Ambrosiaster
Commentarius in Pauli epistulam ad Romanos
(recensio gamma)

Caput 1

[Argumentum]

Recens. g-g.

1. Principia rerum requirenda sunt, ut notitia earum possit haberi; tunc demum enim facilius poterit causae ratio declarari, si liber iste discatur; si ergo epistolae datae modum et rationem ostenderimus, potest verum videri quod dicimus.

4. Igitur quattuor modis scribit Romanis, arguens ab initio genus hominum partim fysica ratione, partim per legem; hi enim caput sunt omnium gentium, ut in his discant |ceteri universi que gentiles|. primus modus est, quo se ostendit, quid sit et cuius sit et quid fuerit, quo et hereses percutit. secundus modus est, quo arguit, quod naturae ratione non se subiecerint uni deo et quae inhonesta et turpia egerint |invicem|, despecti ob hoc a deo, ut gratulentur credentes. tertius modus est, quod legem datam spreverunt, unde anteponit Graecis Iudaeos. quartus modus est, quo docet Iudaeos exorbitasse a lege et profetis in causa Christi similes factos gentilibus, ut utrique indigeant misericordia dei, non per legem sperando salutem, sed per fidem Christi Iesu.

2. constat itaque temporibus apostolorum Iudaeos propter quod sub regno Romano agerent, Romae habitasse. ex quibus hi qui crediderant, tradiderunt Romanis, ut Christum confitentes legem servarent, quia Romani audita fama virtutum Christi faciles ad credendum fuerant utpote prudentes; nec inmerito prudentes, qui male inducti statim correxerunt et manserunt in eo. isti igitur ex Iudaeis credentes et inproprie sentientes de Christo legem servandam celeriter dicebant, quasi non esset in Christo salus plena.

3. ideo negat illos spiritalem dei gratiam consecutos. hi sunt qui et Galatas subverterant, ut a traditione apostoli recedentes iudaizarent. quibus ideo irascitur apostolus, quia docti bene facile fuerant transducti; Romanis autem irasci non debuit, sed et laudare fidem illorum, quia nulla virtutum videntes insignia |nec aliquem apostolorum| susceperant fidem Christi quamvis corrupto sensu; non enim audierant mysterium crucis Christi. sed a quibusdam Iudaea Romam advenientibus sicut Aquila et Priscilla qui recte sentirent, de edenda carne et non edenda quaestiones fiebant.

5. hinc est, unde omni industria id agit, ut a lege eos tollat, quia lex et profetae usque ad Iohannem, et in sola illos fide Christi constituat, et quasi contra legem evangelium vindicat, non destruens legem, sed praeferens Christianismum. ostendit enim sic promissum Christum, ut adveniente illo lex cessaret, |non tota, quia adbreviatio facta legis est, quae conpendio daret salutem. multa enim veteribus tradita sunt propter duritiam cordis illorum, ut oneri esset, quae misericordia dei adbreviavit per Christum, data praeteritorum remissione. ingratus est ergo misericordiae dei, qui vult esse sub lege. nam dixerat Moyses: sic timentes facietis filios Istrahel. ut quacumque se verterent, legem haberent, ut sine sollicitudine omnino non essent|. ut ergo in Christo sine lege spem vitae salutis que ponendam tradat et ipsum esse dominum omnium doceat, sic incipit:

Caput 1

1:1. Paulus servus Iesu Christi.

1. ex Saulo Paulum se dicit, hoc est inmutatum. et quia Saulus inquietudo seu temptatio interpretatur, hic cum ad fidem Christi accessit, Paulum se dicit, id est quietum, quia iam pax est fides nostra. cum prius enim temptationes ex aemulatione legis dei servis inferret. post ipse temptationes passus est propter spem, quam ante Iudaismi amore negaverat.

2. Servum Iesu Christi se profitens a lege se exutum ostendit, et ideo utrumque posuit, id est Iesu Christi, ut et dei et hominis personam signaret, quia in utroque est dominus, sicut et Petrus apostolus testatur dicens: hic est, inquit, dominus omnium; quia ergo dominus, et deus est dicente David: quia dominus ipse est deus. quod hereses negant.

3. Marcioni enim videtur odio legis Christum et corpus eius negare, Iesum profiteri, Iudaeis autem et Fotino propter zelum legis Iesum negare quod deus sit. nam quotiescumque scriptura aut Iesum dicit aut Christum, aliquando personam dei, aliquando hominis significat, sicut in evangelio inter cetera: et unus, inquit, dominus Iesus per quem omnia, quod utique ad dei filium pertinet, iuxta quod deus est. et in evangelio: Iesus autem, inquit, proficiebat aetate et sapientia, quod utique homini conpetit. Vocatus apostolus.

4. propter quod dominum agnovit et fatetur, factus idoneus servus, promotum se ostendit dicens: vocatus apostolus, hoc est a domino missus ad res eius agendas. per quod ostendit hunc meritum se habere apud deum, qui Christo servit, non legi. dominus est enim filius hominis etiam sabbati. Segregatus in evangelium dei.

5. evangelium dei est bonus nuntius, quo peccatores ad indulgentiam convocantur. apostolus autem quoniam in Iudaismo locum doctoris habebat utpote Fariseus, ideo segregatum se dicit a Iudaismi praedicatione in evangelium dei, ut a lege dissimulans Christum praedicaret, qui, quod lex non potuit, credentes in se iustificaret. |sed non contra legem, sed pro lege est; ipsa enim hoc dicit futurum, dicente enim Isaia profeta: veniet ex Sion qui eripiat et avertat captivitatem ab Iacob, et hoc illis a me testamentum, cum abstulero peccata eorum|.

5a. igitur si lex dei est data per Moysen et praedicatio novae legis dei est, quid est quod differt, ut a lege quam deus dedit, translatum se dicat in evangelium dei? sic est hoc, quomodo qui a secundo gradu accedit ad primum ut a bono ad melius. lex enim a deo data est ad correctionem disciplinae, evangelium autem dei est, per quod mysterium dei manifestatur, quod latuit a saeculis in deo, quod est Christus. ad quod omnes invitati apophorita duplicia consequuntur; remissam enim peccatorum accipiunt et filii dei fiunt, ut iam mori non possint secunda morte. hinc est, unde dominus in evangelio: haec est, inquit, vita aeterna, ut cognoscant te solum et verum deum et quem misisti Iesum Christum.

1:2. Quod ante promiserat.

1. ut ratam et integram probet fidei spem esse in Christo, iam prius evangelium eius dicit a deo promissum, ut ex eo idoneum illum sponsorem vitae doceret; priusquam veniret, testimonium ei datum ostendit, paria testante Petro apostolo: nec enim aliud datum est, inquit, nomen sub caelo, in quo oporteat salvos fieri. Per profetas suos.

2. ut manifestius salutarem esse adventum Christi significaret, etiam personas, per quas promissionem signaverit, demonstravit, ut quam vera et magnifica sit promissio, ex his videretur; nemo enim rem vilem magnis praecursoribus nuntiat. In scripturis sanctis.

3. hoc ad cumulum verae protestationis adiecit, ut maiorem fiduciam credentibus faceret et legem commendaret; sanctae enim sunt scripturae, quia et vitia damnant et sacramentum illic unius dei et incarnationis continetur filii dei pro salute humana testibus signorum prodigiis.

1:3. De filio suo.

1. dignum fuit, quia proprium deus filium mundo promittebat, per claros viros illum promitteret, ut ex his quam potentissimus esset qui praedicabatur possit sciri, ut in scripturis sanctis adventum eius futurum insereret. et falsum videri non potest, quod a sanctis praedictum est scripturis. Qui factus est ei ex semine David secundum carnem.

2. eum qui erat dei filius secundum sanctum spiritum, id est secundum deum, quia deus spiritus est et sine dubio sanctus est, factum dicit iuxta carnem dei filium ex Maria, iuxta illud: et verbum caro factum est, ut iam unus sit et dei et hominis filius Christus Iesus, ut sicut verus deus est, verus esset et homo. verus autem non erit, nisi sit ex carne et anima, ut sit perfectus. qui enim ex aeterno dei filius erat, ignorabatur autem a creatura, dum vult illum manifestari pro humana salute, visibilem eum et corporeum fecit, quia et cognosci eum voluit per virtutem ut homines passione eius a peccatis ablueret in carne morte devicta.

3. et ideo ex semine David fit, ut sicut de deo rex ante saecula natus est, ita et secundum carnem ex rege ortum |regium| caperet, factus opere spiritus sancti ex virgine, hoc est natus, ut reverentia ei reservata ex hoc ultra hominem cognosceretur, qui ab humanae legis nativitate distaret, sicut praedictum fuerat ab Esaia profeta: ecce virgo in utero concipiet et cetera, ut cum novum factum videretur et laude dignum, providentia quaedam dei circa visitationem humani generis futura dinosceretur.

1:4. Qui praedestinatus est filius dei in virtute secundum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum Iesu Christi domini nostri.

1. filium dei dicens patrem significavit deum, addito autem spiritu sanctificationis ostendit mysterium trinitatis. hic ergo qui incarnatus est, qui quod esset latebat, tunc praedestinatus est secundum spiritum sanctificationis in virtute manifestari filius dei, cum resurgit a mortuis, sicut scriptum est in psalmo octogesimo quarto: veritas de terra orta est.

2. omnis enim ambiguitas et diffidentia resurrectione eius calcata est et conpressa, siquidem adhuc in cruce positum centurio videns magnalia dei filium confitetur. nam et discipuli in morte eius dubitaverunt, dicente Cleopa et Ammau inter cetera: nos |autem| putabamus, quia ipse erat, qui incipiebat liberare Istrahel. et ipse enim dominus ait: cum exaltaveritis filium hominis, tunc cognoscetis, quia ipse ego sum, et iterum: cum exaltatus fuero a terra, omnia traham ad me, id est: tunc cognoscar dominus esse omnium.

3. ideo autem non dixit 'ex resurrectione Iesu Christi', sed 'ex mortuorum', quia resurrectio Christi generalem tribuit resurrectionem. haec enim maior virtus et victoria videtur in Christo, ut ea potestate operaretur mortuus, qua operatus fuerat et vivus. quo facto apparuit inlusisse mortem, ut redimeret nos. unde dominum nostrum hunc vocat.

1:5. Per quem accepimus gratiam et apostolatum ad obaudiendum fidei in omnibus gentibus pro nomine eius.

1. post resurrectionem manifestatus filius dei in virtute gratiam dedit iustificans peccatores et apostolos confirmavit, quorum hic socium se dicit, ut apostolatus cum gratia esset doni dei, non sicut Iudaeorum sunt apostoli.

2. a patre ergo deo per Christum dominum hanc acceperunt potestatem, ut vice domini signis virtutum doctrinam dominicam acceptabilem facerent, ut virtutem, quam in salvatore zelarentur perfidi Iudaei, hanc in servis eius a turbis admirari videntes vehementius torquerentur. testis enim doctrinae virtus est, ut, quia quod praedicatur incredibile mundo est, gestis fieret credibile.

3. missos igitur apostolos vocat, ut praedicarent fidem omnibus gentibus, ut obaudirent et salvarentur, ut donum dei non iam solis Iudaeis, verum etiam omnibus gentibus concessum videretur, et hanc esse dei voluntatem, ut in Christo et per Christum omnibus misereatur, vicariis eius praedicantibus, hoc est pro nomine eius, sicut alibi dicit: pro quo legatione fungimur.

1:6. In quibus estis et vos vocati Iesu Christi. hoc est legatione nobis fungentibus in omnibus gentibus pro nomine Iesu Christi, inter quos et vos estis vocati |quia donum dei omnibus missum est|, ut cum audiunt inter ceteros se vocatos, scirent se sub lege agere non debere, quia sine lege Moysi susceperunt ceterae gentes fidem Christi.

1:7. Omnibus qui sunt Romae in caritate dei vocatis sanctis.

1. quamvis Romanis scribat, illis tamen se scribere significat, qui in caritate sunt dei. qui sunt hi, nisi qui de filio dei recte sentiunt? isti sancti sunt et vocati dicuntur. qui enim male intellegit non dicitur vocatus, sicut |sub lege agentes non recte intellegunt Christum et deo patri iniuriam faciunt, quando an plena salus in Christo sit, dubitant. ideo sancti non sunt| neque vocati vocantur. Gratia vobis et pax a deo patre nostro et domino Iesu Christo.

2. gratiam et pacem cum his dicit esse, qui recte credunt. gratia est, qua peccatores abluti sunt, pax vero, qua ex inimicis reconciliati sunt creatori, sicut dicit dominus: in quamcumque domum introieritis et receperint vos, dicite: pax huic domui.

3. et ut sine Christo nullam esse pacem et spem doceret, adiecit gratiam et pacem non solum a deo patre esse, sed et a Christo Iesu. deum patrem nostrum esse dicit propter originem, quia ab ipso sunt omnia, Christum autem dominum, quia eius sanguine redempti facti sumus filii dei.

1:8. Primum quidem gratias ago deo meo per Iesum Christum, quia fides vestra praedicatur in universo mundo.

1. finita praefatione ante omnia gaudium suum esse testatur utpote gentium apostolus, quod cum Romani regnarent in mundo, subiecerint se fidei christianae, quae prudentibus saeculi humilis et stulta videtur.

2. cum ergo multa essent, ex quibus gauderet in Romanis - erant enim disciplinae memorabiles et boni operis cupidi |studiosi que| magis agendi bene quam loquendi, quod non est longe a religione divina -, in hoc tamen praecipue gaudere se dicit, quia fidei illorum fama omnem locum peragrabat. mira enim res videbatur, ut domini gentium inclinarentur promissioni Iudaeorum. quamvis non recte credidissent, tamen quoniam quod ab uno deo est interposito nomine Christi coeperant venerari, gratulatur sciens illos posse proficere.

3. per quod etiam caritatem suam circa illos ostendit, quando congaudet bono coepto illorum, et hortatur ad profectum. gratias ergo agere se dicit deo suo dumtaxat, quia adhuc illorum non erat plene, quia ex ipso est omnis paternitas.

4. sed quoniam omnis dispositio salutis nostrae a deo quidem, sed per Christum est, non per legem neque per aliquem profetam, gratias quidem agere se dicit deo, sed per Christum, quia fama fidei illorum profectus erat multorum, ut hoc ipsum ad dei providentiam referat per Christum. aut enim gaudebant roborati qui crediderant ceteri, videntes principes suos fratres sibi factos in fide, aut certe qui non crediderant facile poterant credere horum exemplo. prompte enim facit inferior quod viderit fieri a potiore.

1:9. Testis enim mihi est deus, cui servio in spiritu meo in evangelio filii eius, quod sine intermissione memoriam vestri facio 10. semper in orationibus meis.

1. ut suadeat caritatem, deum testem dat, cui servit, ad quem et precem pro his facit, non in lege |serviendo|, sed in evangelio filii eius, hoc est non in eo, quod Moyses servus tradidit, sed in eo, quod filius dilectissimus docuit. quantum enim distat servus a domino, tantum distat a lege evangelium, non quod displiceat lex, sed quia melius est evangelium.

2. itaque deo servit in evangelio filii eius, ut ostendat dei esse voluntatem, ut credatur in Christum. cui et servio. quomodo? in spiritu meo, inquit, non in circumcisione manu facta neque in neomeniis et sabbato et discretione escarum, sed in spiritu, id est in mente. quia deus spiritus est, spiritu vel animo |potius| debet illi serviri; cui enim animo servitur, ex fide illi servitur.

2a. haec et dominus fatus est ad Samaritidem putantem, quod in monte adorari se velit deus |dicens|: venit hora et nunc est, cum veri adoratores adorabunt patrem in spiritu et veritate. etenim pater tales quaerit, qui adorent eum. spiritus est deus; adorantes ergo in spiritu et veritate adorare oportet, et non locus orationem commendat, sed devotus animus. hoc est in veritate adorare in spiritu deum spiritum et Christum, unum ex quo omnia et unum per quem omnia. hos quaerit adoratores pater.

3. memorem ergo se eorum in orationibus suis flagitat, ut seminet in eis caritatem; facit enim illis desiderium sui. quis enim non amet, quem audit memorem sui? si enim ab his, qui missi non erant, libenter audierant doctrinam sub nomine Christi, quanto magis ab eo, quem scirent esse apostolum et cuius verba comitaretur virtus, desiderarent audire! Obsecrans, si quo modo tandem aliquando prosperum iter habeam in voluntate dei veniendi ad vos.

4. orationis suae pro illis sensum ostendit. deum enim se dicit petere, ut Romam veniret ad profectum illorum cum dei voluntate, cuius praedicat donum. tunc enim profectus adest, si quod agendum est cum dei voluntate agatur.

5. orat ergo, ut quacumque ex causa iam daretur occasio, qua veniret ad urbem, quia occupatus erat aliis praedicando, sic prosperum iter reputans, si deo volente veniret, quia provida est dei voluntas. prosperum ergo iter est, non in cassum laborem itineris subire.

6. hoc rogat ut deus inpleat vocando illos ad suam gratiam. aviditate animi loquitur; desiderat enim illos, sciens et illis et sibi prodesse |sicut alibi dicit: quod est gaudium nostrum et corona? nonne vos in adventum domini? fructus enim apostoli est uberior, si lucretur multos|. praeterea quia maius gaudium est, si potentes mundi convertantur ad deum, quia quanto inimici graves sunt, tanto magis reconciliati necessarii et fructus uberior apostoli est, si lucretur multos. 7. itaque voluntati eius occasio data est, ut coactus appellaret Caesarem et dirigeretur |ex alia causa ad urbem| Romam deo volente et inpleret propositum voluntatis suae. denique in naufragio posito adstitit dominus dicens: noli timere, Paule; sicut enim testificatus es de me Hierosolymis, ita et Romae.

1:11. Desidero enim videre vos, ut gratiam vobis spiritalem administrem ad confirmandos vos.

1. confirmatio haec tres personas requirit, adiuvantis dei, ministrantis apostoli, accipientis populi. nunc ergo desiderii sui voluntatem ostendit, quonam voto esset circa illos. cum enim dicit: 'ut gratiam vobis spiritalem ministrem', carnalem illos sensum adsecutos significat, quia sub nomine Christi non illa, quae Christus docuit, fuerant adsecuti, sed ea quae a Iudaeis fuerant tradita.

2. se autem cupere citius venire, ut ab hac illos traditione abstrahens spiritale eis traderet donum, ut adquireret illos deo, participes hos faciens gratiae spiritalis, ut in fide et professione sua essent perfecti. hinc datur intellegi superius non sensum fidei illorum laudasse, sed facilitatem et votum circa Christum. Christianos enim se profitentes sub lege agebant simpliciter, sicut illis fuerat traditum. nam ad hoc data est misericordia dei, ut cessarent onera legis, quod saepe iam dixi, quia consulens deus infirmitati humanae fide sola, addita lege naturali, hominum genus salvari decrevit.

3. quid est tamen, ut, cum scriptis illos corrigat et a carnali sensu abstrahat, praesentiam sui necessariam dicat, ut gratiam illis spiritalem ministret, cum quae scribat spiritalia sint, nisi propter hoc: aliter enim dicta solent ad aliud referri, sicut fit ab hereticis? ideo desiderat, ut praesens doctrinam evangelicam sensu quo scribit et tradat, ne sub auctoritate litterarum eius non auferretur error, sed firmaretur, quippe cum praesens quae verbis suadere non poterat, suadebat virtute |,ut magis illis proficiat additis|.

1:12. Id est, ut consolemur vobis cum per eam quae invicem est fidem vestram atque meam. consolari se dicit cum illis, si adprehendant spiritalia, quia quamvis gaudeat fidei illorum, dolet tamen, quia non recte acceperant fidem. hoc affectu fuit apostolus, ut aliena vitia doleret quasi sua. Ac per hoc consolemur, inquit, per unam atque eandem fidem, ut tunc consolatio esset una, si unius fidei efficerentur in Christo, ut administratio gratiae spiritalis evangelizante apostolo hunc praestaret effectum.

1:13. Non autem arbitror ignorare vos, fratres, quia saepe proposui venire ad vos et prohibitus sum usque adhuc.

1. propositum et votum suum ostendit, quod quidem illos scire non ambigit per eos fratres, qui ab Hierusalem vel confinibus civitatibus causa aliqua sive religionis Romam veniebant, sicut legimus Aquilam et Priscillam, votum eius insinuantes Romanis. cum enim saepe vellet venire et prohiberetur, sic factum est, ut scriberet epistolam, ne diu in malo exercitati non facile corrigerentur; fratres autem eos vocat non solum quia renati erant, sed et quia erant inter illos qui recte sentirent licet pauci.

2. unde dicit: vocatis sanctis. quid tamen est vocatis sanctis? si enim iam sancti sunt, quomodo vocantur, ut sanctificentur? sed hoc ad dei pertinet praescientiam, quia quos scit deus futuros sanctos, iam apud illum sancti sunt et vocati permanent. prohibitum tamen se dicit usque ad tempus datae epistolae, a deo utique, qui sciens adhuc inparatos Romanos ad alias urbes direxit apostolum, quae iam ad recipiendam veritatem essent capaces.

3. quamvis sub nomine agerent salvatoris, sed neglegentia prohibebantur, ne digni iam essent addiscere spiritalia. denique volentes aliquando Paulus et Sileas in Bithyniam ire, prohibiti sunt a sancto spiritu. cur, nisi sciret adhuc effectum deesse? apud Corinthios autem commonetur apostolus dicente domino: loquere, ne tacueris, quia populus mihi multus est in hac civitate.

4. non ergo otiose prohibitum se dicit, sed et causas morarum intellegi vult, et hos ut se praeparent hortatur, ut audientes gratiam sibi spiritalem ministrandam ad excipiendam eam dignos se efficerent. Ut aliquem fructum habeam et in vobis, sicut et in ceteris gentibus.

5. pro utilitate communi cupidum se veniendi ad hos declarat, ut et isti salutem spiritalis gratiae consequerentur, ratam habentes fidei suae professionem, et hic fructum habeat apud deum ministerii sui, propter quod lacessit illos ad fidem rectam exemplo ceterarum gentium. promptior enim fit quis ad rem sibi traditam, si illi multos videat adsentire. 1:14. Graecis et barbaris, sapientibus et insipientibus debitor sum.

1. debitorem se dicit horum quos memorat, quia ad hoc missus est, ut omnibus praedicaret. per quod etiam omnes significat debitores; confiteri enim creatorem deum, ex quo |omnia| et per quem omnia, debitus et honor est cum salute confitentis.

2. Graecos enim gentiles posuit, sed eos qui Romani dicantur sive natura sive adoptione, barbaros vero eos, qui Romani non sunt, quorum genus adversum est et non sunt gentiles. sapientes autem illos dixit, qui mundanis rationibus eruditi sapientes vocantur in saeculo, dum aut siderum speculatores sunt aut mensuris aut numeris aut arti grammaticae student aut oratoriae vel musicae. |his omnibus ostendit nihil haec prodesse nec vere sapientes esse, nisi credant in Christum|.

3. stultos vero hos dixit, qui simplicitatem sequentes harum rerum imperiti sunt. his omnibus missum se praedicare testatur. de Iudaeis autem tacuit, quia magister gentium est. |ac per hoc debitorem se profitetur, quia ad hoc accepit doctrinam. ut tradat, et cum tradit, adquirat|.

1:15. Itaque quod in me est. promptus sum et vobis, qui estis Romae, evangelizare. quamvis missum se dicat praedicare omnibus gentibus, promptum tamen se Romanis adserit tradere evangelium gratiae dei, apud quos regni Romani caput et sedes est. ad membrorum enim utilitatem pertinet vel requiem, si caput inquietum non fuerit. ideo Romanorum pacem optat, ut non multum se iactet satanas. |et uberiores fructus habeat operis sui|.

1:16. Non enim erubesco evangelium, virtus enim dei est in salutem omni credenti.

1. hoc dicto illos tangit, a quibus acceperant non rectam fidem. apostolorum autem doctrinam virtus commendabat, ut quia incredibile videbatur quod praedicabatur, signa ac prodigia ab apostolis facta testimonio essent non diffidendum de his, quae ab eis dicebantur, in quibus tanta virtus inesset. nulli enim dubium virtuti verba cedere.

2. ac per hoc quoniam illorum nulla visa erant portenta, praedicatio illorum sine virtute dei erat. ideo que non se dicit erubescere de evangelio dei, illos autem erubescere, quia |quod illis tradiderant, in reprehensionem veniebat,| nequaquam testimonio firmabatur et discordabat a doctrina apostolica. igitur virtus dei est, quae invitat ad fidem et dat salutem omni credenti, dum peccata remittit et iustificat, ut a secunda morte detineri non possit signatus mysterio crucis.

3. praedicatio enim crucis Christi indicium est mortis evictae |dicente apostolo Iohanne: ad hoc enim venit filius dei, ut solveret opera diaboli, ut omnis credens non teneatur a morte, quia signum habet, quod victa mors est|. Iudaeo primum et Graeco.

4. id est huic, qui ex genere est Abrahae, et huic qui ex gentibus. in Graeco enim gentilem significat et in Iudaeo eum, qui ex semine fuerit Abrahae. nam Iudaei ex tempore Iudae Machabei dici coeperunt, qui in causa cladis restitit sacrilegiis gentium et fiducia dei conlegit populum et defendit genus suum. fuit autem ex filiis Aaron. quamvis ergo praeponat Iudaeum causa patrum, tamen etiam ipsum simili modo indigere dicit dono evangelii Christi. si itaque et Iudaeus non iustificabitur nisi ex fide Christi Iesu, quid opus est esse sub lege?

1:17. Iustitia enim dei in eo revelatur ex fide in fidem.

1. |hoc dicit| quia in illo qui credit, sive Iudaeo sive Graeco iustitia dei manifestatur. |1a. iustitiam dei dicit, quia gratis iustificat inpium per fidem sine operibus legis, sicut alibi dicit: ut inveniar in illo non habens meam iustitiam quae ex lege est, sed illam, quae ex fide est, quae ex deo est iustitia in fide, ipsam iustitiam dicit revelari in evangelio, dum donat homini fidem, per quam iustificetur|.

2. ostenditur enim in ipso veritas et iustitia dei, dum credit et profitetur. iustitia est dei, quia quod promisit, dedit. ideo qui credit hoc se consecutum esse, quod promiserat deus per profetas suos, iustum deum probat et testis est iustitiae eius. ex fide in fidem. quid est aliud ex fide in fidem, nisi quia fides dei est in eo, quod promisit et fides hominis credentis promittenti, ut ex fide dei promittentis in fide hominis credentis dei iustitia reveletur?

3. in credente enim iustus deus apparet; in eo autem qui non credit, iniustus videtur. negat enim veracem deum, qui non credit dedisse deum, quod promisit. hoc contra Iudaeos loquitur, qui negant hunc esse Christum quem promisit deus. Sicut scriptum est: iustus autem ex fide vivit.

4. propterea ad exemplum profetae Abacuc se convertit, ut declararet olim ostensum iustum non ex lege, sed ex fide vivere, hoc est non iustificari per legem hominem apud deum, sed per fidem. vita enim ex fide non haec praesens est, sed futura |,quia iustus ex fide vivit, sed apud deum|.

1:18. Revelatur enim ira dei de caelo in omnem impietatem et iniustitiam hominum eorum, qui veritatem dei in iniustitia detinent.

1. sicut in illo qui credit iustitia dei revelatur, sicut supra memoravi, ita et in eo qui non credit inpietas et iniustitia revelatur.

1a. ex ipsa enim caeli fabrica iratus illis deus videtur. idcirco enim tam pulchra astra condidit, ut ex his quantus et quam admirabilis creator eorum est, possit agnosci et solus adorari. unde scriptum est in psalmo octavo decimo: caeli enarrant gloriam dei, et opera manuum eius adnuntiat firmamentum.

2. igitur per naturalem legem reum facit genus hominum. potuerunt enim id per legem naturae adprehendere, fabrica mundi testificante auctorem deum solum diligendum, quod Moyses litteris tradidit; sed impii facti sunt non colendo creatorem et iniustitia in eis apparet, dum videntes dissimulant a veritate non fatentes unum deum.

1:19. Quia quod notum est dei, manifestum est illis. notitia dei manifestata est ex mundi fabrica. ut enim deus, qui natura invisibilis est, etiam a visibilibus possit sciri, opus factum ab eo est, quod opificem visibilitate sua manifestaret, ut per certum incertum possit sciri et ille esse deus omnium crederetur, qui hoc opus fecit, quod omnibus impossibile est. Deus enim illis manifestavit. manifestavit se deus, dum opus fecit, per quod possit agnosci per fidem.

1:20. Invisibilia enim eius a creatura mundi per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur.

1. idem sensus est, quem repetit, ut absolutius doceat, quia cum per se potentia et maiestas dei creaturae oculis aspici non possit, opere mundanae fabricae intellecta videntur. hoc igitur genere reos facit illos, qui sine lege vixerunt et naturali et Moysi. consuetudine enim peccandi obruerunt legem naturae obliterando memoriam eius. legem autem, quae ad reformationem data fuerat, recipere noluerunt, ut duplici modo obnoxii fierent damnationi. Sempiterna quoque virtus eius ac divinitas, ut sint inexcusabiles.

2. ut omnino excusari impietas non possit, adiecit etiam virtutem dei et sempiternam divinitatem cognitam esse ab hominibus et stupore quodam hebetasse ad honorandum deum, quem et esse et providere utilitati suae non ignorarent. ea enim quae evoluto anno humanis gignuntur usibus ipsum decrevisse nulli venit in dubium. aeterna ergo virtus dei Christus est, per quem instituit quae non erant et in eo manent, cuius si dudum persona agnita non est, opera tamen manifesta sunt; divinitas vero, qua in opere sibi decreto perdurant elementa rerum. ut sint inexcusabiles. multis enim modis qui reus convincitur, non potest excusari.

1:21. Quoniam cum cognovissent deum, non sicut deum magnificaverunt aut gratias egerunt.

1. usque adeo non ignoraverunt, ut faterentur unum esse principium, a quo omnia initium sortita sint caelestia et terrestria et inferna, et hunc unum esse, qui decreverit omnibus proprietates et officia naturaliter. et haec scientes non egerunt gratias. de anterioribus loquitur, ut praesentes et futuros corrigat. Sed evanuerunt in cogitationibus suis.

2. vere vanitas est hoc, ut cognoscentes veritatem cogitarent aliud colendum, quod nesciebant verum esse, ut dissimulantes a deo colerent idola. Et obscuratum est insipiens cor eorum.

3. nebula erroris contexit cor illorum, quia cum creatorem ex his quae fecit pulchre plus amplius honorificare debuerint, obtunsi sunt relicto illo haec sola dicentes sibi sufficere ad culturam quae videntur.

1:22. Dicentes enim se esse sapientes stulti facti sunt.

1. sapientes enim se arbitrantur, quia rationem fysicam investigasse se putant, perscrutantes cursus siderum et quantitates elementorum, deum autem horum spernentes. ideo stulti sunt, cum si haec laudi sunt, quanto magis creator illorum!

1a. solent tamen pudorem passi neglecti dei misera uti excusatione dicentes per istos posse ire ad deum, sicut per comites pervenitur ad regem. esto. numquid tam demens est aliquis aut salutis suae inmemor, ut honorificentiam regis vindicet comiti, cum de hac re si qui etiam tractare fuerint inventi, iure ut rei damnentur maiestatis? et isti non se cogitant reos, qui honorem nominis dei defendunt creaturae et relicto domino conservos adorant, quasi sit aliquid, quod plus reservetur deo.

1b. nam et ideo ad regem per tribunos aut comites itur, quia homo utique est rex et nescit, quibus debeat rem publicam credere. ad deum autem promerendum, quem nihil utique latet - omnium enim merita novit -, suffragatore non opus est, sed mente devota. ubicumque enim talis locutus ei fuerit, respondebit illi.

1:23. Et mutaverunt gloriam incorruptibilis dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis.

1. sic obcaecatum est cor illorum, ut maiestatem invisibilis dei, quem ex his factis agnoverant, non in homines, sed, quod peius est et inexcusabile crimen, in similitudinem hominum inmutarent, ut forma corruptibilis hominis deus ab his vocetur, hoc est simulacrum hominis, ut quos vivos hoc nomine donare non audeant, mortuorum imagines in gloriam dei recipiant.

2. quanta hebetudo, quanta stultitia, hos se sapientes appellare ad suam damnationem, apud quos plus potest imago quam veritas et potiores sunt mortui quam vivi! a vivo enim deo recedentes mortuis favent, in quorum numero sunt, sicut scriptum est in Sapientia Solomonis: mortuus mortuum fingit manibus iniquis. hoc de huiusmodi in Sapientia Solomonis dictum est. Et volucrum et quadrupedum et serpentium. 3. his subiectis cumulavit ad hebetudinis poenam, ut ultra stultitiam et vanitatem sint huiusmodi. sic enim dei maiestatem et gloriam minuerunt, ut horum, quae minima et parva sunt, similitudini dei honorificentiam darent. primi enim Babylonii deum appellaverunt figmentum Belis quondam hominis mortui, qui dicitur principatum in eos egisse.

4. coluerunt et serpentem draconem, quem occidit Danihel homo dei, cuius similitudinem habent. Aegyptii autem colebant quadrupedem, quem dicebant Apem in similitudinem vaccae. quod malum imitatus Hieroboam vaccas instituit in Samaria, quibus sacrificarent Iudaei, et volucres, quia Coracina sacra habent pagani.

5. harum tamen omnium rerum quas memoravi simulacra colit Aegyptus, et alia, quae nunc dicere non est necesse. haec ab his facta sunt, qui se sapientes aestimaverunt in mundo. quia enim deum invisibilem agnoscentes non honoraverunt ista faciendo, nec in his quae visibilia sunt sapere potuerunt. difficile enim in maioribus prudens in minoribus non sapit.

1:24. Propter quod et tradidit illos deus in desideria cordis illorum in inmunditiam, ut contumeliis adficiant corpora sua inter se.

1. quoniam, inquit, ad iniuriam creatoris dei figmenta et rerum similitudines deificaverunt, traditi sunt inludendi, et traditi, non ut illa gererent quae nolebant, sed ut ea perficerent quae desiderabant. et hic bonitas dei est. cum enim dignum fuisset subici illos, ut facerent quae nolebant et cruciarentur - quia licet bonum, si contra voluntatem fiat, amarum et malum est -, isti autem avertentes se a deo traditi sunt diabolo.

2. tradere autem est permittere, |non incitare aut inmittere,| ut ea quae in desideriis conceperant adiuti a diabolo explerent operibus. nec enim possunt huiusmodi bonum cogitatum habere. traditi ergo sunt in inmunditiam, ut contumeliis adficiant corpora sua inter semetipsos. cum praeterita recenset, etiam praesentis temporis significat, quia traduntur nunc usque, ut contumeliis adficiant corpora sua.

