autem ait: super cathedram moysi sederunt scribae et pharisaei, per cathedram doctrinam legis ostendit. ergo et illud quod dicitur in psalmo: in cathedra pestilentiae non sedit; et: cathedras uendentium columbas euertit, doctrinam debemus accipere. alligant autem onera grauia et importabilia et imponunt in humeros hominum, digito autem suo nolunt ea mouere. hoc generaliter aduersus omnes magistros qui grandia iubent et minora non faciunt. notandum autem quod et humeri et digitus et onera et uincula, quibus alligantur onera, spiritaliter intellegenda sint. omnia uero opera sua faciunt ut uideantur ab hominibus. quicumque igitur ita facit quodlibet ut uideatur ab hominibus, scriba est et pharisaeus. dilatant enim phylacteria sua et magnificant fimbrias; amant quoque primos recubitus in cenis et primas cathedras in synagogis et salutationes in foro et uocari ab hominibus rabbi. uae nobis miseris ad quos pharisaeorum uitia transierunt. dominus cum dedisset mandata legis per moysen ad extremum intulit: ligabis ea in manu tua et erunt inmota ante oculos tuos; et est sensus: praecepta mea sint in manu tua ut opere compleantur; sint ante oculos tuos ut die ac nocte mediteris in eis. hoc pharisaei male interpretantes scribebant in membranulis decalogum moysi, id est decem legis uerba complicantes ea et ligantes in fronte et quasi coronam capiti facientes ut semper ante oculos mouerentur quod usque hodie indi et babylonii faciunt, et qui hoc habuerit quasi religiosus in populis iudicatur. iusserat quoque aliud moyses ut in quattuor angulis palliorum hyacinthinas fimbrias facerent ad israhelis populum dinoscendum ut, quomodo in corporibus circumcisio signum iudaicae gentis daret, ita uestis haberet aliquam differentiam. superstitiosi magistri, captantes auram popularem atque ex mulierculis sectantes lucra, faciebant grandes fimbrias et acutissimas in eis spinas ligabant ut uidelicet ambulantes et sedentes interdum pungerentur et quasi hac commonitione retraherentur ad officia dei et ministeria seruitutis eius. quia ergo dixerat dominus: omnia opera sua faciunt ut uideantur ab hominibus, quod generaliter accusarat, nunc in partes diuidit. pictaciola illa decalogi phylacteria uocabant quod quicumque habuisset ea quasi ob custodiam et munimentum sui haberet, non intellegentibus pharisaeis quod haec in corde portanda sint non in corpore, alioquin et armaria et arcae habent libros et dei notitiam non habent. hoc apud nos superstitiosae mulierculae in paruulis euangeliis et in crucis ligno et istiusmodi rebus, quae habent quidem zelum dei sed non iuxta scientiam, usque hodie factitant, culicem liquantes et camelum glutientes. istiusmodi erat fimbria parua et breuis ex lege praecepta quam et mulier illa quae sanguine fluebat tetigit in pallio domini, sed non est compuncta superstitiosis sentibus pharisaeorum, magis que sanata ad tactum eius. cum que superflue dilatent phylacteria et magnas faciant fimbrias, gloriam captantes ab hominibus, arguuntur in reliquis cur quaerant primos accubitus in cenis et primas cathedras in synagogis et in publico gulam sectentur et gloriam et uocentur ab hominibus rabbi, quod latino sermone magister dicitur. denique sequitur:

uos autem nolite uocari rabbi, unus est enim magister uester, et patrem nolite uocare uobis super terram, unus est enim pater uester qui in caelis est, nec uocemini magistri quia magister uester unus est christus. nec magister nec pater uocandus est alius nisi deus pater et dominus noster iesus christus, pater quia ex ipso sunt omnia, magister quia per ipsum omnia uel quoniam per dispensationem carnis omnes reconciliati sumus deo. quaeritur quare aduersum hoc praeceptum doctorem gentium apostolus esse se dixerit, aut quomodo uulgato sermone maxime in palestinae et in aegypti monasteriis se inuicem patres uocent. quod sic soluitur, aliud esse natura patrem uel magistrum, aliud indulgentia. nos si hominem patrem uocamus honorem aetati deferimus, non auctorem nostrae ostendimus uitae. magister quoque dicitur ex consortio ueri magistri. et ne infinita replicem quomodo unus per naturam deus et unus filius non praeiudicat ceteris ne per adoptionem dii uocentur et filii, ita et unus pater et magister non praeiudicat aliis ut abusiue appellentur patres et magistri.

uae uobis scribae et pharisaei hypochritae quia clauditis regnum caelorum ante homines; uos ipsi non intratis nec introeuntes sinitis intrare. habent scribae et pharisaei legis prophetarum que notitiam, sciunt christum esse filium dei, non ignorant natum esse de uirgine, sed dum praedam de subiecta sibi plebe appetunt nec ipsi introeunt regna caelorum nec eos qui poterant intrare permittunt. hoc est quod in osee propheta arguit: absconderunt sacerdotes uiam, interfecerunt sicima; et rursum: sacerdotes non dixerunt ubi est dominus. uel certe omnis magister qui scandalizat malis operibus discipulos suos claudit ante eos regnum caelorum.

uae uobis scribae et pharisaei hypochritae quia circuitis mare et aridam, ut faciatis unum proselytum et, cum fuerit factus, facitis eum filium gehennae duplo quam uos. non eo studio seruamus quaesita quo quaerimus. scribae et pharisaei totum lustrantes orbem propter negotiationes et diuersa lucra tam a discipulis captanda quam per imaginem sanctitatis studii habebant de gentibus facere proselytum, id est aduenam et incircumcisum miscere populo dei. sed qui ante dum esset ethnicus simpliciter errabat et erat semel filius gehennae, uidens magistrorum uitia et intellegens destruere eos opere quod uerbis docebant, reuertitur ad uomitum suum et gentilis factus quasi praeuaricator maiore poena dignus erit. filius autem uocatur gehennae quomodo filius perditionis et filius huius saeculi. unusquisque enim cuius opera agit eius filius appellatur.

uae uobis duces caeci qui dicitis: quicumque iurauerit per templum nihil est, qui autem iurauerit in auro templi debet. stulti et caeci, quid enim maius est: aurum an templum quod sanctificat aurum? et: quicumque iurauerit in altari nihil est, quicumque autem iurauerit in dono quod est super illud debet. caeci, quid enim maius est: donum an altare quod sanctificat donum? qui ergo in altari iurat, iurat in eo et in omnibus quae super illud sunt; et qui iurauerit in templo, iurat in illo et in eo qui habitat in ipso; et qui iurat in caelo, iurat in throno dei et in eo qui sedet super eum. supra ut uisum nobis est exposuimus quid significaret traditio pharisaeorum dicentium: donum quodcumque est ex me tibi proderit. nunc duplex et ad unam auaritiae occasionem trahens pharisaeorum traditio condemnatur, ut arguantur cuncta pro lucro facere et non pro timore dei. sicut enim in phylacteriis et fimbriis dilatatis opinio sanctitatis captabat gloriam et per occasionem gloriae quaerebat lucra, sic alia traditionis inuenta stropha impietatis arguit praeceptores. si quis in contentione seu in aliquo iurgio uel in causae ambiguo iurasset in templo et postea conuictus esset mendacii, non tenebatur criminis reus; sin autem iurasset in auro et pecunia quae in templo sacerdotibus offerebatur, statim id in quo iurauerat cogebatur exsoluere. rursum si quis iurasset in altari, periurii reum nemo retinebat; sin autem periurasset in dono uel in oblationibus, hoc est in hostia uel in uictimis in simila et ceteris quae offeruntur deo super altare, haec studiosissime repetebant. arguit ergo eos dominus et stultitiae et fraudulentiae quod multo maius sit templum quam aurum quod sanctificatur a templo et altare quam hostiae quae sanctificantur ab altari. totum autem faciebant non ob dei timorem sed ob diuitiarum cupidinem.

uae uobis, scribae et pharisaei hypochritae, quia decimatis mentam et anetum et cyminum et reliquistis quae grauiora sunt legis iudicium et misericordiam et fidem; haec oportuit facere et illa non omittere. multa in lege praecepta sunt quae typos praeferant futurorum alia uero quae aperta sunt iuxta psalmistam dicentem: mandatum domini lucidum inluminans oculos, quae statim opera desiderent, uerbi gratia: non adulterabis, non furtum facies, non testimonium falsum dices, et cetera. pharisaei autem, quia praeceperat dominus interim (ut intellectus mysticos dimittamus) propter alimoniam sacerdotum et leuitarum quorum pars erat dominus omnium rerum offerri in templo decimas, hoc unum habebant studii ut quae iussa fuerant comportarentur; cetera quae erant maiora utrum quis faceret annon, parui pendebant. et ex hoc itaque capitulo arguit eos auaritiae quod studiose etiam uilium holerum decimas exigant, et iudicium in disceptatione negotiorum misericordiam que in pauperes pupillos et uiduas et fidem in deum, quae magna sunt, praetermittant.

duces caeci excolantes culicem, camelum autem glutientes. camelum puto esse iuxta sensum praesentis loci et magnitudinem praeceptorum, iudicium et misericordiam et fidem; culicem autem decimas mentae et aneti et cymini et reliquorum uilium holerum. haec contra praeceptum dei quae magna sunt deuoramus atque neglegimus, et opinionem religionis in paruis quae lucrum habent diligentiam demonstramus.

uae uobis, scribae et pharisaei hypochritae, quia mundatis quod de foris est calicis et parapsidis, intus autem pleni estis rapina et inmunditia. pharisaee caece, munda prius quod intus est calicis et parapsidis, ut fiat id quod foris est mundum. diuersis uerbis eodem quo supra sensu arguit pharisaeos simulationis atque mendacii quod aliud ostendant hominibus foris aliud domi agant, non quo in calice et parapside eorum superstitio moraretur sed quo foris hominibus ostenderent sanctitatem in habitu, in sermone, in phylacteriis, in fimbriis, in orationum longitudine et in ceteris istiusmodi, intrinsecus autem essent uitiorum sordibus pleni.

uae uobis, scribae et pharisaei hypochritae, quia similes estis sepulchris dealbatis quae a foris parent hominibus speciosa, intus uero plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcitia. quod in calice et parapside demonstrarat, eo quod foris loti essent et intrinsecus sordidi, hoc nunc per exemplum sepulchrorum replicat quod quomodo sepulchra forinsecus lota sunt calce et ornata marmoribus et auro coloribus que distincta, intus autem plena sunt ossibus mortuorum, sic et peruersi magistri, qui alia docent et alia faciunt, munditiam habitu uestis et uerborum humilitate demonstrent, intus autem pleni sunt omni spurcitia et auaritia et libidine. denique manifestius hoc ipsum exprimit inferens: sic et uos a foris quidem paretis hominibus iusti, intus autem pleni estis hypochrisi et iniquitate.

uae uobis, scribae et pharisaei hypochritae, quia aedificatis sepulchra prophetarum et ornatis monumenta iustorum et dicitis: si fuissemus in diebus patrum nostrorum, non fuissemus socii eorum in sanguine prophetarum. itaque testimonio estis uobismet ipsis quia filii estis eorum qui prophetas occiderunt. prudentissimo syllogismo arguit eos filios esse homicidarum, dum ipsi opinione bonitatis et gloriae in populos sepulchra aedificant prophetarum quos maiores eorum interfecerunt, et dicunt: si fuissemus illo tempore non fecissemus ea quae fecerunt patres nostri. hoc autem etiam si sermone non dicant opere loquuntur ex eo quod ambitiose et magnifice aedificant memorias occisorum quos a patribus suis esse iugulatos non negant. et uos implete mensuram patrum uestrorum. probato superioribus dictis quod filii essent homicidarum et eorum qui prophetas interfecissent, nunc concludit quod uoluerat et quasi extremam syllogismi partem ponit: et uos implete mensuram patrum uestrorum, quod illis defuit uos implete; illi interfecerunt seruos, uos dominum crucifigite, illi prophetas, uos eum qui a prophetis praedicatus est.

serpentes genimina uiperarum quomodo fugietis a iudicio gehennae? hoc ipsum et iohannes baptista dixerat. sicut ergo de uiperis nascuntur uiperae, sic de homicidis patribus uos, inquit, nati estis homicidae. ideo ecce ego mitto ad uos prophetas et sapientes et scribas, ex illis occidetis et crucifigetis et ex eis flagellabitis in synagogis uestris et persequimini de ciuitate in ciuitatem. hoc quod antea dixeramus: implete mensuram patrum uestrorum, ad personam domini pertinere eo quod occidendus esset ab eis, potest et ad discipulos eius referri de quibus nunc dicit: ecce ego mitto ad uos prophetas et sapientes et scribas, ex illis occidetis et crucifigetis et flagellabitis in synagogis uestris et persequimini de ciuitate in ciuitatem, ut impleatis mensuram patrum uestrorum. simul que obserua iuxta apostolum scribentem ad corinthios uaria esse dona discipulorum christi, alios prophetas qui uentura praedicant, alios sapientes qui nouerint quando debeant proferre sermonem, alios scribas in lege doctissimos ex quibus lapidatus est stephanus, paulus occisus, crucifixus petrus, flagellati in actibus apostolorum discipuli, et persecuti eos sunt de ciuitate in ciuitatem, expellentes de iudaea ut ad gentium populum transmigrarent.