3. originis enim illius nunc usque sunt homines, qui dicuntur corpora sua dehonestare invicem. cum cogitatio |animae| sit in crimine, corpora dicuntur dehonestari. quare, nisi quia macula corporis indicium est peccati animae? cum enim corpus contaminatur, nemo ambigit animae esse peccatum.

1:25. Qui commutaverunt veritatem dei in mendacium et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula. amen.

1. sic commutaverunt veritatem dei in mendacium, dum nomen dei qui verus est dederunt his qui falsi sunt dii. lapidibus enim et lignis vel ceteris metallis auferentes quod sunt, dant illis quod non sunt, ut dei veritas sit mendacium, quando lapis dicitur deus. quod factum pulsat deum qui verus est, ut quia commune nomen arbitrantur falsi et veri, simili modo verus deus habeatur ut falsus. et hoc est immutare verum in falsum.

2. non enim iam vocatur lapis aut lignum, sed deus. hoc est servire creaturae potius quam creatori. sic servierunt creaturae potius quam creatori. non enim negant deum, sed serviunt creaturae. ut enim viderentur digne haec colere, dei honorem his imposuerunt, ut iniuria dei horum esset cultura. idcirco ad poenam eorum proficit, quia cognoscentes deum inhonorant eum, qui est benedictus in saecula amen,. hoc est verum.

3. deo vero benedictio, ait, in saecula, quia permanet deus; idolis autem ad tempus impietas tribuit honorem. ideo non est verum; in deo autem manet veritas. hanc benedictionem alio loco filio dei adsignat inter cetera dicens: et ex quibus Christus secundum carnem, qui est deus super omnia benedictus in saecula. amen. |aut utrumque ad Christum pertinet aut eadem dixit de filio, quae et de patre|.

1:26. Propterea tradidit illos deus in passiones ignominiae. nam feminae eorum immutaverunt naturalem usum in eum usum, qui est contra naturam. haec irato deo propter idolatriam humano generi provenisse testatur, ut femina feminam turpi desiderio ad usum adpeteret. quod quidam aliter interpretantur non perspicientes vim dicti. quid est enim inmutare naturalem usum in eum usum qui est contra naturam, nisi sublato concesso usu aliter uti, ut una atque eadem pars corporis |unusquisque inter se invicem sexus| aliter se ad usum praebeat quam concessum est? si ergo illa est pars corporis |quam putant|, quomodo immutaverunt usum naturalem, cum non habeat huiusmodi usum datum a natura? igitur superius iam traditos dixerat in inmunditiam, non tamen qualitatem inmunditiae ipsius operis ostenderat, quod nunc declarat:

1:27. Similiter autem et masculi relicto naturali usu feminae exarserunt in desiderium sui invicem, masculi in masculos turpitudinem operantes.

1a. nunc manifestavit, quomodo |superius| de mulieribus quod supra dixit, intellegi debeat. quando autem subiecit dicens: similiter autem et masculi exarserunt invicem in desiderium sui, ostendit aperte peccatum mulierum. denique non dixit de viris, quod immutaverint naturalem usum in invicem, quia huiusmodi usus huic parti concessus non est. quid mirum, cum hodieque tales mulieres reperiantur, ut sicut illud a viris, ita et hoc a mulieribus sit inventum? nam mulieres inter se accusat et viros similiter.

1. manifestum est ergo, ut, quia veritatem dei immutaverunt in mendacium, immutarent et naturalem usum in eum usum, per quem dehonestarentur, rei facti mortis secundae. |quoniam enim aliam legem dare non potest satanas - nihil enim habet concessa et licita -, in alium ordinem versat, ut dum aliter fiunt quam concessa sunt, sint peccatum|. Et compensationem mercedis quam oportet erroris sui in semetipsos recipientes.

2. hanc dicit compensationem esse contempti dei, id est turpitudinem et obscenitatem. haec est enim prima causa peccati. quid enim peius, quid deterius hoc peccato, quod et diabolum decepit et hominem morti fecit obnoxium? |quantum enim idolatria perimpium et gravissimum delictum est, tantum et compensatio eius horrenda et persordida passio est|.

1:28. Et quoniam aestimaverunt deum non habere horum notitiam, tradidit illos deus in reprobum sensum, ut faciant quae non conveniunt. propter errorem simulacrorum traditi sunt ad turpia facienda invicem, sicut iam dictum est. et quia impunitatem horum aestimaverunt, incuriosum deum iudicantes ac per hoc neglegendum, hinc additum est, ut magis ac magis hebetati ad omnia mala admittenda fierent promptiores, ut facta, quae hominibus non ambigerent displicere, crederent deum non vindicare. nunc enumerat omnia mala, quae illis superaddita sunt, ut vel sic conversi ad naturalem intellectum cognoscerent irato deo haec sibi provenisse.

1:29. Repletos, ait, omni iniquitate. hoc summatim locutus est et subiecit membra iniquitatis: Malitia, inquit, inpudicitia, avaritia, nequitia, plenos invidia, homicidiis, contentione, dolo, malignitate, susurratores.

1:30. Detractores, deo odibiles, contumeliosos, superbos, elatos, inventores malorum, parentibus non obsequentes.

1:31. Insipientes, incompositos, sine adfectione, sine misericordia.

1:32. Qui cum iustitiam dei cognovissent, non intellexerunt, quoniam qui talia agunt digni sunt morte, non solum qui faciunt illa, sed etiam qui consentiunt facientibus.

1a. caput iniquitatis malitiam dixit, cuius opus inpudicitiam posuit atque avaritiam; deinde adiecit nequitiam, cuius affectus invidiam parit et homicidia, contentionem et dolum; post haec subiecit malignitatem, quae generat susurrationes et detractiones. et quoniam haec deo displicent, ait: deo odibiles, et quia nec hominibus placent, contumeliosos, inquit, superbos, elatos, inventores malorum, id est auctores; non ergo semper malum. isti autem imitatores facti patris sui diaboli malum invenerunt idolatriae, per quod omnia vitia nata sunt in mundo et perditio maxima.

2a. nam diabolus, quem ab initio scriptura peccare testatur, quamquam tyrannicae praesumptioni studeat, non tamen hoc ausus est profiteri, ut dicat: ego sum deus. denique inter cetera dicit ad deum: haec omnia mihi tradita sunt, non dicit: a me sunt, vel: mea sunt. et in libro Iob petit sibi dari potestatem et in profeta Zacharia contradicere se putat sacerdoti, non sibi vindicans potestatem. quamobrem peiores isti sunt, qui non tantum elementis, sed et figmentis vindicant deitatem.

3a. parentibus non obsequentes. quanta insolentia arrepti sunt, ut nec parentes suos cognoscerent honorandos! ideo insipientes et incompositos esse, nec dei nec hominum habentes affectum. hinc est, unde et inmisericordes erant. qui enim in suos crudelis est, quanto magis in alienos! in his ergo omnibus contumaces effecti cognitam habentes dei iustitiam in animo ponere noluerunt haec morte digna et nec hos inmunes a morte ista, qui cum non haec faciebant, consentiunt facientibus.

4a. istis enim non horrentibus neque arguentibus illi in peius proficiunt. cum enim videt honorari se ab his qui non sunt tales, crescit in malo et gloriatur forte se talem. idcirco dignum est una hos poena multandos. omnis tamen conscientia novit dei iustitiam creditam mundo; occulte enim quae punienda sunt operantur; quomodo ergo credunt ista inpune futura, quae non audent publice gerere? |1:29. Malitia fornicatione. haec fornicatio habet in se et adulterium. si enim dixisset adulterium, videbatur excusasse fornicationem sicut leges Romanae. ideo quod minus est posuit, ut quod maius est inultum non possit credi, et cetera, quae manifesta videntur: Avaritia, nequitia, plenos invidia, homicidiis, contentione, dolo, malignitate, susurratores, 30. detractores, deo odibiles, contumeliosos, superbos, elatos, inventores malorum, parentibus non obsequentes. quanta autem insolentia arrepti sunt, ut nec parentes suos, quos auctores in nativitate habent, agnoscerent! quique se natos gauderent, illos per quos esse coeperant, contemnebant. hoc est esse sine intellectu, sine caritate, sed dei; nam erat inter illos caritas carnis.

1:31. Insipientes, incompositos, sine affectione, sine misericordia. hi dei iustitiam cognoscentes per legem naturae scierunt enim haec deo displicere, sed hoc in animo ponere noluerunt, quoniam qui haec agunt digni sunt morte, et non solum qui faciunt ea, sed etiam qui consentiunt facientibus; adsensus enim participatio est.

1:32. [Qui cum iustitiam dei cognovissent, non intellexerunt, quoniam qui talia agunt digni sunt morte, non solum qui faciunt illa, sed etiam qui consentiunt facientibus]. 1. haec omnia mala corpus est peccatorum, cui mancipati facti sunt potestatis eiusdem, ut faciant punienda. haec enim malorum causa a Sodomitis coepta est offensione dei, sicut supra dictum est, et in omnem prope partem mundi ramos suos extendit, iram dei idolatriae causa nuntians, quae prima pars est erroris et inpietatis. quam primum condemnat, ut cum haec emendata fuerint, facile corrigantur et morum vitia. sublato enim malitiae semine nequitiae fructus arescunt; non enim dat arbor fructus, cuius excisae sunt radices.

2. nam ideo et Moyses Sodomae et Gomorrae gesta memoravit exitum que non tacuit, ut timorem poneret huius rei vitandae. non ergo hoc vitium et contaminatio dehonestatae vitae ab hoc admittitur, qui in animo cogitat deum. sunt quidam, qui se reos non putant, si non operentur quae mala sunt, adsentiunt autem facientibus. adsentire est autem, si cum possit reprehendere, taceat aut audiens has fabulas aduletur.

3. sciens enim inpurus et malignus non ignorari quae agit et minime se vitari, sed et honori esse, gloriatur forte se talem nec confundi potest in his, quando videt faveri sibi et obsecundari ab his qui non sunt tales; et ita est. ut qui fomitem praebeant delictis illorum, ideo que dignum est, ut pari crimine rei habeantur. sunt iterum alii, qui non solum faciunt mala, sed etiam qui consentiunt facientibus, ut non solum faciant, sed et talibus consentiant.

4. duplex ergo horum est nequitia; non enim tam mali sunt qui faciunt et facientibus contradicunt; scientes enim haec nefaria non illa vindicant. illi enim iam nequissimi sunt, qui et faciunt et consentiunt facientibus, ut nec deum timeant, increscere cupientes mala. ideo haec non vindicant, ut suadeant non illa esse vitanda|.

Caput 2

2:1. Quapropter inexcusabilis es, o homo, omnis qui iudicas. in quo enim iudicas alterum teipsum condemnas. eadem enim agis quae iudicas. quoniam facientem maligna et consentientem facientibus morte dignos ostendit, ne forte hic qui facit et ostendit se non consentire facientibus, dum simulat foris horrere se hoc opus et condemnat intus eadem faciens, excusari se putaret, quia ad tempus latet, docet huiusmodi inexcusabilem fore. non enim iustum est, ut huic inpune cedat, quia per hypocrisin ostendit non se talem, cum peior esse deprehendatur; fallit enim, ut, dum puniendus sit, honore dignus appareat.

2:2. Scimus autem, quoniam iudicium dei est secundum veritatem in eos qui talia agunt. hoc est, non ignoramus deum de his iudicaturum in veritate, quando nos ipsi de his iudicamus. si enim nobis displicet, quanto magis deo, qui vere iustus est et opus suum zelatur! in veritate ergo cum dicit, sine dubio iudicaturum de his deum significat; terrorem enim incutit, ut quem perfidi incuriosum dicunt, iste malos vere iudicaturum ostendat, id est severissime reddere secundum mensuram uniuscuiusque, non parcere.

2:3. Existimas ergo, o homo, qui iudicas de his qui talia agunt et facis ea, quoniam tu effugies iudicium dei?

1. non vult huius rei inpunitatem ab his sperari, quia iniustum est, quibus examen potestatis datum est de malis vel stupris huiusmodi iudicare, cum sint tales, |effugere|; quia si deest, inquit, ad praesens qui de te iudicet, effugere tamen iudicium dei non poteris in futuro. per se enim iudicaturus est deus, apud quem adulatio cessat et personarum acceptio.

2. aut certe si iustum alicui videtur, ut huiusmodi inmunis a poena sit, dicat. quod si iustum est, ut non evadat, credat deum iudicaturum, ut et quod iustum |esse| iudicat, verum sit et deum conditorem mundi providenter et curiose operis sui merita requisiturum fateatur.

3. si enim fecit et neglegit, malus opifex dicitur, quia per id quod neglegit, non bona se fecisse quae fecit ostendit. sed quia bona fecisse negari non potest - indignum est enim et inpossibile bonum mala fecisse -, curam eorum necesse est agere dicatur, quia contumelia eius est et accusatio, si bonorum a se factorum neglegens inducatur, quippe cum eius nutu ac providentia vita ipsa gubernetur ministris elementis, sicut ipse dominus dicit: qui solem suum oriri iubet super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. qui ergo ista praestat, curam non agit conservare quod fecit, ut amantes se remuneret spernentes que condemnet? 2:4. An divitias bonitatis eius et patientiae contemnis? ignorans quoniam bonitas dei ad paenitentiam te adducit?

1. haec dicit, ut non iam evasisse se putet, si illum patitur dei bonitas diu peccantem, nec patientiam eius putet contemnendam, quasi non curantem res humanas, intellegat autem ideo a se dissimulari, quia non in hac vita iudicium dei promissum est. futurum est, ut in ventura vita paeniteat illum iudicem deum non credidisse, qui ut terrorem futuri iudicii sui ostenderet et paenitentiam non contemnendam, ait: tacui. numquid semper tacebo?

2. huiusmodi ergo in poena enim positus sine fructu paenitebit videns iudicium dei quod negavit futurum, ut nec pudorem habeat deprecandi, qui longanimitatem bonitatis dei ridendam putavit.

2:5. Secundum autem duritiam tuam et cor inpaenitens thesaurizas tibi iram in die irae et revelationis iusti iudicii dei, 6. qui reddet unicuique secundum opera sua.

1. inpunitatem sperans peccatorum non solum durat inconvertibilis et intractabilis manens, sed adhuc acerbius peccat, securus quod non sit ultio futura. cor habet inpaenitens, ignorans, quia iram sibi congregat in diem irae. necesse est enim, |ut| severiore poena plectatur, immo flammis perennibus torqueatur, qui longa dilatione non tantum emendare se noluit, sed adhuc addens ad contemptum exaggeravit peccata. irae dies est peccatoribus, quo punientur. ideo ipsis est ira, qui sentient poenam in die revelationis iusti iudicii dei.

2. manifestabitur enim, id est agnoscetur, quod modo futurum negatur. ideo que cum ostenditur quod non esse creditur, revelatur; his enim ostenditur qui negant - quia credentibus manifestum est -, ut confiteantur etiam inviti iustum iudicium dei, videntes reddi unicuique secundum opera sua. numquid non et fatebuntur iuste fieri, cum viderint mala invicem facta ulcisci?

2:7. His quidem qui secundum patientiam boni operis gloriam et honorem et incorruptionem quaerentibus vitam aeternam.

1. quoniam iustum iudicium dei praedicat, quale |autem| bonis futurum est declaravit, his videlicet qui cognoscentes dei patientiam partim ad correptionem, partim ad maiorem ultionem non se corrigentium protelari priorum operum paenitentes bene versantur freti fiducia fidei dei, ne diu hic positi damnum faciant promissae vitae. dabit ergo his gloriam et honorem. et ne non istud valde magnum ad comparationem vitae praesentis videretur, quia et hic gloriosi et honorati videntur, adiecit: et incorruptionem, ut ex eo alia gloria et alter honor intellegeretur, quando incorruptio simul comitabitur.

2. in praesenti enim honor vel gloria frequenter amittitur, quia corruptibilis est et qui dat et quod donat et qui accipit; in die enim iudicii dei incorruptis iam dabitur honor et gloria, ut sint tota aeterna. ipsa enim substantia glorificabitur quadam inmutatione meritorum. isti ergo quaerunt vitam aeternam, qui non solum bonae professionis sunt, sed et vitae.

2:8. His vero qui ex contentione et qui diffidunt veritati, obaudiunt autem iniquitati, 9. ira et indignatio et angustiae.

1. |hoc est iterata angustia|. diffidentes de iudicio dei futuro per Christum ac per hoc et patientiam eius contemnentes contendunt evacuare illud, cum sit verum et stabile; credunt enim iniquitati. iniquitas est enim negare quod deus futurum praedixit. tria ergo alia posuit incredulitati condigna dicens: ira et indignatio et angustiae.

2. ira est non ei qui iudicat, sed illi qui iudicatur, dum fit reus. irasci enim deus dicitur, ut vindicaturus credatur; porro autem dei natura ab his passionibus inmunis est. et ut non solum irasci, sed et vindicare credatur, adiecit: et indignatio. |indignatio est|, quam addens super iram iniuriam suam |deum| vindicaturum significat. angustiae vero sunt quibus constrictus sententia tribulabitur in poena. Super omnem animam hominis operantis malum.

3. in hoc opere non solum facta significat, sed et perfidiae professionem; de incredulo enim dicit et ideo super animam dixit, quia non corporalem poenam significat, sed spiritalem. anima enim invisibilibus poenis artabitur. Iudaei primum et Graeci.

4. semper anteponit Iudaeum praerogativa patrum, ut aut coronetur primus aut damnetur, quia sicut credens honorificentior est propter Abraham, ita diffidens autem peius tractandus est, quia donum promissum patribus refutavit.

2:10. Gloria autem et honor et pax omni operanti bonum, Iudaeo primum et Graeco. sicut incredulis tria posuit lugubria, ita et fidelibus tria praeclara, ut honorificentiam habeant genuinam quasi filii dei, gloria autem sit in inmutatione, pax vero eo quod bene viventes quieti erunt in futuro nulla perturbatione conmoti, et quia omnis |homo| a contrariis se observans iudicem habet pacificum.

2:11. Non enim personarum acceptio est apud deum. quoniam ostendit Iudaeum sive Graecum non despici a deo, si tamen credat in Christum, sed accepto ferri ambobus iustitiam fidei, sic iterum non credentes pariter reos esse, quia magis oberit circumcisio sine fide et proderit praeputium per fidem; ac per hoc docet personarum acceptorem deum non esse. nec enim praerogativam generis sequitur, ut suscipiat causa patrum diffidentem et abiciat a se propter indignitatem parentum credentem, sed unumquemque proprio merito aut remunerat aut condemnat.

2:12. Quicumque enim sine lege peccaverunt, sine lege peribunt.

1. quomodo potest sine lege peccari, cum constet omnes subditos esse legi naturali? sed de Moysi lege dicit, cui Iudaei obnoxii sunt, dum non credunt, necnon et gentiles, sed iamdudum, quia iungere se illi noluerunt. non credentes ergo gentiles duplici genere fiunt rei, quia neque legi datae per Moysen adsenserunt neque Christi gratiam receperunt. ideo dignum est, ut pereant.

1a. igitur sicut qui sine lege peccat peribit, ita et qui sine lege legem servaverit, iustificabitur. iustitiam enim naturaliter servans custos legis est. si enim iustis non est lex posita, sed iniustis, qui non peccat amicus legis est. huic sola fides opus est, per quam fiat perfectus, quia nihil illi proderit apud deum abstinere ab adversis, nisi suscipiat fidem in deum, ut sit iustus per utraque. illa enim temporalis iustitia est, haec aeternitatis. Et quicumque in lege peccaverunt, per legem iudicabuntur.

2. sicut gentiles acsi legem naturae custodiant, peribunt tamen, nisi acceperint fidem Christi - maior enim causa est solum dominum profiteri quod deus unus sit, quam a ceteris abstinere peccatis; haec enim dei causa est, illa nostra -, ita et Iudaei sub lege agentes a lege accusati iudicabuntur, quia non recipiunt Christum in lege promissum. et si quaeras, maior dolor Iudaeis est quam gentilibus; peius est enim promissionem amisisse, quam quod desperavit non accepisse. iste enim non intravit regiam, ille autem foras missus est.

2:13. Non enim auditores legis iusti sunt apud deum, sed factores legis iustificabuntur. hoc dicit, quia non hi iusti sunt, qui audiunt legem, nisi credant in Christum, quem eadem lex promisit, |et| hoc est facere legem. nam quomodo facit legem, qui non credit legi, dum non recipit, cui lex testimonium perhibet? qui autem in lege videtur non esse, quia incircumcisus est carne, credit autem in Christum, hic fecisse legem dicatur, et ille qui se dicit in lege esse, id est Iudaeus, quia quae dicuntur non transfundit ad mentem, non factor legis sit, sed auditor; non enim credit in Christum scriptum in lege, sicut dixit Filippus ad Nathanahel: quem scripsit Moyses in lege et profetae, invenimus Iesum.

2:14. Cum enim gentes, quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt. gentes Christianos dicit, quia magister gentium est, sicut dicit alio loco: vobis enim dico gentibus, qui incircumcisi neque neomenias neque sabbatum neque escarum legem servant et duce natura credunt in deum et Christum, id est in patrem et in filium. hoc est enim legem servare, deum legis agnoscere. prima enim sapientiae pars haec est: timere deum patrem, ex quo sunt omnia, et dominum Iesum filium eius, per quem sunt omnia. ipsa ergo natura proprio iudicio creatorem suum agnoscit, non per legem, sed per rationem naturae; opus enim opificem cernit in sese.

2:15. Hi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis.

1. idem sensus est, quia dum natura duce credunt, opus legis ostendunt, non per litteram, sed per conscientiam. opus enim legis fides est, quam cum dictis dei exhibet, naturali iudicio ostendit semetipsum esse sibi legem, quia quod mandat lex, ultro facit, ut credat in Christum. Testimonium reddente conscientia illorum.

2. teste interiori conscientia sua credunt, quia conscii sibi sunt convenire sibi quod credunt non incongruum est enim creaturae credere et venerari suum conditorem -, nec absurdum esse, ut servus cognoscat dominum. Et inter se cogitationibus invicem accusantibus aut etiam defendentibus 16. in die, qua iudicabit deus occulta hominum secundum evangelium meum per Iesum Christum dominum nostrum.

1. quoniam Iudaeos diffidentes per legem dixit iudicari fore - lex enim illos accusabit, quae Christum illis promisit, quem venientem recipere noluerunt -, gentes autem, quae legem utique non habent, per conscientiam iudicabuntur, si noluerint credere, primum quidem accusatores erunt gentiles credentes non credentium gentilium sicut Iudaeis non credentibus dominus de discipulis suis: ipsi, inquit, iudices vestri erunt, quia perfidia |Iudaeorum| iudicabitur fide apostolorum, qui cum ex ipsis essent, illis diffidentibus crediderunt.

2. deinde cogitationibus suis accusabuntur gentiles, si conpuncti creatoris fide et virtute noluerint credere; aut si stupore quodam non consideret, ut credat verbis aut gestis dominicis, defendet se conscientia in die iudicii, quia non cogitavit credere se debere, et iudicetur non quasi malivolus, sed quasi ignorans, non tamen sine poena futurus, quia non licet ignorare.

2a. gentes enim duplici genere significat tam credentes quam infidos. superius enim de gentibus credentibus dicit, post autem subiecit etiam de his gentibus, quae non credunt, ut sicut per conscientiam suam laudantur credentes, ita et per conscientiam suam accusentur diffidentes. quamvis enim sibi videatur minime reus qui non credidit, quia apud se tractare istud non potuit, ratione tamen convincitur, quia non sibi suasit verum hoc esse, quod de virtutum testimoniis viderat firmari et multos sequi. |2b. puto etiam sic posse intellegi, si tota quaestio de gentibus credentibus dixisse credatur, quia quod ait: quid mihi de his qui foris sunt iudicare? et: qui non crediderit, inquit, iam iudicatus est, et: quia non resurgent inpii in iudicio. sine lege enim peccantes sine lege et peribunt. ac per hoc ante tribunal Christi stare non poterunt et reddere causas, quia resurgentes ducentur ad gehennam. illi enim quos dicit invicem cogitationibus suis accusari aut defendi in die iudicii, Christiani sunt. hi qui discordant a catholica diverse sentientes de Christo aut de sensu legis in traditione ecclesiae, sive Catafrygae sive Novatiani sive Donatiani aut ceteri heretici, horum cogitationes invicem se accusabunt in die iudicii. si intellexit quis veram esse catholicam et, ne videretur emendatus, sequi noluit, erubescens ab hoc quod diu tenuit recedere, in die iudicii cogitatione sua accusabitur.

2c. duae etenim cogitationes in homine invicem se accusabunt, bona et mala. bona accusat malam, quia contradixit veritati, mala iterum accusat bonam, qui non secuta est ut sensit. et per hoc constituetur reus qui cogitavit sentiens bonam et veram esse ecclesiam catholicam et permansit in herese vel scismate. eius autem cogitationes se excusabunt, qui semper hoc cogitavit, putans utile quod secutus est. dicturus est enim: semper in cogitationibus meis hoc putavi utile quod secutus sum. haec fuit fides mea. hic leviorem habet causam, quamvis emendandus sit, quia conscientia sua non accusabitur in die iudicii|.

3. hoc modo iudicabuntur occulta hominum in die iudicii dei per Iesum Christum dominum nostrum. 2:17. Si autem tu Iudaeus cognominaris.

1. cognomen Iudaei est, quia ex praerogativa patrum est, ut dicantur Istrahelitae. |1a. et tamen, si totum velimus quod ad causam pertinet conprehendere, cognomen Iudaeis tripertito genere significatum debemus advertere. primum quia filii sunt Abrahae, qui fidei suae merito pater positus est cunctarum gentium. deinde propter Iacob, qui augmentandae fidei gratia Istrahel appellatus est; coepta enim patris dignitas nobilitatur in filiis. tertio non magis propter Iudam, sed propter Christum, quia ex Iuda ortus est secundum carnem, Iudaei cognominantur, quia in Iuda hoc significatum est, quod futurum erat in Christo. dictum est enim: Iudas erit dux vester, et: Iuda, te conlaudant fratres tui. quae laus data Iudae non probatur, sed Christo, quem omnes cotidie laudant hi, quos fratres suos dignatus est appellare. ipse enim dixit mulieribus: ite et dicite fratribus meis, quia praecedo vos in Galilaeam. quis enim non laudet eum, cuius beneficio vivit? apostolus ergo sub hac significatione, quae posterior numero, sed perfectior merito est, totum voluit conprehendi. quod Iudaei non intellegentes nomen sibi carnalis Iudae defendunt|.

2:18. Et requiescis in lege et gloriaris in deo et nosti voluntatem eius et probas utiliora instructus per legem. non valde magnum videri vult, si Iudaeus credat, quippe cum sit doctus per legem, periculosum autem |valde|, si non credat; ducem enim habet legem. sed ut praeponatur credens, meritum facit patrum, quia quamvis aliquis per se floreat, erubescit tamen in suis.

2:19. Confidens que teipsum ducem esse caecorum, lumen eorum qui sunt in tenebris, 20. eruditorem insipientium, magistrum infantium, habentem formam scientiae et veritatis in lege. vera sunt ista, quia hoc est legis documentum, erudire inperitos et deo subicere profanos vel per idolatriae culturam impios promissione, quae facta per legem est, ad meliores spei fiduciam provocare. recte igitur gloriatur in his legis doctor, quia tradit formam veritatis. si autem non recipit eum, quem lex promisit, frustra gloriatur de lege, cui iniuriam facit, dum spernit Christum promissum in lege, et nec iam eruditor erit insipientium nec magister infantium nec lumen eorum qui in tenebris sunt, sed dux omnium horum ad perditionem.

2:21. Qui ergo alterum doces, teipsum non doces?

1. hoc est: tu qui gentiles arguis, quod sine lege et deo sint, teipsum accusas; diffidens enim de Christo in lege promisso in eisdem quae arguis inveniris. Qui praedicas non furandum furaris?

2. |facis enim quod praedicas fieri non debere|. dum enim fidem Christi per malam interpretationem subripit negans Christum nostrum in lege promissum, quod praedicat non fieri, facit.

2:22. Qui dicis non moechandum, moecharis?

1. adulterat autem legem, quando veritatem Christi tollit et mendacium ponit. unde in alia epistola: adulteratores, ait, verbi dei. Qui execraris idola, sacrilegium facis?

2. sacrilegus est, quando Christum, quem |lex et| profeticus sermo deum significat, negat. dicit enim Esaias: quia in te est deus et non est deus praeter te. tu enim es deus et nesciebamus. deus Istrahel salvator est. numquid Iudaei de deo patre dicebant: tu es enim deus et nesciebamus, cum tota lex dei patris auctoritatem praedicet, ex quo sunt omnia? sed quia filius dei semper quidem apparuit, latebat autem quid esset, cum post resurrectionem cognoscitur, dicitur ei in confessione: tu es enim deus et nesciebamus. putabatur enim in lege unus ex angelis et dux exercitus domini, at cum intellegitur esse filius dei, dicitur ei cum gratiarum actione: tu es enim deus et nesciebamus. per quod significat, quia ipse est, qui apparuit quidem patriarchis in deum, post autem incarnatus est, sed non fuerat intellectus ab omnibus.

2:23. Qui in lege gloriaris, per praevaricationem legis deum inhonoras. praevaricator legis est, quando sensum legis, qui de incarnatione et divinitate Christi est, praeterit et inhonorat deum, dum testimonium eius, quod dedit de filio suo, non recipit. ipse enim dixit: hic est filius meus dilectus.

2:24. Nomen enim dei per vos blasfematur inter gentes, sicut scriptum est. hoc dixit Esaias profeta, quia dei nomen blasfematur inter gentes, quando Iudaeos pro noxiis suis traditos sibi non animadvertebant, sed idolis suis dabant glorias, qui quasi Iudaeorum deum vicissent in Iudaeis. ita etiam tempore apostolorum dei nomen blasfemabatur in Christo, quia Iudaei Christum deum negando blasfemabant etiam patrem, sicut dicit dominus: qui me recipit, non me recipit, sed eum qui me misit. et ideo inter gentes blasfemabatur, quia credentibus gentibus Iudaei suadere nitebantur Christum non dicendum deum, ut blasfemia gentium a Iudaeis vel Fotini auctoribus sit profecta.

2:25. Circumcisio quidem prodest, si legem observes.

1. potest dici e contra: si prodest circumcisio, cur praetermittitur? sed tunc prodest, si legem observes. tenenda ergo circumcisio est, et ut prosit, servanda lex est. quid ergo prohibuit, quod prodesse, si lex servetur, ostendit? videtur enim male prohibitum, quod non per se displicet, sed per alterius neglegentiam frustrari dicitur. Si autem praevaricator legis sis, circumcisio tua praeputium facta est.

2. hoc est quod dicit, quia si lex servata non fuerit, Iudaeus gentilis efficitur, sed circumcisionem pro genere posuit Abrahae, quia ex Abraham circumcisio. nec enim poterat aedificare quae destruxerat. hoc enim ait, ut doceat tunc prodesse ex genere esse Abrahae, si lex servetur, id est, si credatur in Christum, qui promissus est Abrahae, quia et suum meritum habent iustificati per fidem et honore patrum sublimantur. omnis enim salus in lege de Christo est. hic ergo servat legem, qui credit in Christum.

3. si autem non credit, transgressor legis est, quia non recipit Christum, quem lex ad iustificationem venturum cecinit, quam ipsa dare non potuit, et nihil illi proderit dici filium Abrahae, quia iste secundum meritum filius est Abrahae, qui fidem sequitur, per quam deo dignus exstitit Abraham. unde ait: circumcisio tua praeputium facta est, id est gentili similis factus es, non credens in eum, qui |in signo| circumcisionis |filius| promissus est Abrahae.

2:26. Si igitur praeputium iustitias legis custodiat, nonne praeputium illius in circumcisione reputabitur? iustitia legis fides est Christiana, sicut alio in loco dicit: finis legis Christus ad iustitiam omni credenti. unde manifestum est, quia si gentilis credit in Christum, fit filius Abrahae, qui pater est fidei.

2:27. Et iudicabit, quod ex natura est praeputium legem perficiens, te, qui per litteram et circumcisionem praevaricator es legis. gentilis credens duce natura in Christum condemnat Iudaeum, cui per legem promissus erat Christus et advenienti ei credere noluit. quanto ergo gentilis dignus est gloria, qui per solam naturam intellexit auctorem, sicut dicit Petrus apostolus: auctorem vero vitae interfecistis, tanto magis est puniendus Iudaeus, qui neque per naturam neque per legem Christum agnovit auctorem.

2:28. Non enim qui in manifesto Iudaeus est neque palam in carne circumcisio, 29. sed qui in occulto Iudaeus est circumcisione cordis, qui spiritu, non littera, cuius laus non ex hominibus, sed ex deo est.

1. non est obscurum, quia circumcisionem carnis negat aliquam laudem habere apud deum - nec enim Abraham ideo iustificatus est, quia circumcisus est, sed quia credidit, iustificatus est; postea autem circumcisus est -, cordis autem circumcisionem laudabilem esse apud deum; circumcidere enim cor amputato errore cognoscere est creatorem. et quia circumcisio cordis futura erat, primus Moyses ait: circumcidetis duritiam cordis vestri, et Hieremias similiter: circumcidite praeputium cordis vestri. hoc dixit Iudaeis idola sequentibus.

2. velamen est enim circa cor, quod conversus ad deum circumcidet, quia fides aufert nebulam erroris et tribuit perfectam dei cognitionem in mysterio trinitatis, quod erat ignotum a saeculis. huius ergo circumcisionis laus ex deo est, occulta hominibus; cordis enim meritum est quod adspicit deus, non carnis. nam Iudaeorum laus ex hominibus est; gloriantur enim in carnis circumcisione, quod ex patribus sit. unde in alia epistola inter cetera ait: et gloria in pudendis eorum, qui terrena sapiunt, hoc est qui circumcisionem carnis gloriam putant. terrena enim sapit, qui in carne gloriatur, qui vero in spiritu gloriatur, huius laus ex deo est; spiritu enim, non carne creditur.

Caput 3

3:1. Quid ergo amplius est Iudaeo aut quae utilitas circumcisionis?

2. multum per omnem modum. primum quidem, quia credita sunt illis eloquia dei.

1. quamquam multa significet, quae ad honorificentiam et meritum pertineant seminis Abrahae, hoc tamen solum aperte memorat, quia maximae laudis eorum est, ut legem, per quam addiscerent rectum a perverso distinguere, digni iudicarentur accipere, ut post hoc primum cetera qualia sint possint intellegi. quoniam autem Iudaeis carnalibus, id est incredulis, nihil proficere testimonium generis ostendit, ne omnes, id est et credentes, male tractasse videretur, docet multum utile esse Iudaeis credentibus, quia filii sunt Abrahae.