ut ueniat super uos omnis sanguis iustus qui effusus est super terram a sanguine abel iusti usque ad sanguinem zachariae filii barachiae qui occisus est inter templum et altare. amen dico uobis, uenient haec omnia super generationem istam. de abel nulla est ambiguitas quin is sit quem cain frater occiderit. iustus autem non solum ex domini nunc sententia sed ex genesis testimonio comprobatur ubi accepta eius a deo narrantur munera. quaerimus quis sit iste zacharias filius barachiae quia multos legimus zacharias. et ne libera nobis tribuatur erroris facultas additum est: quem occidistis inter templum et altare. in diuersis diuersa legi et debeo singulorum opiniones ponere. alii zachariam filium barachiae dicunt qui in duodecim prophetis undecimus est patris que in eo nomen consentiat, sed ubi occisus sit inter templum et altare scriptura non loquitur, maxime cum temporibus eius uix ruinae templi fuerint. alii zachariam patrem iohannis intellegi uolunt ex quibusdam apocryphorum somniis adprobantes quod propterea occisus sit quia saluatoris praedicarit aduentum. hoc quia de scripturis non habet auctoritatem eadem facilitate contemnitur qua probatur. alii istum uolunt esse zachariam qui occisus est a ioas rege iudeae inter templum et altare sicut regnorum narrat historia. sed obseruandum quod ille zacharias non sit filius barachiae sed filius ioiadae sacerdotis. unde et scriptura refert: non fuit recordatus ioas patris eius ioiadae quae sibi fecisset bona. cum ergo et zachariam teneamus et occisionis consentiat locus, quaerimus quare barachiae dicatur filius et non ioiadae. barachia in lingua nostra benedictus domini dicitur, et sacerdotis ioiadae iustitia hebraeo nomine demonstratur. in euangelio quo utuntur nazareni pro filio barachiae filium ioiadae scriptum reperimus. simpliciores fratres inter ruinas templi et altaris siue in portarum exitibus quae siloam ducunt, rubra saxa monstrantes zachariae sanguine putant esse polluta. non condemnamus errorem qui de odio iudaeorum et fidei pietate descendit. dicamus breuiter quare sanguis abel iusti usque ad zachariam filium barachiae ab illa generatione requiratur, cum neutrum eorum occiderit. regulae scripturarum est, duas generationes ponere, bonorum uel malorum, hoc est singulorum singulas. de bonis sumamus exempla: quis ascendit in montem domini aut quis requiescit in monte sancto eius, cum que plures qui ascensuri sunt in montem domini descripsisset qui diuersis fuere aetatibus, postea infert: haec generatio quaerentium dominum, quaerentium faciem dei iacob; et in alio loco de omnibus sanctis: generatio iustorum benedicetur; de malis uero ut in praesenti loco: generatio uiperarum et requirentur omnia a generatione ista; et in hiezechiel cum peccata terrae descripsisset sermo propheticus adiecit: si noe et iob et danihel ibi fuerint inuenti, non dimitti peccata terrae illi, omnes iustos qui similes forent uirtutibus eorum per noe et iob et danihel uolens intellegi. ergo et isti, qui similia cain et ioas contra apostolos gesserint, de una generatione esse referuntur. hierusalem hierusalem quae occidis prophetas et lapidas eos qui ad te missi sunt, quotiens uolui congregare filios tuos quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti. hierusalem (non saxa et aedificia ciuitatis sed habitatores uocat) quam patris plangit affectu, sicut et in alio loco legimus quod uidens eam fleuerit. in eo autem quod dicit: quotiens uolui congregare filios tuos, omnes retro prophetas a se missos esse testatur. gallinae quoque similitudinem congregantis sub alas pullos suos in cantico deuteronomii legimus: sicut aquila protegit nidum suum et super pullos suos desiderauit, expandens alas suas suscepit eos et tulit super pinnas suas.

ecce relinquetur uobis domus uestra deserta. hoc ipsum et ex persona hieremiae iam ante dixerat: reliqui domum meam dimisi hereditatem meam, facta est mihi hereditas mea quasi spelunca hyaenae. desertam iudaeorum domum, id est templum illud, quod ante fulgebat angustius oculis, comprobamus quia habitatorem christum perdidit et hereditatem praeripere gestiens, occidit heredem. dico enim uobis: non me uidebitis amodo donec dicatis: benedictus qui uenit in nomine domini. ad hierusalem loquitur et ad populum iudaeorum. uersiculum autem istum quo et paruuli atque lactentes in egressu hierusalem domini saluatoris usi sunt, quando dixerunt: benedictus qui uenit in nomine domini, osanna in excelsis; sumpsit de centesimo decimo septimo psalmo qui manifeste de aduentu domini scriptus est; et quod dicit hoc uult intellegi: nisi paenitentiam egeritis et confessi fueritis ipsum me esse de quo prophetae cecinerunt filium omnipotentis patris, meam faciem non uidebitis. habent iudaei datum sibi tempus paenitentiae, confiteantur benedictum qui uenit in nomine domini et christi ora conspicient.

24. et egressus iesus de templo ibat. et accesserunt ad eum discipuli eius ut ostenderent ei aedificia templi. ipse autem respondens dixit illis: uidetis haec omnia? amen dico uobis: non relinquetur hic lapis super lapidem qui non destruatur. iuxta historiam manifestus est sensus. recedente autem domino de templo omnia legis aedificia et compositio mandatorum ita destructa est ut nihil a iudaeis possit impleri et capite sublato uniuersa inter se membra compugnent. sedente autem eo super montem oliueti accesserunt ad eum discipuli secreto dicentes: dic nobis quando haec erunt et quod signum aduentus tui et consummationis saeculi? sedit in monte oliueti ubi uerum lumen scientiae nascebatur, et accedunt ad eum discipuli secreto qui mysteria et futurorum reuelationem nosse cupiebant et interrogant tria, quo tempore hierusalem destruenda, quo uenturus christus, quo consummatio saeculi sit futura. multi enim uenient in nomine meo dicentes: ego sum christus, et multos seducent. quorum unus est simon samaritanus quem in actibus apostolorum legimus, qui se magnam dei dicebat esse uirtutem; haec quoque inter cetera in suis uoluminibus scripta dimittens: ego sum sermo dei, ego sum speciosus, ego paraclitus, ego omnipotens, ego omnia dei. sed et iohannes apostolus in epistula sua loquitur: audistis quia antichristus uenturus est, nunc autem antichristi multi sunt. ego reor omnes heresiarchas antichristos esse et sub nomine christi ea docere quae contraria sunt christo. nec mirum si aliquos ab his uideamus seduci cum dominus dixerit: et multos seducent. audituri enim estis proelia et opiniones proeliorum uidete ne turbemini; oportet enim haec fieri, sed nondum est finis. cum haec igitur fieri uiderimus, non putemus diem intrare iudicii, sed in tempus illud reseruari cuius signum perspicue in consequentibus ponitur. surget enim gens contra gentem et regnum contra regnum, et erunt pestilentiae et fames et terrae motus per loca; haec omnia initia sunt dolorum. non ambigo et haec quidem iuxta litteram futura quae scripta sunt, sed mihi uidetur regnum contra regnum et pestilentiae eorum quorum sermo serpit ut cancer et fames audiendi uerbi dei et commotio uniuersae terrae et a uera fide separatio in hereticis magis intellegi, qui contra se inuicem dimicantes ecclesiae uictoriam faciunt. quod autem dixit: haec autem initia sunt dolorum, melius transfertur parturitionum, ut quasi conceptus quidam, aduentus antichristi, non partus intellegatur.

tunc tradent uos in tribulatione et occident uos. per apostolos omnium credentium persona signatur, non quo eo tempore apostoli in corpore reperiendi signantur. et quoniam abundauit iniquitas refrigescet caritas multorum. non omnium negauit fidem sed multorum. multi enim uocati, pauci autem electi. nam in apostolis et similibus eorum permansura est caritas de qua scriptum est: aqua multa non poterit extinguere caritatem; et ipse paulus: quis nos separabit a caritate christi? tribulatio an angustia et reliqua. et praedicabitur hoc euangelium regni in uniuerso orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc ueniet consummatio. signum aduentus dominici est euangelium in toto orbe praedicari ut nullus sit excusabilis, quod aut iam completum aut in breui cernimus esse complendum. non enim puto aliquam remansisse gentem quae christi nomen ignoret et quamquam non habuerit praedicatorem, tamen ex uicinis nationibus opinionem fidei non potest ignorare. cum ergo uideritis abominationem desolationis quae dicta est a danihelo propheta stantem in loco sancto; qui legit intellegat. quando ad intellegentiam prouocamur mysticum monstratur esse quod dictum est. legimus autem in danihelo hoc modo: et in dimidio hebdomadis auferetur sacrificium meum et libamina, et in templo abominatio desolationum erit usque ad consummationem temporis, et consummatio dabitur super solitudinem. de hoc et apostolus loquitur quod homo iniquitatis et aduersarius eleuandus sit contra omne quod dicitur deus, aut quod colitur ita ut audeat stare in templo dei et ostendere quod ipse sit deus, cuius aduentus secundum operationem satanae destruat eos et ad dei solitudinem redigat qui se susceperint. potest autem simpliciter aut de antichristo accipi aut de imagine caesaris quam pilatus posuit in templo aut de adriani equestri statua quae in ipso sancto sanctorum loco usque in praesentem diem stetit. abominatio quoque secundum ueterem scripturam idolum nuncupatur et idcirco additur desolationis, quod in desolato templo atque destructo idolum positum sit.

tunc qui in iudaea sunt fugiant ad montes et qui in tecto non descendat tollere aliquid de domo sua, et qui in agro non reuertatur tollere tunicam suam. abominatio desolationis intellegi potest et omne dogma peruersum quod cum uiderimus stare in loco sancto, hoc est in ecclesia, et se ostendere deum, debemus fugere de iudea ad montes, hoc est dimissa occidente littera et iudaica prauitate adpropinquare montibus aeternis de quibus inluminat mirabiliter deus, et esse in tecto et in domate quo non possint ignita diaboli iacula peruenire, nec descendere et tollere aliquid de domo conuersationis pristinae nec quaerere quae retrorsum sunt, sed magis serere in agro spiritalium scripturarum ut fructus capiamus ex eo, nec tollere alteram tunicam quam apostoli habere prohibentur. de hoc loco, id est de abominatione desolationis quae dicta est a danihelo propheta stante in loco sancto, multa porphyrius tertio decimo operis sui uolumine contra nos blasphemauit; cui eusebius caesariensis episcopus tribus respondit uoluminibus decimo octauo, decimo nono et uicesimo, apollinaris quoque scripsit plenissime; superfluus que conatus est uno capitulo uelle disserere de quo tantis uersuum milibus disputatum est. uae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus. uae illis animabus quae non in perfectum uirum sua genimina perduxerunt, sed initia habent fidei ut enutritione indigeant magistrorum. hoc quoque dici potest quod in persecutione antichristi seu romanae captiuitatis praegnantes et nutrientes uteri et filiorum sarcina praegrauati expeditam fugam habere non quiuerint.

orate autem ut non fiat fuga uestra hieme uel sabbato. si de captiuitate hierusalem uoluerimus accipere quando a tito et uespasiano capta est, orare debent ne fuga eorum hieme uel sabbato fiat, quia in altero duritia frigoris prohibet ad solitudines pergere et in montibus desertis que latitare, in altero aut transgressio legis est, si fugere uoluerint, aut mors imminens, si remanserint. si autem de consummatione mundi intellegitur, hoc praecipit ut non refrigescat fides nostra et in christum caritas, neque ut otiosi in opere dei torpeamus uirtutum sabbato. et nisi breuitati fuissent dies illi, non fieret salua omnis caro, sed propter electos breuiabuntur dies illi. adbreuiatos dies non secundum deliramenta quorundam qui putant temporum momenta mutari nec recordantur illius scripti: ordinatione tua permanet dies, sed iuxta temporum qualitatem sentire debemus, id est adbreuiatos non mensura sed numero, ut quo modo in benedictione dicitur: longitudine dierum replebo eum, sic et nunc adbreuiati dies intellegantur ne temporum mora fides concutiatur credentium.

tunc si quis uobis dixerit: ecce hic christus aut illic, nolite credere. multi captiuitatis iudaicae tempore principes exstitere qui christos esse se dicerent, in tantum ut obsidentibus romanis tres intus fuerint factiones. sed melius de consummatione mundi intellegitur. surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae et dabunt signa magna et prodigia ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. ecce praedixi uobis. tripliciter ut ante iam dixi locus hic disserendus est aut de tempore obsidionis romanae aut de consummatione mundi aut de hereticorum contra ecclesiam pugna et istiusmodi antichristis, qui sub opinione falsae scientiae contra christum dimicant. si ergo dixerint uobis: ecce in deserto est, nolite exire. ecce in penetralibus, nolite credere. si quis promiserit uobis quod in deserto gentilium et philosophorum dogmate christus moretur aut in hereticorum penetralibus qui dei pollicentur arcana, nolite exire, nolite credere; siue quia persecutionis et angustiarum tempore semper pseudoprophetae decipiendi inueniunt locum si quis sub nomine christi se iactare uoluerit, non statim accommodetis fidem.

sicut enim fulgor exit ab oriente et paret usque in occidentem ita erit et aduentus filii hominis. nolite exire, nolite credere quod filius hominis uel in deserto gentium sit uel in penetralibus hereticorum, sed quod ab oriente usque in occidentem fides eius in catholicis ecclesiis fulgeat. hoc quoque dicendum quod secundus saluatoris aduentus non in humilitate ut prius, sed in gloria demonstrandus sit. stultum est itaque eum in paruo loco uel abscondito quaerere qui totius mundi lumen sit. ubicumque fuerit corpus illuc congregabuntur aquilae. de exemplo naturali quod cotidie cernimus christi instruimur sacramento. aquilae et uultures etiam trans maria dicuntur sentire cadauera et ad escam huiuscemodi congregari. si ergo inrationabiles uolucres naturali sensu tantis terrarum spatiis et maris fluctibus separatae paruum cadauer sentiunt ubi iaceat, quanto magis nos et omnis multitudo credentium debet festinare ad eum cuius fulgur exit ab oriente et paret usque ad occidentem. possumus autem corpus, id est pt�ma~g, quod significantius latine dicitur cadauer ab eo quod per mortem cadat, passionem christi intellegere ad quam prouocamur ut ubicumque in scripturis legitur congregemur, et per illam uenire possumus ad uerbum dei ut est illud: foderunt manus meas et pedes; et in esaia: sicut ouis ad uictimam ductus, et cetera his similia. aquilae autem appellantur sancti quibus innouata est iuuentus ut aquilae et qui iuxta esaiam plumescunt et adsumunt alas ut ad christi ueniant passionem.