2. his enim eloquia dei sunt credita, dum legem, quae peccatis hominum obsoleverat, quasi inpune peccaretur apud deum, merito patrum reformatam accipiunt et populus dei vocantur. Aegyptus quoque propter iniurias illorum diversis plagis percutitur, caelesti pane cibantur, omnibus gentibus terrori sunt, testante istud Raab |ex| meretrice; quibus etiam Christus salvator ad sanctificationem promissus est. ideo ait multum utile Iudaeis per omnem modum, quia filii sunt Abrahae; anteponuntur enim gentibus |sed si credant|.

3:3. Quid enim, si quidam eorum non crediderunt? numquid incredulitas eorum fidem dei evacuabit? absit.

1. hoc dicit, quia non praeiudicabitur Iudaeis credentibus, ne digni dicantur accipere quod promisit deus ceteris diffidentibus, quia sic facta promissio est, ut donum gratiae eius credentibus proficeret.

1a. igitur non indignatus deus propter illorum perfidiam, id est Iudaeorum, dabit reliquis credentibus vitam aeternam, quam promisit futuram per fidem Christi, quia qui non crediderunt, ipsi se indignos fecerunt sine praeiudicio ceterorum. his dictis conmendat credentes Iudaeos, quia nihil obest eis, quia multi ex illis credere noluerunt.

3:4. Est enim deus verax, omnis autem homo mendax, sicut scriptum est.

1. igitur quoniam deus verax est, dat quod promisit. hominis est enim fallere, quem tempora et naturae inbecillitas faciunt esse mutabilem per id quod praescientiam non habet. deus autem, apud quem nihil futurum est, inmutabilis perseverat, sicut dicit: ego sum et non inmutor.

2. omnem ergo hominem dicit mendacem, et verum est. natura enim quae fallitur, non absurde dicitur mendax. itaque aliquando studio, aliquando errore mendax est; non ergo hoc de deo sperandum est, qui et perfectus est et benivolus, ut non inpleat quod promisit. quod etiam profetico oraculo confirmat dicens: scriptum est: ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas, cum iudicaris.

3. deum iustum in promissis et verbis suis profeticus sermo testatur, nec aliquorum perfidia fidem eius minui, sed dando vincere. quod perfidi non credentes negant eum daturum. dabit ergo quod iudicatur non daturus, ut vincat faciendo quod negatur facturus. tunc vincetur inpietas, quae dum non credit, negat vera esse quae promisit deus. videbit enim factam resurrectionem, quam negavit, et sciet victam esse perfidiam pollicitatione et veritate dei. hoc est quia deus verax est, omnis autem homo mendax. inique enim occisus reum fecit diabolum, quem iam non peccando superaverat, ut secundo victus amitteret quos tenebat.

3a. ut firmaret quod supra dixit, quia deus in promissione sua fidelis est et omnis homo mendax, exemplum profeticum subdidit ex psalmo quinquagesimo, quo et deum verbis suis iustificari et hominem mendacem incredulitatis causa signavit. utrumque enim legitur in libro psalmorum, quia et deus iustus et verax est et omnis homo mendax. mendacem hominem dicit, dum non credit quod promisit deus; negans enim daturum deum quod promisit, mendax est.

4a. et dum ipse mendax est multis ex causis, deum mendacem pronuntiat, quando promissis eius non credit. igitur omnem hominem mendacem dicit, qui diffidens est de promissis dei. maxime tamen ad Iudaeos hoc pertinet, quorum causam tractat hoc loco apostolus, qui videntes Christum negaverunt hunc esse, quem promisit deus, ac per hoc mendaces pronuntiantur. deus autem verax est, quia misit Christum sicut promisit. et sic vincit, cum iudicatur, quia dabit quod daturus negatur.

5a. dum enim non ei creditur, mendax iudicatur. ille autem cum dat quod iudicatur non daturus, vincit ostendens se veracem, illum autem mendacem, qui non credit verbis eius. videbit enim dei filium in maiestate, quem negat, videbit et carnis resurrectionem, ut sciat victam esse perfidiam pollicitatione et veritate dei. nam et Christus cum iudicatus est vicit. inique enim occisus est et reum fecit diabolum, quem iam non peccando superaverat, ut secundo victus amitteret quos tenebat in inferis. hoc est quia omnis homo mendax, deus autem solus verax|.

3:5. Si enim iniustitia nostra dei iustitiam conmendat, quid dicemus? numquid iniquus deus qui infert iram? secundum hominem dico. absit.

1. hoc iuxta sensum profetae David subiecit apostolus. David enim quia peccaverat causa Uriae Cethei, sciens autem, quia promissio peccatoribus dari non potest, exorat, ut iustificatio verborum dei vincat iudicium, quod iudicatur non dari his qui peccant, et paenitentem reformet sanctificans, ut det ei, quod iustis se daturum promisit. ac per hoc subiecit: si enim iniustitia nostra iustitiam dei conmendat et cetera, id est, si quia nos peccatores sumus, deus iustificatur, iniquus erit, si vindicet.

1a. et verum est, si tamen ei proficiat nostra iniquitas. sed quia periculosum est hoc dicere, non est iniquus deus si iudicet, quia non illi iniustitia nostra proficit, ut nobis peccantibus ille iustificetur, id est, ut gaudeat peccatis nostris, per quae ille solus iustus appareat.

2. sed absit, ait, secundum hominem dico. hoc est: sensus hic homini convenit, non deo, quia non cadit in deum, ut iniquus sit, sed in hominem; nec enim iniustitia nostra deum facit iustum, si peccantibus nobis det quod promisit sanctis; quamvis enim peccatores simus, reformamur tamen per paenitentiam, ut non iam peccatores, sed abluti promissionem mereamur accipere.

3. non ergo hic sensus est in verbis profetae David cum dicit: tibi soli peccavi et malum coram te feci, ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas, cum iudicaris, qui malivolorum hominum prava interpretatione adseritur, ut peccata hominum et mali actus dei iustificationi proficiant et per mala nostra iustus appareat et iniustitia nostra iustum illum ostendat. itaque quoniam iniquus non est deus, cum inrogat iram, iam non peccatis nostris iustificatur, quia si peccatis nostris iustificatur, iniquus erit, si vindicet. sed absit; non enim vult nos peccare. ideo quia iustus est infert iram.

3:6. Alioquin quomodo iudicabit deus hunc mundum? verum est, quia non erat iustum, ut iudicaret deus mundum, si peccata eius ipsi proficerent, ut nutu eius peccantes dum veniam consequuntur, deus bonus videatur, ut si isti non peccarent, non videretur iustus. si enim non peccent, non habendo cui remitteret, non esset bonus. sed absit.

3:7. Si enim veritas dei in meo mendacio abundavit in gloriam ipsius, quid adhuc et ego tamquam peccator iudicor? manifestum est, quia, si ad gloriam dei proficit mendacium hominum, ut ipse solus verus appareat, peccatores non sunt dicendi qui peccant, |quia non voluntate, sed| inpulsu enim eius videbuntur peccare. quod absit.

3:8. Et non sicut blasfemamur et sicut aiunt nos quidam dicere: faciamus mala, ut veniant bona.

1. hoc est unde sibi quaestionem fecit apostolus. a perversis enim hoc obponebatur, quasi hic esset sensus praedicantium remissionem peccatorum, ut facerent mala et venirent bona, hoc est, peccarent, ut remittendo illis deus videretur bonus |secundum quae supra dicta sunt|. quod blasfemium appellat et abicit a sensu divinae doctrinae. nec enim peccari debere fides suadet, quippe cum dominum |iudicaturum| praedicet, sed delinquentibus dat medelam, ut recuperata salute |sub dei lege viventes| iam non peccent. ideo que subiecit: Quorum damnatio iusta est.

2. id est hominum horum, qui aemulatione invidiae istud de nobis interpretantur, |quod supra dictum est,| damnatio iusta est.

2a. haec enim iactabant Iudaei, ut doctrinam apostolicam criminarentur dicentes, quod cum remissionem peccatorum praedicet, peccandi fomitem praebeat, ut quasi securi homines de remissione prompte peccarent, cum constet post acceptam fidem periculosum esse peccare, et hoc praedici credentibus.

3:9. Quid ergo tenemus amplius? causati enim sumus Iudaeos et Graecos omnes sub peccato esse. hoc est: quid adhuc iam moramur latius loquentes? ostendimus enim redditis causis tam Iudaeos quam Graecos, |id est gentiles,| omnes reos esse, ideo que frustra legem servari. primum enim Graecos ostendit reos iuxta legem naturae, et quod neque legem Moysi receperint, quamobrem pessima eorum et pergravis causa |est|. deinde etiam Iudaeos ostendit reos, qui sub lege dei vivere videntur, ac sibi merito patrum defenderent dignitatem, ex eo, quod promissionem patrum spreverint, gratiam dei in irritum deducentes. ad quam rem firmandam exemplum profeticum subdidit ex psalmo tertio decimo dicens:

3:10. Sicut scriptum est: quia non est iustus quisquam. ab iniustitia coepit mala opera eorum enumerare et partim peiora subicere, ut manifestaret in his nullam spem videri, nisi inplorent misericordiam Christi, qui peccata remittit. deinde adiecit:

3:11. Non est intellegens. verum est, quia si daret operam intellegere, iniustus non esset. Non est qui requirat deum. nec istud occultum est, quia si intellegeret, quid prodesset, quaereret deum et non sicut Asa rex Iuda, qui post multa dei beneficia sic depravatus est, ut infirmitatem pedum passus profeta praesente non quaereret deum.

3:12. Omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt. nemini dubium, quia omnes non quaerentes deum inclinantur, ut auxilium quaerant a vanitate; vanitas autem idolum est. ideo inutiles fiunt. Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. quia neglecto deo inutiles facti sunt, bonum utique facere non possunt; iam enim depravati proficiunt in peius. 3:13. Sepulchrum patens est guttur eorum.

1. iam malis mancipati bonos, si posset fieri, devorare volebant, ut sicut sepulchrum patet ad recipienda cadavera, ita et adversus bonos guttur illorum. Linguis suis dolose agebant.

2. qui tam malis operibus adsueverant, quae|que| loquebantur, in fallacia erant. Venenum aspidum sub labiis eorum.

3. hoc dicit, quia huiusmodi hominum verba muscipula sunt. ad hoc enim loquuntur, ut decipiant, ut sicut per labia serpentis venenum infunditur, ita et per labia eorum dolus et captio.

3:14. Quorum os maledictione et amaritudine plenum est. apertum est et manifestum, quia mali contra bonos maledicta semper et amara proponunt in convicium illorum prorumpentes et detractionem.

3:15. Veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. hoc de nece profetarum dixit, quos occiderunt inpigre, ad bonum segnes, ad parricidium veloces.

3:16. Contritio et infelicitas in viis eorum. quoniam properabant ad malefaciendum, iter ipsorum vel gressum tribulatum et infelix pronuntiat.

3:17. Et viam pacis non cognoverunt. inimicitiarum viam eligentes, per quam itur ad mortem secundam, iter per quod pergitur ad aeternam vitam - quae idcirco pax dicitur, quia nullam perturbationem habebit, deum habens propitium - spreverunt nolentes scire, quia bonae voluntatis homines hi requiem habebunt apud deum.

3:18. Non est timor dei ante oculos eorum.

1. quoniam huiusmodi sine sensu sunt, dei timorem non habent. initium enim sapientiae timor domini, dicit Solomon. et non dixit timorem dei istos non habere, sed: non est, inquit, timor dei ante oculos eorum. videntes enim tam maligna opera sua et non horrentes timorem dei dicuntur ante oculos non habere. istos omnes et profeta Hieremias significat inter cetera dicens: tunc omnes insurrexerunt in profetam domini volentes occidere eum, et subiecit: omnis autem populus non permisit.

2. illos ergo omnes dixit, sed malos, et hos omnes, sed bonos. neque enim quia dicit: omnes declinaverunt, totam penitus plebem significat, sed hanc partem plebis, sicut et memoratus profeta refert, in qua omnes mali se condiderunt. semper enim duo populi sunt in una plebe. hic est ergo populus, quem increpat dominus sub nomine Hierusalem dicens: Hierusalem, Hierusalem, quae occidis profetas, et alio loco: generatio, ait, mala et adultera, et: natio viperarum.

3. de huiusmodi queritur etiam profeta Esaias dicens: vae, gens peccatrix, semen pessimum. per malam enim voluntatem, dum fructus malos faciunt, semen pessimum sunt; et quia, si voluerint, possunt converti, vox probat apostoli in alia epistola dicentis: eramus et nos aliquando natura filii irae sicut et ceteri.

3:19. Scimus autem, quoniam quaecumque lex loquitur, his qui in lege sunt loquitur.

1. manifestum est, quia hos increpat lex, qui et primum non crediderunt duci suo Moysi neque profetis parentibus suis, quos et persequentes occiderunt, neque apostolis cognatis suis secundum carnem, quorum sanguinem effuderunt, semper impii et in deum rebelles, ut per legem damnentur, cuius auctoritatem contemnendam putaverunt. sicut enim omnium malorum unum est nomen in malo, ita et cunctorum bonorum. in istis ergo omnium similium arguitur malum. haec ad confusionem Iudaeorum pertinent, qui sibi et parentibus suis testimonium ex lege ferebant. Ut omne os obstruatur et subditus fiat omnis mundus deo.

2. hoc dicit, quia Iudaeis in peccatis constrictis omnis mundus subditus fit deo. nulli enim dubium est, quia pagani obruti sunt delictis et inpietatibus, ac per hoc totus mundus deo prostratus est, ut possit ad indulgentiam pertinere; omnis enim mundus Iudaei erant et gentiles, a quibus segregati sunt fideles. quando ergo Iudaeos, qui legem acceperant a deo et quibus facta promissio est, peccatis probat obnoxios, dubium non est omnes Graecos reos esse mortis, quamobrem: omne os, ait, obstruatur et subditus fiat omnis mundus deo, quia omnes rei adprobati indigent misericordia dei, tam Iudaei quam etiam Graeci.

3:20. Quoniam quidem non iustificabitur ex operibus legis omnis caro coram deo.

1. non ideo minime iustificatos homines adserit apud deum, quia legem iustitiae non servaverunt in praeceptis, sed quia sacramentum mysterii dei, quod in Christo est, credere noluerunt. per hoc enim decrevit deus iustificari homines, non per legem, quae ad tempus iustificat, non apud deum. ideo legem servantes in tempore iusti sunt, non apud deum, quia fides, per quam iustificantur homines apud deum, non est in eis.

1a. maior enim fides est quam lex, quia lex ad nos pertinet, fides ad deum. idcirco lex temporalem iustitiam habet, fides aeternam.

2. nam omnem carnem dicens omnem hominem significavit, sicut et profeta Esaias ait quia videbit omnis caro salutare dei, id est videbit omnis caro Christum dei, in quo salus omnium continetur.

2a. et idcirco in carne significantur, quia peccatis obnoxii sunt. sicut enim iustitia spiritales facit, ita et delicta carnales, ut ex actu nomen accipiat homo. Per legem enim agnitio peccati.

3. per fidem autem abolitio; ideo sequenda fides est. quae est ista lex, per quam cognitum dicit esse peccatum? et cognitum quomodo? videmus enim veteres non ignorasse peccatum, quia et Iosef in carcerem missus est, licet per calumniam, et pincerna et pistor Faraonis causa peccati. quomodo ergo latebant peccata?

4. triplex quidem lex est, ita ut prima pars de sacramento sit divinitatis dei, secunda autem, quae congruit legi naturali, quae interdicit peccatum, tertia vero legis factorum, id est sabbata, neomeniae, circumcisio et cetera. haec est ergo lex naturalis, quae per Moysen partim reformata, partim auctoritate eius firmata in vitiis cohibendis cognitum fecit peccatum, non quod lateret, sicut dixi, sed ostendit |peccata quae fiunt non inpune futura apud deum, 4a. et ostendit| futurum dei iudicium, ut nullus peccator inmunis a poena sit, ne forte quis ad tempus evadens legem inlusisse putaretur.

5. hoc est quod lex ostendit, quia peccatum inputaretur apud deum.

3:21. Nunc vero sine lege iustitia dei manifestata est, testimonium habens a lege et profetis.

1. apertum est, quia iustitia dei sine lege apparuit; sed sine lege sabbati et circumcisionis et neomeniae et vindictae, non |tamen| sine sacramento divinitatis dei, quippe cum iustitia dei de sacramento dei sit. nam quando quos reos lex tenebat, iustitia dei ignovit illis, sine lege utique hoc fecit, quia |in| quos lex vindicatura erat, donavit illis peccatum. et ne hoc factum contra legem forte putaretur, adiecit iustitiam dei testimonium habere ex lege et profetis, hoc est quia ipsa lex ex alia parte olim istud futurum dixerat, quia venturus erat qui homines salvaret; quod legi concessum non erat, ut peccata donaret.

2. idcirco autem dei iustitia dicitur, quae videtur esse misericordia, quia de promissione originem habet, et cum promissum dei redditur, iustitia dei dicitur. iustitia est enim quia exsolutum est quod promissum est. et cum suscipit confugientes ad se, iustitia dicitur, quia non suscipere iniquitas est.

3.

22. Iustitia autem dei per fidem Iesu Christi. 1a. quid est aliud per fidem Iesu Christi, nisi quia ipsa dei iustitia manifestatio Christi est? per fidem enim manifestationis Iesu Christi agnoscitur donum dudum promissum |a deo| vel sumitur. In omnes et super omnes qui credunt.

2. hoc est super omnes Iudaeos et Graecos credentes videri dei iustitiam.

3:23. Non est enim distinctio. omnes enim peccaverunt et egent gloriam dei.

1. quia dixerat super omnes Iudaeos et Graecos dei esse iustitiam, id est gratiam, ut hoc probaret, adiecit: omnes enim, ait, peccaverunt. hoc generaliter accipiendum, unde ait: non est distinctio. omnes enim, ait, peccaverunt, tam Iudaei quam Graeci.

2. omnes enim. hic conprehendit etiam et sanctos, ut ostenderet nihil profuisse legem sine fide. sic enim lex data est, ut et fides esset in lege, quae futuram speraret salutem. quamobrem Christi mors omnibus proficit, quia et hic in saeculo, quid credendum et observandum est, docuit et de inferno omnes eripuit.

3:24. Iustificati gratis per gratiam ipsius.

1. iustificati sunt gratis, quia nihil operantes |neque vicem reddentes| sola fide sanctificati sunt dono dei. Per redemptionem, quae est in Christo Iesu.

2. gratiam dei in Christo esse testatur, quia voluntate dei a Christo redempti sumus, ut manumissi iustificaremur, sicut et ad Galatas dicit: Christus nos redemit offerens se pro nobis. permisit enim se saevienti diabolo, sed inpraescio. putans enim Christum se posse retinere veluti accepit eum, sed quia virtutem eius ferre non potuit, omnes quos tenebat simul cum illo amisit.

3:25. Quem proposuit deus propitiatorem fidei.

1. hoc dicit, quia in Christo proposuit deus, id est disposuit, se propitium futurum humano generi, si credant. In sanguine ipsius.

2. ideo in sanguine ipsius, quia morte eius liberati sumus, ut et manifestaret illum et mortem passione eius damnaret. Ad ostensionem iustitiae suae.

3. hoc est, ut promissum suum palam faceret, quo nos a peccatis liberaret, sicut ante promiserat. quod cum inplevit, iustum se ostendit.

3:26. Propter propositum praecedentium delictorum in patientia dei.

1. sciens deus propositum benignitatis suae, quo censuit peccatoribus subvenire, tam his qui sunt apud superos, quam his qui in inferno tenebantur, utrosque diutissime expectavit, evacuans sententiam, qua iustum videtur omnes damnari, ut ostenderet nobis, quod olim decreverat liberare genus hominum per Christum, sicut promisit per Hieremiam profetam dicens: propitius ero iniquitatibus illorum et delictorum eorum non memorabor. et ne |forte| donum hoc solis Iudaeis promisisse videretur, per Esaiam dicit: domus mea domus orationis vocabitur omnibus gentibus.

1a. quamvis enim Iudaismo facta promissio sit, sed praescius deus, eo quod donum eius reprobaturi essent |inpii| Iudaei, gentes se ad percipiendam gratiam suam promisit admittere, quorum aemulatione in iram mitterentur inpii Iudaei. In hoc tempore.

2. id est tempore nostro, quo dedit deus quod olim promiserat dandum tempore quo dedit. Ut sit iustus iustificans eum, qui ex fide est Iesu Christi.

3. recte ait, quia ut sit iustus, dedit quod promisit. |hoc autem promisit| iustificare se credentes in Christum. dicit autem in Abacuc: iustus |autem| ex fide mea vivet, ut dum fidem dei habet et Christi, sit iustus.

3:27. Ubi est ergo gloriatio tua? exclusa est. per quam legem? factorum? non, sed per legem fidei. reddita ratione ad eos loquitur, qui agunt sub lege, quod sine causa glorientur, blandientes sibi de lege et propter quod genus sint Abrahae, videntes non iustificari hominem apud deum nisi per fidem.

3:28. Arbitramur enim iustificari per fidem hominem sine operibus legis. gentilem dicit hominem pro certo haberi quod iustificetur credens nulla faciens opera legis, id est sine circumcisione aut neomeniis aut veneratione sabbati.

3:29. An Iudaeorum deus tantum? nonne et gentium? immo et gentium. sine dubio omnium deus unus est. nec enim soli Iudaei possunt sibi vindicare, quod deus illorum non etiam gentilium sit, cum relegant ab uno Adam omnium esse originem et nullum advenam volentem ad legem accedere prohiberi. denique aliquanti exierunt cum illis in heremum Aegyptii, quos suscipere iubentur, tantum ut circumciderentur et pariter cum illis ederent azyma vel pascha. necnon et Cornelium donum dei accepisse gentilem non iudaizantem, et quod iustificatus sit, divino testimonio conprobatum.

3:30. Quoniam quidem unus deus, qui iustificavit circumcisionem ex fide et praeputium per fidem. in circumcisione Iudaeos significat, eo quod ex fide promissionis iustificati sunt credentes hunc esse Christum, quem in lege promiserat deus; in praeputio vero gentes significat per fidem Christi iustificatos apud deum. tam enim gentiles quam Iudaeos |non aliter quam credentes| iustificavit. quia enim omnium unus est deus, una ratione omnes iustificavit. quid ergo prodest carnis circumcisio? aut quid obest praeputium, quando dignitatem et meritum non facit nisi fides?

3:31. Legem ergo evacuamus per fidem? absit, sed legem statuimus.

1. non utique legem inaniri dicit per fidem, sed inpleri. firmatur enim status eius, quando quod futurum dixit, fides istud advenisse testatur. hoc propter Iudaeos, qui fidem Christi legis esse inimicam arbitrantur |ignorantes sensum legis|. non ergo evacuat legem, cum illam cessare debere iam docet, quia tempore suo datam illam recte adserit, sed iam agere non debere; in ipsa enim lege dictum est tempore exsolutae promissionis legem cessare debere.

2. angelus enim Gabrihel Danihelo profetae desiderium huius rei sciendae habenti ostendit inter cetera dicens adveniente Christo chrisma, id est unctionem regalem, cessare, quae potestas intellegitur, et iudicium, ait, non erit amplius, quod est lex, et tolletur sacrificium meum. ideo inquit meum, ut sciretur oblationem veterem cessaturam. quem sensum adaperiens salvator: lex, ait, et profetae usque ad Iohannem. 3. et quia cessante lege meliora praecepta daturus erat deus, Hieremias profeta cecinit dicens: ecce dies veniunt, dicit dominus, et consummabo domui Istrahel et domui Iuda testamentum novum, non secundum quod dedi patribus illorum, his utique, qui venientem ex promissione Christum receperunt. ideo salvator: non veni, ait, solvere legem aut profetas, sed adinplere. et quia domus dei non iam in sola Hierosolyma, sed et in ceteris locis futura erat, ait Zacharias profeta: ponam Hierusalem in omnibus gentibus. quae est ecclesia.

Caput 4

4:1. Quid ergo dicimus invenisse Abraham patrem nostrum secundum carnem? postquam ostendit non posse per opera legis quemquam iustificari apud deum, inducit nec Abraham potuisse aliquid mereri secundum carnem. carnem dicens circumcisionem significavit, quia nihil quaesivit Abraham per circumcisionem; ante enim iustificatus est, quam circumcideretur.

4:2. Si enim Abraham ex operibus legis iustificatus est, habet gloriam, sed non apud deum. hoc proponentis est. nam Abraham habet quidem gloriam apud deum, sed ex fide, per quam iustificatus est, quia ex operibus legis nemo iustificatur, ut habeat gloriam apud deum. et quia servantes legem iustificantur ad praesens, ait: si Abraham ex operibus legis iustificatus est, habet gloriam, sed non apud deum, sed apud mundum, ne praesenti legi obnoxius videatur. apud deum autem fideles habent gloriam.

4:3. Quid ergo dicit scriptura? credidit Abraham deo et reputatum est ei ad iustitiam. manifestavit non ideo Abraham gloriam habere apud deum, quia circumcisus est aut quia abstinuit se ab iniquitate, sed quia deo credidit. hinc et iustificatus est, laudis suae praemium in futuro consecuturus.

4:4. Ei autem qui operatur, merces non inputatur secundum gratiam, sed secundum debitum. absolutum est ei, qui legi factorum, id est Moysi, subiectus est aut naturali, non inputari meritum ad mercedem, ut gloriam habeat apud deum. debitor est enim facere legem, quia necessitas inposita est per legem, ut velit nolit faciat legem, ne reus sit, sicut alio loco dicit: qui autem contemnunt, ipsi sibi damnationem adquirunt |,quia et ad praesens rei sunt|. credere autem et non credere voluntatis est. |neque enim quis cogi potest ad id quod manifestum non est, sed invitatur| quia non extorquetur, sed suadetur. ideo ad meritum proficit. credit enim quod non videt, sed sperat.

4:5. Ei vero qui non operatur.

1. id est ei, qui obnoxius est peccatis, quia non operatur quae mandat lex. Credenti autem in eum, qui iustificat inpium, reputatur fides eius ad iustitiam.

2. hoc dicit, quia sine operibus legis credenti inpio, id est gentili, in Christum reputatur fides eius ad iustitiam sicut et Abrahae. quomodo ergo Iudaei per opera legis iustificari se putant iustificatione Abrahae, videntes Abraham non opera legis, sed sola fide iustificatum? non ergo opus est lege, quando inpius sola fide iustificatur apud deum. Secundum propositum gratiae dei.

3. sic decretum dicit a deo, ut cessante lege solam fidem gratia dei posceret ad salutem. 4:6. Sicut et David dicit. hoc ipsum munit exemplo profetae. Beatitudinem hominis, cui deus accepto fert iustitiam sine operibus. beatos dicit, de quibus hoc sanxit deus, ut sine labore et aliqua observatione sola fide iustificentur apud deum. temporis ergo beatitudinem praedicat, quo natus est Christus, sicut etiam ipse dominus ait: multi iusti et profetae cupierunt videre quae videtis et audire quae auditis, et non audierunt.

4:7. Beati quorum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata.

8. beatus vir, cui non inputavit dominus peccatum.

1. manifeste beati sunt, quibus sine labore vel opere aliquo remittuntur iniquitates et teguntur peccata, nulla ab his requisita paenitentiae opera, nisi tantum ut credant. beatus etiam hic vir est, cui non inputavit dominus peccatum. remittere et tegere et non inputare una ratio et unus est sensus. omnia enim uno modo obtinentur et donantur.

2. videtur autem quibusdam tripertita ratio in his dictis, quia diversis profeta usus est verbis, et quia a plurali numero ad singularem descendit. cum enim verba dei in ubertate gratiae, quia peccati diversa sunt nomina, per delictorum vocabula enumerare vult, latius locutus est; unius tamen significationis sunt verba, quia et cum tegit remittit, et cum remittit non inputat. ad laudem enim gratiae dei prolixius loquitur, ut amplificet donum dei.

2a. tres enim gradus fecit propter delictorum varietatem. quorum primus gradus iniquitas est vel inpietas, dum non agnoscitur creator, secundus gradus gravium in operibus peccatorum, tertius vero levium. hos tamen omnes in baptismate obliterari. tribus his gradibus totius peccati corpus significavit.

3. quemadmodum autem ad paenitentium personam potest pertinere, cum dicit: beati quorum tecta sunt peccata, cum constet paenitentes labore et gemitu remissionem peccatorum adquirere? quomodo autem martyrio congruit quod dicit: beatus vir, cui non inputavit dominus peccatum, cum sciamus gloriam martyrii passionibus et pressuris adquiri? profeta autem tempus felix praevidens in salvatoris adventu beatos nuncupat, quibus sine labore vel aliquo opere lavacro remittuntur et teguntur et non inputantur peccata.

4. apostolus tamen propter plenitudinem temporum, et quia plus gratiae in apostolis est quam fuit in profetis, maiora protestatur, quae ex dono baptismatis consequimur, quia non solum remissionem peccatorum accipere nos, sed et iustificari et filios dei fieri profitetur, ut beatitudo haec gloriam perfectam habeat et securitatem.

4:9. Beatitudo ergo haec in circumcisione tantum manet an in praeputio?

1. id est: numquid beatitudo ista Abrahae filiis solis concessa est, aut his qui ex gentibus sunt?

1a. si enim illo tempore non prohibitae sunt gentes accedere ad legem et promissionem Abrahae, qui[n] fieri poterat, ut tempore Christi prohiberentur venientes ad gratiam, quando deus plene invitavit? Dicimus enim.

2. hoc est: sensu legis loquimur, quia reputata est fides Abrahae ad iustitiam. ab origine incipit, ut omnem tergiversationem cavillationis excludat, quia qui a capite excluditur, non habet unde incipiat facere quaestionem.

4:10. Quomodo ergo reputata est? cum in circumcisione esset an in praeputio? non in circumcisione, sed in praeputio. 11. et signum accepit circumcisionis signaculum iustitiae fidei, quae est in praeputio, 12. ut sit pater omnium credentium per praeputium, ut reputetur illis ad iustitiam.

1. Abraham cum esset in praeputio credidit deo. quid credidit? semen se habiturum, id est filium, in quo omnes gentes iustificarentur per fidem in praeputio, sicut iustificatus est et Abraham. nam circumcisionem signum accepit iustitiae fidei. credens enim filium se habiturum huius rei signum accepit quam credidit, ut quid credens iustificatus sit, cerneretur.

2. non ergo circumcisio aliquid habet dignitatis, sed signum est tantum. quod signum ideo accipiebant filii Abrahae, ut scirentur eius filii esse, qui deo credens hoc signum acceperat, ut aemuli essent paternae fidei et crederent in Iesum, qui promissus est Abrahae, cuius in figura natus est Isaac. nec enim in Isaac omnes gentes benedicuntur, sed in Christo, quia non est aliud nomen datum sub caelo, in quo oporteat salvos fieri, dicit Petrus apostolus. Ut sit pater circumcisionis eorum, qui non solum ex circumcisione sunt, sed et eorum, qui sequuntur vestigia fidei, quae est in praeputio patris nostri Abrahae.

3. hoc dicit, quia credens Abraham primus factus pater est circumcisionis, sed cordis, non tantum eorum, qui sunt ex eius origine, sed et eorum, qui similiter credunt ex gentibus.

3a. secundum carnem enim Iudaeorum pater est, secundum fidem vero omnium credentium.

4:13. Non enim per legem promissio Abrahae aut semini eius, ut heres esset mundi, sed per iustitiam fidei. manifestum est, quia neque adhuc lex data erat neque iam erat circumcisio, quando promissio facta est Abrahae credenti et semini eius, quod est Christus, qui omnium peccata ablueret. unde dicit Iohannes baptista: ecce agnus dei, ecce qui tollit peccata mundi. non ergo merito servatae legis Abraham heres factus est mundi, sed fidei. heres autem mundi heres est terrae, quam in filiis consecutus est. Christus autem heres est gentium |ut David canit: et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae|. ipsi enim moriemur et vivimus |cum eo|.

4:14. Si enim qui ex lege, hi sunt heredes. id est, si hi qui ex lege |vel sub lege| sunt, heredes ex lege sunt, evacuata est fides, abolita est promissio. manifestum est, quoniam, si ex lege hereditas, promissio quae ex fide facta est Abrahae, in irritum venit, sed non est per legem facta promissio, sed per iustitiam fidei |hereditas|. ostendit enim apostolus, quid mali sit hereditatem sperare ex lege.

4:15. Lex enim iram operatur.

1. ut penitus ostendat non posse per legem apud deum hominem iustificari neque per legem promissionem fieri potuisse, lex, ait, iram operatur. ad hoc enim data est, ut reos faceret delinquentes. fides autem donum est misericordiae dei, ut per legem rei facti veniam consequantur. idcirco fides gaudium operatur. non contra legem loquitur, sed anteponit illi fidem, quia qui per legem salvi esse non poterant, gratia dei salvantur per fidem. non ergo lex ira est, sed iram operatur peccanti, id est poenam, dum non ignoscit, sed vindicat. poena enim per iram generatur, ira autem nascitur ex peccato. ac per hoc relinqui vult legem, ut confugiatur ad fidem, quae delicta ignoscit, ut salvet. Ubi enim non est lex, nec praevaricatio.

2. hoc dicit, quia sublatis reis de potestate legis data venia praevaricatio nulla est. iustificati enim sunt, qui per praevaricationem legis fuerant peccatores. cessat enim factorum lex, id est observatio sabbatorum, neomeniarum, circumcisionis, escarum discretio, animalis mortui aut sanguis mustelae expiandus.

4:16. Ideo ex fide, ut secundum gratiam firma sit promissio omni semini.

1. firma esse promissio non potest omni semini, hoc est omni homini ex omni gente, nisi fuerit ex fide, quia origo promissionis ex fide est, non ex lege, quia qui sub lege sunt, rei sunt; promissio autem reis dari non potest. ac per hoc purificandi sunt prius per fidem, ut digni fiant dici filii dei et sit firma promissio.

2. si enim filios dei se dicant, cum sint rei, hoc est sub lege, non est firmum, quia filii dei liberati sunt a peccato. si ergo qui sub lege sunt, eruendi desub lege sunt, ut promissionem mereantur accipere, quanto magis qui sine lege est. non ergo expedit, ut se mittat sub lege, ut possit conpendio medelam vulneris invenire. Non ei quod ex lege est tantum, sed |et| ei qui ex fide est Abrahae.

3. hoc est, quod supra dixit omni semini, tam Iudaeorum, qui utique ex lege veniebant, quam gentilium, qui fidem sequuntur Abrahae, quam gentilis habuit, ut esset iustus. sine lege enim credidit Abraham. ideo que magis gentilibus iungitur Abraham, ut firma sit eis promissio credentibus ei, cui credidit Abraham.

4:17. Qui est pater omnium nostrum, sicut scriptum est: quia patrem multarum gentium posui te.

1. confirmavit exemplo legis Abraham omnium patrem esse, sed eorum qui credunt, et sic firmam esse promissionem, si fidei causa recedatur a lege, quia promissio regni caelorum iustis est deputata, non peccatoribus. et qui sub lege sunt, sub peccato sunt, quia omnes peccaverunt, nec posse aliquem et sub lege esse et gratiam consequi, sicut ad Galatas ait: evacuati estis a Christo, qui in lege iustificamini: a gratia excidistis. Ante eum, cui credidisti deum.

2. ut unum deum omnium doceat, adloquitur gentiles Abraham ipsi deo credidisse et iustificatum esse ante eum, in quem et gentes credunt, ut iustificentur, ut non sit distantia Iudaei et Graeci in fide, quia sublata circumcisione et praeputio unum fiunt in Christo |, quia et Abraham in praeputio credidit et iustificatus est|. Qui vivificat mortuos et vocat ea, quae non sunt, tamquam ea, quae sunt.

3. hoc dicens ad fidem Abrahae gentes invitat, quia cum esset in praeputio credens deo, cuius nunc fides praedicatur in Christo, vivificatus est cum sua coniuge. cum essent enim |obsoleta| aetate seniores reviruerunt, ita ut non diffideret habiturum se ex Sarra filium, quam sterilem sciebat et in qua iam fluxus muliebris naturae defecerat, ut per haec non curent neque de praeputio neque de circumcisione et prompti sint circa fidem, securi quia credunt ei, qui vivificat mortuos, nec alium esse, qui hanc habeat potestatem, ut cum voluerit esse quae non sunt, |statim| eius voluntate subsistant.

4. ideo Abraham, cum pater adhuc non esset, vocatus est pater multarum gentium et credidit securus de dei potentia.

4a. ut autem pater Christi idem esse deus crederetur, cui credidit Abraham, tale signum datum est in Zacharia et Elisabeth, cum promissio redditur in mundo inminente Christo, quale datum fuerat de Abraham et Sarra, quando signata promissio est, ut simili genere emortua corpora senectute generarent sanctum Iohannem, sicut natus fuerat et Isaac.

4:18. Qui contra spem in spem credidit.

1. manifestum est, quia cum spem non haberet generandi Abraham, credidit deo fidem habens contra spem generare se, |sed| sciens omnia posse deum. Ut fieret pater multarum gentium secundum quod dictum est: sic erit semen tuum.

1a. hoc in libro Geneseos dictum est.

2. ostendens enim illi stellas caeli dixit: sic erit semen tuum, quod credens iustificatus est. credidit enim quod mundo inpossibile videtur, dum in rerum naturam non cadit, ut possint senes generare et sciant tanta copia multiplicari semen eorum, ut numerari non possit. ideo que pretiosa est fides, quia contra id quod videt aut scit, credit futurum. hac enim spe se consolatur, quia deus est qui promittit, 2a. de quo plus sentiri par est, quam humana inbecillitas capit.

4:19. Et non infirmatus in fide non consideravit corpus suum emortuum, cum iam fere centum annorum esset, et emortuam vulvam Sarrae.

20. in repromissione autem dei non haesitavit diffidentia, sed confirmatus est in fide dando gloriam deo, 21. certum habens quia qui promisit potens est et facere.

22. ideo que aestimatum est illi ad iustitiam.

1. hoc laude dignum praedicat Abrahae, quia cum se sciret non posse, infirmitatem suam fide firmavit, ut crederet se posse per deum, quod sciret fieri per mundi decreta non posse. magni ergo meriti est apud deum, qui contra scientiam suam deo credidit, non dubitans posse illum utpote deum, quod scit secundum mundi rationem fieri non posse.

1a. |pro certo enim habet deum ultra rationem mundi esse; nemo enim intra id esse dicendus est quod creavit|. ideo huiusmodi remunerandus a deo est, quia auctori suo plus tribuit quam ipse sapit. quod quidem nullius pretii esset, si omnes aequa sentirent, sed multorum diffidentia conmendatur fides credentium apud deum.

2. hortatur ergo gentes ad hanc fidei firmitatem, ut dei promissionem et gratiam sine aliqua ambiguitate suscipiant, securi exemplo Abrahae, quia inde credenti laus crescit, si quod incredibile est et mundo stultum videtur, credatur, quia quanto stultum putatur quod creditur, tanto magis honorabilior erit credens. et vere tamen stultum esset hoc credere, si sine deo fieri diceretur. |3. et ideo tanto laudabilior est Abrahae fides ceterorum fide, quia nullis signorum prodigiis adtracta est. quoniam autem mundus certa lege et potestate gubernatur et regitur modo definito a deo, homines autem amore carnis circa rationem studiosi deum huius opificem neglexerunt, deus, ut errorem auferret et deum se omnium demonstraret, hoc se posse et fecisse praedicari voluit, quod mundo inpossibile est, ut qui hoc crederent damnatis his, qui ratione mundi inflati deum neglexerunt, discreti salvarentur dei dominio mancipati|.

4:23. Non autem scriptum est tantum propter illum solum, quia reputatum est illi, 24. sed etiam propter nos, quibus reputabitur credentibus in eum, qui suscitavit Iesum Christum dominum nostrum ex mortuis, 25. qui traditus est propter peccata nostra et resurrexit propter iustificationem nostram.

1. in Abraham formam dicit datam Iudaeis et gentibus, ut exemplo eius credamus in deum et Christum et in spiritum sanctum et reputetur nobis iustitia. quamvis differat quod nunc creditur, unum tamen donum habet fides. hoc ergo consequimur, quod credimus. credentes enim Christum dei esse filium a deo adoptamur in filios; nihil enim ultra potuit donare credentibus, quam ut filii dei vocentur perfidis abdicatis. nos enim filii dei vocamur, illi autem nec servi digni sunt nuncupari.

2. pro infinita enim magnificentia sua deus hoc donavit diligentibus se, quod sua dignum est maiestate, non quod homines mereantur, quia in dono plus magis dantis quam accipientis consideratur sublimitas, et ex eo plus consequitur laudis, cum humilibus magna dona largitur per Christum, qui nostri causa occidi se passus est, ut nos data venia a secunda morte erueret, id est a poena inferni, et surrexit, 2a. ut pro laetitia triumphi mortis evictae gratia nos iustificationis donaret, ut digni essemus dici filii dei. ante passionem enim qui baptizati sunt, solam remissionem acceperunt peccatorum, |quorum zelo satanas occidit salvatorem|. post resurrectionem vero tam hi qui prius quam isti qui postea baptizati sunt, omnes iustificati sunt per datam formam fidei trinitatis accepto que spiritu sancto, qui signum est credentium, quod sint filii dei. et ut ad cumulum nobis iustificationis proficeret, 3. resurgens praeceptis suis auctoritatem tribuit, ut eorum aemuli meritis nos augeremus, per quae gloriam adepti clari appareamus in regno dei, hac fiducia, qua iustificati a morte teneri non possumus; passione enim salvatoris victa mors, quae prius peccati causa dominabatur, iustificatos ab eo retinere non audet.

Caput 5

5:1. Iustificati igitur ex fide pacem habeamus ad deum per dominum nostrum Iesum Christum. pacem cum deo habere fides facit, non lex. haec enim nos deo reconciliat sublatis peccatis, quae nos deo fecerant inimicos. et quia dominus Iesus huius gratiae minister est, per ipsum pacificati sumus deo. maior enim fides quam lex est. lex enim nostra causa est, fides dei. et lex ad praesentem disciplinam pertinet, fides vero ad salutem pertinet perpetuam. sed qui de Christo non ita sentit ut debet, ad fidei praemia pervenire non poterit, quia fidei non tenet veritatem.

5:2. Per quem et accessum habemus ad gratiam istam, in qua stamus et gloriamur in spe gloriae dei. manifestum est per Christum nos aditum habere ad gratiam dei. ipse est enim arbiter dei et hominum, qui nos doctrina sua erigens sperare fecit donum gratiae dei stantes in fide eius. et ideo stantes, quia prius iacuimus, credentes autem erecti sumus gloriantes in spe claritatis quam promisit nobis.

5:3. Non solum autem, sed et gloriamur in tribulationibus nostris.

1. quoniam per tribulationes nos oportet intrare in regnum dei, |ideo que et| in his gloriandum docet. spei enim addita tribulatio augmentum facit praemii. index enim fixae spei tribulatio est, quae testimonium perhibet ad coronam. unde dominus ait: beati eritis, cum vos persequentur et dicent omne malum adversum vos propter iustitiam dei. gaudete et exultate, ecce enim copiosa merces vestra in caelo. contemnere enim praesentia et quae oblectamento sunt et spe futurorum in pressura non cedere magnum meritum est apud deum. ideo que in tribulatione gloriandum est, quia tanto plus accepturum se credit, quanto in tribulatione se viderit fortiorem. Scientes quod tribulatio patientiam operatur.

2. hoc est tribulationem patientiam operari, si tribulatio ipsa motum non patiatur infirmitatis vel dubitationis.

5:4. Patientia autem probationem.

1. manifestum est, quia patientia, si talis fuerit, qualem diximus, firma videbitur probatio. Probatio autem spem.

2. spes in eo, qui probatus videtur, non inmerito dicitur. dignus enim scietur accepturus remunerationem in regno dei.

5:5. Spes autem non confundit, quia caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis.

1. spes non confundit, dum stulti et hebetes a perfidis iudicamur, credentes inpossibilia mundo. pignus enim caritatis dei habemus in nobis per spiritum sanctum datum nobis. fidele enim esse promissum dei probat spiritus sanctus datus apostolis et nobis, qui diversis linguis praestitit, ut inperiti loquerentur cum interpretationibus ad confirmandam spem, ut et caritatem dei conmendaret in nobis, ut quia caros falli inpossibile est, securos nos faceret de promissione, quia et deus est qui promisit et his quos caros habere vult promisit.

1a. quia enim fidei nostrae rationem humana verba adserere non valent, nisi virtutum testimonio, quae cum tacent clamant, rationabilis adprobatur ad destructionem prudentium mundi, qui audacia verborum terrenis armis contra caelestia dimicant et carnalibus adversus spiritalia et prudentes se dicere non erubescunt. nam sicut peregrini hominis inprobabilis origo in terra aliena est, ita et fidei nostrae veritas peregrinatur in terris. et quia natura eius verbis explicari non potest, virtutis, quae maior res est, testimonio conmendatur.

5:6. Ut quid enim Christus, cum adhuc peccatores essemus, secundum tempus pro inpiis mortuus est? 7. vix enim pro iusto quis moritur, nam pro bono forsitan quis audeat mori.

1. si pro incredulis ac deo inimicis Christus ad tempus morti se dedit - ad tempus enim mortuus est, quia tertia die resurrexit - quanto magis, cum in illum credimus, auxiliis suis muniet nos. ad hoc enim pro nobis mortuus est, ut et vitam et gloriam nobis adquireret. itaque si pro inimicis mortuus est, quantum praestet amicis debet intellegi. apud homines ergo, id est secundum tempus, mori visus est; ille enim apud inferos pro salute animarum inreverentes et nequam spiritus iudicabat.

1a. tempora ex mundo sunt, ubi oritur et occidit sol et luna incrementum et detrimentum facit et dies et nox in statu suo non perseverant. res enim, quae tempori et aetati subiecta est, mutabilis semper est. huic ergo tempori Christus mortuus est, dum excessit e corpore. ubi autem tempus non est et aetas, ibi non solum vivus, sed et victor repertus est.

2. hinc voluit affectum salvatoris erga nos conmendare, cum dicit: vix pro iusto quis moritur. Christus autem pro inpiis mortuus est. si enim pro iusto vix aliquis moritur, quomodo potest fieri, ut pro inpiis quis moriatur? et si pro uno bono forte audeat quis mori aut forte non audeat, quia utrumque difficile esse significat, quemadmodum videri potest, ut audeat aliquis pro multorum inpietatibus mori?

2a. si quis enim pro iusto aut bono forte audeat mori, miseratione quadam inlectus aut affectu bonorum operum eius, pro inpiis vero non solum quod suadeat mori deest, sed et quod in lacrimas provocet.

3. Christus autem mortuus est pro impietatibus populi et adhuc non sui, cum pro callosis debitoribus tarde aliquis fidem suam se obligare patiatur.

3a. duos ergo gradus facit, iusti et boni. quamvis et iustus bonus dicendus sit, tamen genera ipsa posuit, iustum in exercitio significans, bonum vero natum, qui propter simplicitatem innocens dicatur. unde quamvis melioris meriti sit, quantum ad locum istum pertinet, iustus quam bonus, tamen pro bono, inquit, forte aliquis audeat mori, ut, quia miserabilior causa innocentiae est, ad hoc cogi forte aliquem posse significat. denique optant parentes pro bonis filiis mori, non dicam uxores pro bonis maritis.

4a. nam si velimus de bono et iusto proponere, aliquando meliorem iustum deprehendimus, aliquando praeponendum bonum. si enim iuxta dei legem, qui iustus sit, melior bono est, sed illo, qui necdum se cum laboravit, ut amplificaret se bonis. iustus enim bonum naturae suae melioravit. si autem iuxta mundum fuerit iustus, praeponitur ei bonus propter innocentiam, quia huiusmodi non est sine severitate iustitia nec severitas inmunis a malitia. itaque omnis natura bona est. iustitia autem |legis dei| fructus conpetens naturae est. ideo que iustitia bonitas est. unde iusti semper appellantur et boni, non tamen semper boni iusti, quia vocantur boni non propter opera, sed propter innocentiam. iustitia enim perfecta est bonitas, dum explet naturae suae bonum opere.

5:8. Conmendat autem suam caritatem deus in nobis. sic conmendat caritatem suam dum adhuc inimicis benivolus est et mittit qui salvet eos, cum utique non mereantur. Quoniam si, cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est, 9. multo magis iustificati nunc in sanguine ipsius salvi erimus ab ira per ipsum.

1. hoc dicit, quia si pro peccatoribus filium suum deus occidi permisit, quid faciet pro iustificatis, nisi servet eos ab ira, id est tutos illos praestet ab inlusione diaboli, ut securi sint in die iudicii, cum coeperit perfidos ultio devastare.

2. quoniam enim bonitas dei nullum perire vult, morte dignis misericordiam dedit, ut intelligentibus dei gratiam circa se adderet dignitatem et gloriam. ingrati hi sunt qui deo vocante dissentiunt, dei gratiam abnuentes, ut in proposito erroris et malignitatis permaneant.

5:10. Si enim, cum inimici essemus, reconciliati sumus deo per mortem filii eius, multo magis reconciliati salvi erimus in vita ipsius. manifestum est, quia si, ut reconciliaret nos sibi, deus filium suum morti tradidit, quanto magis reconciliatos salvos faciet in vita ipsius. non enim poterit minime diligere amicos, qui prodest inimicis. si enim mors salvatoris profuit nobis adhuc impiis, quanto magis iustificatis vita ipsius, cum resurgit a mortuis? quia sicut mors eius a diabolo nos eruit, ita et vita eius de die iudicii dei nos liberabit.

5:11. Non solum autem hoc, sed et gloriamur in deo per dominum nostrum Iesum Christum, per quem nunc reconciliationem accepimus. non tantum pro accepta salvatione et securitate deo gratias agendas docet, sed et gloriandum per Iesum Christum in deo, qui dignatus est filio suo arbitro ex impiis et inimicis dici nos suos amicos, ut omnia beneficia per Christum consecutos nos gaudeamus, ut quia per ipsum cognovimus deum, gloriantes in eo reddamus ei honorificentiam parem deo patri, ipso sibi idoneo teste praedicante: ut honorificent, inquit, filium, sicut honorificant patrem. post dei ergo patris providentiam et donum quod dedit per Christum, ut personam filii gratam nobis faceret, quia per unum Christum redempti sumus ab uno deo patre, adiecit:

5:12. Propterea sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit et per peccatum mors et sic in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccaverunt.

1. quoniam superius dei gratiam per Christum datam ostendit secundum ordinem veritatis, nunc ipsum ordinem unius dei patris per unum Christum filium eius declarat, ut quia unus Adam - id est Eva, quia et mulier Adam est - peccavit in omnibus, ita unus Christus filius dei peccatum vicit in omnibus. et quia propositum gratiae dei erga genus humanum ostendit. ut ipsa primordia peccati manifestaret, ab Adam coepit, qui primum peccavit, ut providentiam unius dei per unum reformasse doceret, quod per unum lapsum fuerat et tractum in mortem.

2. hic ergo unus est, per quem salvati hanc illi reverentiam quam deo patri debemus, ipso volente. dicit enim idem alio loco: qui in his servit Christo, placet deo, cum scriptum sit: dominum deum tuum adorabis et ipsi soli servies. si ergo soli deo serviendum dicit, et Christo servire praecepit, in unitate enim dei est Christus nec dispar aut alter deus, quando cum soli deo serviendum lex conminetur, Christo serviens deo placere dicatur. igitur sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit et per peccatum mors, ita et per unum Christum damnatio peccati et mors peccati praestans vitam aeternam, quod inferius declarat.

2a. in quo - id est in Adam - omnes peccaverunt. ideo dixit in quo, cum de muliere loquatur, quia non ad speciem retulit, sed ad genus.

3. manifestum est itaque omnes in Adam peccasse quasi in massa. ipse enim per peccatum corruptus quos genuit, omnes nati sunt sub peccato. ex eo igitur cuncti peccatores, quia ex ipso sumus omnes. hic enim beneficium dei perdidit, dum praevaricavit, indignus factus edere de arbore vitae, ut moreretur. mors autem separatio animae a corpore est.

4. est et alia mors, quae secunda dicitur in gehenna, quam non peccato Adae patimur, sed eius occasione propriis peccatis adquiritur. a qua boni inmunes sunt, tantum quod in inferno erant, sed superiore quasi in libera, quia in caelos ascendi non poterat; sententia enim tenebantur data in Adam. quod cirografum in decretis morte Christi deletum est. sententia autem decreti haec fuit, ut unius hominis corpus solveretur super terram, anima vero vinculis inferni detenta exitia pateretur. 5:13. Usque ad legem enim peccatum erat in hoc mundo. peccatum autem non inputabatur, cum lex non esset.

1. in Adam omnes dicit peccasse, sicut supra memoravi, et usque ad legem datam non inputatum esse peccatum. putabant enim se homines apud deum inpune peccare, |sed| non apud homines. nec enim naturalis lex penitus obtorpuerat, quia non ignorabant, quia quod pati nolebant, aliis facere non debebant. nam usque adeo non fuit peccatum ignotum inter homines, ut Iacob, cum idola sua quaereret apud illum Laban socer eius, in quo inventum esset furtum, morte dignum iudicaret. |et Iosef, quamvis per calumniam, tamen quasi reus clausus in carcere est|. et pistor et pincerna Faraonis ob delictum missi in vincula sunt et Moyses occiso Aegyptio adterritus lege fugit.

2. quomodo ergo non inputabatur peccatum, cum lex non esset? aut quomodo vindicatum legitur, si latebat lex? naturalis enim lex semper est nec ignorabatur aliquando, sed putabatur ad tempus |tantum| auctoritatem habere, non et apud deum reos facere. ignorabatur enim, quia iudicaturus est deus genus humanum, ac per hoc non inputabatur peccatum, quasi peccatum non esset apud deum, incuriosum deum adserentes. adubi autem data est lex per Moysen, manifestatum est curare deum res humanas et non inpune futurum his qui malefacientes quacumque ex causa evadunt ad praesens.

3. nam utique si inter se magistra iustitia vel natura peccata non inulta censebant, quanto magis deum haec, quem mundi sciebant opificem, requisiturum non debuerant ignorare, quippe cum Sodoma et Gomorra per ignem adiudicata sint deperire, quod oblivio quidem texerat, Moyses autem, ut firmaret deum iudicem fore, scribendo revelavit. sed cum praetermisso deo coeperunt figmenta in honorem dei recipere, depravati mente partem legis naturalis, quae prima est, calcaverunt.

4. quia lex naturalis tres habet partes, cuius prima pars haec est, ut agnitus honoretur creator nec eius claritas et maiestas alicui praeter filio deputetur. secunda autem pars est moralis, id est, ut bene vivatur modestia gubernante. congruit enim homini habenti notitiam creatoris vitam suam lege frenare, ne frustretur agnitio. tertia vero pars est docilis, ut notitia creatoris dei et exemplum morum ceteris tradatur, ut discant, quemadmodum apud creatorem meritum conlocatur. haec est vera et Christiana prudentia.

5:14. Sed regnavit mors ab Adam usque ad Moysen.

1. quoniam non inputabatur peccatum, priusquam lex daretur per Moysen, sicut dixi, ipsa usurpationis inpunitate regnabat mors, sciens sibi illos devotos. regnabat ergo mors securitate dominationis suae tam in hos, qui ad tempus evadebant, quam in istos, qui etiam hic poenas dabant pro malis operibus suis. omnes enim suos esse videbat, quia qui facit peccatum servus est peccati. inpune etenim cedere putantes magis delinquebant, circa haec peccata promptiores, quae mundus quasi licita nutriebat. quo facto gaudebat satanas securus, quod causa Adae relictum a deo hominem possidebat. regnabat ergo mors. In eos qui peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae, |qui est forma futuri|.

2. qui Adam forma futuri est, quod in subiectis monstrabimus. itaque non in omnes regnasse mortem manifestum est, quia non omnes peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae, id est, non omnes contempto deo peccaverunt. qui autem sunt, qui contempto deo peccaverunt, nisi qui neglecto creatore servierunt creaturae deos sibi constituentes, quos colerent ad iniuriam dei? idcirco laetabatur in istis diabolus, quia videbat illos imitatores suos effectos. nam et Thara pater Abrahae et Nachor et Laban proprios deos habebant, et peccatum Adae non longe est ab idolatria; praevaricavit enim putans se hominem futurum deum; aestimavit enim hoc magis profuturum quod diabolus suasit quam quod deus iussit, in loco dei diabolum statuens, unde et subiectus factus est diabolo.

3. similiter et hi transgresso deo, dum serviunt creaturae, peccant simili, non eodem modo, |quia 'simili modo' solet habere aliquid dissimile. nec enim potest dici, quia et hi praeceptum acceperunt non edendi de arbore sicut Adam|. fuerunt etiam qui peccaverunt non praeterito deo, sed in lege naturali. qui enim intellexit, sive ex traduce sive iudicio naturali et veneratus est deum, nulli honorificentiam nominis et maiestatis eius inpertiens, si peccavit, - quia inpossibile est non peccare, - sub deo peccavit, non in deum, quem iudicem sensit. ideo que in huiusmodi mors non regnavit, sed in hos regnavit, sicut dixi, qui sub specie idolorum servierunt diabolo.

3a. propterea quod lex in auctoritate non erat promulgata, iudicem deum praesentire nequiverunt; maxima enim pars mundi deum fore iudicem ignorabat. perpauci autem erant, in quos non regnavit mors; in quos autem regnavit, post istam mortem, quae prima dicitur, a secunda excepti sunt ad poenam et perditionem futuram; in quos autem non regnavit, quia non peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae, sub spe reservati sunt adventui salvatoris in libera, sicut legitur de Abraham, quia quamvis apud inferos fuerit, discretus tamen longo intervallo, ita ut chaos esset ingens inter iustos et peccatores, quanto magis inpios, ut iustis esset refrigerium et peccatoribus aestus, inpiis vero ardor, ut ante iudicium quid unusquisque dignus esset non lateret. ac per hoc ergo regnabat in eos mors, quia videbat opera subtilitatis suae profecisse eis ad poenam quasi inimicis. non enim latuit illum ad hoc factum hominem in mundo, ut imperium unius dei praedicaret, a quo praevaricatus est satanas.

4. ac si in Graeco non ita cautum dicatur - sic enim dicitur scriptum etiam in eos regnasse mortem, qui non peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae -, totum enim hic conplexus videtur, ut quia mors, id est dissolutio, per invidiam facta est satanae, et in eos qui non peccaverunt regnasse mortem. moriuntur enim, quod voti est satanae.

4a. quod si verum esset, non oportuit dicere: regnavit mors ab Adam usque ad Moysen, si ab initio usque ad finem regnat in omnes. aut forte gradus fecit, ut ab Adam usque ad Moysen regnaverit et a Moyse usque ad Christum, a Christo vero usque ad finem? ut ad quam utilitatem haec locutio proficeret, cum nec sic locutus probetur? dixit enim: ab Adam regnavit mors usque ad Moysen, propter quod lex non erat manifestata, ut data lege sub auctoritate eius viverent, scientes quid caverent, ne regnaret in eos mors.

4b. igitur qui ante legem hoc servavit natura duce quod postea lex mandavit, numquid potest dici, quia mors regnavit in eum? nam vide, quid de eo scriptum sit: peccatum, inquit, non inputabatur, cum lex non esset. et adiecit: sed regnavit mors ab Adam usque ad Moysen, eo utique tempore, quo lex non erat. et convenit, ut quia antequam lex daretur mors regnavit, in eos regnasse dicatur, qui peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae, sicut supra memoratum est.

4c. sicut enim post datam legem qui fornicationi et idolis servierunt contemnentes legislatorem, regnavit in eos mors, ita et ante legem qui sensum legis praesenserunt honorificantes auctorem eius, non utique regnavit in eos mors. propterea enim regnasse dicitur, quia cognitio unius dei evanuerat in terris. denique sic coepit data lex: ego sum, inquit, dominus deus tuus, qui eduxi te de Aegypto, de domo servitutis. non erunt tibi dii alii praeter me et non facies tibi idolum neque ullam similitudinem.

4d. data igitur lex est, ne mors regnaret, ut abolitis peccatis prioribus uni deo obsecundaret genus humanum. unde alio loco dicit idem apostolus: non regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut obaudiatis ei. quo dicto ostendit etiam nunc regnare mortem, si lex contemnatur. quod enim regnum mortis est, nisi cum fit voluntas eius, dum imperat ad perniciem obaudientis? cuius imperii voluntas caput est idolatriae. 4e. et tamen sic praescribere nobis volunt de Graecis codicibus, quasi non ipsi ab invicem discrepent. quod facit studium contentionis. quia enim propria quis auctoritate uti non potest ad victoriam, verba legis adulterat, ut sensum suum quasi verbis legis adserat, ut non ratio, sed auctoritas praescribere videatur. constat autem quosdam Latinos porro olim de veteribus Graecis translatos codicibus, 5. quos incorruptos simplicitas temporum servavit et probat. postquam autem a concordia animis dissidentibus et hereticis perturbantibus torqueri quaestiones coeperunt, multa inmutata sunt ad sensum humanum, ut hoc contineretur |in| litteris, quod homini videretur. unde etiam ipsi Graeci diversos codices habent.

5a. hoc autem verum arbitror, quando et ratio et historia et auctoritas conservatur. nam hodie quae in Latinis reprehenduntur codicibus, sic inveniuntur a veteribus posita, Tertulliano et Victorino et Cypriano. igitur in Iudaea primum destrui coepit regnum mortis, quia notus in Iudaea deus. nunc autem in omnibus gentibus cotidie destruitur, dum magna ex parte ex filiis diaboli fiunt filii dei. itaque non in omnes regnavit mors, sed in eos, qui peccaverunt in similitudine praevaricationis Adae, sicut supra memoravi.

7. Adam autem ideo forma futuri est, quia iam tum in mysterio decrevit deus per unum Christum emendare, quod per unum Adam peccatum erat, sicut dicit in Apocalypsi Iohannis apostoli: agnus |inquit| qui occisus est a constitutione mundi. denique subiecit:

5:15. Sed non sicut delictum, ita et donum.

1a. propter quod enim formam dixit esse unius Christi unum Adam, ne et causam Adae talem significasse putaretur, qualis et Christi est, ait: sed non sicut delictum, ita et donum, quia in eo tantum forma Adam Christi est, quia quod unus peccavit unus emendavit. Si enim unius delicto multi mortui sunt, multo magis gratia dei et donum in gratia unius hominis Iesu Christi in plures abundavit.

1. hoc est, si delicto unius multi mortui sunt imitantes praevaricationem eius, magis gratia dei et donum in plures abundavit confugientes ad se. plures enim gratiam consequuntur quam mortui sunt delicto Adae. unde manifestum est non de hac morte, quae communis est omnibus, significasse, quia omnes omnino moriuntur et non tamen omnes gratiam consequuntur, neque mortem in omnes regnasse, sed in eos, qui delicto Adae mortui significantur, quos in praevaricatione similitudinis Adae dicit peccasse.

2. hi sunt, quos dicit unius delicto multos mortuos, gratiam autem dei in plures abundare, quia et in his, qui delicto Adae mortui dicuntur similiter peccantes, et in his, qui non peccaverunt in hac similitudine praevaricationis Adae, paterno autem peccato ex sententia dei erant apud inferos, gratia dei abundavit in descensu salvatoris, omnibus dans indulgentiam, cum triumpho sublatis eis in caelum.

5:16. Et non sicut per unum peccantem, ita est et donum. nam iudicium quidem ex uno in condemnationem, donum autem ex multis delictis in iustificationem.

1. manifeste diversum est, quia uno Adae peccato condemnati sunt, qui in similitudinem praevaricationis eius peccaverunt, gratia vero dei per Christum non ex uno delicto, sed ex multis peccatis iustificavit homines, dando illis remissionem peccatorum.

2. hoc ad magnificentiam pietatis dei et Christi loquitur, ut, cum delicto Adae multi tenentur a morte secunda in inferno inferiori, donum tamen gratiae dei, cum iustum esset plecti illos, non solum ignoscit illis, sed et iustificat.

5:17. Si enim unius delicto mors regnavit per unum, multo magis qui abundantiam gratiae et iustitiae accipiunt, in vitam regnabunt per unum Iesum Christum.

1. contuendum est unum esse sensum et in nullo differre. mortem enim dicit regnasse, non regnare, quia qui intellexerunt per legem futurum iudicium dei, sublati sunt de eius imperio. regnavit autem, quia sine manifestatione legis timor dei in terris non erat.

2. superior ergo sensus est, ut quia mors regnavit ab Adam usque ad Moysen in eos qui peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae, multo magis gratia regnet abundantia doni dei in vitam per unum Iesum Christum. si enim mors regnavit, quare non magis gratia regnet, quae multo plures iustificat, quam hi sunt, in quos regnavit mors? quanto magis gratia regnare credenda est, quae confert vitam per Christum!

5:18. Igitur sicut per unius delictum in omnes homines in condemnationem, sic et per unius iustitiam in omnes homines in iustificationem vitae. hoc est, sicut unius delicto omnes condemnationem meruerunt similiter peccantes, ita et in iustitia unius omnes iustificabuntur credentes. si qui autem condemnationem hanc generalem esse putant, simili modo et iustificationem generalem accipient. sed non est verum, quia non omnes credunt.

5:19. Sicut enim per inobaudientiam unius hominis peccatores constituti sunt plurimi, ita et per unius obaudientiam iusti constituentur multi.

1. quos supra omnes dixit, hic 'plures' et 'multos' significat. plures enim delictum Adae secuti sunt praevaricando, non omnes, et multi iusti constituentur per fidem Christi, non omnes.

1a. non ergo in eos regnavit mors, qui non peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae.

5:20. Lex autem subintravit, ut abundaret delictum.

2a. potest dici e contra: 'non ergo oportuit dari legem, ne peccata increscerent. si enim ante legem minus peccatum est, non opus fuit lege'. plane necessaria fuit lex, ut ostenderet inputari apud deum peccata, quae inpune fieri credebantur, ut de cetero scirent, quid evitare deberent.

2b. unde Esaias profeta: lex, inquit, adiutorio data est, ut quia ipsi naturae quodam modo inserta sunt iustitiae semina, addita lex est, cuius auctoritate et magisterio ingenium naturale proficeret ad fructum iustitiae faciendum. sicut enim nativitas interit, nisi nutrimenta habeat, quibus fota adolescat, ita et naturale iustitiae ingenium, nisi habeat quod respiciat et veneretur, non facile proficit, sed aegrotat et supervenientibus cedit peccatis. consuetudine enim delinquendi premitur, ne crescat in fructum, et per hoc extinguitur.

2c. providenter ergo data lex est, sicut testatur profeta, sed populus veterem consuetudinem sequens multiplicavit peccata. ipso enim usu plus coepit peccare quam ante peccaverat. et sic factum est, ut data lege non minuerentur, sed abundarent peccata. apostolus enim ostendit, quid provenerit data lege, non quid lex fecerit. quomodo autem legis vitio crescebant peccata, quae comminatur, ne peccetur? sed subintrasse dicitur, ut abundaret peccatum.

2d. verum est quia quasi profutura intravit et cum humilitate, postea autem coepit dominari eis, quibus praeceperat ne peccarent et peccabant. ostendere enim coepit lex abundantiam peccatorum, cum quae interdixerat plus fiebant quam facta erant. igitur hoc modo, ut abundaret delictum, data lex est.

2e. conmendans enim apostolus fidem, per quam utique peccata delentur, legem dixit fecisse, ut abundarent peccata, sicut supra dixi, quia non data est, ut abolerentur peccata, sed ut abundarent, dum et ante legem peccatores ostendit et post legem reos omnes tenuit. Ubi autem abundavit peccatum, superabundavit gratia.

3. manifestum est, quia cum abundaret peccatum, sicut dixi, superabundavit gratia, dum donum dei venit ex promissione et omnium peccata contexit, ut invidia diaboli doleat nihil se profecisse.

4a. |quia enim| cum data esset lex ad utilitatem humanam, id egit diabolus, ut suadendo inlicita inverteret, ut quod profuturum datum erat, in contrarium proficeret, dum mandata contempta sunt, ut non utilitas ex lege conmendatio gratiae dei, sed iudicium ad vindictam procederet. tunc iustus atque misericors deus, ut gloriam diaboli, quam de triumphato homine quaesierat, |ex|inaniret, filium suum venturum decrevit, qui omnia peccata donaret, ut maior fieret laetitia ex dono gratiae, quam fuerat luctus ex peccato. gaudium enim doni dei etiam his proficit, de quibus triumphare non potuit satanas. idcirco superabundavit gratia super peccatum, quod suasit satanas.

5:21. Ut quemadmodum regnavit peccatum in mortem, ita et gratia regnet per iustitiam in vitam aeternam per Iesum Christum dominum nostrum.

1. peccatum regnavit videndo opus suum peccantibus proficere in mortem, in qua gloriabatur simili modo ut et gratia regnet in obaudientes sibi, 1a. dum hi quibus misericordiam dedit, recte versantur, aeternae vitae heredes futuri per Christum, sicut fuerant perditioni obnoxii per Adam.