statim autem post tribulationem dierum illorum sol obscurabitur, et luna non dabit lumen suum, et stellae caeli cadent de caelo, et uirtutes caelorum commouebuntur. sol et luna obscurabitur et non dabit lumen suum, et cetera astra cadent de caelo uirtutes que caelorum mouebuntur, non deminutione luminis, alioquin legimus solem septuplum habiturum luminis, sed comparatione uerae lucis omnia uisui tenebrosa. si itaque iste sol qui nunc per totum orbem rutilat et luna quae secundum est luminare et stellae quae ad solacium noctis accensae sunt omnes que uirtutes, quas angelorum multitudines intellegimus, in aduentu christi in tenebras reputabuntur, decutiatur supercilium eorum qui se sanctos arbitrantes praesentiam iudicis non formidant. et tunc parebit signum filii hominis in caelo. signum hic aut crucis intellegamus ut uideant iuxta zachariam et iohannem iudaei quem compunxerant, aut uexillum uictoriae triumphantis. tunc plangent omnes tribus terrae. plangent hi qui municipatum non habuerunt in caelis sed scripti sunt in terra.

et mittet angelos suos cum tuba. de hac tuba et apostolus loquitur, et in apocalypsi iohannis legimus, et in ueteri testamento tubae ductiles ex auro, aere argento que fieri praecipiuntur ut sublimia doctrinarum resonent sacramenta. ab arbore ficus discite parabolam. cum iam ramus eius tener fuerit et folia nata scitis quia prope est aestas, et reliqua. sub exemplo arboris docuit consummationis aduentum. quomodo, inquit, quando teneri fuerint in arbore ficus cauliculi et gemma erumpit in florem cortex que folia parturit, intellegitis aestatis aduentum et fauonii ac ueris introitum; ita cum haec omnia quae scripta sunt uideritis, nolite putare iam adesse consummationem mundi, sed quasi prooemia et praecursores quosdam uenire ut ostendant quod prope sit et in ianuis. amen dico uobis quia non praeteribit ista generatio donec omnia haec fiant. supra diximus generationes bonorum et e contrario malorum esse singulas. igitur aut omne hominum significat genus aut specialiter iudaeorum. caelum et terra transibunt, uerba uero mea non praeteribunt. caelum terra que transibunt inmutatione non abolitione sui, alioquin quomodo sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum et stellae cadent si caelum in quo ista sunt terra que non fuerit?

de die autem illa et hora nemo scit neque angeli caelorum nisi pater solus. in quibusdam latinis codicibus additum est: neque filius, cum in graecis et maxime adamantii et pierii exemplaribus hoc non habeatur adscriptum, sed quia in non nullis legitur disserendum uidetur. gaudet arrius et eunomius quasi ignorantia magistri gloria discipulorum sit et dicunt: non potest aequalis esse qui nouit et qui ignorat. contra quos breuiter ista dicenda sunt: cum omnia tempora fecerit iesus, hoc est uerbum dei, omnia enim per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil; in omnibus autem temporibus etiam dies iudicii sit, qua consequentia potest eius ignorare partem cuius totum nouerit? hoc quoque dicendum est: quid est maius notitia patris an iudicii? si maius nouit, quomodo ignorat quod minus est? scriptum legimus: omnia quae patris sunt mihi tradita sunt. si omnia patris filii sunt, qua ratione unius sibi diei notitiam reseruauit et noluit eam communicare cum filio? sed et hoc inferendum: si nouissimum diem temporum ignorat, ignorat et paene ultimum et retrorsum omnes. non enim potest fieri ut qui primum ignorat sciat quid secundum sit. igitur quia probauimus non ignorare filium consummationis diem, causa reddenda est cur ignorare dicatur. apostolus super saluatore scribit: in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. sunt ergo omnes thesauri in christo sapientiae et scientiae sed absconditi sunt. quare absconditi? post resurrectionem interrogatus ab apostolis de die manifestius respondit: non est uestrum scire tempora et momenta quae pater posuit in sua potestate. quando dicit: non est uestrum scire, ostendit quod ipse sciat sed non expediat nosse apostolis, ut semper incerti de aduentu iudicis sic cotidie uiuant quasi die alia iudicandi sint. denique et consequens euangelii sermo id ipsum cogit intellegi, dicens quoque patrem solum nosse. in patre comprehendit et filium; omnis enim pater filii nomen est.

sicut autem in diebus noe ita erit et aduentus filii hominis. quomodo enim erant in diebus ante diluuium comedentes et bibentes nubentes et nuptum tradentes, et reliqua. quaeritur quomodo supra scriptum sit: surget enim gens contra gentem et regnum contra regnum, et erunt pestilentiae et fames et terrae motus, et nunc ea futura memorentur quae pacis indicia sunt. sed aestimandum iuxta apostolum quod post pugnas et dissensiones, pestilentias, fames et terrae motus et cetera quibus genus uastatur humanum, breuis subsecutura sit pax, quae quieta omnia repromittat ut fides credentium comprobetur, utrum transactis malis sperent iudicem esse uenturum. hoc est enim quod in paulo legimus: quando dixerint: pax et securitas, tunc repentinus eis superueniet interitus sicut dolor parturientis, et non effugient.

tunc duo erunt in agro, unus adsumetur et unus relinquetur, duae molentes in mola, una adsumetur et alia relinquetur. tunc, inquit, duo erunt in agro quando tempore uidelicet consummationis atque iudicii duo in agro pariter inuenientur eundem habentes laborem et quasi parem sementem sed fructus laboris non aeque recipientes, duae quoque molentes simul erunt, altera adsumetur et altera relinquetur. in duobus qui in agro commorantur et in duabus quae pariter molunt uel synagogam intellege et ecclesiam quod simul molere uideantur in lege et de eisdem scripturis farinam terere praeceptorum dei, uel ceteras hereses quae de utroque testamento aut de altero uidentur molere farinam doctrinarum suarum et cum unum nominis christiani propositum habeant, non eandem mercedem recipient, aliis adsumptis et aliis derelictis.

uigilate ergo quia nescitis qua hora dominus uester uenturus sit. perspicue ostendit quare supra dixerit: de die autem illa nemo scit neque filius hominis neque angeli nisi pater solus, quod non expediat scire apostolis ut pendulae exspectationis incerto semper eum credant esse uenturum quem ignorant quando uenturus sit. et non dixit: quia nescimus qua hora uenturus sit dominus, sed nescitis, praemisso que patrisfamiliae exemplo cur reticeat consummationis diem manifestius docet dicens: estote parati quia nescitis qua hora filius hominis uenturus est. quis, putas, est fidelis seruus et prudens quem constituit dominus suus super familiam suam ut det illis cibum in tempore? beatus ille seruus quem cum uenerit dominus eius inuenerit sic facientem. plenius inculcat et replicat quare de die consummationis et hora nec angelos nec se scire praedixerit sed solum patrem, quod non expediat scire apostolis; et exemplum patrisfamiliae, hoc est sui, et fidelium seruorum, id est apostolorum, ad cohortationem sollicitae mentis interserit ut spe praemiorum ministrent conseruis in tempore suo cibaria doctrinarum. si autem dixerit malus seruus ille in corde suo: moram facit dominus meus uenire, et coeperit percutere conseruos suos, et reliqua. ex superioribus pendit quod sicut sollicitus seruus et semper aduentum domini praestolans tradit conseruis cibaria in tempore suo et postea super omnia bona patrisfamiliae constituitur, ita e contrario qui iuxta hiezechiel dicit: in tempora longa fiet istud, et non putat cito dominum esse uenturum, factus securior uacat epulis atque luxoriae et non lenem patremfamilias sed seuerissimum sentiet iudicem. ueniet dominus serui illius in die qua non sperat et hora qua ignorat et diuidet eum partem que eius ponet cum hypochritis. hoc ipsum docet ut sciant quando non putatur dominus tunc eum esse uenturum et uigilantiae ac sollicitudinis dispensatores admonet. porro quod dicit: diuidet eum, non quo gladio eum dissicet sed quo a sanctorum consortio separet et partem eius ponat cum hypochritis, cum his uidelicet qui erant in agro et qui molebant et nihilominus derelicti sunt. saepe diximus hypochritam aliud esse, aliud ostendere, sicut et in agro et in mola idem uidebatur facere quod ecclesiasticus uir, sed exitus diuersae uoluntatis apparuit.

25. tunc simile erit regnum caelorum decem uirginibus quae accipientes lampades suas exierunt obuiam sponso et sponsae; quinque autem ex eis erant fatuae et quinque prudentes, et reliqua. hanc parabolam, id est similitudinem, decem uirginum fatuarum atque prudentium quidam simpliciter in uirginibus interpretantur, quarum aliae iuxta apostolum et corpore et mente sunt uirgines, aliae uirginitatem tantum corporum reseruantes uel cetera opera non habent proposito suo similia, uel parentum custodia reseruatae nihilominus mente nupserunt. sed mihi uidetur ex superioribus alius sensus esse qui dicitur et non ad uirginalia corpora sed ad omne hominum genus comparatio pertinere. sicut enim duo in agro et duae molentes duos populos significant christianorum et iudaeorum, siue sanctorum et peccatorum, qui in ecclesia constituti, uidentur quidem et ipsi arare et molere sed cuncta in hypochrisi faciunt, sic et nunc decem uirgines omnes homines complectuntur qui uidentur deo credere et adplaudunt sibi in scripturis sanctis tam ecclesiasticos quam iudaeos atque hereticos. qui idcirco omnes uirgines appellantur quia gloriantur in unius dei notitia et mens eorum idolatriae turba non constupratur. oleum habent uirgines quae iuxta fidem et operibus adornantur, non habent oleum quae uidentur simili quidem fide dominum confiteri sed uirtutum opera neglegunt. possumus quinque uirgines sapientes et stultas quinque sensus interpretari quorum alii festinant ad caelestia et superna desiderant, alii terrenis faecibus inhiantes fomenta non habent ueritatis quibus sua corda inluminent. de uisu et auditu et tactu spiritaliter dictum est: quod uidimus, quod audiuimus, quod oculis nostris perspeximus et manus nostrae palpauerunt; de gustu: gustate et uidete quia suauis est dominus; de odoratu: in odore unguentorum tuorum currimus; et: christi bonus odor sumus. moram autem faciente sponso dormitauerunt omnes et dormierunt. non enim parum temporis inter priorem et secundum aduentum domini praetergreditur. omnes dormitauerunt, id est mortuae sunt quia mors sanctorum somnus appellatur. consequenter autem dicitur dormierunt, quia postea suscitandae sunt. media autem nocte clamor factus est: ecce sponsus uenit, exite obuiam ei. subito enim quasi intempesta nocte et securis omnibus, quando grauissimus sopor est, per angelorum clamorem et tubas praecedentium fortitudinum christi resonabit aduentus. dicamus aliquid quod forsitan lectori utile sit. traditio iudaeorum est christum media nocte uenturum in similitudinem aegypti temporis, quando pascha celebratum est et exterminator uenit et dominus super tabernacula transiit et sanguine agni postes nostrarum frontium consecrati sunt. unde reor et traditionem apostolicam permansisse ut die uigiliarum paschae ante noctis dimidium populos dimittere non liceat exspectantes aduentum christi et postquam illud tempus transierit, securitate praesumpta, festum cunctis agentibus diem. unde et psalmista dicebat: media nocte surgebam ad confitendum tibi super iudicia iustitiae tuae. tunc surrexerunt omnes uirgines illae et ornauerunt lampades suas. omnes uirgines surrexerunt et ornauerunt unaquaeque lampades suas, id est sensus, in quibus oleum scientiae recipiebant ut alerent opera uirtutum quae ante uerum iudicem refulgerent.

fatuae autem sapientibus dixerunt: date nobis de oleo uestro quia lampades nostrae extinguuntur. quae lampades suas queruntur extingui, ostendunt eas ex parte lucere et tamen non habent lumen indeficiens nec opera perpetua. si quis igitur habet animam uirginalem et amator est pudicitiae, non debet mediocribus esse contentus quae cito exolescunt, exorto caumate arefiunt, sed perfectas uirtutes sequatur ut lumen habeat sempiternum. responderunt prudentes atque dixerunt: ne forte non sufficiat nobis et uobis. hoc non de auaritia sed de timore respondent. unusquisque enim pro operibus suis mercedem recipiet, neque possunt in die iudicii aliorum uirtutes aliorum uitia subleuare. et quomodo tempore babyloniae captiuitatis hieremias peccatores iuuare non potuit et dicitur ad eum: ne oraueris pro populo isto, sic formidulosa erit illa dies cum unusquisque pro semet ipso sollicitus erit. ite potius ad uendentes et emite uobis. uenditur hoc oleum et multo emitur pretio ac difficili labore conquiritur quod in elemosinis cunctis que uirtutibus et consiliis intellegimus magistrorum. dum autem irent emere uenit sponsus. dant quidem quasi prudentes consilium quod non debeant sine oleo lampadarum sponso occurrere. uerum quia iam emendi tempus excesserat et adueniente iudicii die locus non erat paenitentiae psalmista dicente: in inferno autem quis confitebitur tibi, non noua opera patrare sed praeteritorum rationem coguntur exsoluere. uenit sponsus, et quae paratae erant intrauerunt cum eo ad nuptias, et clausa est ianua. post iudicii diem bonorum operum et iustitiae occasio non relinquetur. nouissime ueniunt et reliquae uirgines dicentes: domine, domine, aperi nobis. egregia quidem in domini appellatione confessio id que repetitum indicium fidei est. sed quid prodest uoce inuocare quem operibus neges? at ille respondens ait: amen dico uobis: nescio uos. nouit dominus eos qui eius sunt, et qui ignorat ignorabitur nescit dominus operarios iniquitatis et licet uirgines sint et secundum duplicem intellegentiam de corporis puritate et de confessione uerae glorientur fidei, tamen, quia oleum non habent scientiae, sufficit eis pro poena quod ignorantur a sponso.