Caput 6

6:1. Quid ergo dicemus? permaneamus in peccato, ut gratia abundet? absit.

1. hoc est: numquid semper peccandum est, ut donum dei abundet, tegens nostra peccata, ut |semper| remissionem peccatorum sperantes, quia deus pius est, |Christi| gratiam praeferamus? non utique. ideo |enim| nostri misertus est deus per Christum, ut de cetero non peccantes et meritum nobis et dei gratiam in nos regnare faciamus.

2. aufert enim regnum gratiae dei et tradit peccato, qui rursus redit ad veterem hominem, hoc est ad ritum praeteritae vitae. duabus enim ex causis misericordiam accepimus, ut et diaboli regnum excluderetur et dei imperium ignorantibus praedicaretur, per hoc ipsum dignitate nobis quaesita.

6:2. Qui enim mortui sumus peccato, quomodo adhuc vivemus in illo? hoc dicit, quoniam viventes peccato mortui eramus apud deum. peccare enim vivere est peccato, quomodo non peccare vivere est deo. superveniente ergo gratia dei per Christum et per fidem nos lavacro spiritali regenerante coepimus vivere deo, mortui autem esse peccato, qui est diabolus. hoc est tamen mori peccato, liberari a peccato, fieri autem servum dei. itaque mortui iam peccato non revertamur ad mala pristina, ne iterum vivamus peccato et morientes deo |amissa dignitate| poenam quam evasimus incurramus.

6:3. An ignoratis, quia quicumque baptizati sumus in Christo Iesu, in morte eius baptizati sumus? hoc dicit, ut sciamus baptizatos nos iam non debere peccare, quia cum baptizamur, conmorimur Christo. hoc est in morte eius baptizari. illic enim omnia peccata nostra moriuntur, ut innovati deposita morte resurgere videamur ad vitam renati, ut quomodo Christus mortuus peccato resurrexit, ita et nos per baptismum spem resurrectionis habeamus. baptismum itaque mors peccati est, ut alia sequatur nativitas, quae corporis manente conpage hominem mente innovat sepulta omni|um| malorum actuum vetustate.

6:4. Consepulti ergo sumus cum illo per baptismum in mortem, ut quemadmodum Christus resurrexit a mortuis per virtutem patris, ita et nos in novitate vitae eius ambulemus.

1. haec dicens etiam istud quod primum est significat, quia Christus corpus suum a mortuis excitavit. ipse enim virtus est dei patris, sicut dicit: solvite templum hoc, et ego tribus diebus excitabo illud. hoc autem dicebat, inquit, de templo corporis sui, et quia resurrexit in novam vitam, quae iam mori nesciat.

2. nova autem dicitur quia a Christo data est quae est disciplina Christiana. nos autem baptizati consepulti sumus Christo, ut de cetero hanc vitam sequamur, in qua Christus resurrexit. itaque baptismum pignus est resurrectionis et imago, ut iam in praeceptis Christi manentes ad praeterita denuo non revolvamur. qui enim moritur iam non peccat; mors enim finis peccati est.

3. nam et ideo per aquam celebratur, ut sicut aqua sordes corporis abluit, ita et nos per baptismum ab omni peccato spiritaliter purgatos nos et innovatos credamus, ut quod incorporale est, invisibiliter abluatur.

6:5. Si enim conplantati sumus similitudini mortis eius, simul et resurrectionis erimus. tunc nos feliciter dicit posse resurgere, si similitudini mortis eius fuerimus conplantati, id est si in baptismo omnia vitia deponentes in novam vitam translati de cetero non peccemus, per quod simul et resurrectionis illius similes erimus, quia similitudo mortis similem praestabit resurrectionem, sicut Iohannes apostolus memorat dicens: scimus, quia cum apparuerit, similes illi erimus. hoc est inmortalem et gloriosum resurgere; nec enim haec erit similitudo, ut nihil distet, quia similis erit in corporis gloria, non in divinitatis natura.

6:6. Scientes hoc, quia vetus homo noster simul confixus est cruci, ut destruatur corpus peccati. [ut ultra non serviamus peccato; qui enim mortuus est, iustificatus est a peccato]. multa innectit et iterat, ut baptizatos doceat iam non debere peccare, maxime ne ad idolatriam revertantur, quod gravissimum crimen et caput totius erroris est, ne perdant gratiam acceptam a deo per Christum. hominem ergo veterem actus praeteritos dicit, quia sicut novus homo per Christum et eius fidem habens puram vitam dicitur, ita et vetus homo per diffidentiam et malos actus. hos actus crucifixos dicit, id est mortuos, ut corpus destruatur peccati, quod est cuncta crimina. omnia enim peccata simul corpus appellat, quod destrui dicit per bonam vitam et fidem catholicam.

6:8. Si autem mortui sumus cum Christo, credimus quod etiam simul vivemus cum illo.

1. manifestum est hos, qui carnem crucifixerunt, id est mundum, cum vitiis et concupiscentiis, mori mundo et conmori Christo, aeternae quoque vitae ac salutari coimaginari, ut gloriae Christi similes effici mereantur. caro vero, id est corpus, sic crucifigitur, si desideria eius calcentur, quae manente in ea peccato creantur ex praevaricatione primi hominis coepta. in carne enim diabolus crucifigitur; ipse est enim qui fallit per carnem.

1a. caro ergo aliquando mundus, hoc est elementa, aliquando vero corpus hominis intellegitur |vel ipsa anima sequens corporea vitia|.

6:9. Scientes quod Christus surgens a mortuis iam non moritur, mors in eum ultra non dominabitur.

10. quod autem mortuus est peccato, mortuus est semel, quod autem vivit, vivit deo. securitatem aeternitatis in resurrectione salvatoris ostendit, ad quam sic venire contingit, si melioris vitae fuerit aemulatio. qui enim bene agendo deo vivit, hic vere vivit, aeternam enim habet vitam.

6:11. Ita et vos existimate vos mortuos esse peccato, vivere autem deo in Christo Iesu domino nostro. sic loquitur, ut doceat non aliter mori posse peccato et deo vivere, quam ut in Christo sit omnis spes, quem dominum nostrum appellat, ut nihil legis ad salutem proficiat capessendam in futuro saeculo, quando non aliter deo vivitur quam per Christum.

6:12. Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut obaudiatis illi.

1. mortale corpus est ex causa praevaricationis Adae, ex fide autem Christi fore creditur inmortale. ut autem ad promissionem hanc veniatur, non obaudiendum dicit peccato, ne regnet peccatum in nostro mortali corpore. regnat autem dum imperat. si autem non regnat, non videbitur corpus hoc esse mortale, quia in spe aeternitatis est. non propter dissolutionem dixit mortale corpus, sed propter poenam gehennae, ut ille mortalis dicatur, qui in gehennam mittendus est, quia qui peccato obaudiunt, mortem secundam non evadunt, a qua salvator in se credentes liberavit.

1a. mortale ergo dicens corpus totum hominem significavit, quia qui obaudiunt peccato, mortales dicuntur. anima enim, inquit, quae peccavit ipsa morietur, id est totus homo. nemo enim sine corpore iudicabitur.

6:13. Sed neque exhibeatis membra vestra arma iniquitatis peccato.

1. ostendit diabolum nostris nos iaculis inpugnare. occasio enim datur illi per nostra peccata, ut deserente nos deo accepta potestate inludat et mortificet nos. idcirco membra nostra ab omni opere iniquitatis continere debemus, ut inimicus noster inermis inventus subiciatur. et non dixit 'exhibete corpora vestra', sed membra vestra. membris enim prout peccata dictaverint ministris erratur, non toto corpore. Sed exhibete vos deo tamquam ex mortuis viventes.

2. mortem ignorantiam et infidelitatem cum mala vita significat, quia vita est cognoscere deum per Christum. 2a. quia enim nemo sine parente ortum sumit vitae, omnia autem a deo orta sunt ad vitam per Christum, idcirco qui non agnoscit parentem omnium deum esse per Christum, vitam habere non dicitur, hoc est, sic hic habetur ac si non sit. ipse enim semetipsum esse negat, dum sine parente deo esse se putat.

3. itaque ignorantia et turpis vita mors est. vitia enim ista mortem adquirunt, non mortem hanc, quae communis est omnibus, sed mortem gehennae, sicut supra memoravi, ut cognitio parentis dei et sancta conversatio vita sit, non haec quae occasui subiacet, sed illa futuri saeculi quae vocatur aeterna. quamobrem exhibete vos, inquit, deo, quem cognoscentes profecistis in salutem, ut inhonestae vitae renuntiantes essetis ex mortuis viventes. Et membra vestra arma iustitiae deo.

4. tanta nos modestia conversationem nostram vult gubernare, ut actus nostri iustitiae dei proficientes, non mundanae iustitiae - quia mundi iustitia sine fide est Christi, sine qua non vita, sed mors est - arma praebeamus illi ad defendendos nos. cui cum arma per opera bona praebemus, dignos facimus nos adiuvari ab ea, quia dei iustitia indignos despicit; ubi enim |iustitia dei| fuerit, ibi habitat spiritus sanctus ad adiuvandam inbecillitatem nostram. sicut enim peccato arma praebemus, cum male agimus, ita et iustitiae, cum recte versamur membra nostra custodientes ab omni turpitudine.

6:14. Peccatum autem vestri iam non dominabitur. non enim sub lege estis, sed sub gratia.

1. si secundum praecepta quae dat ambulemus, peccatum nobis dicit dominari non posse; his enim dominatur qui peccant. |non enim ita ambulantes ut praecepit, sub lege sumus. si vero non peccemus, non sumus sub lege, sed sub gratia; si autem peccemus, vertimur sub lege, et incipiet nostri dominari peccatum|, quia omnis peccator servus est peccati.

1a. et necesse est, sit sub lege, quamdiu remissa non accipit; peccatum enim auctoritate legis reum facit peccatorem. ac per hoc cui data remissio est et custodit se, ne de cetero peccet, neque peccatum ei dominabitur neque sub lege est; cessat enim circa eum auctoritas legis, quia liberatus est a peccato. quos enim reos tenet lex, a peccato illi traditi sunt. qui ergo peccatis exutus est, non potest esse sub lege.

6:15. Quid ergo? peccavimus, quia non sumus sub lege, sed sub gratia? absit.

1. quoniam lex a deo est |,ac per hoc|, ne forte obponeretur, ipse sibi proponit: 'si ex deo est', inquit, 'lex, cur non debemus esse sub lege?' hoc purgat ac docet cum dei voluntate, qui auctor est legis, a Christo nos liberatos desub lege.

2. quamvis enim recte data sit lex - data est enim, ut et reos ostenderet apud deum qui peccaverunt ante legem, et timori esset, ne de cetero peccaretur -, sed quia infirmitate inbecillitatis suae genus humanum a peccatis se inhibere non potuit, factum obnoxium mortis infernae, motus deus pietate clementiae suae, qua semper humano generi subvenit, providit per Christum, qua ratione desperatis iam daretur medela, ut remissione peccatorum accepta eruti a lege, quae illos tenebat obnoxios, et relevati et reparati deo adiuvante vitiis, a quibus prius subacti fuerant, repugnarent. ideo que non peccavimus quasi legem spernentes |dei|, sed ipsius dei providentiam secuti sumus per Christum.

6:16. Nescitis, quia cui exhibetis vos servos ad obaudiendum, servi estis eius cui obauditis sive peccati sive obauditionis iustitiae? nunc ne aliud profitentes aliud faciamus, et cum dei servi dicimur, gestis servi diaboli inveniamur, praemonet et denuntiat eius nos servos esse, cuius voluntatem explemus operibus, et non parum obesse deum confiteri esse dominum et actibus diabolo famulari. nam hoc olim deus denotat et accusat dicens: plebs ista labiis me honorat, cor autem illorum longe abest a me, et dominus in evangelio ait: nemo potest duobus dominis servire, et in lege dictum est: deus non deridetur.

6:17. Gratias autem deo, quod cum fuissetis servi peccati, obaudistis ex corde in eam formam doctrinae, in quam traditi estis, 18. quia credentes in Christum servi facti sumus iustitiae.

1. eius enim servi dicimur, cui obaudimus. et quia iustum est obaudire Christo - et ipse enim iustitia est et quae praecepit iusta sunt - idcirco dicit servos nos factos iustitiae ex corde, non ex lege, ex voluntate, non ex timore, ut professio nostra animi iudicio promatur. per naturam enim inducti sumus ad fidem, non per legem, in qua forma doctrinae dei imperio facti sumus, qui finxit naturam. 2. in natura enim habemus, ut agnoscamus ex quo et per quem et in quo sumus creati. forma ergo doctrinae est, in quam tradidit nos creator naturaliter. hoc est quod supra dixit: ipsi sibi sunt lex, dum vident naturae suae esse quod credunt, ut quod Iudaeis lex et profetae praedicarunt de Christo, hoc gentiles ex corde confidant. hinc gratias refert domino, quia cum essemus servi peccati, obaudivimus ex corde credentes in Christum, ut serviremus deo non per legem Moysi, sed per legem naturae.

6:19. Humanum dico propter infirmitatem carnis vestrae.

1. dum infirmitatem carnis memorat, minus se significat exigere ab homine, quam dignum est circa dei culturam. denique: Sicut exhibuistis, ait, membra vestra servire inmunditiae et iniquitati ad iniquitatem, ita nunc exhibete membra vestra servire iustitiae in sanctificationem.

2a. ut occasionem nobis auferret timoris accedendi ad fidem, |quia| quasi inportabilis nobis et aspera videretur, ea mensura nos deo servire praecepit, qua prius famulabamur diabolo, 2. cum utique propensius deberet serviri deo |quam diabolo|, quippe cum hic salus, illic damnatio operetur, medicus tamen spiritalis non plus a nobis exigit, ne dum praecepta quasi gravia fugeremus perpendentes infirmitatem nostram, maneremus in morte. unde dominus: tollite, inquit, iugum meum super vos, quia suave est et onus meum leve |est|.

6:20. Cum enim servi essetis peccati, liberi eratis iustitiae.

21. quem enim fructum habuistis in illis, in quibus nunc erubescitis? nam finis illorum mors.

1. manifestum est, quia a deo qui liber est, servus peccati est. dum peccat enim, recedit a deo et fit sub peccato. quales ergo sunt fructus peccati? in quibus addiscentes bonam vitam confundimur, eo quod dudum turpiter vixerimus.

1a. et non solum hoc, quia et sententia paganorum turpis est et foeda, maxime quae in Frygia inventa est, in qua nisi spurcus intersit, sacramentum mutum est et torpescit religio.

2. ecce maculis plena libertas et squaloribus mancipata, cuius opus turpem mercedem habet, cuius consummatio mors est. finem dixit exitum vitae et actuum, cui aut mors aut vita succedit. sed hoc loco mors duplex; a morte enim ad mortem transitur.

6:22. Nunc vero liberati a peccato, servi autem facti dei, habetis fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam. hoc est, si accepta remissione peccatorum bonorum actuum aemuli fuerimus, adquirimus sanctitatem, finem vero habebimus, id est exitum, vitam perpetuam; a morte enim hac, quam finem dixit, transimus ad vitam, quae sine fine est.

6:23. Nam merces peccati mors est.

1. quaestum peccati mortem dicit, quia per peccatum mors, ac per hoc, qui de cetero abstinent se a peccatis, stipendium accipient vitam aeternam; qui enim non peccant, alieni sunt a morte secunda. Gratia autem dei vita aeterna in Christo Iesu domino nostro.

2. sicut enim sequentes peccatum adquirunt mortem, ita et sequentes gratiam dei, id est fidem Christi, quae donat peccata, habebunt vitam aeternam, ut gaudeant se ad tempus dissolvi, scientes hanc se vitam consecuturos, quae et omni taedio careat et successionem non habeat. quam sanctus Simeon exoptans petit se hinc dissolvi, ut iret in pacem, id est vitam, quae nullam patitur inquietudinem. et hoc donum a deo per Christum nobis datum dominum nostrum testatur, ut deo patri gratias per nullum alterum nisi per filium eius agamus.

Caput 7

7:1. An ignoratis, fratres, scientibus enim legem loquor.

1. ut animos illorum firmet in doctrina divina, exemplo humanae legis utitur, ut iterum per terrena suadeat caelestia, sicut et a mundi creatura deus agnoscitur. quia enim unius est totum, licet diversae sint res, ex aliqua tamen parte sibi invicem similes sunt. 2. in natura enim habemus, ut agnoscamus ex quo et per quem et in quo sumus creati. forma ergo doctrinae est, in quam tradidit nos creator naturaliter. hoc est quod supra dixit: ipsi sibi sunt lex, dum vident naturae suae esse quod credunt, ut quod Iudaeis lex et profetae praedicarunt de Christo, hoc gentiles ex corde confidant. hinc gratias refert domino, quia cum essemus servi peccati, obaudivimus ex corde credentes in Christum, ut serviremus deo non per legem Moysi, sed per legem naturae.

6:19. Humanum dico propter infirmitatem carnis vestrae.

1. dum infirmitatem carnis memorat, minus se significat exigere ab homine, quam dignum est circa dei culturam. denique: Sicut exhibuistis, ait, membra vestra servire inmunditiae et iniquitati ad iniquitatem, ita nunc exhibete membra vestra servire iustitiae in sanctificationem.

2a. ut occasionem nobis auferret timoris accedendi ad fidem, |quia| quasi inportabilis nobis et aspera videretur, ea mensura nos deo servire praecepit, qua prius famulabamur diabolo, 2. cum utique propensius deberet serviri deo |quam diabolo|, quippe cum hic salus, illic damnatio operetur, medicus tamen spiritalis non plus a nobis exigit, ne dum praecepta quasi gravia fugeremus perpendentes infirmitatem nostram, maneremus in morte. unde dominus: tollite, inquit, iugum meum super vos, quia suave est et onus meum leve |est|.

6:20. Cum enim servi essetis peccati, liberi eratis iustitiae.

21. quem enim fructum habuistis in illis, in quibus nunc erubescitis? nam finis illorum mors.

1. manifestum est, quia a deo qui liber est, servus peccati est. dum peccat enim, recedit a deo et fit sub peccato. quales ergo sunt fructus peccati? in quibus addiscentes bonam vitam confundimur, eo quod dudum turpiter vixerimus.

1a. et non solum hoc, quia et sententia paganorum turpis est et foeda, maxime quae in Frygia inventa est, in qua nisi spurcus intersit, sacramentum mutum est et torpescit religio.

2. ecce maculis plena libertas et squaloribus mancipata, cuius opus turpem mercedem habet, cuius consummatio mors est. finem dixit exitum vitae et actuum, cui aut mors aut vita succedit. sed hoc loco mors duplex; a morte enim ad mortem transitur.

6:22. Nunc vero liberati a peccato, servi autem facti dei, habetis fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam. hoc est, si accepta remissione peccatorum bonorum actuum aemuli fuerimus, adquirimus sanctitatem, finem vero habebimus, id est exitum, vitam perpetuam; a morte enim hac, quam finem dixit, transimus ad vitam, quae sine fine est.

6:23. Nam merces peccati mors est.

1. quaestum peccati mortem dicit, quia per peccatum mors, ac per hoc, qui de cetero abstinent se a peccatis, stipendium accipient vitam aeternam; qui enim non peccant, alieni sunt a morte secunda. Gratia autem dei vita aeterna in Christo Iesu domino nostro.

2. sicut enim sequentes peccatum adquirunt mortem, ita et sequentes gratiam dei, id est fidem Christi, quae donat peccata, habebunt vitam aeternam, ut gaudeant se ad tempus dissolvi, scientes hanc se vitam consecuturos, quae et omni taedio careat et successionem non habeat. quam sanctus Simeon exoptans petit se hinc dissolvi, ut iret in pacem, id est vitam, quae nullam patitur inquietudinem. et hoc donum a deo per Christum nobis datum dominum nostrum testatur, ut deo patri gratias per nullum alterum nisi per filium eius agamus.

7:1. An ignoratis, fratres, scientibus enim legem loquor.

1. ut animos illorum firmet in doctrina divina, exemplo humanae legis utitur, ut iterum per terrena suadeat caelestia, sicut et a mundi creatura deus agnoscitur. quia enim unius est totum, licet diversae sint res, ex aliqua tamen parte sibi invicem similes sunt. Ut sitis alterius, qui ex mortuis resurrexit, ut fructificemus deo.

4. hoc dicit, quia ideo mortui sumus legi, ut de cetero Christi simus servi solius, |et| hoc erit fructificare deo. adquiritur enim deo, qui in gratia eius manet, dignus resurrectione promissa.

7:5. Cum enim essemus in carne.

1. cum in carne sit, negat se esse in carne, est enim in corpore, quia hic dicitur esse in carne, qui aliquid sequitur, quod lege prohibetur. igitur in carne esse multifarie intellegitur. nam omnis incredulus in carne est, id est carnalis, et Christianus sub lege vivens in carne est, et qui de hominibus aliquid sperat in carne est, et qui male intellegit Christum in carne est, et si quis Christianus luxuriosam habet vitam, in carne est.

2. hoc tamen loco in carne esse sic intellegamus, quia ante fidem in carne eramus; sub carne enim vivebamus, id est carnales sensus sequentes vitiis et peccatis subiacebamus. sensus autem carnis est non credere spiritalia, id est sine conplexu viri virginem peperisse et ex aqua et spiritu hominem denuo nasci et solutam animam a copula|tione| carnis rursum in ea resurgere. de his diffidens in carne est. hinc: Vitia, ait, peccatorum, quae per legem ostenduntur, operabantur in membris nostris, ut fructificarent morti.

3. manifestum est, quia qui non credit, sub peccato agit et captivus trahitur ad vitia admittenda, ut fructum faciat morti secundae. lucrum enim tunc facit mors, cum peccatur. in membris tamen vitia dicit operari, non in corpore, ne occasio esset male tractantibus corpus, quia in maliloquio lingua arguitur et in furto manus corripitur et in dissimulante aures increpantur et ita in ceteris; quamvis de corde exeant, membrorum tamen ministerio explentur operibus.

4. disputatio ista tangit Iudaeos et eos, qui dicuntur Christiani et sub lege volunt vivere, ut |e|discentes carnales se esse recedant a lege. vitia tamen peccatorum quae dominari in carne agentibus dicit, per legem ostendi, non per legem fieri demonstrat. index enim peccati lex est, non genetrix, reos faciens peccatores.

7:6. Nunc autem soluti sumus a lege mortis, in qua detinebamur.

1. soluti sumus a lege, dum remissionem peccatorum accepimus; non enim iam habet in nos potestatem; infidis enim et peccatoribus dominatur. lex autem mortis ideo dicta est, quia punit reos, mortificat enim peccatores. non ergo mala est, sed iusta.

1a. quamvis enim malum sit patientibus quod infertur a lege, sed illa non est mala, quia iuste infert iram. itaque non mala est peccatoribus, sed iusta.

2. bonis vero spiritalis est. quis enim dubitet spiritale esse prohibere peccare? sed quia hoc non potuit, ut salvaret hominem remittendo peccata, lex fidei data est, quae credentes liberaret a dominio legis, ut possint reparare se ad vitam, quos lex tenebat ad mortem. ipsis enim lex mortis est, quibus iram operatur causa peccati. Ita ut serviamus in novitate spiritus et non in vetustate litterae.

3. his legem tangere putatur, quam quidem ad conparationem legis fidei inferiorem facit, non tamen inimicam iudicat. nam dicit ideo nos erutos a lege mortis, ut serviamus legi fidei, quae nobis praesidium contulit salutare, quod vetus lex non potuit, ne gratiae beneficium inanire videamur legi veteri servientes.

4. lex vetus non utique criminis nomen est, sed temporis vel aetatis; senuit enim, quia cessavit. lex autem spiritus ipsa est lex fidei, quia fides in animo est nec operibus addiscitur, sed corde creditur. et mens ipsa intellegit naturae suae esse quod credit nec oculis cernitur aut manibus palpatur, et quae sperantur dona non visibilia sunt nec terrena, sed spiritalia sunt. vetus ergo lex in tabulis lapideis formata est, lex autem spiritus in tabulis cordis spiritaliter scribitur, ut sit aeterna, litterae autem legis veteris consumantur aetate.

5. est et alia interpretatio legis spiritus, ut quia prior lex ab opere malo inhibuit, haec autem cum nec in corde peccari |debere| dicit, lex spiritus vocatur, ut totum hominem faciat spiritalem.

7:7. Quid ergo dicimus? lex peccatum est? absit.

1. quoniam legem mortis hanc dixit et erutos nos ab ea gratulatur et in illa serviri deo negat, ne iniquam hanc adserere putaretur, hoc purgat cum dicit: absit. Sed peccatum non cognovi nisi per legem.

2. ostendit non peccatum esse legem, sed indicem peccati. demonstravit enim et quae latebant peccata et quia non inpune futura essent apud deum. quo conperto homo factus est reus, et ideo non videtur gratias agere legi. quis enim libenter habeat eum, qui sibi poenam inminere adnuntiat? legi autem fidei gratias agit, quia qui per legem Moysi reus factus est, per legem fidei reconciliatus est deo, quamvis et illa iusta et bona sit - ostendere etenim inminens periculum bonum est -, sed huic magis gratias agit, per quam ereptus de periculo vivit. Nam et concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non concupisces.

3. non discrevit concupiscentiam hanc a peccato, sed miratur hoc significans, quia cum |nec| suspicio quidem esset istud non licere apud deum, 'cognovi', inquit, 'esse peccatum'. sub sua quasi persona generalem agit causam. lex itaque concupiscentiam prohibet, quae propterea quod oblectamento est, non putabatur esse peccatum. simplex enim videbatur causa concupiscere aliquid proximi; hoc lex prodidit esse peccatum. saecularibus namque hominibus nihil tam inultum et placidum videtur quam voluptas.

7:8. Occasione ergo accepta peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam.

1. omnem |dicens| concupiscentiam cuncta peccata significat. supra enim concupiscentiam iuxta legem memorat, cui nunc cetera addens vitia omnem dixit concupiscentiam operatam in homine inpulsu diaboli, quem in peccato significat, ut in contrarium homini fieret lex, quae data erat, ut prodesset.

2. videns enim diabolus auxilium per legem homini provisum, quem in condicione se tam propter peccatum Adae quam propter ipsius habere gratulabatur, intellexit factum adversum se; quem vidit enim factum sub lege, pro certo habuit de suo ablatum dominio; agnoverat enim homo, quomodo poenam inferni evaderet. hinc exarsit iracundia adversum hominem, ut illi legem inverteret, ut prohibita admittendo deum rursum offenderet et denuo in potestatem diaboli caderet. |coepit non imperare, sed subtiliter fallere, quoniam in lege data amisit dominium diabolus, sciens de cetero hominem ad dei iudicium pertinere|. Sine lege enim peccatum mortuum erat.

3. hoc duplici genere intellegendum est, ut et diabolum in peccato scias significatum et hoc ipsum peccatum, quod vocatur peccatum. mortuus enim dicitur fuisse diabolus, quia non ita saeviebat ad inlusionem hominis ante legem et erat quasi quietus securus, eo quod possideret eum. peccatum autem ideo mortuum erat, quia putabatur quod non inputaretur apud deum; ac per hoc apud hominem mortuum erat, quasi inpune peccaretur. nam non latebat peccatum, sicut supra dixi, sed hoc ignorabatur quia deus iudicaturus est, quod cum data lege manifestum est, revixisse peccatum. quare revixit, nisi quia ante vixerat et postea desidia hominum mortuum aestimatum est, cum viveret? putabatur enim non inputari peccatum, cum inputaretur. vivens ergo pro mortuo habebatur.

7:9. Ego autem vivebam aliquando sine lege.

1. quid est sine lege vixisse, cum lex semper fuerit, sicut saepe ostendi, nisi quia sine timore dei homo vivebat, securus quod non esset deus iudicaturus actus humanos? Sed cum venit mandatum, peccatum revixit.

1a. ideo dixit revixit peccatum, ut significaret, quia ante vixerat, postea autem desidia hominum mortuum aestimatum est, cum viveret, sicut adsolet |falsa| fama fieri peregrinis, non vera. hoc ergo significat, quod in initiis non latuerit peccatum inputari apud deum; hoc est vixisse. sed cum consuetudo peccandi hoc obliterasset, mortuum aestimatum est, ut crimen cum persona deficere putaretur, 2. cum autem data esset lex vel reformata, revixit apud eos, apud quos mortuum aestimatum erat; coeperunt enim scire inputari peccatum.

7:10. Ego autem mortuus sum.

1. mortuus est homo, quia vidit se reum esse apud deum, qui ante se putabat non futurum obnoxium ex his, quae peccabat. Et inventum est mihi mandatum, quod ad vitam datum erat, hoc esse ad mortem.

2. verum est, quia lex ad vitam data erat, sed cum hominem non solum de praeterito, |sed et post legem| reum fecit peccantem, facta est lex data ad vitam esse ad mortem, sed ut dixi peccanti, quia obaudientibus proficit ad vitam.

7:11. Nam peccatum accepta occasione per mandatum seduxit me et per illud occidit.

1. peccatum hoc loco diabolum intellege, qui auctor peccati est. hic occasionem invenit per legem, quomodo crudelitatem suam de nece hominis satiaret, ut quia lex conminata est peccatoribus, homo instinctu eius prohibita semper admittens offenso deo ultionem legis incurreret, ut ab ea, quae illi profutura data erat, damnaretur.

1a. quia enim invito illo lex data est, exarsit invidia adversum hominem, ut eum amplius vitiosis voluptatibus macularet, ne manus eius evaderet.

7:12. Itaque lex quidem sancta et mandatum sanctum et iustum et bonum. ut nihil suspicionis adversae remaneret in lege, sic illam conmendat, ut non solum iustam hanc, sed et sanctam et bonam pronuntiet. nam mandatum legem intellegi evangelicus sermo testatur. ait enim: si vis venire ad vitam, serva mandata.

7:13. Quod ergo bonum est, mihi mors est? absit.

1. vere absit. unde enim fieri potest, ut quod bonum esse probatur, mors intellegatur? Sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem.

2. diabolum per bonum dicit occasionem accepisse, ut malum operaretur homini, dum illum seducit ad mortem, quia, ut ea, quae ante legem male gesta sunt per inlecebram cupidinis, probarentur esse peccata et de cetero vitarentur, data est lex manifestata in litteris. sic incensus est satanas per bonum utique; quia enim vidit provideri homini, inlicita illi suasit, ut pro vita ex lege ei mors proveniret. quod quidem neglegentiae humanae adscribendum est, quae sic vigorem naturae suae infirmavit cupiditate peccandi, ut suggestiones diaboli reprimere non posset. inimicus tamen, quem in peccato significat, ut appareat esse inimicus, per legem accepit occasionem operari homini mortem. dum enim ad inlicita illum suadet, apparet esse inimicus.

2a. quamquam et ante legem mortem homini procuraverit excepta prima causa Adae, post legem tamen maiores ei poenas apud inferos, ubi mors secunda est, adinvenit. minus enim criminis est ante manifestatam legem peccasse quam post legem. Ut fiat supra modum ipsum peccatum peccans per mandatum.

3. quid est supra modum, quasi datus sit modus delinquentibus |,cum peccari non liceat|.

3a. sed dei verba sunt dicentis: non sunt conpleta peccata Amorraeorum. per quod ostendit mensuram esse quandam delictorum, quam cum inpleverint peccatores, vita digni minime iudicentur, sicut et Farao, quia istum modum inpleverat, dei virtutes et signa in illum ostensa sunt, per quae ceteri territi ad emolumenta vitae se exercerent, ut in mortuo vita discatur.

4. sed alius modus est, quem tractat apostolus. ut ostendat enim plus peccatum esse post legem, quam fuerat ante legem, supra hunc modum peccatorum ampliorem modum significat crevisse post legem invidia et astutia satanae, ut providentia dei contraria homini fieret, cum timore legis minime peccare debuerit.

5. hinc deus, ut invidiam diaboli vinceret et providentiam suam homini ratam faceret, mutavit ordinem mittens salvatorem Christum, qui et diabolum premeret et hominem liberaret.

7:14. Scimus enim, quia lex spiritalis est.

1. quoniam scientibus legem loquitur, ideo ait: scimus, quia lex spiritalis est. nec enim se darent sub lege, nisi agnoscerent istam esse spiritalem. Ego autem carnalis sum, venditus sub peccato.

1a. legem ergo Moysi spiritalem vocat, quae est data in tabulis. quae quia peccari prohibet, spiritalis est, quippe cum visibilia et carnalia coli prohibeat. haec ad conmendationem legis pertinent, ne culpa forte digna putaretur ab aliquo, quia severitatem exercuit in peccatores. hominem autem carnalem appellat, dum peccat. Venditus sub peccato.

2. hoc est venditum esse sub peccato, ex Adam, qui prior peccavit, originem trahere et proprio delicto subiectum fieri peccato.

2a. sicut dicit Esaias profeta: venditi, inquit, estis peccatis vestris.

3. Adam enim vendidit se prior, ac per hoc omne semen eius subiectum est peccato.

3a. quamobrem infirmum esse hominem ad praecepta legis servanda, nisi divinis auxiliis muniatur. hinc est unde ait: lex spiritalis est, ego autem carnalis sum, venditus sub peccato. hoc est: lex firma est et iusta et caret culpa, homo autem fragilis est et paterno vel proprio subiugatus delicto, ut potestate sui non uti possit circa obaudientiam legis. ideo ad dei misericordiam confugiendum est, ut severitatem legis effugiat et exoneratus delictis de cetero deo favente inimico resistat.

4. quid est enim subiectum esse peccato, nisi corpus habere vitio animae corruptum, cui se inserat peccatum et inpellat hominem quasi captivum delictis, ut faciat voluntatem eius? hinc dominus inter cetera ait: venit diabolus et tollit quod seminatum est in cor illorum, ne salvi fiant. |unde idem apostolus in alia epistola ait: non est nobis conluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, contra spiritalia nequitiae in caelestibus, quos satellites constat esse satanae|. nam ante praevaricationem hominis, priusquam se manciparet morti, potestas non erat inimico ad interiora hominis accedere et cogitationes adversas inserere.

4a. unde astutia eius factum est, ut confabulatione per serpentem hominem circumveniret.

5. postquam autem circumvenit eum et subiugavit, potestatem in eum accepit, ut interiorem hominem pulsaret, copulans se menti eius, ita ut non possit agnoscere, quid suum sit in cogitatione, quid illius, nisi respiciat legem. 7:15. Quod enim operor non intellego. non intellegit quod operatur, quia videt aliud se per legem scire et aliud agere. Non enim quod volo hoc ago, sed quod odi illud facio. subiectus peccato facit utique quod non vult.

7:16. Si autem quod odi illud facio, consentio legi. probat legem recte prohibere, quando invitum se hoc facere quod lex vetat profitetur, et naturae suae dicit esse quod mandat lex, quia quod extra facit odiosum sibi dicit.

7:17. Nunc autem iam non ego operor illud, sed quod inhabitat in me peccatum. quoniam lege videt prohiberi quod agit et consentit non debere fieri ac per hoc aliud esse, cuius inpulsu haec agit, declarat, id est peccatum. peccatum [autem] ideo semper nominat, cum sciatur diabolum significare, quia nisi peccasset primus homo, haec non provenirent. ac per hoc peccatum est, quod ea omnia facit.

7:18. Scio enim, quoniam non inhabitat in me, hoc est in carne mea, bonum.

1. non dicit, sicut quibusdam videtur, carnem malam, sed quod habitat in carne, non esse bonum, sed esse peccatum. quomodo habitat in carne peccatum, cum non sit substantia, sed praevaricatio boni? quoniam primi hominis corpus corruptum est per peccatum, ut esset solubile, ipsa peccati corruptio per condicionem offensionis manet in corpore, robur tenens divinae sententiae datae in Adam, quod est signum diaboli, cuius instinctu peccavit.

2. per id quod ergo facti causa manet, inhabitare dicitur peccatum in carne, ad quam accedit diabolus quasi ad suam |legem|, quia caro iam peccati est et manet quasi in peccato peccatum, ut decipiat hominem suggestionibus malis, ne faciat homo quae praecipit lex. Nam voluntas faciendi adiacet mihi.

3. tam bona adserit, quae iubet lex, ut naturaliter sibi placere dicat et velit facere. Perficere autem bonum non invenio.

4. et placet ergo quod a lege iubetur et voluntas est faciendi, sed ut inpleatur potestas et virtus deest, quia sic pressus est dominatione peccati, ut non possit ire quo vult, neque valeat aut audeat contradicere, quia potestatis eius alter est dominus. homo enim iam consuetudine peccandi gravatur et facilius succumbit peccato quam legi, quam scit bona docere; ac si velit bonum facere, premit illum consuetudo adiutore inimico.

7:19. Non enim quod volo facio bonum, sed quod nolo malum hoc ago. frequenter iterat, ut dilucidet. hoc est ergo, quod supra dictum est, quia ut captivus per supra dictas causas illud cogitur facere, quod non vult peccatum.

7:20. Si autem quod nolo hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. hoc est diabolus, quem supra memoravit, quia pressus et subiugatus peccato non suam, sed illius perficit voluntatem. numquid quia invitum hominem dicit peccare, inmunis videri debet a crimine, quia hoc agit, quod non vult pressus vi potestatis? non utique. ipsius enim vitio et desidia haec coepta sunt; quia enim mancipavit se per adsensum peccato, iure illius dominatur. primum enim suadet, ut victo iam dominetur. apostolus autem, ut gratiam dei praeferat, haec exponit, de quantis malis hominem liberaverit, ut quae exitia ex Adam trahit, quae vero beneficia per Christum consecutus est, cui nec lex quidem subvenire potuit, demonstraret. 7:15. Quod enim operor non intellego. non intellegit quod operatur, quia videt aliud se per legem scire et aliud agere. Non enim quod volo hoc ago, sed quod odi illud facio. subiectus peccato facit utique quod non vult.

7:16. Si autem quod odi illud facio, consentio legi. probat legem recte prohibere, quando invitum se hoc facere quod lex vetat profitetur, et naturae suae dicit esse quod mandat lex, quia quod extra facit odiosum sibi dicit.

7:17. Nunc autem iam non ego operor illud, sed quod inhabitat in me peccatum. quoniam lege videt prohiberi quod agit et consentit non debere fieri ac per hoc aliud esse, cuius inpulsu haec agit, declarat, id est peccatum. peccatum [autem] ideo semper nominat, cum sciatur diabolum significare, quia nisi peccasset primus homo, haec non provenirent. ac per hoc peccatum est, quod ea omnia facit.

7:18. Scio enim, quoniam non inhabitat in me, hoc est in carne mea, bonum.

1. non dicit, sicut quibusdam videtur, carnem malam, sed quod habitat in carne, non esse bonum, sed esse peccatum. quomodo habitat in carne peccatum, cum non sit substantia, sed praevaricatio boni? quoniam primi hominis corpus corruptum est per peccatum, ut esset solubile, ipsa peccati corruptio per condicionem offensionis manet in corpore, robur tenens divinae sententiae datae in Adam, quod est signum diaboli, cuius instinctu peccavit.

2. per id quod ergo facti causa manet, inhabitare dicitur peccatum in carne, ad quam accedit diabolus quasi ad suam |legem|, quia caro iam peccati est et manet quasi in peccato peccatum, ut decipiat hominem suggestionibus malis, ne faciat homo quae praecipit lex. Nam voluntas faciendi adiacet mihi.

3. tam bona adserit, quae iubet lex, ut naturaliter sibi placere dicat et velit facere. Perficere autem bonum non invenio.

4. et placet ergo quod a lege iubetur et voluntas est faciendi, sed ut inpleatur potestas et virtus deest, quia sic pressus est dominatione peccati, ut non possit ire quo vult, neque valeat aut audeat contradicere, quia potestatis eius alter est dominus. homo enim iam consuetudine peccandi gravatur et facilius succumbit peccato quam legi, quam scit bona docere; ac si velit bonum facere, premit illum consuetudo adiutore inimico.

7:19. Non enim quod volo facio bonum, sed quod nolo malum hoc ago. frequenter iterat, ut dilucidet. hoc est ergo, quod supra dictum est, quia ut captivus per supra dictas causas illud cogitur facere, quod non vult peccatum.

7:20. Si autem quod nolo hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. hoc est diabolus, quem supra memoravit, quia pressus et subiugatus peccato non suam, sed illius perficit voluntatem. numquid quia invitum hominem dicit peccare, inmunis videri debet a crimine, quia hoc agit, quod non vult pressus vi potestatis? non utique. ipsius enim vitio et desidia haec coepta sunt; quia enim mancipavit se per adsensum peccato, iure illius dominatur. primum enim suadet, ut victo iam dominetur. apostolus autem, ut gratiam dei praeferat, haec exponit, de quantis malis hominem liberaverit, ut quae exitia ex Adam trahit, quae vero beneficia per Christum consecutus est, cui nec lex quidem subvenire potuit, demonstraret. 7:15. Quod enim operor non intellego. non intellegit quod operatur, quia videt aliud se per legem scire et aliud agere. Non enim quod volo hoc ago, sed quod odi illud facio. subiectus peccato facit utique quod non vult.

7:16. Si autem quod odi illud facio, consentio legi. probat legem recte prohibere, quando invitum se hoc facere quod lex vetat profitetur, et naturae suae dicit esse quod mandat lex, quia quod extra facit odiosum sibi dicit.

7:17. Nunc autem iam non ego operor illud, sed quod inhabitat in me peccatum. quoniam lege videt prohiberi quod agit et consentit non debere fieri ac per hoc aliud esse, cuius inpulsu haec agit, declarat, id est peccatum. peccatum [autem] ideo semper nominat, cum sciatur diabolum significare, quia nisi peccasset primus homo, haec non provenirent. ac per hoc peccatum est, quod ea omnia facit.

7:18. Scio enim, quoniam non inhabitat in me, hoc est in carne mea, bonum.

1. non dicit, sicut quibusdam videtur, carnem malam, sed quod habitat in carne, non esse bonum, sed esse peccatum. quomodo habitat in carne peccatum, cum non sit substantia, sed praevaricatio boni? quoniam primi hominis corpus corruptum est per peccatum, ut esset solubile, ipsa peccati corruptio per condicionem offensionis manet in corpore, robur tenens divinae sententiae datae in Adam, quod est signum diaboli, cuius instinctu peccavit.

2. per id quod ergo facti causa manet, inhabitare dicitur peccatum in carne, ad quam accedit diabolus quasi ad suam |legem|, quia caro iam peccati est et manet quasi in peccato peccatum, ut decipiat hominem suggestionibus malis, ne faciat homo quae praecipit lex. Nam voluntas faciendi adiacet mihi.

3. tam bona adserit, quae iubet lex, ut naturaliter sibi placere dicat et velit facere. Perficere autem bonum non invenio.

4. et placet ergo quod a lege iubetur et voluntas est faciendi, sed ut inpleatur potestas et virtus deest, quia sic pressus est dominatione peccati, ut non possit ire quo vult, neque valeat aut audeat contradicere, quia potestatis eius alter est dominus. homo enim iam consuetudine peccandi gravatur et facilius succumbit peccato quam legi, quam scit bona docere; ac si velit bonum facere, premit illum consuetudo adiutore inimico.

7:19. Non enim quod volo facio bonum, sed quod nolo malum hoc ago. frequenter iterat, ut dilucidet. hoc est ergo, quod supra dictum est, quia ut captivus per supra dictas causas illud cogitur facere, quod non vult peccatum.

7:20. Si autem quod nolo hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. hoc est diabolus, quem supra memoravit, quia pressus et subiugatus peccato non suam, sed illius perficit voluntatem. numquid quia invitum hominem dicit peccare, inmunis videri debet a crimine, quia hoc agit, quod non vult pressus vi potestatis? non utique. ipsius enim vitio et desidia haec coepta sunt; quia enim mancipavit se per adsensum peccato, iure illius dominatur. primum enim suadet, ut victo iam dominetur. apostolus autem, ut gratiam dei praeferat, haec exponit, de quantis malis hominem liberaverit, ut quae exitia ex Adam trahit, quae vero beneficia per Christum consecutus est, cui nec lex quidem subvenire potuit, demonstraret. nec obesse iam homini, quia carni inest peccatum, si modo repugnet illi memor auxilii dei. sed et coronandus est, qui peccati in carne manentis premit consilia; magnae enim sollertiae est domestici hostis insidias evitare.

2. lex ergo spiritus vitae ipsa est lex fidei. nam et Moysi lex spiritalis est, quia prohibet peccari, non tamen vitae, quia reis mortis peccata remittere non potest, ut vivificet morituros. haec vero, quia et peccari non vult et a morte revocat, lex spiritus vitae appellatur, non per litteram constans, sed per spiritum, quia corde creditur et spiritus est quod creditur.

3. haec itaque lex in Christo Iesu, hoc est per fidem Christi, liberat credentem a lege peccati et mortis. lex peccati est, quam in membris dicit habitare, quae suadere nititur adversa; lex vero mortis Moysi lex est, quia mortificat peccatores. nam et in alia epistola inter cetera dicit de auctoritate legis: si ministratio mortis formata in lapidibus fuit in gloriam. non ergo mirandum, si lex spiritalis dicatur et lex mortis, cum et evangelium eodem modo sit; dicit enim alio loco inter cetera: aliis odor vitae ad vitam, aliis odor mortis ad mortem.

3a. quos enim opinio virtutum aut rerum gestarum visus aut auditus adtrahebat ad fidem, his odor vitae erat evangelium; illis autem, quorum sensum inflammabat facta virtus ad contradicendum, mortis erat odor praedicatio fidei. una ergo cum sit fides, diversitatem praestat hominibus, sicut et sol, cum sit unus, ceram solvit, lutum stringit. qua ergo quis mente odoratus fuerit fidem, sic et proficiet illi.

3b. sed dicitur forte: 'si eadem praestat fides quae et lex, cur non etiam ipsa ex parte lex mortis dicatur? mortificat enim non credentes'. sed non ita est. fides enim data est, quae iustificat confugientes ad se, ut remittat eis, quos lex teneret reos, ut agentes sub fide liberi sint a peccato; nam sub lege agentes obnoxii sunt. qui ergo non obaudiunt fidei, non occidentur a fide, sed a lege, quia non accedentes ad fidem rei tenentur a lege.

3c. ideo que omnes, qui malo animo odorantur verba fidei, remanent in morte. videamus nunc quid intersit, cum dicitur lex spiritalis et lex spiritus. hoc interest, quia idcirco dicitur lex spiritalis, quia praecepta dat, per quae non peccetur, quia qui non peccat, spiritalis vocatur, aemulus superiorum caelestium; lex autem spiritus |propterea| vocatur, quia deus, cuius fides est, spiritus est. illic ergo verba sunt, hic res; illic quae dei sunt, hic deus ipse.

Caput 8

8:3. Quia quod inpossibile erat legis, in quo infirmabatur per carnem, deus filium suum mittens in similitudine carnis peccati de peccato damnavit peccatum in carne.

1. haec dicit, ut baptizatos securos reddat, quia liberati sunt a peccato. quoniam quod inpossibile erat, |inquit|, legis. cui inpossibile? nobis scilicet inpossibile erat inplere mandatum legis, quia subiecti eramus peccato. ob hoc deus filium suum misit in similitudinem carnis peccati. haec est similitudo carnis, quia quamvis eadem caro sit quae et nostra, non tamen ita facta in utero est et nata sicut et caro nostra; est enim sanctificata in utero et nata sine peccato, et neque ipse in illa peccavit.

2. ideo enim virginalis uterus electus est ad partum dominicum, ut in sanctitate differret caro dominica a carne nostra. in causa enim similis est, non |in qualitate peccati substantiae|. propterea ergo similem dixit, |quia de eadem enim substantia| carnis non eandem habuit nativitatem, |quia peccato subiectum non fuit corpus domini|. nec obesse iam homini, quia carni inest peccatum, si modo repugnet illi memor auxilii dei. sed et coronandus est, qui peccati in carne manentis premit consilia; magnae enim sollertiae est domestici hostis insidias evitare.

2. lex ergo spiritus vitae ipsa est lex fidei. nam et Moysi lex spiritalis est, quia prohibet peccari, non tamen vitae, quia reis mortis peccata remittere non potest, ut vivificet morituros. haec vero, quia et peccari non vult et a morte revocat, lex spiritus vitae appellatur, non per litteram constans, sed per spiritum, quia corde creditur et spiritus est quod creditur.

3. haec itaque lex in Christo Iesu, hoc est per fidem Christi, liberat credentem a lege peccati et mortis. lex peccati est, quam in membris dicit habitare, quae suadere nititur adversa; lex vero mortis Moysi lex est, quia mortificat peccatores. nam et in alia epistola inter cetera dicit de auctoritate legis: si ministratio mortis formata in lapidibus fuit in gloriam. non ergo mirandum, si lex spiritalis dicatur et lex mortis, cum et evangelium eodem modo sit; dicit enim alio loco inter cetera: aliis odor vitae ad vitam, aliis odor mortis ad mortem.

3a. quos enim opinio virtutum aut rerum gestarum visus aut auditus adtrahebat ad fidem, his odor vitae erat evangelium; illis autem, quorum sensum inflammabat facta virtus ad contradicendum, mortis erat odor praedicatio fidei. una ergo cum sit fides, diversitatem praestat hominibus, sicut et sol, cum sit unus, ceram solvit, lutum stringit. qua ergo quis mente odoratus fuerit fidem, sic et proficiet illi.

3b. sed dicitur forte: 'si eadem praestat fides quae et lex, cur non etiam ipsa ex parte lex mortis dicatur? mortificat enim non credentes'. sed non ita est. fides enim data est, quae iustificat confugientes ad se, ut remittat eis, quos lex teneret reos, ut agentes sub fide liberi sint a peccato; nam sub lege agentes obnoxii sunt. qui ergo non obaudiunt fidei, non occidentur a fide, sed a lege, quia non accedentes ad fidem rei tenentur a lege.

3c. ideo que omnes, qui malo animo odorantur verba fidei, remanent in morte. videamus nunc quid intersit, cum dicitur lex spiritalis et lex spiritus. hoc interest, quia idcirco dicitur lex spiritalis, quia praecepta dat, per quae non peccetur, quia qui non peccat, spiritalis vocatur, aemulus superiorum caelestium; lex autem spiritus |propterea| vocatur, quia deus, cuius fides est, spiritus est. illic ergo verba sunt, hic res; illic quae dei sunt, hic deus ipse.

8:3. Quia quod inpossibile erat legis, in quo infirmabatur per carnem, deus filium suum mittens in similitudine carnis peccati de peccato damnavit peccatum in carne.

1. haec dicit, ut baptizatos securos reddat, quia liberati sunt a peccato. quoniam quod inpossibile erat, |inquit|, legis. cui inpossibile? nobis scilicet inpossibile erat inplere mandatum legis, quia subiecti eramus peccato. ob hoc deus filium suum misit in similitudinem carnis peccati. haec est similitudo carnis, quia quamvis eadem caro sit quae et nostra, non tamen ita facta in utero est et nata sicut et caro nostra; est enim sanctificata in utero et nata sine peccato, et neque ipse in illa peccavit.

2. ideo enim virginalis uterus electus est ad partum dominicum, ut in sanctitate differret caro dominica a carne nostra. in causa enim similis est, non |in qualitate peccati substantiae|. propterea ergo similem dixit, |quia de eadem enim substantia| carnis non eandem habuit nativitatem, |quia peccato subiectum non fuit corpus domini|. nec obesse iam homini, quia carni inest peccatum, si modo repugnet illi memor auxilii dei. sed et coronandus est, qui peccati in carne manentis premit consilia; magnae enim sollertiae est domestici hostis insidias evitare.

2. lex ergo spiritus vitae ipsa est lex fidei. nam et Moysi lex spiritalis est, quia prohibet peccari, non tamen vitae, quia reis mortis peccata remittere non potest, ut vivificet morituros. haec vero, quia et peccari non vult et a morte revocat, lex spiritus vitae appellatur, non per litteram constans, sed per spiritum, quia corde creditur et spiritus est quod creditur.

3. haec itaque lex in Christo Iesu, hoc est per fidem Christi, liberat credentem a lege peccati et mortis. lex peccati est, quam in membris dicit habitare, quae suadere nititur adversa; lex vero mortis Moysi lex est, quia mortificat peccatores. nam et in alia epistola inter cetera dicit de auctoritate legis: si ministratio mortis formata in lapidibus fuit in gloriam. non ergo mirandum, si lex spiritalis dicatur et lex mortis, cum et evangelium eodem modo sit; dicit enim alio loco inter cetera: aliis odor vitae ad vitam, aliis odor mortis ad mortem.

3a. quos enim opinio virtutum aut rerum gestarum visus aut auditus adtrahebat ad fidem, his odor vitae erat evangelium; illis autem, quorum sensum inflammabat facta virtus ad contradicendum, mortis erat odor praedicatio fidei. una ergo cum sit fides, diversitatem praestat hominibus, sicut et sol, cum sit unus, ceram solvit, lutum stringit. qua ergo quis mente odoratus fuerit fidem, sic et proficiet illi.

3b. sed dicitur forte: 'si eadem praestat fides quae et lex, cur non etiam ipsa ex parte lex mortis dicatur? mortificat enim non credentes'. sed non ita est. fides enim data est, quae iustificat confugientes ad se, ut remittat eis, quos lex teneret reos, ut agentes sub fide liberi sint a peccato; nam sub lege agentes obnoxii sunt. qui ergo non obaudiunt fidei, non occidentur a fide, sed a lege, quia non accedentes ad fidem rei tenentur a lege.

3c. ideo que omnes, qui malo animo odorantur verba fidei, remanent in morte. videamus nunc quid intersit, cum dicitur lex spiritalis et lex spiritus. hoc interest, quia idcirco dicitur lex spiritalis, quia praecepta dat, per quae non peccetur, quia qui non peccat, spiritalis vocatur, aemulus superiorum caelestium; lex autem spiritus |propterea| vocatur, quia deus, cuius fides est, spiritus est. illic ergo verba sunt, hic res; illic quae dei sunt, hic deus ipse.

8:3. Quia quod inpossibile erat legis, in quo infirmabatur per carnem, deus filium suum mittens in similitudine carnis peccati de peccato damnavit peccatum in carne.

1. haec dicit, ut baptizatos securos reddat, quia liberati sunt a peccato. quoniam quod inpossibile erat, |inquit|, legis. cui inpossibile? nobis scilicet inpossibile erat inplere mandatum legis, quia subiecti eramus peccato. ob hoc deus filium suum misit in similitudinem carnis peccati. haec est similitudo carnis, quia quamvis eadem caro sit quae et nostra, non tamen ita facta in utero est et nata sicut et caro nostra; est enim sanctificata in utero et nata sine peccato, et neque ipse in illa peccavit.

2. ideo enim virginalis uterus electus est ad partum dominicum, ut in sanctitate differret caro dominica a carne nostra. in causa enim similis est, non |in qualitate peccati substantiae|. propterea ergo similem dixit, |quia de eadem enim substantia| carnis non eandem habuit nativitatem, |quia peccato subiectum non fuit corpus domini|. nec obesse iam homini, quia carni inest peccatum, si modo repugnet illi memor auxilii dei. sed et coronandus est, qui peccati in carne manentis premit consilia; magnae enim sollertiae est domestici hostis insidias evitare.

2. lex ergo spiritus vitae ipsa est lex fidei. nam et Moysi lex spiritalis est, quia prohibet peccari, non tamen vitae, quia reis mortis peccata remittere non potest, ut vivificet morituros. haec vero, quia et peccari non vult et a morte revocat, lex spiritus vitae appellatur, non per litteram constans, sed per spiritum, quia corde creditur et spiritus est quod creditur.

3. haec itaque lex in Christo Iesu, hoc est per fidem Christi, liberat credentem a lege peccati et mortis. lex peccati est, quam in membris dicit habitare, quae suadere nititur adversa; lex vero mortis Moysi lex est, quia mortificat peccatores. nam et in alia epistola inter cetera dicit de auctoritate legis: si ministratio mortis formata in lapidibus fuit in gloriam. non ergo mirandum, si lex spiritalis dicatur et lex mortis, cum et evangelium eodem modo sit; dicit enim alio loco inter cetera: aliis odor vitae ad vitam, aliis odor mortis ad mortem.

3a. quos enim opinio virtutum aut rerum gestarum visus aut auditus adtrahebat ad fidem, his odor vitae erat evangelium; illis autem, quorum sensum inflammabat facta virtus ad contradicendum, mortis erat odor praedicatio fidei. una ergo cum sit fides, diversitatem praestat hominibus, sicut et sol, cum sit unus, ceram solvit, lutum stringit. qua ergo quis mente odoratus fuerit fidem, sic et proficiet illi.

3b. sed dicitur forte: 'si eadem praestat fides quae et lex, cur non etiam ipsa ex parte lex mortis dicatur? mortificat enim non credentes'. sed non ita est. fides enim data est, quae iustificat confugientes ad se, ut remittat eis, quos lex teneret reos, ut agentes sub fide liberi sint a peccato; nam sub lege agentes obnoxii sunt. qui ergo non obaudiunt fidei, non occidentur a fide, sed a lege, quia non accedentes ad fidem rei tenentur a lege.

3c. ideo que omnes, qui malo animo odorantur verba fidei, remanent in morte. videamus nunc quid intersit, cum dicitur lex spiritalis et lex spiritus. hoc interest, quia idcirco dicitur lex spiritalis, quia praecepta dat, per quae non peccetur, quia qui non peccat, spiritalis vocatur, aemulus superiorum caelestium; lex autem spiritus |propterea| vocatur, quia deus, cuius fides est, spiritus est. illic ergo verba sunt, hic res; illic quae dei sunt, hic deus ipse.

8:3. Quia quod inpossibile erat legis, in quo infirmabatur per carnem, deus filium suum mittens in similitudine carnis peccati de peccato damnavit peccatum in carne.

1. haec dicit, ut baptizatos securos reddat, quia liberati sunt a peccato. quoniam quod inpossibile erat, |inquit|, legis. cui inpossibile? nobis scilicet inpossibile erat inplere mandatum legis, quia subiecti eramus peccato. ob hoc deus filium suum misit in similitudinem carnis peccati. haec est similitudo carnis, quia quamvis eadem caro sit quae et nostra, non tamen ita facta in utero est et nata sicut et caro nostra; est enim sanctificata in utero et nata sine peccato, et neque ipse in illa peccavit.

2. ideo enim virginalis uterus electus est ad partum dominicum, ut in sanctitate differret caro dominica a carne nostra. in causa enim similis est, non |in qualitate peccati substantiae|. propterea ergo similem dixit, |quia de eadem enim substantia| carnis non eandem habuit nativitatem, |quia peccato subiectum non fuit corpus domini|. 8:14. Quicumque enim spiritu dei aguntur, hi filii dei sunt. hos dicit spiritu dei agi, in quorum actibus consilia principum et potestatum huius mundi non videntur. in quorum enim videntur, non sunt filii dei, sed diaboli, quia qui de deo natus est, non peccat, dicit Iohannes apostolus; hoc est enim, quod filios dei probat et diaboli. unde dominus ad Iudaeos, quod male agerent et parricidium cogitarent, ait: vos de patre diabolo estis.

8:15. Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore.

1. hoc dicit, quia accepto spiritu sancto omni timore malorum actuum exuti sumus, ut de cetero nihil tale agamus, unde iterum timeamus; , quia lege data omnes rei constituti sunt. spiritum ergo timoris legem dixit, quia homines peccati causa in timore constituit. lex autem fidei, quae in spiritu adoptionis significatur, lex securitatis est, quia a timore nos eruit, dum donat peccata, ac per hoc securos nos fecit, ac dicitur spiritus non timoris secundum hunc mundum. Sed accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus: abba, pater.

2. gratia dei a timore liberati accepimus spiritum adoptionis filiorum, ut considerantes quid eramus et quid dono dei sumus adepti, magna cura vitam nostram ordinemus, ne nomen in nobis dei patris iniuriam patiatur, et ea omnia, quae evasimus, |veluti ingrati| incurramus.

2a. talem enim gratiam consecuti sumus, ut audeamus dicere deo: abba, hoc est pater. ideo que conmonet, ne accepta fiducia in temeritatem vertatur. si enim huic voci, qua dicimus abba, pater, dissimilem conversationem exhibuerimus, iniuriam deo facimus vocantes eum patrem. idcirco enim bonitate sua hoc nobis indulsit, quod super naturam nostram est, ut quod substantia indigni sumus, operibus mereamur.

8:16. Ipse spiritus reddit testimonium spiritui nostro, quod sumus filii dei.

1. bene agentibus nobis et per hoc ipsum manente in nobis spiritu sancto huic voci et animo nostro, quo clamamus in oratione: abba, id est pater, spiritus dei testis est, dum manet in nobis, quoniam non temere dicimus: abba, pater. dignam enim vitam huic voci exhibemus.

1a. et hoc est testimonium filiorum, si in eis per spiritum videatur signum paternum.

8:17. Si autem filii, et heredes. heredes quidem dei, coheredes autem Christi.

1a. cum deus pater nullo modo mortuus possit dici, Christus autem filius eius mortuus dicatur causa incarnationis, quid est, ut is qui mortuus est, semper viventis heres esse dicatur, cum heredes utique non nisi mortuorum sint? sed haec causa humanitatis, non divinitatis est. nam apud deum, quae apud nos hereditas dicitur, donum est patris in filios obaudientes transfusum, ut vivus viventis heres sit merito proprio, non necessitate defuncti.

1b. unde |et| dominus in evangelio non magis humana quam divina ratione vivum viventibus substantiam suam partitum esse, licet in parabola, signavit; nec enim parabola absurda ratione conponitur. ut ergo promptos nos ad obaudiendum deo patri faceret, hac spe exhortatur dicens dei nos futuros heredes, coheredes autem Christi, ut quia magna spes praemii est, tanto magis in dei rebus propensiores essemus, postponentes curam mundanorum.

2. quid sit autem coheredem esse filii dei, ab apostolo Iohanne docemur; inter cetera enim ait: scimus, quia cum apparuerit, similes ei erimus. Si tamen conpatiamur, ut et simul glorificemur.

3. quomodo coheredes Christi fieri possumus, declaravit dicens: si tamen conpatiamur, ut et simul glorificemur. videamus ergo quid sit conpati. conpati est persecutiones tolerare propter spem futurorum carnem que crucifigere cum vitiis et concupiscentiis, hoc est voluptates et pompas saeculi spernere. cum enim haec omnia mortua fuerint apud hominem, crucifigit mundum futuri saeculi vitam credens, in qua se sperat coheredem Christi futurum.

8:18. Existimo enim, quod non sint condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis.

1. exhortatio haec ad superiora pertinet, quibus ostendit parva esse, quae hic possunt a perfidis inrogari, ad conparationem decreti muneris in futuro saeculo. propterea ad omnia exitia paratos esse debere, quia permagna pro his repromissa sunt praemia, ut in tribulatione consoletur se animus et spe crescat. nam et quosdam, immo multos, scimus pro praesentibus lucris, ad modicum utique profuturis, quam asperos et duros subire labores, et ad quae tendunt aliquando, quia vita ipsa fragilis est et incerta, pervenire non possunt.

2. nautae pro quibus commodis tantis se procellis et tempestatibus credunt, cum sciant in his mortem magis ante oculos esse quam vitam! et milites spe praesentis praemii, cum incerta victoria sit, insurgere in gladios non dubitant. quanto magis ergo pro Christo patiendum est, cuius etiam protelata habemus beneficia, qui pro parvis magnifica |et pro terrenis caelestia| et pro temporalibus perpetua praemia |cum gloria| pollicetur! pro Christo dicimur pati, cum non illi, sed nobis proficiat quod patimur. sed quia ille occasionem quaerit remunerandi nos, hoc praecipit. ut bonus enim vel profusus largitor causas quaerit, quomodo donet aut indignis aut verecundis.

2a. denique ut ipsa exitia tolerari possint, ipse suggerit vires.

8:19. Nam expectatio creaturae revelationem filiorum dei expectat. quoniam praesentis temporis passiones indignas dixit ad futuram gloriam, subiecit, quod creatura hoc expectet, ut conpleatur numerus filiorum dei destinatus ad vitam, ut tunc demum etiam ipsa creatura possit discingi ab officio servitutis et pausare in otio.

8:20. Vanitati enim creatura subiecta est, non voluntaria.

1. in dei et creatoris potestate posita creatura non utique sponte subiecta est vanitati; nec enim sibi proderit, quod subiecta est, sed nobis. quid est ergo, in quo vanitati subiecta est, nisi quia quae generat caduca sunt? operatur enim, ut fructus faciat corruptibiles. corruptio ergo ipsa est vanitas. omnia enim quae nascuntur in mundo infirma, caduca et corruptibilia ac per hoc vana sunt. vana sunt enim, quia statum suum tenere non possunt. nam cuncta deformata per fluxum semper in se redeunt confusa in naturam. hoc dicit de his et Solomon, quia omnia ista vanitas.

1a. nec discordat ab his David dicens: verumtamen vanitas omnis homo vivens. manducare enim et bibere et res mundi curare nonne vanitas est? et prodest tamen ipsa vanitas; proficit enim hominibus natis in mundo, ut per haec in corporibus exercitati discant mysterium creatoris. ad comparationem enim aeternorum vana sunt; nam in suo bona sunt, quippe cum sint necessaria. Sed propter eum, qui subiecit illam in spe.

2. quae sit spes, statim subiecit dicens:

8:21. Quoniam et ipsa creatura liberabitur a servitute corruptelae in libertatem gloriae filiorum dei. quoniam contradicere non potest creatura conditori suo, eius causa subiecta est non sine spe; habet enim in labore posita hoc solacium, quoniam habebit requiem, cum crediderint omnes, quos scit deus credituros |quorum etiam causa subiecit eam|.

8:22. Scimus enim, quod omnis creatura ingemescit et parturit usque adhuc.

1. paturire dolere est. cum enim haec omnia mortua fuerint apud hominem, crucifigit mundum futuri saeculi vitam credens, in qua se sperat coheredem Christi futurum.

8:18. Existimo enim, quod non sint condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis.

1. exhortatio haec ad superiora pertinet, quibus ostendit parva esse, quae hic possunt a perfidis inrogari, ad conparationem decreti muneris in futuro saeculo. propterea ad omnia exitia paratos esse debere, quia permagna pro his repromissa sunt praemia, ut in tribulatione consoletur se animus et spe crescat. nam et quosdam, immo multos, scimus pro praesentibus lucris, ad modicum utique profuturis, quam asperos et duros subire labores, et ad quae tendunt aliquando, quia vita ipsa fragilis est et incerta, pervenire non possunt.

2. nautae pro quibus commodis tantis se procellis et tempestatibus credunt, cum sciant in his mortem magis ante oculos esse quam vitam! et milites spe praesentis praemii, cum incerta victoria sit, insurgere in gladios non dubitant. quanto magis ergo pro Christo patiendum est, cuius etiam protelata habemus beneficia, qui pro parvis magnifica |et pro terrenis caelestia| et pro temporalibus perpetua praemia |cum gloria| pollicetur! pro Christo dicimur pati, cum non illi, sed nobis proficiat quod patimur. sed quia ille occasionem quaerit remunerandi nos, hoc praecipit. ut bonus enim vel profusus largitor causas quaerit, quomodo donet aut indignis aut verecundis.

2a. denique ut ipsa exitia tolerari possint, ipse suggerit vires.

8:19. Nam expectatio creaturae revelationem filiorum dei expectat. quoniam praesentis temporis passiones indignas dixit ad futuram gloriam, subiecit, quod creatura hoc expectet, ut conpleatur numerus filiorum dei destinatus ad vitam, ut tunc demum etiam ipsa creatura possit discingi ab officio servitutis et pausare in otio.

8:20. Vanitati enim creatura subiecta est, non voluntaria.

1. in dei et creatoris potestate posita creatura non utique sponte subiecta est vanitati; nec enim sibi proderit, quod subiecta est, sed nobis. quid est ergo, in quo vanitati subiecta est, nisi quia quae generat caduca sunt? operatur enim, ut fructus faciat corruptibiles. corruptio ergo ipsa est vanitas. omnia enim quae nascuntur in mundo infirma, caduca et corruptibilia ac per hoc vana sunt. vana sunt enim, quia statum suum tenere non possunt. nam cuncta deformata per fluxum semper in se redeunt confusa in naturam. hoc dicit de his et Solomon, quia omnia ista vanitas.

1a. nec discordat ab his David dicens: verumtamen vanitas omnis homo vivens. manducare enim et bibere et res mundi curare nonne vanitas est? et prodest tamen ipsa vanitas; proficit enim hominibus natis in mundo, ut per haec in corporibus exercitati discant mysterium creatoris. ad comparationem enim aeternorum vana sunt; nam in suo bona sunt, quippe cum sint necessaria. Sed propter eum, qui subiecit illam in spe.

2. quae sit spes, statim subiecit dicens:

8:21. Quoniam et ipsa creatura liberabitur a servitute corruptelae in libertatem gloriae filiorum dei. quoniam contradicere non potest creatura conditori suo, eius causa subiecta est non sine spe; habet enim in labore posita hoc solacium, quoniam habebit requiem, cum crediderint omnes, quos scit deus credituros |quorum etiam causa subiecit eam|.