uigilate itaque quia nescitis diem neque horam. prudentem semper admoneo lectorem ut non superstitiosis adquiescat interpretationibus et quae commatice pro fingentium ea dicuntur arbitrio, sed consideret priora media sequentia et nectat sibi uniuersa quae scripta sunt. et ex hoc ergo quod infert: uigilate quia nescitis diem neque horam, intellegitur uniuersa quae dixit, id est de duobus qui in agro sunt et de duabus molentibus et de patrefamilias qui seruo suo credidit substantiam et de decem uirginibus, ideo parabolas esse praemissas ut, quia ignoramus homines iudicii diem, sollicite nobis lumen bonorum operum praeparemus, ne dum ignoramus iudex ueniat. sicut enim homo proficiscens uocauit seruos suos et tradidit illis bona sua et uni dedit quinque talenta, alii duo, alii uero unum. homo iste paterfamilias haud dubium quin christus sit qui ad patrem post resurrectionem uictor ascendens, uocatis apostolis doctrinam euangelicam tradidit, non pro largitate et parcitate alteri plus et alteri minus tribuens, sed pro accipientium uiribus, quomodo et apostolus eos qui solidum cibum capere non poterant lacte potasse se dicit. denique et illum qui de quinque talentis decem fecerat et qui de duobus quattuor simili recipit gaudio, non considerans lucri magnitudinem sed studii uoluntatem. in quinque et duobus et uno talento uel diuersas gratias intellegamus quae unicuique traditae sunt uel in primo omnes sensus examinatos, in secundo intellegentiam et opera, in tertio rationem qua homines a bestiis separamur. abiit autem qui quinque talenta acceperat et operatus est in eis; lucratus est alia quinque. acceptis terrenis sensibus caelestium sibi notitiam duplicauit ex creaturis intellegens creatorem, ex corporalibus incorporalia, ex uisibilibus inuisibilia, ex breuibus aeterna. qui duo acceperat; lucratus est alia duo. et iste pro uiribus quidquid in lege didicerat in euangelio duplicauit siue et scientiam et opera praesentis uitae futurae beatitudinis typos intellexit. qui autem unum acceperat, abiens fodit in terram et abscondit pecuniam domini sui. nequam seruus terrenis operibus et saeculi uoluptate dei praecepta neglexit et polluit, quamquam in alio euangelista scriptum sit quod in sudario ligauerit, id est doctrinam patrisfamiliae molliter et delicate uiuendo eneruauerit.

post multum uero temporis uenit dominus seruorum illorum. grande tempus est inter ascensionem saluatoris et secundum eius aduentum. si autem apostoli reddituri sunt rationem et sub metu iudicis surrecturi, quid nos oportet facere? ait illi dominus: euge serue bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis super multa te constituam, intra in gaudium domini tui. utrique seruo ut ante iam dixi, et qui de quinque talentis decem fecerat et qui de duobus quattuor, idem patrisfamiliae sermo blanditur. et notandum quod omnia quae in praesenti habemus licet magna uideantur et plurima, tamen comparatione futurorum parua et pauca sunt. intra, inquit, in gaudium domini tui et suscipe quae nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascenderunt. quid autem maius potest dari fideli seruo quam esse cum domino et uidere gaudium domini sui? accedens autem et qui unum talentum acceperat ait: domine scio quia homo durus es, metis ubi non seminasti et congregas ubi non sparsisti; et timens abii et abscondi talentum tuum in terra; ecce habes quod tuum est. uere quod scriptum est: ad excusandas excusationes in peccatis, etiam huic seruo contigit ut ad pigritiam et neglegentiam superbiae quoque crimen accederet. qui enim debuit simpliciter inertiam confiteri et orare patremfamilias, e contrario calumniatur et dicit se prudenti fecisse consilio ne dum lucra pecuniae quaereret etiam de sorte periclitaretur.

respondens autem dominus eius dixit ei: serue male et piger, sciebas quia meto ubi non semino et congrego ubi non sparsi; oportuit ergo te mittere pecuniam meam nummulariis et ueniens ego recepissem utique quod meum est cum usuris; tollite itaque ab eo talentum et date ei qui habet decem talenta. quod putauerat se pro excusatione dixisse, in culpam propriam uertitur. seruus autem malus appellatur quia calumniam domino facit, piger quia talentum noluit duplicare, ut in altero superbiae, in altero neglegentiae condemnetur. si, inquit, durum et crudelem esse me noueras et aliena sectari ibi que metere ubi non seuerim, quare non tibi istiusmodi cogitatio incussit timorem ut scires me mea diligentius quaesiturum et dares pecuniam meam siue argentum nummulariis? utrumque enim argurion~g graecus sermo significat. eloquia, inquit, domini eloquia casta, argentum igne examinatum probatum terrae purgatum septuplum. pecunia ergo et argentum praedicatio euangelii est et sermo diuinus qui dari debuit nummulariis et trapezitis, id est uel ceteris doctoribus, quod fecerunt et apostoli per singulas prouincias presbiteros et episcopos ordinantes, uel cunctis credentibus qui possunt pecuniam duplicare et cum usuris reddere, ut quicquid sermone didicerant opere explerent. tollitur autem talentum et datur ei qui decem talenta fecerat ut intellegamus, licet in utriusque labore aequale sit gaudium domini, hoc est et eius qui quinque in decem duplicauerat et eius qui duo in quattuor, tamen maius deberi praemium ei qui plus in domini pecunia laborauerat. unde dicit et apostolus: presbiteros honora qui uere presbiteri sunt, maxime qui laborant in uerbo dei. ex eo quod malus seruus ausus est dicere: metis ubi non seminasti et congregas ubi non sparsisti, intellegimus etiam gentilium et philosophorum bonam uitam recipere dominum et aliter habere eos qui iuste, aliter qui iniuste agant et ad comparationem eius qui naturali legi seruiat, condemnari eos qui scriptam legem neglegant. omni enim habenti dabitur et abundabit, ei autem qui non habet et quod uidetur habere auferetur ab eo. multi cum sapientes sint naturaliter et habeant acumen ingenii, si fuerint neglegentes et desidia bonum naturae corruperint, ad comparationem eius qui paululum tardior labore et industria compensauit quod minus habuit, perdunt bonum naturae et praemium quod eis fuerat repromissum uident transire ad alios. potest et sic intellegi: et qui fidem habet et bonam in domino uoluntatem, etiam si quid minus in opere ut homo habuerit, dabitur a bono iudice; qui autem fidem non habuerit, etiam ceteras uirtutes quas uidebatur naturaliter possidere perdet. et eleganter etiam quod uidetur, inquit, habere auferetur ab eo. quicquid enim sine fide christi est non ei debet imputari qui male eo abusus est, sed illi qui etiam malo seruo naturae bonum tribuit. et inutilem seruum eicite in tenebras exteriores; illic erit fletus et stridor dentium. dominus lumen est. qui ab eo foras mittitur caret uero lumine. quid sit autem fletus et stridor dentium supra diximus.

cum autem uenerit filius hominis in maiestate sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit super sedem maiestatis suae, et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos ab inuicem sicut pastor segregat oues ab haedis et statuet oues quidem a dextris suis, haedos autem a sinistris. post biduum pascha facturus et tradendus cruci et inludendus ab hominibus et aceto ac felle potandus recte promittit gloriam triumphantis, ut secutura scandala pollicitationis praemio compensaret. et notandum quod qui in maiestate cernendus est filius hominis sit. quod que sequitur: statuet oues quidem a dextris suis, haedos autem a sinistris, iuxta illud intellege quod alibi legis: cor sapientis in dextera eius et cor stulti in sinistra illius, et supra in hoc eodem euangelio: nesciat sinistra quid faciat dextera tua. oues in parte iustorum stare iubentur ad dexteram, haedi, hoc est peccatores, ad sinistram qui semper pro peccato offeruntur in lege. nec dixit capras quae possunt habere fetus et tonsae egrediuntur de lauacro omnes gemellis fetibus et sterilis nulla inter eas sed haedos lasciuum animal et petulcum et feruens semper ad coitum. uenite, benedicti patris mei, possidete paratum uobis regnum a constitutione mundi. hoc iuxta praescientiam dei accipiendum apud quem futura iam facta sunt. amen dico uobis: quamdiu fecistis uni de his fratribus meis minimis, mihi fecistis. libera nobis erat intellegentia quod in omni paupere christus esuriens pasceretur, sitiens potaretur, hospes induceretur in tectum, nudus uestiretur, infirmus uisitaretur, clausus carcere haberet solacium conloquentis. sed ex hoc quod sequitur: quando fecistis uni de his fratribus meis minimis, mihi fecistis, non mihi uidetur generaliter dixisse de pauperibus sed de his qui pauperes spiritu sunt, ad quos tendens manum dixerat: fratres mei et mater mea hi sunt qui faciunt uoluntatem patris mei. et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in uitam aeternam. prudens lector, intende quod et supplicia aeterna sint et uita perpetua metum deinceps non habeat ruinarum.

26. et factum est cum consummasset iesus sermones hos omnes dixit discipulis suis: scitis quia post biduum pascha fiet, et filius hominis tradetur ut crucifigatur. erubescant qui putant saluatorem timuisse mortem et passionis pauore dixisse: pater, si potest fieri, transeat calix iste a me. post biduum pascha facturus tradendum se ut crucifigatur nouit et tamen non declinat insidias, non territus fugit, in tantum ut etiam ceteris ire nolentibus pergat intrepidus quando dicit thomas: eamus ut et nos moriamur cum eo. et finem carnali festiuitati uolens inponere umbra que transeunte paschae reddere ueritatem dixerit: desiderio desideraui pascha hoc manducare uobis cum ante quam patiar. etenim pascha nostrum immolatus est christus, si tamen comedamus illud in azymis sinceritatis et ueritatis. porro quod ait: post biduum pascha fiet, simplici intellegentia praetermissa id quod sacratum est requiramus. post duos dies clarissimi luminis ueteris ac noui testamenti uerum pro mundo pascha celebratur. pascha quod hebraice dicitur phase, non a passione ut plerique arbitrantur sed a transitu nominatur, eo quod exterminator uidens sanguinem in foribus israhelitarum pertransierit nec percusserit eos uel ipse dominus praebens auxilium populo suo desuper ambularit. lege exodi librum de quo plenius, si uita comes fuerit, disputabimus. transitus autem noster, id est phase, ita celebratur si terrena et aegyptum dimittentes ad caelestia festinemus. tunc congregati sunt principes sacerdotum et seniores populi in atrium principis sacerdotum qui dicebatur caiphas; et consilium fecerunt ut iesum dolo tenerent et occiderent. qui debuerant pascha uicino parare uictimas leuigare templi parietes pauimenta uerrere uasa mundare et secundum ritum legis purificari ut esu agni digni fierent, congregantur ineuntes consilium quomodo occidant dominum, non timentes seditionem ut simplex sermo demonstrat, sed cauentes ne auxilio populi de suis manibus tolleretur.

cum autem esset iesus in bethania in domo simonis leprosi. passurus pro omni mundo et uniuersas nationes suo sanguine redempturus moratur in bethania domo oboedientiae, quae quondam fuit simonis leprosi, non quod leprosus et illo tempore permaneret sed qui ante leprosus postea a saluatore mundatus est, nomine pristino permanente ut uirtus curantis appareat. nam et in catalogo apostolorum cum pristino uitio et officio matheus publicanus appellatur qui certe publicanus esse desierat. quidam simonis leprosi domum eam uolunt intellegi partem populi quae crediderit domino et ab eo curata sit. simon quoque ipse oboediens dicitur, qui iuxta aliam intellegentiam mundus interpretari potest in cuius domo curata est ecclesia. accessit ad eum mulier habens alabastrum unguenti pretiosi et effudit super caput ipsius recumbentis. nemo putet eandem esse quae super caput effudit unguentum et quae super pedes. illa enim et lacrimis lauat et crine tergit et manifeste meretrix appellatur, de hac autem nihil tale scriptum est. nec enim poterat statim capite domini meretrix digna fieri. alius euangelista pro alabastro unguenti pretiosi (quod genus est marmoris) nardum pisticam posuit, hoc est ueram et absque dolo, ut fidem ecclesiae et gentium demonstraret. uidentes autem discipuli indignati sunt dicentes: ut quid perditio haec? potuit enim istud uenundari multo et dari pauperibus. scio quosdam hunc locum calumniari quare alius euangelista iudam solum dixerit contristatum, eo quod loculos tenuerit et fur ab initio fuerit, et matheus scribat omnes apostolos indignatos, nescientes tropum qui uocatur sull�psis~g quod et pro uno omnes et pro multis unus appellari soleat. nam et paulus apostolus in epistula sua quae scribitur ad hebraeos (licet multi de ea latinorum dubitent) cum sanctorum passiones et merita descripsisset intulit: lapidati sunt, temptati sunt, serrati sunt, in occisione gladii mortui sunt, cum unum tantummodo esaiam prophetam sectum iudaei autument. possumus et aliter dicere quod apostoli uere propter pauperes indignati sunt iudas autem propter lucra sua. unde et mussitatio eius cum crimine ponitur quod non curam pauperum habuerit sed suo furto uoluerit prouidere.

sciens autem iesus ait illis: quid molesti estis mulieri? opus bonum operata est in me; nam semper pauperes habetis uobis cum, me autem non semper habebitis. alia oboritur quaestio quare dominus post resurrectionem dixerit ad discipulos: ecce ego uobis cum sum usque ad consummationem mundi, et nunc loquatur: me autem non semper habebitis. sed mihi uidetur in hoc loco de praesentia dicere corporali quod nequaquam cum eis ita futurus sit post resurrectionem, quomodo nunc in omni conuictu et familiaritate. cuius rei memor apostolus ait: et si noueramus iesum christum secundum carnem, sed nunc iam non nouimus eum. mittens enim haec hoc unguentum in corpus meum, ad sepeliendum me fecit. quod uos putatis perditionem esse unguenti officium sepulturae est. nec mirum si mihi bonum odorem fidei suae dederit, cum ego pro ea fusurus sim sanguinem meum. amen dico uobis: ubicumque praedicatum fuerit hoc euangelium in toto mundo, dicetur et quod haec fecit in memoriam eius. in toto mundo non tam mulier ista quam ecclesia praedicatur, quod sepelierit saluatorem, quod unxerit caput eius. et adtende notitiam futurorum quod passurus post biduum et moriturus sciat euangelium suum toto orbe celebrandum. et ait illis: quid uultis mihi dare et ego uobis eum tradam? at illi constituerunt ei triginta argenteos. infelix iudas! damnum quod ex effusione unguenti se fecisse credebat, uult magistri pretio compensare. nec certam tamen postulat summam ut saltim lucrosa uideretur proditio, sed quasi uile tradens mancipium in potestate ementium posuit quantum uellent dare. qui constituerunt ei triginta argenteos. ioseph non ut multi putant iuxta lxx interpretes uiginti aureis uenditus est, sed iuxta hebraicam ueritatem uiginti argenteis. neque enim poterat pretiosior seruus esse quam dominus. prima autem azimorum accesserunt discipuli ad iesum dicentes: ubi uis tibi paremus comedere pascha? prima azimorum quarta decima dies mensis primi est, quando agnus immolatur et luna plenissima est et fermentum abicitur. inter eos autem discipulos qui accesserunt ad dominum interrogantes: ubi uis paremus tibi comedere pascha, et iudam fuisse aestimo proditorem. at iesus dixit: ite in ciuitatem ad quendam. morem ueteris testamenti noua scriptura conseruat. frequenter legimus: dixit ille illi; et: in loco illo et illo, quod hebraice dicitur phelmoni et helmoni et tamen nomen personarum locorum que non ponitur. et inuenietis, ait, quendam portantem lagoenam aquae. quorum idcirco uocabula praetermissa sunt ut omnibus qui pascha facturi sunt libera festiuitatis occasio panderetur. et fecerunt discipuli sicut constituit eis iesus et parauerunt pascha. in alio euangelista scriptum est quod inuenerint cenaculum magnum stratum atque mundatum et ibi parauerunt ei. uidetur autem mihi cenaculum lex intellegi spiritalis quae de angustiis litterae egrediens in sublimi loco recipit saluatorem, paulo id ipsum loquente quod ea quae ante pro lucro putabat quasi purgamenta quisquilias que contempserit ut dignum domino hospitium praeparet.

uespere autem facto discumbebat cum duodecim discipulis. omnia sic agit iudas ut tollatur suspicio proditoris. et edentibus illis dixit: amen dico uobis quia unus uestrum me traditurus est. qui de passione praedixerat et de proditore praedicit, dans locum paenitentiae, ut cum intellexisset sciri cogitationes suas et occulta consilia, paeniteret eum facti sui; et tamen non designat specialiter ne manifeste coargutus inpudentior fieret. mittit crimen in numero ut agat conscius paenitentiam. et contristati ualde coeperunt singuli dicere: numquid ego sum domine? et certe nouerant undecim apostoli quod nihil tale contra dominum cogitarent sed plus credunt magistro quam sibi et timentes fragilitatem suam tristes interrogant de peccato cuius conscientiam non habebant. at ipse respondens ait: qui intingit me cum manum in parapside hic me tradet. o mira domini patientia! primum dixerat: unus uestrum me traditurus est. perseuerat proditor in malo, manifestius arguit et tamen nomen proprie non designat. iudas, ceteris contristatis et retrahentibus manum et interdicentibus cibos ori suo, temeritate et inpudentia qua proditurus erat, etiam manum cum magistro mittit in parapside ut audacia bonam conscientiam mentiretur. filius quidem hominis uadit sicut scriptum est de illo; uae autem homini illi per quem filius hominis tradetur. nec primo nec secundo correptus a proditione retrahit pedem sed patientia domini nutrit inpudentiam suam et thesaurizat sibi iram in die irae. poena praedicitur ut quem pudor non uicerat corrigant denuntiata supplicia. quod autem sequitur: bonum erat illi si natus non fuisset homo ille, non ideo putandus est ante fuisse quam nasceretur quia nulli possit esse bene nisi ei qui fuerit, sed simpliciter dictum est multo melius esse non subsistere quam male subsistere.

respondens autem iudas qui tradidit eum dixit: numquid ego sum, rabbi? ait illi: tu dixisti. quia ceteri tristes et ualde tristes interrogauerant: numquid ego sum, domine, ne tacendo se prodere uideretur et ipse similiter interrogat quem conscientia remordebat qui manum audacter miserat in parapside: numquid ego sum, rabbi, et blandientis iungit affectum siue incredulitatis signum. ceteri enim qui non erant prodituri dicunt: numquid ego sum, domine, iste qui proditurus erat non dominum sed magistrum uocat quasi excusationem habeat si domino denegato saltim magistrum prodiderit. et ait illi: tu dixisti. eadem responsione confutatus est proditor qua pilato postea responsurus est.

cenantibus autem eis accepit iesus panem et benedixit ac fregit, dedit que discipulis suis et ait: accipite et comedite, hoc est corpus meum. et accipiens calicem gratias egit et dedit illis dicens, et reliqua. postquam typicum pascha fuerat impletum et agni carnes cum apostolis comederat, adsumit panem qui confortat cor hominis et ad uerum paschae transgreditur sacramentum ut, quomodo in praefiguratione eius melchisedech summi dei sacerdos panem et uinum offerens fecerat, ipse quoque in ueritate sui corporis et sanguinis repraesentaret. in luca legimus duos calices quibus discipulis propinaret, unum primi mensis et alterum secundi ut qui inter sanctos primo mense agnum comedere non potuerit, secundo mense inter paenitentes haedum comedat. dico autem uobis: non bibam a modo de hoc genimine uitis usque in diem illum cum illud bibam uobis cum nouum in regno patris mei. de carnalibus transit ad spiritalia. quod uinea de aegypto transplantata populus israhel sit cui per hieremiam dominus loquitur: ego te plantaui uineam ueram, quomodo mutata es in amaritudinem uitis alienae, et esaias propheta in cantico quod dilecto canit, et omnis sparsim scriptura testatur. dicit ergo se dominus de hac uinea nequaquam esse bibiturum nisi in regno patris sui. regnum patris fidem puto esse credentium, apostolo quoque id ipsum confirmante: regnum dei intra uos est. ergo cum iudaei receperint regnum patris, adtende quid dicat patris, non dei; omnis pater nomen est filii; cum, inquam, crediderint in deo patre et adduxerit eos pater ad filium, tunc de uino eorum bibet dominus et in similitudinem ioseph regnans in aegypto inebriabitur cum fratribus suis.

et hymno dicto exierunt in montem oliueti. hoc est quod in quodam psalmo legimus: manducauerunt et adorauerunt omnes pingues terrae. iuxta hoc exemplum qui pane saluatoris et calice saturatus et inebriatus fuerit, potest laudare dominum et conscendere montem oliueti ubi laborum refectio doloris que solacium et ueri luminis notitia est. tunc dicit illis iesus: omnes uos scandalum patiemini in me in ista nocte. praedicit quod passuri sunt ut cum passi fuerint non desperent salutem, sed agentes paenitentiam liberentur. et signanter addidit: in ista nocte scandalum patiemini, quia quomodo qui inebriantur nocte inebriantur, sic et qui scandalum patiuntur in nocte et in tenebris sustinent. nos uero dicamus: nox praeteriit, dies autem adpropinquauit. scriptum est enim: percutiam pastorem, et dispergentur oues gregis. hoc aliis uerbis in zacharia propheta scriptum est et, ni fallor, ex persona prophetae ad deum dicitur: percute pastorem et dispergantur oues, sexagesimo quoque octauo psalmo qui totus a domino canitur huic sensui congruente: quoniam quem tu percussisti ipsi persecuti sunt. percutitur autem pastor bonus ut ponat animam pro ouibus suis et de multis gregibus errorum fiat unus grex et unus pastor. de hoc testimonio in libello quem de optimo genere interpretandi scripsimus plenius dictum est.

respondens autem petrus ait illi: etsi omnes scandalizati fuerint, ego numquam scandalizabor. non est temeritas nec mendacium; fides est apostoli petri et ardens affectus erga dominum saluatorem de quo supra diximus.

ait illi iesus: amen dico tibi quia in hac nocte ante quam gallus cantet ter me negabis. et petrus de ardore fidei promittebat, et saluator quasi deus futura nouerat. et nota quod petrus in nocte neget et neget tertio; postquam autem gallus cecinit et decrescentibus tenebris uicina lux nuntiata est, conuersus fleuit amariter negationis sordes lacrimis lauans. tunc uenit iesus cum illis in uillam quae dicitur gethsemani et dixit discipulis suis: sedete hic donec uadam illuc et orem. gethsemani interpretatur uallis pinguissima in qua iussit discipulos sedere paulisper et exspectare redeuntem donec pro cunctis dominus solus oraret. et adsumpto petro et duobus filiis zebedaei coepit contristari et maestus esse. illud quod supra diximus de passione et propassione etiam in praesenti capitulo ostenditur, quod dominus, ut ueritatem adsumpti probaret hominis, uere quidem contristatus sit sed, ne passio in animo illius dominaretur, per propassionem coeperit contristari. aliud est enim contristari et aliud incipere contristari. contristabatur autem non timore patiendi qui ad hoc uenerat ut pateretur et petrum timiditatis arguerat, sed propter infelicissimum iudam et scandalum omnium apostolorum et reiectionem populi iudaeorum et euersionem miserae hierusalem. unde et ionas super ariditate cucurbitae uel hederae contristatur nolens perire quondam tabernaculum suum. si autem tristitiam animi non affectum saluatoris erga perituros sed passionem heretici interpretantur, respondeant quomodo exponunt illud quod ex persona dei per hiezechielem dicitur: et in omnibus istis contristabas me.

tunc ait illis: tristis est anima mea usque ad mortem; sustinete hic et uigilate me cum. quae contristatur, anima est; et non propter mortem sed usque ad mortem contristatur, donec apostolos sua liberet passione. quod autem praecipit: sustinete hic et uigilate me cum, non a somno prohibet cuius tempus non erat inminente discrimine, sed a somno infidelitatis et torpore mentis. dicant qui inrationabilem iesum sumpsisse animam suspicantur, quomodo contristetur et nouerit tempus tristitiae. quamquam enim et bruta maereant animalia, tamen non norunt nec causas nec tempus usque ad quod debeant contristari. et progressus pusillum procidit in faciem suam adorans et dicens: mi pater, si possibile est, transeat a me calix iste; uerumtamen non sicut ego uolo sed sicut tu. dato apostolis praecepto ut sustinerent uigilarent que cum domino, paululum procedens ruit in faciem suam et humilitatem mentis habitu carnis ostendit dicit que blandiens: mi pater, et postulat ut, si possibile est, transeat ab eo passionis calix de quo supra diximus. postulat autem non timore patiendi sed misericordia prioris populi, ne ab illis bibat calicem propinatum. unde et signanter non dixit: transeat a me calix, sed calix iste, hoc est populi iudaeorum qui excusationem ignorantiae habere non potest, si me occiderit, habens legem et prophetas qui me cotidie uaticinantur. attamen reuertens in semet ipsum quod ex hominis persona trepidanter rennuerat, ex dei filii que confirmat, uerumtamen non sicut ego uolo sed sicut tu. non, inquit, hoc fiat quod humano affectu loquor sed propter quod ad terras tua uoluntate descendi. et uenit ad discipulos et inuenit eos dormientes et dicit petro: sic non potuistis una hora uigilare me cum? ille qui supra dixerat: etiam si omnes scandalizati fuerint in te, ego numquam scandalizabor, nunc tristitiae magnitudine somnum uincere non potest.