8:22. Scimus enim, quod omnis creatura ingemescit et parturit usque adhuc.

1. paturire dolere est. sed si quod non videmus speramus, per patientiam expectamus.

1a. dubium non est ea sperari, quae non videntur; expectantur enim futura.

1. haec expectatio patientia est, quae multum meretur a deo, ut de die in diem expectans cupiat venire regnum dei et non dubitet quia tardat.

8:26. Similiter autem et spiritus adiuvat infirmitatem nostrae orationis.

1. quoniam superius ingemescere nos et precari liberationem memoravit, et in dolore positi aut quae longe futura dicta sunt mox fieri volumus aut cito tolli per quae ad meritum pervenimus, et videmur inbecilla oratione precari, dum illi denegatur effectus. infirmatur enim, quia contra rationem postulat, ac per hoc infirmitatem hanc a sancto spiritu dato nobis adiuvari ostendit. adiuvat autem, quia quae aut ante petuntur quam peti debeant, aut sunt contraria, non sinit fieri. Nam quid oremus sicut oportet, nescimus.

2. infirmitatem orationis nostrae ignorantiam significare declaravit. fallimur enim putantes prodesse quae poscimus, cum non sint. denique eidem apostolo tertio deprecanti, ut temptationes ab eo cessarent, quia crebrae erant, dictum a domino est: sufficit tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate perficitur, id est: sic meritum quis conlocat, dum in tribulationibus patiens invenitur. didicit ergo contra se esse quod petebat. est aliquando et superba et stulta petitio, sicut fuit duorum apostolorum Iacobi et Iohannis, quibus incongrua et inmensa poscentibus dictum est: nescitis quid petatis. Sed ipse spiritus postulat |pro nobis| gemitibus inenarrabilibus.

3a. non humanis eloquiis postulare pro nobis dicit spiritum domini, sed more naturae suae. cum enim quod de deo est, deo loquitur, eo more loquatur necesse est, quo ille loquitur, de quo est. nemo enim cum cive suo alia lingua loquitur.

3. superfundit enim se precibus nostris spiritus datus nobis, ut inperitiam et inprovidentiam nostram motu suo operiat et illa nobis a deo petat, quae prosint nobis.

8:27. Qui autem scrutatur corda, scit, quid desideret spiritus, quia secundum deum postulat pro sanctis.

1. manifestum est, quia deo, cui nihil tacitum est et occultum, nota est precatio omnium spirituum, quanto magis spiritus sancti, 1a. qui eiusdem utique substantiae est, |et loquitur non inpulsu aeris neque ut angeli aut sicut cetera ex creaturis, sed sicut conpetit eius divinitati|.

2. deo ergo loquitur, cum nobis tacere videtur, quia et videt, cum non videatur et haec petit, quae scit deo placere et nobis prodesse. tunc sane pro nobis interponit se idem spiritus, quando scit nos per ignorantiam, non per iactantiam contraria postulare.

8:28. Scimus autem, quoniam diligentibus deum omnia procedunt in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt. hoc dicit, quia diligentes deum acsi inperite precati fuerint, non illis oberit, quia propositum cordis illorum sciens deus et ignaviam, non illis inputat quae adversa postulant, sed ea adnuit, quae danda sunt deum amantibus. unde et dominus in evangelio: scit autem, inquit, pater vester, quid vobis opus sit, antequam petatis ab eo. hi ergo secundum propositum vocantur, quos credentes praesciit deus futuros sibi idoneos, ut, antequam crederent, scirentur.

8:29. Quos praescivit et praedestinavit.

1. istos quos praescivit futuros devotos sibi, ipsos elegit ad promissa praemia capessenda, ut hi qui credere videntur et non permanent in fide coepta, a deo electi negentur, quia quos deus apud se elegit, |per|manent.

1a. est enim qui ad tempus eligitur, sicut Saul et Iudas, non de praescientia, sed de praesenti iustitia. Conformes fieri imaginis filii sui. sed si quod non videmus speramus, per patientiam expectamus.

1a. dubium non est ea sperari, quae non videntur; expectantur enim futura.

1. haec expectatio patientia est, quae multum meretur a deo, ut de die in diem expectans cupiat venire regnum dei et non dubitet quia tardat.

8:26. Similiter autem et spiritus adiuvat infirmitatem nostrae orationis.

1. quoniam superius ingemescere nos et precari liberationem memoravit, et in dolore positi aut quae longe futura dicta sunt mox fieri volumus aut cito tolli per quae ad meritum pervenimus, et videmur inbecilla oratione precari, dum illi denegatur effectus. infirmatur enim, quia contra rationem postulat, ac per hoc infirmitatem hanc a sancto spiritu dato nobis adiuvari ostendit. adiuvat autem, quia quae aut ante petuntur quam peti debeant, aut sunt contraria, non sinit fieri. Nam quid oremus sicut oportet, nescimus.

2. infirmitatem orationis nostrae ignorantiam significare declaravit. fallimur enim putantes prodesse quae poscimus, cum non sint. denique eidem apostolo tertio deprecanti, ut temptationes ab eo cessarent, quia crebrae erant, dictum a domino est: sufficit tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate perficitur, id est: sic meritum quis conlocat, dum in tribulationibus patiens invenitur. didicit ergo contra se esse quod petebat. est aliquando et superba et stulta petitio, sicut fuit duorum apostolorum Iacobi et Iohannis, quibus incongrua et inmensa poscentibus dictum est: nescitis quid petatis. Sed ipse spiritus postulat |pro nobis| gemitibus inenarrabilibus.

3a. non humanis eloquiis postulare pro nobis dicit spiritum domini, sed more naturae suae. cum enim quod de deo est, deo loquitur, eo more loquatur necesse est, quo ille loquitur, de quo est. nemo enim cum cive suo alia lingua loquitur.

3. superfundit enim se precibus nostris spiritus datus nobis, ut inperitiam et inprovidentiam nostram motu suo operiat et illa nobis a deo petat, quae prosint nobis.

8:27. Qui autem scrutatur corda, scit, quid desideret spiritus, quia secundum deum postulat pro sanctis.

1. manifestum est, quia deo, cui nihil tacitum est et occultum, nota est precatio omnium spirituum, quanto magis spiritus sancti, 1a. qui eiusdem utique substantiae est, |et loquitur non inpulsu aeris neque ut angeli aut sicut cetera ex creaturis, sed sicut conpetit eius divinitati|.

2. deo ergo loquitur, cum nobis tacere videtur, quia et videt, cum non videatur et haec petit, quae scit deo placere et nobis prodesse. tunc sane pro nobis interponit se idem spiritus, quando scit nos per ignorantiam, non per iactantiam contraria postulare.

8:28. Scimus autem, quoniam diligentibus deum omnia procedunt in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt. hoc dicit, quia diligentes deum acsi inperite precati fuerint, non illis oberit, quia propositum cordis illorum sciens deus et ignaviam, non illis inputat quae adversa postulant, sed ea adnuit, quae danda sunt deum amantibus. unde et dominus in evangelio: scit autem, inquit, pater vester, quid vobis opus sit, antequam petatis ab eo. hi ergo secundum propositum vocantur, quos credentes praesciit deus futuros sibi idoneos, ut, antequam crederent, scirentur.

8:29. Quos praescivit et praedestinavit.

1. istos quos praescivit futuros devotos sibi, ipsos elegit ad promissa praemia capessenda, ut hi qui credere videntur et non permanent in fide coepta, a deo electi negentur, quia quos deus apud se elegit, |per|manent.

1a. est enim qui ad tempus eligitur, sicut Saul et Iudas, non de praescientia, sed de praesenti iustitia. Conformes fieri imaginis filii sui. sed si quod non videmus speramus, per patientiam expectamus.

1a. dubium non est ea sperari, quae non videntur; expectantur enim futura.

1. haec expectatio patientia est, quae multum meretur a deo, ut de die in diem expectans cupiat venire regnum dei et non dubitet quia tardat.

8:26. Similiter autem et spiritus adiuvat infirmitatem nostrae orationis.

1. quoniam superius ingemescere nos et precari liberationem memoravit, et in dolore positi aut quae longe futura dicta sunt mox fieri volumus aut cito tolli per quae ad meritum pervenimus, et videmur inbecilla oratione precari, dum illi denegatur effectus. infirmatur enim, quia contra rationem postulat, ac per hoc infirmitatem hanc a sancto spiritu dato nobis adiuvari ostendit. adiuvat autem, quia quae aut ante petuntur quam peti debeant, aut sunt contraria, non sinit fieri. Nam quid oremus sicut oportet, nescimus.

2. infirmitatem orationis nostrae ignorantiam significare declaravit. fallimur enim putantes prodesse quae poscimus, cum non sint. denique eidem apostolo tertio deprecanti, ut temptationes ab eo cessarent, quia crebrae erant, dictum a domino est: sufficit tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate perficitur, id est: sic meritum quis conlocat, dum in tribulationibus patiens invenitur. didicit ergo contra se esse quod petebat. est aliquando et superba et stulta petitio, sicut fuit duorum apostolorum Iacobi et Iohannis, quibus incongrua et inmensa poscentibus dictum est: nescitis quid petatis. Sed ipse spiritus postulat |pro nobis| gemitibus inenarrabilibus.

3a. non humanis eloquiis postulare pro nobis dicit spiritum domini, sed more naturae suae. cum enim quod de deo est, deo loquitur, eo more loquatur necesse est, quo ille loquitur, de quo est. nemo enim cum cive suo alia lingua loquitur.

3. superfundit enim se precibus nostris spiritus datus nobis, ut inperitiam et inprovidentiam nostram motu suo operiat et illa nobis a deo petat, quae prosint nobis.

8:27. Qui autem scrutatur corda, scit, quid desideret spiritus, quia secundum deum postulat pro sanctis.

1. manifestum est, quia deo, cui nihil tacitum est et occultum, nota est precatio omnium spirituum, quanto magis spiritus sancti, 1a. qui eiusdem utique substantiae est, |et loquitur non inpulsu aeris neque ut angeli aut sicut cetera ex creaturis, sed sicut conpetit eius divinitati|.

2. deo ergo loquitur, cum nobis tacere videtur, quia et videt, cum non videatur et haec petit, quae scit deo placere et nobis prodesse. tunc sane pro nobis interponit se idem spiritus, quando scit nos per ignorantiam, non per iactantiam contraria postulare.

8:28. Scimus autem, quoniam diligentibus deum omnia procedunt in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt. hoc dicit, quia diligentes deum acsi inperite precati fuerint, non illis oberit, quia propositum cordis illorum sciens deus et ignaviam, non illis inputat quae adversa postulant, sed ea adnuit, quae danda sunt deum amantibus. unde et dominus in evangelio: scit autem, inquit, pater vester, quid vobis opus sit, antequam petatis ab eo. hi ergo secundum propositum vocantur, quos credentes praesciit deus futuros sibi idoneos, ut, antequam crederent, scirentur.

8:29. Quos praescivit et praedestinavit.

1. istos quos praescivit futuros devotos sibi, ipsos elegit ad promissa praemia capessenda, ut hi qui credere videntur et non permanent in fide coepta, a deo electi negentur, quia quos deus apud se elegit, |per|manent.

1a. est enim qui ad tempus eligitur, sicut Saul et Iudas, non de praescientia, sed de praesenti iustitia. Conformes fieri imaginis filii sui. nam quis seducatur fidelium ad haec, a quibus recessit manifestato errore? sed ista meditatur et fingit, per quae etiam electos possit seducere. nulla sunt ergo, quae nos possint a caritate dei separare, quae est in Christo Iesu. deus enim in Christo caritatem suam nobis ostendit, dum tradidit illum pro nobis.

Caput 9

9:1. Veritatem dico in Christo, non mentior, testimonium mihi reddente conscientia mea in spiritu sancto, 2. quia tristitia est mihi magna et continuus dolor cordi meo, 3. optabam enim anathema esse ego ipse a Christo pro fratribus meis, cognatis secundum carnem, 4. qui sunt Istrahelitae.

1. quoniam superius contra Iudaeos loqui videtur, qui ex lege iustificari se putant, nunc ut votum suum et affectum circa eos ostendat, teste conscientia sua in Christo Iesu et in spiritu sancto dicit se loqui, ut non velut inimico illorum fides haberi non possit. idcirco Christum et spiritum sanctum, quos nihil latet, testes dat et quorum testimonium reprobari non potest, qui testimonium sic perhibent apostolo, dum conmendant eum virtute signorum, quae faciebant per illum.

2. quia enim tam ingens praesidium Christi et praecipuam caritatem circa genus humanum ostendit et dignationem eius gloriosam et inmortalia praemia repromissa ac per hoc dolet genus suum, quod est secundum carnem, quia incredulitate sua hoc perenni et salutari beneficio se privarunt, ergo optabam ait, non opto, quia scit fieri non posse, ut tam honestum membrum nullo praecedente vitio abscideretur a corpore Christiano, affectum tamen et dilectionem circa genus suum ostendit. Quorum adoptio est filiorum.

3. iuste dolere se probat, quando ostendit laudem generis eorum, quia olim filii adoptati affectum et gratiam dei patris in irritum deduxerunt. adiecit adhuc, ut et alios dolere pro his faciat dicens: Et gloria et legis constitutio et testamenta et obsequium et promissa, 5. quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia deus benedictus in saecula. amen.

1. tanta praeconia nobilitatis et dignitatis generis Iudaeorum et promissionum enumerat, ut omnibus pro his dolorem incutiat, quia non recipiendo salvatorem praerogativam patrum et promissionis meritum perdiderunt, peiores gentilibus facti, quos prius, quia sine deo erant, abominabantur. propensius enim malum est dignitatem perdidisse quam non habuisse.

2. interea de salvatore dicit: qui est super omnia deus benedictus in saecula. amen. quando enim nulla paterni nominis fit mentio et de Christo sermo est, non potest differri, ne deus dicatur. frequenter enim scriptura propter unius dei professionem, si de patre loquitur deo et adiungit filium. deum patrem vocat et filium dominum. si quis autem non putat de Christo dictum: qui est deus, det personam, de qua dictum aestimat; de patre enim deo nulla mentio hoc in loco est.

3. sed quid mirum, ut hoc loco Christum deum super omnia aperta voce loqueretur, de quo alia in epistola hunc sensum tali sermone firmavit dicens: ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum. haec sunt omnia super quae deus Christus est. neque enim exceptis his sunt aliqua, ut non super omnia deus Christus sit, nec potest genu flecti ab omni creatura nisi deo. denique Iohannes apostolus inscius, cum angelum vellet adorare, audit ab eo: ne feceris, quoniam conservus tuus sum. deum adora.

4. nec dominus utique adorari se permisisset |,nisi quia deus est|. si quo minus, usurpasse dicendus est et pecasse, quod absit, cum ipse diabolum increpans dominum deum omnium adorandum et ipsi soli serviendum ostendat. nihil ergo praeiudicabitur deo patri, cum adoratur Christus ut deus, quia et cum soli deo serviendum dicatur, servitur et Christo. dicit enim alio loco: qui in his servit Christo, placet deo. quid ergo superest, nisi ut pater deus et filius deus et nihilominus unus deus credatur uterque? sive enim patrem quis adoret sive filium, unum deum dicitur adorare, et servire patri aut filio, uni deo servitium exhibetur. nulla igitur in his discretio est, quia qui adorat filium, adorat et patrem, et qui servit patri, servit filio. nam quis seducatur fidelium ad haec, a quibus recessit manifestato errore? sed ista meditatur et fingit, per quae etiam electos possit seducere. nulla sunt ergo, quae nos possint a caritate dei separare, quae est in Christo Iesu. deus enim in Christo caritatem suam nobis ostendit, dum tradidit illum pro nobis.

9:1. Veritatem dico in Christo, non mentior, testimonium mihi reddente conscientia mea in spiritu sancto, 2. quia tristitia est mihi magna et continuus dolor cordi meo, 3. optabam enim anathema esse ego ipse a Christo pro fratribus meis, cognatis secundum carnem, 4. qui sunt Istrahelitae.

1. quoniam superius contra Iudaeos loqui videtur, qui ex lege iustificari se putant, nunc ut votum suum et affectum circa eos ostendat, teste conscientia sua in Christo Iesu et in spiritu sancto dicit se loqui, ut non velut inimico illorum fides haberi non possit. idcirco Christum et spiritum sanctum, quos nihil latet, testes dat et quorum testimonium reprobari non potest, qui testimonium sic perhibent apostolo, dum conmendant eum virtute signorum, quae faciebant per illum.

2. quia enim tam ingens praesidium Christi et praecipuam caritatem circa genus humanum ostendit et dignationem eius gloriosam et inmortalia praemia repromissa ac per hoc dolet genus suum, quod est secundum carnem, quia incredulitate sua hoc perenni et salutari beneficio se privarunt, ergo optabam ait, non opto, quia scit fieri non posse, ut tam honestum membrum nullo praecedente vitio abscideretur a corpore Christiano, affectum tamen et dilectionem circa genus suum ostendit. Quorum adoptio est filiorum.

3. iuste dolere se probat, quando ostendit laudem generis eorum, quia olim filii adoptati affectum et gratiam dei patris in irritum deduxerunt. adiecit adhuc, ut et alios dolere pro his faciat dicens: Et gloria et legis constitutio et testamenta et obsequium et promissa, 5. quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia deus benedictus in saecula. amen.

1. tanta praeconia nobilitatis et dignitatis generis Iudaeorum et promissionum enumerat, ut omnibus pro his dolorem incutiat, quia non recipiendo salvatorem praerogativam patrum et promissionis meritum perdiderunt, peiores gentilibus facti, quos prius, quia sine deo erant, abominabantur. propensius enim malum est dignitatem perdidisse quam non habuisse.

2. interea de salvatore dicit: qui est super omnia deus benedictus in saecula. amen. quando enim nulla paterni nominis fit mentio et de Christo sermo est, non potest differri, ne deus dicatur. frequenter enim scriptura propter unius dei professionem, si de patre loquitur deo et adiungit filium. deum patrem vocat et filium dominum. si quis autem non putat de Christo dictum: qui est deus, det personam, de qua dictum aestimat; de patre enim deo nulla mentio hoc in loco est.

3. sed quid mirum, ut hoc loco Christum deum super omnia aperta voce loqueretur, de quo alia in epistola hunc sensum tali sermone firmavit dicens: ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum. haec sunt omnia super quae deus Christus est. neque enim exceptis his sunt aliqua, ut non super omnia deus Christus sit, nec potest genu flecti ab omni creatura nisi deo. denique Iohannes apostolus inscius, cum angelum vellet adorare, audit ab eo: ne feceris, quoniam conservus tuus sum. deum adora.

4. nec dominus utique adorari se permisisset |,nisi quia deus est|. si quo minus, usurpasse dicendus est et pecasse, quod absit, cum ipse diabolum increpans dominum deum omnium adorandum et ipsi soli serviendum ostendat. nihil ergo praeiudicabitur deo patri, cum adoratur Christus ut deus, quia et cum soli deo serviendum dicatur, servitur et Christo. dicit enim alio loco: qui in his servit Christo, placet deo. quid ergo superest, nisi ut pater deus et filius deus et nihilominus unus deus credatur uterque? sive enim patrem quis adoret sive filium, unum deum dicitur adorare, et servire patri aut filio, uni deo servitium exhibetur. nulla igitur in his discretio est, quia qui adorat filium, adorat et patrem, et qui servit patri, servit filio. nam quis seducatur fidelium ad haec, a quibus recessit manifestato errore? sed ista meditatur et fingit, per quae etiam electos possit seducere. nulla sunt ergo, quae nos possint a caritate dei separare, quae est in Christo Iesu. deus enim in Christo caritatem suam nobis ostendit, dum tradidit illum pro nobis.

9:1. Veritatem dico in Christo, non mentior, testimonium mihi reddente conscientia mea in spiritu sancto, 2. quia tristitia est mihi magna et continuus dolor cordi meo, 3. optabam enim anathema esse ego ipse a Christo pro fratribus meis, cognatis secundum carnem, 4. qui sunt Istrahelitae.

1. quoniam superius contra Iudaeos loqui videtur, qui ex lege iustificari se putant, nunc ut votum suum et affectum circa eos ostendat, teste conscientia sua in Christo Iesu et in spiritu sancto dicit se loqui, ut non velut inimico illorum fides haberi non possit. idcirco Christum et spiritum sanctum, quos nihil latet, testes dat et quorum testimonium reprobari non potest, qui testimonium sic perhibent apostolo, dum conmendant eum virtute signorum, quae faciebant per illum.

2. quia enim tam ingens praesidium Christi et praecipuam caritatem circa genus humanum ostendit et dignationem eius gloriosam et inmortalia praemia repromissa ac per hoc dolet genus suum, quod est secundum carnem, quia incredulitate sua hoc perenni et salutari beneficio se privarunt, ergo optabam ait, non opto, quia scit fieri non posse, ut tam honestum membrum nullo praecedente vitio abscideretur a corpore Christiano, affectum tamen et dilectionem circa genus suum ostendit. Quorum adoptio est filiorum.

3. iuste dolere se probat, quando ostendit laudem generis eorum, quia olim filii adoptati affectum et gratiam dei patris in irritum deduxerunt. adiecit adhuc, ut et alios dolere pro his faciat dicens: Et gloria et legis constitutio et testamenta et obsequium et promissa, 5. quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia deus benedictus in saecula. amen.

1. tanta praeconia nobilitatis et dignitatis generis Iudaeorum et promissionum enumerat, ut omnibus pro his dolorem incutiat, quia non recipiendo salvatorem praerogativam patrum et promissionis meritum perdiderunt, peiores gentilibus facti, quos prius, quia sine deo erant, abominabantur. propensius enim malum est dignitatem perdidisse quam non habuisse.

2. interea de salvatore dicit: qui est super omnia deus benedictus in saecula. amen. quando enim nulla paterni nominis fit mentio et de Christo sermo est, non potest differri, ne deus dicatur. frequenter enim scriptura propter unius dei professionem, si de patre loquitur deo et adiungit filium. deum patrem vocat et filium dominum. si quis autem non putat de Christo dictum: qui est deus, det personam, de qua dictum aestimat; de patre enim deo nulla mentio hoc in loco est.

3. sed quid mirum, ut hoc loco Christum deum super omnia aperta voce loqueretur, de quo alia in epistola hunc sensum tali sermone firmavit dicens: ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum. haec sunt omnia super quae deus Christus est. neque enim exceptis his sunt aliqua, ut non super omnia deus Christus sit, nec potest genu flecti ab omni creatura nisi deo. denique Iohannes apostolus inscius, cum angelum vellet adorare, audit ab eo: ne feceris, quoniam conservus tuus sum. deum adora.

4. nec dominus utique adorari se permisisset |,nisi quia deus est|. si quo minus, usurpasse dicendus est et pecasse, quod absit, cum ipse diabolum increpans dominum deum omnium adorandum et ipsi soli serviendum ostendat. nihil ergo praeiudicabitur deo patri, cum adoratur Christus ut deus, quia et cum soli deo serviendum dicatur, servitur et Christo. dicit enim alio loco: qui in his servit Christo, placet deo. quid ergo superest, nisi ut pater deus et filius deus et nihilominus unus deus credatur uterque? sive enim patrem quis adoret sive filium, unum deum dicitur adorare, et servire patri aut filio, uni deo servitium exhibetur. nulla igitur in his discretio est, quia qui adorat filium, adorat et patrem, et qui servit patri, servit filio. hoc in Malachia habetur profeta, sicut supra dictum est: Iacob dilexi, Esau autem odio habui. hoc iam de iudicio dicit, nam prius de praescientia ait quia maior serviet minori, sicut et de praescientia Faraonem damnandum censuit sciens non correcturum, apostolum vero Paulum persequentem elegit, praescius utique, quod futurus esset fidelis. hunc ergo praevenit ante tempus, quia necessarius erat, et Faraonem ante futurum iudicium damnavit, ut crederetur iudicaturus.

9:15. Moysi enim dicit: miserebor cui misertus ero, et misericordiam praestabo, cui misericordiam praestitero.

1. ergo miserebor, inquit, eius, cui misertus ero. hoc est: illius miserebor, cui praescius eram quod misericordiam daturus essem, sciens conversurum illum et mansurum apud me. et misericordiam praestabo ei, cui misericordiam praestitero, id est: misericordiam dabo, quem praescii post errorem recto corde regressurum ad me.

1a. hoc est dare illi, cui dandum est, neque non dare illi, cui dandum non est, ut eum vocet, quem sciat obaudire, illum autem non vocet, quem sciat minime obaudire. vocare autem conpungere est ad recipiendam fidem.

9:16. Igitur non volentis neque currentis, sed miserentis est dei.

1. recte, quia non in voluntate petentis, sed in dantis arbitrio debet esse, quod poscitur. an enim dandum sit, dantis debet iudicio pensitari. nam Saul peccans, cum petisset veniam, non accepit, at contra David peccans et ignosci sibi postulans veniam consecutus est. ex hoc utique dantis dei et non dantis iudicium sequendum est, quia non iniuste iudicat, qui omnes salvos vult manente iustitia.

2. inspector enim cordis scit petentem, an hac mente poscat, ut mereatur accipere.

2a. et quamvis periculosum sit iudicium dei discernere, tamen propter diffidentes, ut mens eorum medelam consequi possit, ne putent iniustum iudicium dei dicentes: unum vocat, alterum neglegit, sic arbitrantes excusari posse damnandos, rebus hoc potius probemus quam verbis. ubi enim rerum gestarum exempla sunt, nemo audet queri nec aliquam excusationem obtendere. duo fuerunt Saul et David. inquiramus historias, qualis unusquisque eorum reperiatur post iudicium dei, ut si Saul bene se egisse, postquam misericordiam non accepit, probetur, iniustum, |quod absit,| dei iudicium |arbitremur|, aut si David accepta misericordia deum contempsisse inveniatur, an in eo manserit, in quo misericordiam consecutus est. et ut utatur conpendio uterque eorum necessitatem passus est regni.

2b. et quanta fuit necessitas David, ut filius eius vellet illum regno privare! in qua necessitate flens nudo pede iter faciebat, fugiens dux et rex populi dei, in tantum humiliatus, ut |et| in faciem servo suo maledicenti sibi non responderet, ut per patientiam deum sibi propitium faceret, per quem regnum sibi credidit reservari. Saul autem nec in tali necessitate inventus, quia maius malum est intestinum bellum quam externum, insuper furens, quia semel et iterum non sit auditus, cum esset indignus, nec in prece perstitit, ut meritum sibi faceret, per quod esset dignus, sed inpatiens et de dei iudicio indignatus ab idolis, quae prius velut nullius momenti damnaverat, auxilium requisivit. ecce iustum esse iudicium praescientiae dei etiam nolentibus manifestum est.

9.

17. Dicit enim scriptura ad Faraonem, quia ad hoc ipsum te servavi, ut ostendam in te virtutem meam et ut adnuntietur nomen meum in universam terram.

1a. alii codices sic habent: quia ad hoc te suscitavi, ut ostendam in te virtutem meam. sive servavi sive suscitavi, unus est sensus.

1. hoc enim dicit, quia cum Farao - quod nomen regium erat apud Aegyptios, sicut et apud Romanos reges Augusti appellantur - hic ergo Farao, cum tantis malis esset reus, ut vita indignus esset, numquam correcturus, ne se aut merito vivere aut deum, quem saepe fallendum censebat, ad vindictam dandam inpotentem putaret, audit a deo: ad hoc te servavi, ut ostendam in te virtutem meam et ut adnuntietur nomen meum in universam terram, ut in isto ceterae gentes addiscerent non esse alium deum praeter hunc, qui Iudaeorum erat et factus est Christianorum; quamvis et illi Christiani fuerint et nos nunc simus Iudaei propter Iudam, ex quo Christus est secundum carnem, quia Iudaei veteres sperantes futurum Christum redemptorem Christiani erant.

2. nam Raab meretrix dicit exploratoribus Iudaeorum missis ab Iesu Nave, qui prius Auxes dicebatur: auditae sunt hic virtutes et plagae, quae factae sunt in Aegyptum a deo vestro, et conterriti sunt nimis; timent enim a facie vestra. ad hoc ergo servatus est Farao, ut multa signa et plagae ostenderentur in illum quasi iam mortuum; suscitatus autem dictus est, quia cum apud deum mortuus esset, modicum tempus accepit, ut vivere videretur, ut esset in cuius poenam et varia tormentorum genera usque ad mortem omnes, qui sine deo erant, metu territi hunc solum deum esse cum admiratione maxima faterentur, a quo hae vindictae sunt. hoc etiam genere antiqui medici in hominibus morte dignis vel mortis sententiam consecutis requirebant, quomodo prodessent vivis, ut quae in homine latebant apertis his cognoscerent causas aegritudinis, ut poena morientis proficiat ad salutem viventis. 9:18. Igitur cui vult deus miseretur et quem vult, indurat.

19. dicis itaque mihi.

1. ex persona contradicentis loquitur, qui quasi putet deum neglecta iustitia alicui gratiosum, ut unum e duobus paribus accipiat, alterum respuat, hoc est: unum conpungat, ut credat, alterum induret, ne credat. cui quidem ex auctoritate respondit, servata tamen iustitia, ex supra memorata praescientia dicens: Quid adhuc queritur? voluntati enim eius quis resistit?

2. primo docet quia resisti ei non potest: est enim potentissimus ultra omnes; deinde quia deus est omnium et parens, et ideo nulli male vult; quae fecit enim, incolumia vult manere. nec enim conpetit ei, ut iniustus sit, cuius benivolentia tanta apparet, ut non solum faceret esse quae non erant, verum ea ipsa vita aeterna donaret et gloria, ut opus eius aliquid maiestatis eius simile haberet. qui ergo tam providus et bonus est ambigi non debet, quia iustus est.

9:20. O homo! tu quis es, qui respondeas deo?

1. magna est, inquit, indignitas et praesumptio hominem respondere in adversis deo, iniquum iusto, malum bono, inperitum perfecto, infirmum fortissimo, corruptibilem incorrupto, mortalem inmortali, servum domino, creaturam conditori. Numquid dicit figmentum ei qui se finxit: quid me fecisti sic?

2. hoc de Esaia profeta est, quod hic quasi proprium ponit. per quod ostendit contra auctorem opus eius queri non posse; in potestate enim auctoris est, qualem velit condere creaturam.

9:21. Aut non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero ad contumeliam?

1. manifestum est vasa aliqua fieri ad honorem, quae ad usus honestos sint necessaria, alia vero ad contumeliam, quae strumento sint culinarum, unius tamen esse substantiae, sed differre voluntate opificis in honorem. ita et deus, cum omnes ex una atque eadem massa simus in substantia et cuncti peccatores, 1a. alii miseretur et alterum despicit |non sine iustitia. in figulo enim sola voluntas est, in deo autem voluntas cum iustitia|.

2. scit enim cuius debeat misereri, sicut supra memoravi.

9:22. Quod si volens deus ostendere iram et manifestare potentiam suam in multa patientia in vasis irae praeparatis in interitum. ipse sensus est, quia voluntate et longanimitate dei, quae est patientia, praeparantur infideles ad poenam. diu enim expectati converti noluerunt. ideo ergo expectati sunt, ut inexcusabiles deperirent; scivit enim deus hos non credituros.

9:23. Et ut ostenderet divitias gloriae suae in vasis misericordiae, quae praeparavit ad gloriam.

1. patientia et longanimitas dei ipsa est, quae sicut malos praeparat ad interitum, ita et bonos praeparat ad coronam. boni enim sunt, in quibus spes fidei est. omnes enim sustinet sciens exitum singulorum. ac per hoc patientia est, quae illos, qui ex malis corriguntur aut in bono perseverantes sunt, praeparat ad gloriam. divitiae autem gloriae sunt dignitas multiplex praeparata credentibus. eos autem, qui ex bonis fiunt mali et in coepto |malo| perdurant, praeparat ad interitum.

2. hoc est autem manifestare potentiam suam in multa patientia, quia cum putatur non vindicaturus, propter quod diu dissimulat, cum coeperit vindicare, apparebit eius potentia, quia cum possit statim vindicare, diu sustinuit, ut perfidi queri non possint damnati. praeparare est autem unumquemque praescire qui dignus erit. 9:18. Igitur cui vult deus miseretur et quem vult, indurat.

19. dicis itaque mihi.

1. ex persona contradicentis loquitur, qui quasi putet deum neglecta iustitia alicui gratiosum, ut unum e duobus paribus accipiat, alterum respuat, hoc est: unum conpungat, ut credat, alterum induret, ne credat. cui quidem ex auctoritate respondit, servata tamen iustitia, ex supra memorata praescientia dicens: Quid adhuc queritur? voluntati enim eius quis resistit?

2. primo docet quia resisti ei non potest: est enim potentissimus ultra omnes; deinde quia deus est omnium et parens, et ideo nulli male vult; quae fecit enim, incolumia vult manere. nec enim conpetit ei, ut iniustus sit, cuius benivolentia tanta apparet, ut non solum faceret esse quae non erant, verum ea ipsa vita aeterna donaret et gloria, ut opus eius aliquid maiestatis eius simile haberet. qui ergo tam providus et bonus est ambigi non debet, quia iustus est.

9:20. O homo! tu quis es, qui respondeas deo?

1. magna est, inquit, indignitas et praesumptio hominem respondere in adversis deo, iniquum iusto, malum bono, inperitum perfecto, infirmum fortissimo, corruptibilem incorrupto, mortalem inmortali, servum domino, creaturam conditori. Numquid dicit figmentum ei qui se finxit: quid me fecisti sic?

2. hoc de Esaia profeta est, quod hic quasi proprium ponit. per quod ostendit contra auctorem opus eius queri non posse; in potestate enim auctoris est, qualem velit condere creaturam.

9:21. Aut non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero ad contumeliam?

1. manifestum est vasa aliqua fieri ad honorem, quae ad usus honestos sint necessaria, alia vero ad contumeliam, quae strumento sint culinarum, unius tamen esse substantiae, sed differre voluntate opificis in honorem. ita et deus, cum omnes ex una atque eadem massa simus in substantia et cuncti peccatores, 1a. alii miseretur et alterum despicit |non sine iustitia. in figulo enim sola voluntas est, in deo autem voluntas cum iustitia|.

2. scit enim cuius debeat misereri, sicut supra memoravi.

9:22. Quod si volens deus ostendere iram et manifestare potentiam suam in multa patientia in vasis irae praeparatis in interitum. ipse sensus est, quia voluntate et longanimitate dei, quae est patientia, praeparantur infideles ad poenam. diu enim expectati converti noluerunt. ideo ergo expectati sunt, ut inexcusabiles deperirent; scivit enim deus hos non credituros.

9:23. Et ut ostenderet divitias gloriae suae in vasis misericordiae, quae praeparavit ad gloriam.