uigilate et orate ut non intretis in temptationem. inpossibile est humanam animam non temptari. unde et in oratione dominica dicimus: ne nos inducas in temptationem, quam ferre non possumus, non temptationem penitus refutantes sed uires sustinendi in temptationibus deprecantes. ergo et inpraesentiarum non ait: uigilate et orate ne temptemini, sed ne intretis in temptationem, hoc est ne temptatio uos superet et uincat et intra suos casses teneat, uerbi gratia martyr qui pro confessione domini sanguinem fudit, temptatus quidem est sed temptationum retibus non ligatus. qui autem negat, in plagas temptationis incurrit. spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. hoc aduersum temerarios qui quicquid crediderint putant se posse consequi. itaque quantum de ardore mentis confidimus tantum de carnis fragilitate timeamus. sed tamen iuxta apostolum spiritu carnis opera mortificantur. iterum secundo abiit et orauit dicens: pater mi, si non potest calix iste transire nisi bibam illum, fiat uoluntas tua. secundo orat ut, si niniue aliter saluari non potest nisi aruerit cucurbita, fiat uoluntas patris, quae non est contraria filii uoluntati dicente ipso per prophetam: ut facerem uoluntatem tuam deus meus uolui. et uenit iterum et inuenit eos dormientes; erant enim oculi eorum grauati. solus erat pro omnibus sicut et solus patitur pro uniuersis. languescebant autem et opprimebantur apostolorum oculi negatione uicina. tunc uenit ad discipulos suos et dicit illis: dormite iam et requiescite; ecce adpropinquauit hora. postquam tertio orauerat ut in ore duorum et trium testium staret omne uerbum et apostolorum timorem sequenti paenitentia inpetrauerat corrigendum, securus de passione sua pergit ad persecutores et ultro se interficiendum praebet dicit que discipulis suis:

surgite eamus; ecce adpropinquauit qui me traditurus est. non nos inueniant quasi timentes et retractantes, ultro pergamus ad mortem ut confidentiam et gaudium passuri uideant. qui autem tradidit eum dederat illis signum dicens: quemcumque osculatus fuero ipse est, tenete eum. miser iudas et tamen non miserabilis, eadem infidelitate qua magistrum et dominum tradidit, putabat signa quae saluatorem uiderat facientem, non maiestate diuina sed magicis artibus facta, et quia eum forte audierat in monte transfiguratum, timebat ne simili transformatione elaberetur e manibus ministrorum. dat ergo signum ut sciant ipsum esse quem osculo demonstraret. et confestim accedens ad iesum dixit: haue rabbi, et osculatus est eum. inpudens quidem et scelerata confidentia magistrum uocare et osculum ei ingerere quem tradebat. tamen adhuc aliquid habet de uerecundia discipuli cum non eum palam tradit persecutoribus sed per signum osculi. hoc est signum quod posuit deus in cain ne quicumque inuenisset interficeret eum. dixit que illi iesus: amice ad quod uenisti? uerbum amice uel kata~g antiphrasin~g intellegendum uel certe iuxta illud quod supra legimus: amice quomodo huc intrasti uestem non habens nuptialem. et ecce unus ex his qui erant cum iesu extendens manum exemit gladium suum et percutiens seruum principis sacerdotum amputauit auriculam eius. in alio euangelio scriptum est quod petrus hoc fecerit eodem mentis ardore quo cetera. seruus quoque principis sacerdotum malchus appellatur; auricula quae amputatur dextra est. transitorie dicendum quod malchus, id est rex, quondam populus iudaeorum seruus factus sit impietatis et deuorationis sacerdotum, dextram que perdiderit auriculam ut totam litterae utilitatem audiat in sinistra, sed dominus in his qui ex iudaeis credere uoluerunt, reddidit aurem dextram et fecit seruum genus regale et sacerdotale.

tunc ait illi iesus: conuerte gladium tuum in locum suum; omnes enim qui acceperint gladium gladio peribunt. etsi non frustra portat gladium qui ultor dominicae irae positus est in eum qui malum operatur, attamen quicumque gladium sumpserit gladio peribit. quo gladio? illo nempe qui igneus uertitur ante paradisum et gladio spiritus qui in dei describitur armatura. an putas quia non possum rogare patrem meum, ut exhibeat mihi modo plus quam duodecim legiones angelorum? quomodo ergo inplebuntur scripturae quia sic oportet fieri? non indigeo duodecim apostolorum auxilio, etiam si omnes me defenderent, qui possum habere duodecim legiones angelici exercitus. una legio apud ueteres sex milibus complebatur hominum. pro breuitate temporis numerum non occurrimus explicare; typum tantum dixisse sufficiat septuaginta duo milia angelorum (in quot gentes hominum lingua diuisa est) de duodecim legionibus fieri. sequens sententia promptum ad patiendum demonstrat animum quod frustra prophetae cecinerint nisi dominus eos uera dixisse passione sua adseruerit. in illa hora dixit iesus: tamquam ad latronem existis cum gladiis et fustibus comprehendere me? cotidie apud uos sedebam docens in templo, et non me tenuistis. stultum est, inquit, eum cum gladiis et fustibus quaerere qui ultro se uestris tradat manibus, et in nocte quasi latitantem et uestros oculos declinantem per proditorem inuestigare qui cotidie in templo doceat. sed ideo aduersum me in tenebris congregamini quia potestas uestra in tenebris est. hoc autem totum factum est ut implerentur scripturae prophetarum. quae sunt scripturae prophetarum? foderunt manus meas et pedes; et alibi: sicut ouis ad uictimam ductus est; et in alio loco: ab iniquitatibus populi mei ductus est ad mortem. at illi tenentes iesum duxerunt ad caiphan principem sacerdotum ubi scribae et seniores conuenerant. moyses deo iubente praeceperat ut pontifices patribus succederent et generationes in sacerdotibus series texeretur. refert iosephus istum caiphan unius tantum anni pontificatum ab herode pretio redemisse. non ergo mirum est si iniquus pontifex inique iudicet.

petrus autem sequebatur eum a longe. longe sequebatur qui erat dominum negaturus. et ingressus intro sedebat cum ministris ut uideret finem. uel amore discipuli uel humana curiositate scire cupiebat quid iudicaret de domino pontifex, utrum eum neci addiceret an flagellis caesum dimitteret. et in hoc diuersitas decem apostolorum et petri; illi fugiunt, iste quamquam procul tamen sequitur saluatorem. nouissime autem uenerunt duo falsi testes et dixerunt: hic dixit: possum destruere templum dei et post triduum aedificare illud. quomodo falsi testes sunt, si ea dicunt quae dominum supra dixisse legimus? sed falsus testis est qui non eodem sensu dicta intellegit quo dicuntur. dominus enim dixerat de templo corporis sui, sed et in ipsis uerbis calumniantur et paucis additis uel mutatis quasi iustam calumniam faciunt. saluator dixerat: soluite templum hoc; isti commutant et aiunt: possum destruere templum dei. uos, inquit, soluite, non ego quia inlicitum est ut ipsi nobis inferamus manus. deinde illi uertunt: et post triduum aedificare illud, ut proprie de templo iudaico dixisse uideatur. dominus autem ut ostenderet animale et spirans templum dixerat: et ego in triduo suscitabo illud. aliud est aedificare aliud suscitare. exsurgens princeps sacerdotum ait illi: nihil respondens ad ea quae isti aduersum te testificantur? iesus autem tacebat. ira praeceps et impatientia non inueniens calumniae locum excutit de solio pontificem ut uesaniam mentis motu corporis demonstraret. quanto iesus tacebat ad indignos responsione sua falsos testes et sacerdotes impios, tanto magis pontifex furore superatus eum ad respondendum prouocat ut ex qualibet occasione sermonis locum inueniat accusandi. nihilominus iesus tacet. sciebat enim quasi deus quicquid respondisset torquendum ad calumniam.

et princeps sacerdotum ait illi: adiuro te per deum uiuum ut dicas nobis si tu es christus filius dei. quid adiuras impiissime sacerdotum ut accuses an ut credas? si ut accuses, arguunt alii, condemna reticentem; si ut credas, quare confitenti credere noluisti? dicit illi iesus: tu dixisti. et aduersum pilatum et aduersum caiphan similis responsio ut propria sententia condemnentur. tunc princeps sacerdotum scidit uestimenta sua dicens: blasphemauit; quid adhuc egemus testibus? quem de solio sacerdotali furor excusserat eadem rabies ad scindendas uestes prouocat. scindit autem uestimenta sua ut ostendat iudaeos sacerdotii gloriam perdidisse et uacuam sedem habere pontifices. sed et consuetudinis iudaicae est cum aliquid blasphemium et quasi contra deum audierint scindere uestimenta sua, quod paulum quoque et barnaban quando in lycaonia deorum cultu honorabantur fecisse legimus. herodes autem quia non dedit honorem deo sed adquieuit inmoderato fauori populi statim ab angelo percussus est. tunc expuerunt in faciem eis et colaphis eum ceciderunt. ut compleretur quod scriptum est: dedi maxillas meas alapis et faciem meam non auerti a confusione sputorum.

alii autem palmas in faciem ei dederunt dicentes: prophetiza nobis christe, quis est qui te percussit? stultum erat uerberantibus respondere et prophetizare caedentem cum palam percutientis uideretur insania. sed sicut hoc uobis non prophetauit, sic illud manifestissime uaticinatus est quod circumdaretur hierusalem ab exercitu et non relinqueretur lapis super lapidem in templo. petrus uero sedebat foris in atrio. foris sedebat ut uideret exitum rei et non adpropinquabat iesu ne ministris aliqua suspicio nasceretur. et iterum negauit cum iuramento: quia non noui hominem. scio quosdam pii affectus erga apostolum petrum locum hunc ita interpretatos ut dicerent petrum non deum negasse sed hominem et esse sensum: nescio hominem quia scio deum. hoc quam friuolum sit prudens lector intellegit, sic defendentium apostolum ut dominum mendacii reum faciant. si enim iste non negauit, ergo mentitus est dominus qui dixerat: amen dico tibi quia hac nocte ante quam gallus cantet ter me negabis. cerne quid dicat: me negabis, non hominem. uere et tu ex illis es, nam et loquella tua manifestum te facit. non quod alterius sermonis esset petrus aut gentis externae, omnes quippe hebraei erant et qui arguebant et qui arguebatur, sed quo unaquaeque prouincia et regio habebat proprietates suas et uernaculum loquendi sonum uitare non possit. unde et ephrathei in iudicum libro non possunt sunth�ma~g dicere. tunc coepit detestari et iurare quia non nouisset hominem. et continuo gallus cantauit. in alio euangelio legimus quia post negationem petri et cantum galli respexit saluator petrum et intuitu suo eum ad amaras lacrimas prouocarit; nec fieri poterat ut in negationis tenebris permaneret quem lux respexerat mundi.

et egressus foras plorauit amare. in atrio caiphae sedens non poterat agere paenitentiam. egreditur foras de impiorum concilio ut pauidae negationis sordes amaris fletibus lauet.

27. mane autem facto consilium inierunt omnes principes sacerdotum et seniores populi aduersus iesum ut eum morti traderent; et uinctum adduxerunt et tradiderunt pontio pilato praesidi. non solum ad pilatum sed etiam ad herodem ductus est ut uterque domino inluderet. et cerne sollicitudinem sacerdotum in malum. tota nocte uigilauerunt ut homicidium facerent. et uinctum tradiderunt pilato. habebant enim hunc morem ut quem adiudicassent morti ligatum iudici traderent. tunc uidens iudas qui eum tradidit quod damnatus esset; paenitentia ductus retulit triginta argenteos principibus sacerdotum et senioribus dicens: peccaui tradens sanguinem iustum. auaritiae magnitudinem impietatis pondus exclusit. uidens iudas dominum adiudicatum morti pretium retulit sacerdotibus quasi in potestate sua esset persecutorum mutare sententiam. itaque licet mutauerit uoluntatem suam tamen uoluntatis primae exitum non mutauit. si autem peccauit ille qui tradidit sanguinem iustum, quanto magis peccauerunt qui redimerant sanguinem iustum et offerendo pretium ad proditionem discipulum prouocarant. qui diuersas naturas conantur introducere et dicunt iudam proditorem malae fuisse naturae nec electione apostolatus potuisse seruari, respondeant quomodo mala natura egerit paenitentiam. at illi dixerunt: quid ad nos? tu uideris. et proiectis argenteis in templo recessit et abiens laqueo se suspendit. nihil profuit egisse paenitentiam per quam scelus corrigere non potuit. si quando sic frater peccat in fratrem ut emendare ualeat quod peccauit, potest ei dimitti; sin autem permanent opera, frustra uoce adsumitur paenitentia. hoc est quod in psalmo de eodem infelicissimo iuda dicitur: et oratio eius fiat in peccatum, ut non solum emendare nequiuerit proditionis nefas, sed ad prius scelus etiam proprii homicidii crimen addiderit. tale quid et apostolus in secunda ad corinthios epistula loquitur: ne abundantiori tristitia absorbeatur frater. principes autem sacerdotum acceptis argenteis dixerunt: non licet mittere eos in corbanan quia pretium sanguinis est. uere culicem liquantes et camelum glutientes! si enim ideo non mittunt pecuniam in corbanam, hoc est in gazophylacium et dona dei, quia pretium sanguinis est, cur ipse sanguis effunditur? consilio autem inito emerunt ex illis agrum figuli in sepulturam peregrinorum. ille quidem fecerunt alia uoluntate ut aeternum impietatis suae relinquerent ex agri emptione monumentum. ceterum nos qui peregrini eramus a lege et prophetis, praua eorum studia suscepimus in salutem et in pretio sanguinis eius requiescimus. figuli autem ager appellatur quia figulus noster est christus.

tunc impletum est quod dictum est per hieremiam prophetam dicentem: et acceperunt triginta argenteos pretium adpretiati quem adpretiauerunt a filiis israhel et dederunt eos in agrum figuli sicut constituit mihi dominus. hoc testimonium in hieremia non inuenitur, in zacharia uero qui paene ultimus duodecim prophetarum est, quaedam similitudo fertur et quamquam sensus non multum discrepet, tamen et ordo et uerba diuersa sunt. legi nuper in quodam hebraico uolumine quem nazarenae sectae mihi hebraeus obtulit hieremiae apocryphum in quo haec ad uerbum scripta repperi. sed tamen mihi uidetur magis de zacharia sumptum testimonium, euangelistarum et apostolorum more uulgato qui uerborum ordine praetermisso iesus tantum de ueteri testamento proferunt in exemplum. iesus autem stetit ante praesidem. et interrogauit eum praeses dicens: tu es rex iudaeorum? pilato nihil aliud criminis interrogante nisi utrum rex iudaeorum sit, arguuntur impietatis iudaei quod ne falso quidem inuenire potuerint quod obicerent saluatori. dicit ei iesus: tu dicis. sic respondit ut et uerum diceret et sermo eius calumniae non pateret. et adtende quod pilato qui inuitus promebat sententiam aliqua ex parte responderit, sacerdotibus autem et principibus respondere noluerit indignos suo sermone iudicans. tunc dicit illi pilatus: non audis quanta aduersum te dicant testimonia? ethnicus quidem est qui condemnat iesum sed causam refert in populum iudaeorum. non audis quanta aduersum te dicant testimonia? iesus autem nihil respondere uoluit ne crimen diluens dimitteretur a praeside et crucis utilitas differretur.

habebat autem tunc uinctum insignem qui dicebatur barabbas. iste in euangelio quod scribitur iuxta hebraeos filius magistri eorum interpretatur qui propter seditionem et homicidium fuerat condemnatus. offert autem eis optionem pilatus dimittendi quem uelint latronem an iesum, non dubitans iesum potius eligendum, sciens eum propter inuidiam traditum. igitur causa crucis manifeste inuidia est. sedente autem illo pro tribunali misit ad eum uxor eius dicens: nihil tibi et iusto illi; multa enim passa sum hodie per uisum propter eum. nota quod gentilibus saepe a deo somnia reuelentur et quod in pilato et uxore eius iustum dominum confitentibus gentilis populi testimonium sit.

dicit illis pilatus: quid igitur faciam de iesu qui dicitur christus? dicunt omnes: crucifigatur. ait illis praeses: quid enim mali fecit? at illi magis clamabant dicentes: crucifigatur. multas liberandi saluatoris pilatus occasiones dedit, primum latronem iusto conferens; deinde inferens: quid igitur faciam de iesu qui dicitur christus, hoc est qui rex uester est; cum que responderent: crucifigatur, non statim adquieuit sed iuxta suggestionem uxoris quae mandauerat: nihil tibi et iusto illi, ipse quoque respondens: quid enim mali fecit? hoc dicendo pilatus absoluit iesum. at illi magis clamabant dicentes: crucifigatur, ut impleretur quod in uicesimo primo psalmo dixerat: circumdederunt me canes multi, congregatio malignantium obsedit me, et illud hieremiae: facta est mihi hereditas mea sicut leo in silua, dederunt super me uocem suam; esaia quoque in hac sententia congruente: et exspectaui ut facerent iudicium, fecerunt autem iniquitatem et non iustitiam sed clamorem.

uidens autem pilatus quia nihil proficeret sed magis tumultus fieret, accepta aqua lauit manus coram populo dicens: innocens ego sum a sanguine iusti huius; uos uideritis. pilatus accepit aquam iuxta illud propheticum: lauabo inter innocentes manus meas, ut in lauacro manuum eius gentilium opera purgarentur et ab impietate iudaeorum qui clamauerunt: crucifige eum, nos alienos faceret quodammodo, hoc contestans et dicens: ego quidem innocentem uolui liberare sed quoniam seditio oritur et perduellionis mihi contra caesarem crimen inpingitur: innocens ego sum a sanguine iusti huius. iudex qui cogitur contra dominum ferre sententiam, non damnat oblatum sed arguit offerentes iustum esse pronuntians qui crucifigendus est. uos, inquit, uideritis, ego minister sum legum, uestra uox sanguinem fundit. et respondens uniuersus populus dixit: sanguis eius super nos et super filios nostros. perseuerat usque in praesentem diem haec inprecatio super iudaeos, et sanguis domini non auferetur ab eis. unde per esaiam loquitur: si leuaueritis ad me manus, non exaudiam uos; manus enim uestrae sanguine plenae sunt. optimam hereditatem iudaei filiis reliquerunt dicentes: sanguis eius super nos et super filios nostros.

tunc dimisit illis barabban; iesum autem flagellatum tradidit eis ut crucifigeretur. barabbas latro, qui seditiones faciebat in turbis, qui homicidiorum auctor erat, dimissus est populo iudaeorum, id est diabolus qui usque hodie regnat in eis et idcirco pacem habere non possunt; iesus autem a iudaeis traditus absoluitur ab uxore pilati et ab ipso praeside iustus appellatur, et centurio confitetur quod uere dei filius sit. quaerat eruditus lector quomodo sibi conueniat pilatum lauisse manus suas et dixisse: innocens sum ego a sanguine iusti huius, et postea flagellatum tradidisse iesum ut crucifigeretur? sed sciendum romanis eum legibus ministrasse quibus sancitum est ut qui crucifigitur prius flagellis uerberetur. traditus est itaque iesus militibus uerberandus, et illud sacratissimum corpus pectus que dei capax flagella secuerunt. hoc autem factum est, ut quia scriptum erat: multa flagella peccatorum; illo flagellato nos a uerberibus liberaremur dicente scriptura ad iustum uirum: flagellum non adpropinquauit tabernaculo tuo.

tunc milites praesidis suscipientes iesum in praetorio congregauerunt ad eum uniuersam cohortem et exuentes eum, clamidem coccineam circumdederunt ei et plectentes coronam de spinis posuerunt super caput eius et harundinem in dextera illius et genu flexo ante eum inludebant dicentes: haue rex iudaeorum. milites quidem, quia rex iudaeorum fuerat appellatus et hoc ei scribae et sacerdotes crimen obiecerant quod sibi in populo israhel usurparet imperium, inludentes hoc faciunt ut nudatum pristinis uestibus induant clamidem coccineam pro russo limbo quo reges ueteres utebantur, et pro diademate ponant ei coronam spineam, pro sceptro regali dent calamum et adorent quasi regem. nos autem omnia haec intellegamus mystice. quomodo enim caiphas dixit: oportet unum hominem mori pro omnibus, nesciens quid diceret, sic et isti quodcumque fecerunt licet alia mente fecerint tamen nobis qui credimus sacramenta tribuebant. in clamide coccinea opera gentium cruenta sustentat, in corona spinea maledictum soluit antiquum, in calamo uenenata occidit animalia; siue calamum tenebat in manu ut sacrilegium scriberet iudaeorum.

et expuentes in eum acceperunt harundinem et percutiebant caput eius. eo tempore completum est: non auerti faciem meam a confusione sputorum. et tamen cum caput eius percutiant harundine, sustinet cuncta patienter ut esaiae uerum ostendat uaticinium dicentis: harundinem quassatam non confringet. et postquam inluserunt ei exuerunt eum clamide et induerunt eum uestimentis suis et duxerunt ut crucifigerent. quando flagellatur iesus et conspuitur et inridetur, non habet propria uestimenta, sed ea quae propter nostra peccata sumpserat; cum autem crucifigitur et inlusionis atque inrisionis pompa praeterierit, tunc pristinas uestes recipit et proprium adsumit ornatum statim que elementa turbantur et creatori dat testimonium creatura.

exeuntes autem inuenerunt hominem cyreneum nomine simonem; hunc angariauerunt ut tolleret crucem eius. ne quis putet huic loco iohannis euangelistae historiam esse contrariam. ille enim dicit exeuntem dominum de praetorio portasse crucem suam, matheus autem refert quod inuenerint hominem cyreneum nomine simonem quem angariantes inposuerunt ei crucem iesu. sed hoc intellegendum quod egrediens de praetorio iesus ipse portauerit crucem suam; postea obuium habuerit simonem cui portandam crucem imposuerunt. iuxta anagogen uero crucem iesu suscipiunt nationes et peregrinus oboediens portat ignominiam saluatoris.

et uenerunt in locum qui dicitur golgotha quod est caluariae locus. audiui quendam exposuisse caluariae locum in quo sepultus est adam et ideo sic appellatum quia ibi antiqui hominis sit conditum caput, et hoc esse quod apostolus dicat: surge qui dormis et exsurge a mortuis, et inluminabit te christus. fauorabilis interpretatio et mulcens aurem populi nec tamen uera. extra urbem enim et foras portam loca sunt in quibus truncantur capita damnatorum et caluariae, id est decollatorum, sumpsere nomen. propterea autem ibi crucifixus est dominus ut ubi prius erat area damnatorum, ibi erigerentur uexilla martyrii; et quomodo pro nobis maledictum crucis factus est et flagellatus et crucifixus, sic pro omnium salute quasi noxius inter noxios crucifigitur. sin autem quispiam contendere uoluerit ideo ibi dominum crucifixum ut sanguis ipsius super adam tumulum distillaret, interrogemus eum quare et alii latrones in eodem loco crucifixi sint. ex quo apparet caluariae non sepulchrum primi hominis sed locum significare decollatorum, ut ubi abundauit peccatum superabundet gratia. adam uero sepultum iuxta chebron et arbe in iesu filii naue uolumine legimus.

et dederunt ei uinum bibere cum felle mixtum, et cum gustasset noluit bibere. deus loquitur ad hierusalem: ego te plantaui uineam ueram, quomodo facta es in amaritudinem uitis alienae? amara uitis amarum uinum facit quod propinat domino iesu ut impleatur quod scriptum est: dederunt in cibum meum fel et in siti mea potauerunt me aceto. quod autem dicitur: cum gustasset noluit bibere, hoc indicat quod gustauerit quidem pro nobis mortis amaritudinem, sed tertia die resurrexit. postquam autem crucifixerunt eum, diuiserunt uestimenta eius sortem mittentes. et hoc in eodem psalmo fuerat prophetatum: diuiserunt sibi uestimenta mea et super uestimentum meum miserunt sortem. et sedentes seruabant eum. diligentia militum et sacerdotum nobis proficit ut maior et apertior resurgentis uirtus appareat. et inposuerunt super caput eius causam ipsius scriptam: hic est iesus rex iudaeorum. non possum digne admirari pro rei magnitudine quod redemptis falsis testibus et ad seditionem clamorem que infelici populo concitato, nullam aliam inuenerit causam interfectionis eius nisi quod rex iudaeorum esset. et illi forsitan inludentes ridentes que hoc fecerint. ceterum pilatus etiam nolentibus respondit: quod scripsi scripsi. uelitis nolitis, o iudaei, omnis uobis gentium turba respondit: iesus rex iudaeorum est, hoc est imperator credentium et confitentium.

tunc crucifixi sunt cum eo duo latrones, unus a dextris et unus a sinistris. si golgotha tumulus est adam et non damnatorum locus et ideo dominus ibi crucifigitur ut suscitet adam, duo latrones quare in loco eodem crucifiguntur? praetereuntes autem blasphemabant eum mouentes capita sua. blasphemabant quia praetergrediebantur uiam et in uero itinere scripturarum ambulare nolebant. mouebant capita quia iam ante mouerant pedes et non stabant super petram. id ipsum autem insultans dicit fatuus populus quod falsi testes confinxerant. alios saluos fecit, se ipsum non potest saluum facere. etiam nolentes confitentur scribae et pharisaei quod alios saluos fecerit. itaque uestra uos condemnat sententia. qui enim alios saluos fecit, utique si uellet et se ipsum saluare poterat. descendat nunc de cruce, et credimus ei. fraudulenta promissio! quid est plus de cruce adhuc uiuentem descendere an de sepulchro mortuum surgere? resurrexit, et non creditis. ergo etiam si de cruce descenderit similiter non crederetis. sed mihi uidetur hoc daemones inmittere. statim enim ut crucifixus est dominus, senserunt uirtutem crucis et intellexerunt fractas esse uires suas et hoc agunt ut de cruce descendat. sed dominus sciens aduersariorum insidias, permanet in patibulo ut diabolum destruat.

id ipsum autem et latrones qui fixi erant cum eo inproperabant ei. hic per tropum qui appellatur sull�psis~g pro uno latrone uterque inducitur blasphemasse. lucas uero adserit quod, altero blasphemante, alter confessus sit et e contrario increpuerit blasphemantem; non quod discrepent euangelia sed quo primum uterque blasphemauerit, dehinc sole fugiente terra commota saxis que disruptis et ingruentibus tenebris, unus crediderit in iesum et priorem negationem sequenti confessione emendauerit. in duobus latronibus uterque populus et gentilium et iudaeorum primum dominum blasphemauit, postea signorum magnitudine alter exterritus egit paenitentiam et usque hodie iudaeos increpat blasphemantes.

a sexta autem hora tenebrae factae sunt super uniuersam terram usque ad horam nonam. qui scripserunt contra euangelia suspicantur deliquium solis quod certis statutis que temporibus accidere solet discipulos christi ob imperitiam super resurrectione domini interpretatos, cum defectus solis numquam nisi ortu lunae fieri soleat. nulli autem dubium est paschae tempore lunam fuisse plenissimam. et ne forsitan uideretur umbra terrae uel orbis lunae soli oppositus breues et ferrugineas fecisse tenebras, trium horarum spatium ponitur ut omnis causantium occasio tolleretur. et hoc factum reor ut compleretur prophetia dicens: occumbet sol meridie, et contenebrabitur super terram in die lux, et alio loco: occubuit sol cum adhuc media esset dies. uidetur que mihi clarissimum lumen mundi, hoc est luminare maius, retraxisse radios suos ne aut pendentem uideret dominum aut impii blasphemantes sua luce fruerentur.

et circa horam nonam clamauit iesus uoce magna dicens: heli heli lema sabacthani, hoc est: deus meus, deus meus, quare me dereliquisti? principio uicesimi primi psalmi abusus est illud que quod in medio uersiculo legitur: respice me, superfluum est. legitur enim in hebraeo: deus meus, deus meus, quare me dereliquisti? ergo impii sunt qui psalmum ex persona dauid siue hester et mardochei dictum putant, cum etiam euangelistae testimonia ex eo sumpta super saluatore intellegant ut est illud: diuiserunt sibi uestimenta mea et super uestimentum meum miserunt sortem; et aliud: foderunt manus meas et pedes meos. nec mireris uerborum humilitatem et querimonias derelicti, cum formam serui sciens scandalum crucis uideas.

quidam autem illic stantes et audientes dicebant: heliam uocat iste. non omnes sed quidam, quos arbitror milites fuisse romanos non intellegentes sermonis hebraici proprietatem, sed ex eo quod dixit: heli heli, putantes heliam ab eo inuocatum. sin autem iudaeos qui hoc dixerint intellegere uolueris, et hoc more sibi solito faciunt ut dominum imbecillitatis infament qui heliae auxilium deprecetur. et continuo currens unus ex eis acceptam spongiam impleuit aceto et imposuit harundini et dabat ei bibere. et haec facta sunt ut compleretur prophetia: in siti mea potauerunt me aceto. usque hodie iudaei et omnes increduli dominicae resurrectionis aceto et felle potant iesum et dant ei uinum murratum ut eum consopiant et mala eorum non uideat.

iesus autem iterum clamans uoce magna emisit spiritum. diuinae potestatis indicium est emittere spiritum ut ipse quoque dixerat: nemo potest tollere animam meam a me, sed ego pono eam a me ipso ut rursum accipiam eam.

et uelum templi scissum est in duas partes a summo usque deorsum. uelum templi scissum est et omnia legis sacramenta quae prius tegebantur prodita sunt atque ad gentilium populum transierunt. in euangelio cuius saepe facimus mentionem superliminare templi infinitae magnitudinis fractum esse atque diuisum legimus. iosephus quoque refert uirtutes angelicas praesides quondam templi tunc pariter conclamasse: transeamus ex his sedibus.

terra mota est, et petrae scissae sunt, et monumenta aperta sunt. nulli dubium est quid significet iuxta litteram magnitudo signorum, ut crucifixum dominum suum et caelum et terra et omnia demonstrarent. sed mihi uidetur terrae motus et reliqua typum ferre credentium, quod, pristinis errorum uitiis derelictis et cordis emollita duritia, qui prius similes erant tumulis mortuorum postea agnouerint creatorem. et multa corpora sanctorum qui dormierunt surrexerunt et exeuntes de monumentis post resurrectionem eius uenerunt in sanctam ciuitatem et apparuerunt multis. quomodo lazarus mortuus resurrexit sic et multa corpora sanctorum resurrexerunt ut dominum ostenderent resurgentem. et tamen cum monumenta aperta sint non ante resurrexerunt quam dominus resurgeret ut esset primogenitus resurrectionis ex mortuis. sanctam autem ciuitatem in qua uisi sunt resurgentes aut hierusalem caelestem intellegamus aut hanc terrenam quae ante sancta fuerit. sicut et matheus appellatur publicanus non quo et apostolus adhuc permaneat publicanus sed quo pristinum uocabulum teneat, sancta appellabatur ciuitas hierusalem propter templum et sancta sanctorum et ob distinctionem aliarum urbium in quibus idola colebantur. quando uero dicitur apparuerunt multis, ostenditur non generalis fuisse resurrectio quae omnibus appareret, sed specialis ad plurimos ut hi uiderent qui cernere merebantur.

centurio autem et qui cum eo erant custodientes iesum uiso terrae motu et his quae fiebant timuerunt ualde dicentes: uere dei filius erat iste. in alio euangelio post terrae motum manifestior causa miraculi centurionis exponitur quod, cum uidisset eum spiritum dimisisse, dixerit: uere dei filius erat iste. nullus enim habet potestatem dimittendi spiritum nisi ille qui animarum conditor est. spiritum autem hoc loco pro anima intellegamus seu quod spiritale et uitale corpus faciat seu quod animae ipsius substantia spiritus sit, iuxta illud quod scriptum est: auferes spiritum eorum, et deficient. et hoc considerandum quod centurio ante crucem in ipso scandalo passionis uere dei filium confiteatur et arrius in ecclesia praedicet creaturam.

erant autem ibi mulieres multae a longe quae secutae fuerant iesum a galilea ministrantes ei. consuetudinis iudaicae fuit nec ducebatur in culpam more gentis antiquo ut mulieres de substantia sua uictum atque uestitum praeceptoribus ministrarent. hoc quia scandalum facere poterat in nationibus paulus abiecisse se memorat: numquid non habemus potestatem sorores mulieres circumducendi sicut et ceteri apostoli faciunt? ministrabant autem domino de substantia sua ut meteret eorum carnalia cuius illae metebant spiritalia, non quod indigeret cibis dominus creaturarum sed ut typum ostenderet magistrorum quod uictu atque uestitu ex discipulis deberent esse contenti. sed uideamus quales comites habuerit: mariam magdalenam a qua septem daemonia eiecerat et mariam iacobi et ioseph matrem materteram suam sororem mariae matris domini et matrem filiorum zebedaei quae paulo ante regnum liberis postularat et alias quas in ceteris euangeliis legimus.

cum sero factum esset uenit homo quidam diues ab arimathia nomine ioseph qui et ipse discipulus erat iesu. diues refertur non de iactantia scriptoris quo uirum nobilem atque ditissimum referat iesu fuisse discipulum, sed ut ostendat causam quare a pilato corpus iesu potuerit impetrare. pauperis enim et ignoti non erat ad pilatum praesidem romanae potestatis accedere et crucifixi corpus inpetrare. in alio euangelista ioseph iste bouleut�s~g appellatur, id est consiliarius, et de ipso quidam putant primum psalmum esse compositum: beatus uir qui non abiit in consilio impiorum, et reliqua.

et accepto corpore iesu inuoluit illud in sindone munda. ex simplici sepultura domini ambitio diuitum condemnatur qui ne in tumulis quidem possunt carere diuitiis. possumus autem iuxta intellegentiam spiritalem et hoc sentire quod corpus domini non auro, non gemmis et serico, sed linteamine puro obuoluendum sit, quamquam et hoc significet quod ille in sindone munda inuoluat iesum qui pura eum mente susceperit. et posuit illud in monumento suo nouo quod exciderat in petra et aduoluit saxum magnum ad ostium monumenti et abiit. in nouo ponitur monumento ne post resurrectionem ceteris corporibus remanentibus surrexisse alius fingeretur. potest autem et nouum sepulchrum mariae uirginalem uterum demonstrare; saxum que ostio adpositum et saxum magnum ostendere non absque auxilio plurimorum sepulchrum potuisse reserari.

erat autem ibi maria magdalenae et altera maria sedentes contra sepulchrum. ceteris relinquentibus dominum, mulieres in officio perseuerant exspectantes quod promiserat iesus et ideo meruerunt primae uidere resurgentem, quia qui perseuerauerit usque in finem hic saluus erit.

iube ergo custodire sepulchrum usque in diem tertium ne forte ueniant discipuli eius et furentur eum. non sufficerat principibus sacerdotum et scribis ac pharisaeis crucifixisse dominum saluatorem nisi sepulchrum custodirent, cohortem acciperent, signarent lapidem et quantum in illis est manum opponerent resurgenti ut diligentia eorum nostrae fidei proficeret; quantum enim amplius seruatur tanto magis resurrectionis uirtus ostenditur. unde et in monumento nouo quod excisum fuerat in petra conditus est ne, si ex multis lapidibus aedificatum esset, suffossis tumuli fundamentis ablatus furto diceretur. quod autem in sepulchro ponendus esset prophetae testimonium est dicentis: hic habitauit in excelsa spelunca petrae fortissimae, statim que post duos uersiculos sequitur: regem cum gloria uidebitis.

28. uespere autem sabbati quae lucescit in prima sabbati uenit maria magdalenae et altera maria uidere sepulchrum. quod diuersa tempora istarum mulierum in euangeliis describuntur, non mendacii signum est ut impii obiciunt, sed sedulae uisitationis officia dum crebro abeunt ac recurrunt et non patiuntur a sepulchro domini diu abesse uel longius. et ecce terrae motus factus est magnus; angelus enim domini descendit de caelo et accedens reuoluit lapidem et sedebat super eum; erat autem aspectus eius sicut fulgor, et uestimentum eius sicut nix. dominus noster unus atque idem filius dei et filius hominis iuxta utramque naturam diuinitatis et carnis nunc magnitudinis suae nunc humilitatis signa demonstrat. unde et in praesenti loco, quamquam homo sit qui crucifixus est qui sepultus qui clausus tumulo quem lapis oppositus cohibet, tamen quae foris aguntur ostendunt filium dei: sol fugiens tenebrae ingruentes terra commota uelum scissum saxa disrupta mortui suscitati angelorum ministeria quae et ab initio natiuitatis eius deum probabant. ad mariam gabrihel uenit, cum ioseph angelus loquitur, idem pastoribus nuntiat, angelorum postea auditur chorus: gloria in excelsis deo et super terram pax in hominibus bonae uoluntatis, temptatur in solitudine et post uictoriam statim seruiunt angeli. nunc quoque angelus uenit custos sepulchri dominici et in uestitu candido signat gloriam triumphantis, nec non ascendente ad caelos domino duo angeli in oliueti monte cernuntur pollicentes apostolis secundum saluatoris aduentum. prae timore autem eius exterriti sunt custodes et facti sunt uelut mortui; respondens que angelus dixit mulieribus: nolite timere uos; scio enim quod iesum qui crucifixus est quaeritis. custodes timore perterriti instar mortuorum stupefacti iacent, et tamen angelus non illos sed mulieres consolatur. nolite timere uos. illi, inquit, timeant, in his perseueret pauor in quibus permanet incredulitas; ceterum uos quia iesum quaeritis crucifixum audite quod resurrexerit et promissa perfecerit.

uenite et uidete ubi positus erat, ut si meis uerbis non creditis uacuo credatis sepulchro et gradu concito pergite ac nuntiate discipulis eius quia surrexerit et praecedit uos in galileam, hoc est in uolutabrum gentium ubi ante error erat et lubricum et firmo ac stabili pede uestigium non ponebat. et exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno currentes nuntiare discipulis eius. duplex mentes mulierum tenebat affectus timoris et gaudii: alter de miraculi magnitudine, alter ex desiderio resurgentis, et tamen uterque femineum concitabat gradum. pergebant ad apostolos ut per illos fidei seminarium spargeretur. et ecce iesus occurrit illis dicens: hauete. quae sic quaerebant, quae ita currebant, merebantur obuium habere dominum resurgentem et primae audire: hauete, ut maledictum euae mulieris in mulieribus solueretur. illae autem accesserunt et tenuerunt pedes eius et adorauerunt eum. istae accedunt et tenent pedes eius quia adorauerunt eum. ceterum illa quae quaerebat uiuentem cum mortuis et nesciebat adhuc dei filium surrexisse merito audit: ne tangas me, nondum enim ascendi ad patrem meum. tunc ait illis iesus: nolite timere. et in ueteri et in nouo instrumento hoc semper obseruandum est quod quando augustior aliqua apparuerit uisio, primum timor pellitur ut sic mente placata possint quae dicuntur audiri. ite nuntiate fratribus meis ut eant in galileam, ibi me uidebunt. his fratribus de quibus et in alio loco dixit: adnuntiabo nomen tuum fratribus meis, qui saluatorem nequaquam in iudea conspiciunt sed in gentium multitudine. et congregati cum senioribus consilio accepto pecuniam copiosam dederunt militibus dicentes: dicite quia discipuli eius nocte uenerunt et furati sunt eum nobis dormientibus, et si hoc auditum fuerit a praeside, nos suadebimus ei et securos uos faciemus. custodes miraculum confitentur, ad urbem conciti redeunt, nuntiant principibus sacerdotum quae uiderint, quae facta conspexerint. illi qui debuerant conuerti ad paenitentiam et iesum quaerere resurgentem, perseuerant in malitia et pecuniam quae ad usus templi data fuerat uertunt in redemptionem mendacii, sicut ante triginta argenteos iudae dederant proditori. omnes igitur qui stipe templi et his quae conferuntur ad usus ecclesiae abutuntur in aliis rebus, quibus suam expleant uoluntatem, similes sunt scribarum et sacerdotum redimentium mendacium et sanguinem saluatoris.

undecim autem discipuli abierunt in galileam in montem ubi constituerat illis iesus. post resurrectionem iesus in galileae monte conspicitur ibi que adoratur, licet quidam dubitent et dubitatio eorum nostram augeat fidem. tunc manifestius ostenditur thomae et latus lancea uulneratum et manus fixas demonstrat clauis. accedens iesus locutus est eis dicens: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. illi potestas data est qui paulo ante crucifixus, qui sepultus in tumulo, qui mortuus iacuerat, qui postea resurrexit. in caelo autem et in terra potestas data est ut qui ante regnabat in caelo, per fidem credentium regnet in terris. euntes ergo docete omnes gentes baptizantes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti. primum docent omnes gentes, deinde doctas intingunt aqua. non enim potest fieri ut corpus baptismi recipiat sacramentum nisi ante anima fidei susceperit ueritatem. baptizantur autem in nomine patris et filii et spiritus sancti ut quorum est una diuinitas, sit una largitio; nomen que trinitatis unus deus est. docentes eos seruare omnia quaecumque mandaui uobis. ordo praecipuus. iussit apostolis ut primum docerent uniuersas gentes deinde fidei tinguerent sacramento et post fidem ac baptisma quae essent obseruanda praeciperent. ac ne putemus leuia esse quae iussa sunt et pauca addidit: omnia quaecumque mandaui uobis, ut qui crediderint, qui in trinitate fuerint baptizati, omnia faciant quae praecepta sunt. et ecce ego uobis cum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. usque ad consummationem saeculi cum discipulis se futurum esse promittit et illos ostendit semper esse uicturos et se numquam a credentibus recessurum. qui autem usque ad consummationem mundi sui praesentiam pollicetur, non ignorat eam diem in qua se scit futurum cum apostolis.