1. patientia et longanimitas dei ipsa est, quae sicut malos praeparat ad interitum, ita et bonos praeparat ad coronam. boni enim sunt, in quibus spes fidei est. omnes enim sustinet sciens exitum singulorum. ac per hoc patientia est, quae illos, qui ex malis corriguntur aut in bono perseverantes sunt, praeparat ad gloriam. divitiae autem gloriae sunt dignitas multiplex praeparata credentibus. eos autem, qui ex bonis fiunt mali et in coepto |malo| perdurant, praeparat ad interitum.

2. hoc est autem manifestare potentiam suam in multa patientia, quia cum putatur non vindicaturus, propter quod diu dissimulat, cum coeperit vindicare, apparebit eius potentia, quia cum possit statim vindicare, diu sustinuit, ut perfidi queri non possint damnati. praeparare est autem unumquemque praescire qui dignus erit. 9:18. Igitur cui vult deus miseretur et quem vult, indurat.

19. dicis itaque mihi.

1. ex persona contradicentis loquitur, qui quasi putet deum neglecta iustitia alicui gratiosum, ut unum e duobus paribus accipiat, alterum respuat, hoc est: unum conpungat, ut credat, alterum induret, ne credat. cui quidem ex auctoritate respondit, servata tamen iustitia, ex supra memorata praescientia dicens: Quid adhuc queritur? voluntati enim eius quis resistit?

2. primo docet quia resisti ei non potest: est enim potentissimus ultra omnes; deinde quia deus est omnium et parens, et ideo nulli male vult; quae fecit enim, incolumia vult manere. nec enim conpetit ei, ut iniustus sit, cuius benivolentia tanta apparet, ut non solum faceret esse quae non erant, verum ea ipsa vita aeterna donaret et gloria, ut opus eius aliquid maiestatis eius simile haberet. qui ergo tam providus et bonus est ambigi non debet, quia iustus est.

9:20. O homo! tu quis es, qui respondeas deo?

1. magna est, inquit, indignitas et praesumptio hominem respondere in adversis deo, iniquum iusto, malum bono, inperitum perfecto, infirmum fortissimo, corruptibilem incorrupto, mortalem inmortali, servum domino, creaturam conditori. Numquid dicit figmentum ei qui se finxit: quid me fecisti sic?

2. hoc de Esaia profeta est, quod hic quasi proprium ponit. per quod ostendit contra auctorem opus eius queri non posse; in potestate enim auctoris est, qualem velit condere creaturam.

9:21. Aut non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero ad contumeliam?

1. manifestum est vasa aliqua fieri ad honorem, quae ad usus honestos sint necessaria, alia vero ad contumeliam, quae strumento sint culinarum, unius tamen esse substantiae, sed differre voluntate opificis in honorem. ita et deus, cum omnes ex una atque eadem massa simus in substantia et cuncti peccatores, 1a. alii miseretur et alterum despicit |non sine iustitia. in figulo enim sola voluntas est, in deo autem voluntas cum iustitia|.

2. scit enim cuius debeat misereri, sicut supra memoravi.

9:22. Quod si volens deus ostendere iram et manifestare potentiam suam in multa patientia in vasis irae praeparatis in interitum. ipse sensus est, quia voluntate et longanimitate dei, quae est patientia, praeparantur infideles ad poenam. diu enim expectati converti noluerunt. ideo ergo expectati sunt, ut inexcusabiles deperirent; scivit enim deus hos non credituros.

9:23. Et ut ostenderet divitias gloriae suae in vasis misericordiae, quae praeparavit ad gloriam.

1. patientia et longanimitas dei ipsa est, quae sicut malos praeparat ad interitum, ita et bonos praeparat ad coronam. boni enim sunt, in quibus spes fidei est. omnes enim sustinet sciens exitum singulorum. ac per hoc patientia est, quae illos, qui ex malis corriguntur aut in bono perseverantes sunt, praeparat ad gloriam. divitiae autem gloriae sunt dignitas multiplex praeparata credentibus. eos autem, qui ex bonis fiunt mali et in coepto |malo| perdurant, praeparat ad interitum.

2. hoc est autem manifestare potentiam suam in multa patientia, quia cum putatur non vindicaturus, propter quod diu dissimulat, cum coeperit vindicare, apparebit eius potentia, quia cum possit statim vindicare, diu sustinuit, ut perfidi queri non possint damnati. praeparare est autem unumquemque praescire qui dignus erit. per corpus autem eius scandalum passi sunt et dicebant: nonne mater et fratres eius apud nos sunt? quomodo ergo dicit hic, quia de caelo descendi?

3. nolebant enim verba gestis conparare, ut perinde agnoscerent non esse absurdum, quod dicebat de caelo se descendisse, quasi corpus operaretur et non deus latens, operibus tamen se prodens in corpore. petra ergo haec scandalum est Iudaeis et offensio. quae petra sine dubio caro intellegitur salvatoris. haec excisa sine manibus, propterea quia sine viro de sancto spiritu facta de virgine est.

Caput 10

10:1. Fratres, voluntas quidem cordis mei et obsecratio ad deum pro illis in salutem.

2. testimonium enim perhibeo illis, quod aemulationem dei habent, sed non secundum agnitionem. quoniam a lege vult auferre, quia velamen est Iudaeis, ne |quo| hoc odio Iudaismi facere videretur, ostendit affectum suum circa illos et legi dat multum. sed docet iam tempus servandae legis non esse ac per hoc providere se illis velle testatur, si modo audiant illum ac probent non esse suum inimicum, quando et testimonium perhibet illis nobilitatis et traditionis paternae.

10:3. Ignorantes enim dei iustitiam et suam quaerentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. per ignorantiam dicit non illos credidisse in Christum, aemulationem quidem dei habentes, sed voluntatem et consilium eius nescientes contra deum agebant, quem se defendere testabantur. de his dicit, qui non malivolentia invidiae, sed errore Christum non receperunt. quibus et Petrus apostolus dicit: scio, fratres, quia per ignorantiam gessistis hoc malum sicut et principes vestri. ignorantes enim hunc esse Christum, quem promiserat deus, alterum expectandum dicebant, huic iustitias suas quas ex lege habebant anteponentes, qui est dei iustitia in fide. |iustitia enim ipse est,| quia quod promiserat |deus| in ipso inplevit.

10:4. Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti. hoc dicit, quia perfectionem legis habet, qui credit in Christum. cum enim nullus iustificaretur ex lege, quia nemo inplebat legem, nisi qui speraret in Christo promisso, fides posita est, quae crederet perfectionem legis, ut omnibus praetermissis fides satisfaceret pro tota lege et profetis.

10:5. Moyses enim scripsit iustitiam quae ex lege est, quia qui fecerit ea homo, vivet in eis. hoc dicit, quia iustitia legis Moysi reos illos non faciebat ad tempus, si servaretur, id est vivebant faciendo legem; debitores enim erant. hoc dictum est in Numeris et in Levitico.

10:6. Quae autem ex fide est iustitia, sic dicit: ne dixeris in corde tuo: quis ascendit in caelum? hoc in Deuteronomio dictum est, quod hic interpretatur in Christo dicens: Hoc est Christum deducere.

10:7. aut quis descendit in abyssum? id est Christum ex mortuis reducere.

1. hoc proprium apostoli est. itaque iustitiam hanc dicit esse fidei, si non dubitetur de spe dei quae in Christo est, ne diffidens dicat: quis potuit ascendere in caelum? quia ideo passus est, ut expoliatis inferis virtute patris devicta morte resurgens cum animabus ereptis in caelum ascenderet. omnis enim qui|cumque| viso salvatore apud inferos speravit de illo salutem, liberatus est, Petro apostolo hoc testante; dicit enim quia et mortuis praedicatus est.

2. qui de his ergo in corde suo non dubitat, iustificatur ex fide; ex lege autem iustificari timor facit. timet enim legem, quia videt poenam illam inferre peccantibus. ideo non magna iustitia legis est nec meritum conlocat apud deum |,sed ad praesens|; fides autem, quia incredulis stultitia est, mercedem habet apud deum, de quo quod non videtur speratur.

10:8. Sed quid dicit scriptura? prope est verbum in ore tuo et in corde tuo.

1. hoc scriptum est in Deuteronomio, quia non est longe ab animo nostro vel natura quod nobis dicitur, ut credamus. quamvis enim oculis non videatur, a natura tamen animorum et loquendi ratione non discordat quod credimus. in ipsa enim natura inserta sunt velut semina, quae auditu et voluntate exculta fructificant testimonium creatoris. Hoc est verbum fidei quod praedicatur.

2. nullum opus legis dicit, sed solam fidem dandam in causa Christi.

10:9. Quia si confitearis in ore tuo dominum Iesum et credideris in corde tuo, quod deus illum excitavit a mortuis, salvus eris.

10. corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. quaecumque superius locutus est, hic illa manifestavit, hanc esse regulam fidei, credere dominum esse Iesum et non erubescere profiteri, quia deus illum reducens ex mortuis deduxit in caelum cum corpore, unde venerat incarnandus, ne incurrat evangelicam sententiam: multi, inquit, ex principibus crediderunt in Iesum, sed palam non profitebantur propter Iudaeos; maluerunt enim gloriam hominum magis quam gloriam dei.

10:11. Dicit enim scriptura |per Esaiam|: omnis qui crediderit in eum, non confundetur. cum enim examen coeperit fieri omnium rerum in die iudicii et omnia falsa commenta vel dogmata in confusionem deduci, tunc tripudiabunt credentes in Christum, videntes omnibus manifestari, quia verum est quod crediderunt, et prudens quod stultum putabatur. aspicient enim inter ceteros se solos gloriosos et prudentes, qui aestimati fuerunt contemptibiles et insensati. illic est enim vera probatio, ubi remuneratio et condemnatio.

10:12. Non est enim distantia Iudaei et Graeci.

1. generaliter omnes aut confundi propter diffidentiam dicit aut sublimari causa credulitatis, quia sine Christo apud deum nulla salus est, immo poena aut mors est. nec enim Iudaeos conmendare poterit praerogativa patrum aut legislatio, qui meritum et promissionem patrum non receperunt. gentes autem nullum habent testimonium, quo |vel secundum carnem| conmendentur, nisi credant in Christum. Nam idem dominus omnium, dives in omnibus, qui invocant illum.

2. manifestum est ad omnes hoc pertinere, sive Iudaeos sive Graecos, quia sine invocatione domini Christi nemo vivit apud deum. cum ergo omnium dominus sit, consentiente et Petro apostolo et dicente: hic est, inquit, dominus omnium, dives tamen non est nisi in his, qui invocant illum, quia ipsi recipient remunerationem. perfidis vero non est dives, quia participes non sunt bonorum eius; neque enim accipient quod daturum illum non crediderunt.

3. |et tamen| non dixit deum divitem credentibus, sed invocantibus illum, ut postquam credidit, non desinat animus id postulare, quod a domino semper doctus est postulandum, quia in evangelio Lucae dicit propter adversarium, quia subtilis et versutus est, semper orandum esse. credentibus autem sola datur remissio peccatorum. sequitur autem, ut precibus deditus liberetur a malo et possit consequi, quod promisit deus toto corde vigilantibus.

10:13. Omnis enim quicumque invocaverit nomen domini salvus erit. in Michea dictum est. ipse enim deus, qui visus est Moysi ait: nomen mihi dominus est. hic est filius dei, qui ideo et angelus et deus esse dictus est, ut non ipse |esse|, a quo sunt omnia, putaretur, sed hic esse, per quem sunt omnia, ut ad hoc pertineat, quia deus dictus est, quod unum sunt pater et filius, angelus autem ad hoc, quia nuntius promissae salutis est missus a patre. et missus ideo dicitur, ut non ipse pater esse credatur, sed ab eo genitus. ideo que quicumque invocaverit nomen domini salvus erit. hoc sensu et Moyses locutus est: quicumque, ait, non audierit profetam illum, exterminabitur de plebe. si ipse est omnium dominus, ipse invocatur a servis, et quia verum est, adiecit:

10:14. Quomodo ergo invocabunt, in quem non crediderunt?

1. certe Christum non credunt Iudaei ipsi, quem dixit dominum. hoc sequitur, quod supra dixi, quia prius credendum est, ut sit fiducia postulandi. Aut quomodo credent ei, quem non audierunt?

2. apertum est non posse credi illi, cui obaudientia denegatur. Quomodo autem audient sine praedicante?

3. nec hoc obscurum est, quia qui praedicanti resistit, auctorem eius non recipit.

10:15. Aut quomodo praedicabunt, nisi mittantur?

1. neque istud recipit quaestionem, quia non erunt veri apostoli, nisi a Christo mittantur, nec poterunt praedicare sine auctore; nulla enim his signa virtutum perhibent testimonium. Sicut scriptum est: quam speciosi pedes evangelizantium pacem, evangelizantium bona!

2. hoc profeta dicit Naum. pedes dicendo adventum significat apostolorum circumeuntium mundum et regnum dei adventare praedicantium. adventus enim ipsorum inluminabat homines viam ostendens, qua itur in pace ad deum, quam primus Iohannes baptista venerat praeparare. haec pax est, ad quam festinant credentes in Christum. denique sanctus Simeon, quia in mundo discordia est, laetus in ortu salvatoris: nunc, ait, dimitte, domine, servum tuum in pace, quia regnum dei pax est; omni enim amputata discordia omnes uni deo genu flectent. denique Hierusalem superior civitas pacis interpretatur, quae est mater nostra.

10:16. Sed non omnes obaudiunt evangelio.

1. verum est, quia quamvis inlustretur mundus splendore disciplinae |dominicae|, sunt tamen qui repugnent, qui lumen tenebras vocant. horum enim ita acies obtunsa est mentis, ut nec veri luminis recipiant splendorem. quos accusat evangelium |dicens|: lux in tenebris lucet et tenebrae eam non comprehenderunt. Esaias enim dicit: domine, quis credidit auditui nostro?

2. hoc est: quis credidit quae audivimus abs te et loquimur? firmavit exemplo profetico Iudaeos esse contradictores evangelicae veritatis - lex enim Iudaeos increpat -, quia sicut fuit apud veteres, ita et nunc est. hunc enim numerum tangit, qui fidem non recipit.

10:17. Ergo fides ex auditu, auditus autem per verbum. manifestum est, quia nisi dicatur aliquid, nec audiri potest nec credi.

10:18. Sed dico: numquid non audierunt?

1. hoc est: audierunt et credere noluerunt. quamvis enim fides ex auditu sit, sunt tamen qui audientes non credunt. audiunt enim et non intellegunt, quoniam malivolentia obcaecatum est cor illorum. In omnem enim terram exiit sonus eorum et usque ad fines orbis terrae verba illorum.

2. usque adeo praedicationem dei a Iudaeis auditam esse testatur, ut etiam inpletum orbem divina adnuntiatione pronuntiet. sicut enim fabrica mundi praedicat creatorem iuxta verba David profetae, ita et evangelicus sermo pervenit in omnem locum; ubi enim praesentia hominis praedicantis defuit, sonus tamen et fama pervenit, sicut pervenerat opinio factarum virtutum in Aegypto ad omnes gentes, teste Raab meretrice. si ergo in omnem locum pervenit, non potuerunt non audire Iudaei apostolicam praedicationem, ut nemo ex his excusatus sit a crimine diffidentiae.

10:19. Sed dico: numquid Istrahel non cognovit?

1. hoc est: cognovit. ne, quia per supra dicta testimonia genus Istrahel incredulitatis causa arguit, cum dolore de omnibus Istrahelitibus queri videretur, non negat Istrahel cognovisse et adsecutum esse, quod illi promissum fuerat in lege, sed eum, qui spiritu magis Istrahel est quam carne, quem et deus praescierat crediturum. omnes enim audierunt et non omnes crediderunt. |ideo:| Primus Moyses dicit in cantico Deuteronomii: ego ad aemulationem vos adducam in non gentem, in gentem insipientem in iram vos mittam.

2. indignantis verba sunt, propter quod semper diffidentes inventi sunt Iudaei, et omnibus malis unam adsignat generationem et causam. dum praesentes increpat, ibidem tangit magis futuros ad quos hoc pertinet. omnium enim horum una damnatio est, si permanent in diffidentia. aemulatio ergo illis nata est invidentiae, dum vident gentem, quae prius, quia sine deo fuit, sensu bruta erat, deum suum appellare, qui fuerat Iudaeorum, et donum illis promissum esse adsecutam, per quam zelum passi iracundia distenderentur, ut malitiae et incredulitatis suae mercedes exsolverent. nulla enim res sic consumit hominem sicut zelus, quem idcirco deus ultorem posuit incredulitatis, quia grave peccatum est. nam semper in iram missi |ex|cruciantur, quando audiunt legem et profetas ad nos pertinere, qui in Christo credimus.

10:20. Esaias audet et dicit: palam factus sum non quaerentibus me, et inventus sum inter eos qui me non interrogabant. quoniam supra verbis Moysi usus est de exclusione Iudaeorum, ad hoc |quoque| Esaiae profetae exemplum subdidit, ut de eius prosecutione apertius doceret deum expulsis Iudaeis ultro gentibus gratiam obtulisse ad obprobrium et necem Iudaeorum. haec enim Esaias ex persona Christi testatur.

10:21. Ad Istrahel autem quid dicit? tota die expandi manus meas ad plebem non credentem.

1. hic Istrahel carnalis est, hoc est Abrahae filii, sed non secundum fidem. nam Istrahel verus et spiritalis est, qui credendo videt deum. tota die 'semper' significat, semper enim correpti sunt. propterea increpantur non credituri, ut sciant quia ipsi sibi sunt causa perditionis. potest istud et de salvatore intellegi, qui in cruce extensis manibus interficientium se peccatum arguit. causa enim illa clamitat sceleratum facinus Iudaeorum.

1a. superius quod ausus sit dicere Esaias de his qui deo fuerant inimici, ostendit hos amicos futuros et eos qui Istrahelitae dicebantur, propter quod inobaudientes erant, ut inimicos abiciendos.

Caput 11

11:1. Dico igitur: numquid reppulit deus hereditatem suam? absit.

1. quia populum Istrahel incredulum ostendit, nunc, ne omnem Istrahel diffidentem dixisse putaretur, ostendit non reppulisse deum hereditatem suam, quam promisit generi Abrahae. nec enim promitteret eis |regnum|, si sciret nullum ex his crediturum. |hereditas ergo domini iuxta legem filii sunt Abrahae, sed credentes|. Nam et ego Istrahelita sum ex semine Abrahae, de tribu Beniamin.

2. exemplo suo ostendit partem Istrahel salvatam, quam praesciit deus salvandam, aut adhuc posse salvari, et partem Istrahel propter iugem diffidentiam perditioni deputatam. 11:2. Non reppulit deus plebem suam, quam praesciit. hoc est quod dicit salvator: pater, quos dedisti mihi, custodivi, et nemo ex his periit nisi filius perditionis. ita et hi, quos praesciit deus credituros, nemo ex his a promissione repulsus est, quia sic factum est, sicut praesciit deus futurum. An nescitis in Helia quid dicit scriptura? quomodo postulat deum contra Istrahel?

3. domine, profetas tuos occiderunt, altaria tua effoderunt et ego relictus sum solus et quaerunt animam meam.

4. sed quid dicit illi responsum divinum? reliqui mihi septem milia virorum, qui non curvaverunt genua ante Baal. aperta sunt haec. ostendit enim non solum Heliam remansisse qui devotus deo non adoraverit idola, sed et multos, qui in fide dei permanserunt |sicut et ex Iudaeis non pauci crediderunt|. huic rei et historia congruit, quia multi per speluncas occultati sunt propter Achab regem Samariae et Zezabel uxorem eius, qui pseudoprofetis credentes profetas dei persequebantur et populum ad idolatriam hortabantur.

11:5. Sic igitur et in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae salvae factae sunt. hoc est: ita, inquit, et nunc hi remanserunt in legis promissione recedentibus multis, quos ante praesciit deus. qui enim susceperunt Christum quasi in lege promissum, hi in lege steterunt, qui enim non illum receperunt, a lege recesserunt. ideo credentes reliqui dicuntur, hoc est remanentes in lege.

11:6. Si autem gratia, iam non ex operibus.

1. manifestum est, quia gratia donum dei est, non debita merces operibus, sed gratuita ratione misericordia interveniente concessa. Alioquin gratia iam non est gratia.

2. verum est, quia si merces est, non est gratia; sed quia merces non est, sine dubio gratia est, quia veniam peccantibus dare non est aliud quam gratia, et his qui non requirunt, sed offertur illis ut credant. duplex ergo gratia est, quia hoc conpetit deo, qui abundat misericordia, ut et requirat quos gratis curat.

11:7. Quid ergo? quod quaerebat Istrahel, hoc non est adsecutus, electio autem consecuta est. Istrahelitae hi carnales sunt, qui ex operibus legis iustificari se putantes non sunt adepti, ut iusti essent per fidem apud deum, praeterea cum omnes rei sint per legem, quia maledictus omnis, qui non permanserit in omnibus, quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea. quamvis ut si manerent in omnibus scriptis, quod vix possibile est, non iustificarentur apud deum, quia iustus ex fide vivit. ille enim ad praesens iustus est, hic apud deum. Ceteri vero excaecati sunt, 8. sicut scriptum est. |hoc subiectum| in Esaia legitur. dedit illis deus spiritum conpunctionis, oculos ut non videant et aures ut non audiant usque in hodiernum diem.

9. et David dicit: fiat mensa eorum in laqueum et in captionem et in scandalum et in retributionem illis.

10. obscurentur oculi eorum, ut non videant, et dorsum illorum in perpetuum incurva.

1. ideo mensam malorum maledicit, quia illic solent decipi innocentes; dolo enim vocantur ad convivium, ut perimantur. sic enim Amon deceptus est filius David a fratre suo Abessalon et malignus Olofernis per epulum sanctam Iudith putavit se posse decipere et in mensa scelerati Herodis saevierunt maligni in caput Iohannis profetae. unus sensus est duorum profetarum de huiusmodi hominibus, qui ab initio infideles et repugnantes inventi sunt hostes bonorum. 11:2. Non reppulit deus plebem suam, quam praesciit. hoc est quod dicit salvator: pater, quos dedisti mihi, custodivi, et nemo ex his periit nisi filius perditionis. ita et hi, quos praesciit deus credituros, nemo ex his a promissione repulsus est, quia sic factum est, sicut praesciit deus futurum. An nescitis in Helia quid dicit scriptura? quomodo postulat deum contra Istrahel?

3. domine, profetas tuos occiderunt, altaria tua effoderunt et ego relictus sum solus et quaerunt animam meam.

4. sed quid dicit illi responsum divinum? reliqui mihi septem milia virorum, qui non curvaverunt genua ante Baal. aperta sunt haec. ostendit enim non solum Heliam remansisse qui devotus deo non adoraverit idola, sed et multos, qui in fide dei permanserunt |sicut et ex Iudaeis non pauci crediderunt|. huic rei et historia congruit, quia multi per speluncas occultati sunt propter Achab regem Samariae et Zezabel uxorem eius, qui pseudoprofetis credentes profetas dei persequebantur et populum ad idolatriam hortabantur.

11:5. Sic igitur et in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae salvae factae sunt. hoc est: ita, inquit, et nunc hi remanserunt in legis promissione recedentibus multis, quos ante praesciit deus. qui enim susceperunt Christum quasi in lege promissum, hi in lege steterunt, qui enim non illum receperunt, a lege recesserunt. ideo credentes reliqui dicuntur, hoc est remanentes in lege.

11:6. Si autem gratia, iam non ex operibus.

1. manifestum est, quia gratia donum dei est, non debita merces operibus, sed gratuita ratione misericordia interveniente concessa. Alioquin gratia iam non est gratia.

2. verum est, quia si merces est, non est gratia; sed quia merces non est, sine dubio gratia est, quia veniam peccantibus dare non est aliud quam gratia, et his qui non requirunt, sed offertur illis ut credant. duplex ergo gratia est, quia hoc conpetit deo, qui abundat misericordia, ut et requirat quos gratis curat.

11:7. Quid ergo? quod quaerebat Istrahel, hoc non est adsecutus, electio autem consecuta est. Istrahelitae hi carnales sunt, qui ex operibus legis iustificari se putantes non sunt adepti, ut iusti essent per fidem apud deum, praeterea cum omnes rei sint per legem, quia maledictus omnis, qui non permanserit in omnibus, quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea. quamvis ut si manerent in omnibus scriptis, quod vix possibile est, non iustificarentur apud deum, quia iustus ex fide vivit. ille enim ad praesens iustus est, hic apud deum. Ceteri vero excaecati sunt, 8. sicut scriptum est. |hoc subiectum| in Esaia legitur. dedit illis deus spiritum conpunctionis, oculos ut non videant et aures ut non audiant usque in hodiernum diem.

9. et David dicit: fiat mensa eorum in laqueum et in captionem et in scandalum et in retributionem illis.

10. obscurentur oculi eorum, ut non videant, et dorsum illorum in perpetuum incurva.

1. ideo mensam malorum maledicit, quia illic solent decipi innocentes; dolo enim vocantur ad convivium, ut perimantur. sic enim Amon deceptus est filius David a fratre suo Abessalon et malignus Olofernis per epulum sanctam Iudith putavit se posse decipere et in mensa scelerati Herodis saevierunt maligni in caput Iohannis profetae. unus sensus est duorum profetarum de huiusmodi hominibus, qui ab initio infideles et repugnantes inventi sunt hostes bonorum. 11:2. Non reppulit deus plebem suam, quam praesciit. hoc est quod dicit salvator: pater, quos dedisti mihi, custodivi, et nemo ex his periit nisi filius perditionis. ita et hi, quos praesciit deus credituros, nemo ex his a promissione repulsus est, quia sic factum est, sicut praesciit deus futurum. An nescitis in Helia quid dicit scriptura? quomodo postulat deum contra Istrahel?

3. domine, profetas tuos occiderunt, altaria tua effoderunt et ego relictus sum solus et quaerunt animam meam.

4. sed quid dicit illi responsum divinum? reliqui mihi septem milia virorum, qui non curvaverunt genua ante Baal. aperta sunt haec. ostendit enim non solum Heliam remansisse qui devotus deo non adoraverit idola, sed et multos, qui in fide dei permanserunt |sicut et ex Iudaeis non pauci crediderunt|. huic rei et historia congruit, quia multi per speluncas occultati sunt propter Achab regem Samariae et Zezabel uxorem eius, qui pseudoprofetis credentes profetas dei persequebantur et populum ad idolatriam hortabantur.

11:5. Sic igitur et in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae salvae factae sunt. hoc est: ita, inquit, et nunc hi remanserunt in legis promissione recedentibus multis, quos ante praesciit deus. qui enim susceperunt Christum quasi in lege promissum, hi in lege steterunt, qui enim non illum receperunt, a lege recesserunt. ideo credentes reliqui dicuntur, hoc est remanentes in lege.

11:6. Si autem gratia, iam non ex operibus.

1. manifestum est, quia gratia donum dei est, non debita merces operibus, sed gratuita ratione misericordia interveniente concessa. Alioquin gratia iam non est gratia.

2. verum est, quia si merces est, non est gratia; sed quia merces non est, sine dubio gratia est, quia veniam peccantibus dare non est aliud quam gratia, et his qui non requirunt, sed offertur illis ut credant. duplex ergo gratia est, quia hoc conpetit deo, qui abundat misericordia, ut et requirat quos gratis curat.

11:7. Quid ergo? quod quaerebat Istrahel, hoc non est adsecutus, electio autem consecuta est. Istrahelitae hi carnales sunt, qui ex operibus legis iustificari se putantes non sunt adepti, ut iusti essent per fidem apud deum, praeterea cum omnes rei sint per legem, quia maledictus omnis, qui non permanserit in omnibus, quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea. quamvis ut si manerent in omnibus scriptis, quod vix possibile est, non iustificarentur apud deum, quia iustus ex fide vivit. ille enim ad praesens iustus est, hic apud deum. Ceteri vero excaecati sunt, 8. sicut scriptum est. |hoc subiectum| in Esaia legitur. dedit illis deus spiritum conpunctionis, oculos ut non videant et aures ut non audiant usque in hodiernum diem.

9. et David dicit: fiat mensa eorum in laqueum et in captionem et in scandalum et in retributionem illis.

10. obscurentur oculi eorum, ut non videant, et dorsum illorum in perpetuum incurva.

1. ideo mensam malorum maledicit, quia illic solent decipi innocentes; dolo enim vocantur ad convivium, ut perimantur. sic enim Amon deceptus est filius David a fratre suo Abessalon et malignus Olofernis per epulum sanctam Iudith putavit se posse decipere et in mensa scelerati Herodis saevierunt maligni in caput Iohannis profetae. unus sensus est duorum profetarum de huiusmodi hominibus, qui ab initio infideles et repugnantes inventi sunt hostes bonorum. 11:2. Non reppulit deus plebem suam, quam praesciit. hoc est quod dicit salvator: pater, quos dedisti mihi, custodivi, et nemo ex his periit nisi filius perditionis. ita et hi, quos praesciit deus credituros, nemo ex his a promissione repulsus est, quia sic factum est, sicut praesciit deus futurum. An nescitis in Helia quid dicit scriptura? quomodo postulat deum contra Istrahel?

3. domine, profetas tuos occiderunt, altaria tua effoderunt et ego relictus sum solus et quaerunt animam meam.

4. sed quid dicit illi responsum divinum? reliqui mihi septem milia virorum, qui non curvaverunt genua ante Baal. aperta sunt haec. ostendit enim non solum Heliam remansisse qui devotus deo non adoraverit idola, sed et multos, qui in fide dei permanserunt |sicut et ex Iudaeis non pauci crediderunt|. huic rei et historia congruit, quia multi per speluncas occultati sunt propter Achab regem Samariae et Zezabel uxorem eius, qui pseudoprofetis credentes profetas dei persequebantur et populum ad idolatriam hortabantur.

11:5. Sic igitur et in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae salvae factae sunt. hoc est: ita, inquit, et nunc hi remanserunt in legis promissione recedentibus multis, quos ante praesciit deus. qui enim susceperunt Christum quasi in lege promissum, hi in lege steterunt, qui enim non illum receperunt, a lege recesserunt. ideo credentes reliqui dicuntur, hoc est remanentes in lege.

11:6. Si autem gratia, iam non ex operibus.

1. manifestum est, quia gratia donum dei est, non debita merces operibus, sed gratuita ratione misericordia interveniente concessa. Alioquin gratia iam non est gratia.

2. verum est, quia si merces est, non est gratia; sed quia merces non est, sine dubio gratia est, quia veniam peccantibus dare non est aliud quam gratia, et his qui non requirunt, sed offertur illis ut credant. duplex ergo gratia est, quia hoc conpetit deo, qui abundat misericordia, ut et requirat quos gratis curat.

11:7. Quid ergo? quod quaerebat Istrahel, hoc non est adsecutus, electio autem consecuta est. Istrahelitae hi carnales sunt, qui ex operibus legis iustificari se putantes non sunt adepti, ut iusti essent per fidem apud deum, praeterea cum omnes rei sint per legem, quia maledictus omnis, qui non permanserit in omnibus, quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea. quamvis ut si manerent in omnibus scriptis, quod vix possibile est, non iustificarentur apud deum, quia iustus ex fide vivit. ille enim ad praesens iustus est, hic apud deum. Ceteri vero excaecati sunt, 8. sicut scriptum est. |hoc subiectum| in Esaia legitur. dedit illis deus spiritum conpunctionis, oculos ut non videant et aures ut non audiant usque in hodiernum diem.

9. et David dicit: fiat mensa eorum in laqueum et in captionem et in scandalum et in retributionem illis.

10. obscurentur oculi eorum, ut non videant, et dorsum illorum in perpetuum incurva.

1. ideo mensam malorum maledicit, quia illic solent decipi innocentes; dolo enim vocantur ad convivium, ut perimantur. sic enim Amon deceptus est filius David a fratre suo Abessalon et malignus Olofernis per epulum sanctam Iudith putavit se posse decipere et in mensa scelerati Herodis saevierunt maligni in caput Iohannis profetae. unus sensus est duorum profetarum de huiusmodi hominibus, qui ab initio infideles et repugnantes inventi sunt hostes bonorum. nec statim non credentes condemnat, sed expectat sciens posse proficere ad agnitionem dei.

11:28. Secundum evangelium quidem inimici propter vos.

1. causa incredulitatis inimici sunt evangelii, ut error et delictum illorum gentibus aperiret viam ante tempus intrandi ad fidem, sicut supra memoravi. prius enim ubique omnibus |Iudaeis| praedicandum erat; tunc demum et gentibus oportebat credi verbum dei. sed quia non crediderunt, ablatum ab his regnum datum est gentibus. itaque non insultandum his praemonet quorum delictum profuit gentibus; illi enim insultandum est, cuius peccatum obfuit aliquibus. non ergo perfidiae illorum gloriandum est, sed dolendum, si tardant converti, ut quomodo peccato illorum gavisae sunt gentes, quia salvatae sunt, sic conversione illorum laetentur; ipsorum enim occasione dei gratiam citius perceperunt. Secundum electionem autem dilecti propter patres.

2. quamvis graviter peccaverint Iudaei reprobando donum dei et digni sint morte, tamen quia filii sunt bonorum, quorum praerogativa et merito plurima a deo beneficia perceperunt, regressi ad fidem suscipientur cum laetitia, quia dilectio in his dei exsuscitatur memoria patrum.

11:29. Sine paenitentia enim sunt dona et vocatio dei. verum est, quia gratia dei |in baptismate| non quaerit gemitum aut planctum aut opus aliquod nisi solam ex corde confessionem. ne enim quia graviter deliquerant non recipiendo promissum dei et quia quae graviter peccantur non sine gemitu et fletu ad veniam pertinent, ideo illos non posse iam accipere misericordiam putarent, quia minime dolere illos videbant, ostendit hoc inter primordia fidei non requiri; donum enim dei gratis donat peccata in baptismo.

11:30. Sicut enim et vos aliquando non credidistis deo, nunc autem misericordiam consecuti estis propter illorum diffidentiam, 31. ita et isti nunc non crediderunt in vestra miseratione, ut et ipsi misericordiam consequantur. incredulitatem gentium memorat, ut ipso rubore non se iactarent insultantes Iudaeis qui non crediderant, sed oblectarent illos, ut agnoscerent promissum dei. quia enim vos, inquit, gentes, cum his eloquia dei sint credita, repugnantes fuistis, nunc autem misericordiam accepistis, non vestro merito, sed ad horum obprobrium, quare non magis isti conversi accipiant misericordiam, qui prius in lege dei conversati sunt et quibus facta promissio est?

11:32. Conclusit enim deus omnia in incredulitate, ut omnibus misereatur.

1. gentes porro ab antiquis temporibus in impietate et ignorantia versabantur, utpote sine deo. propter quod manifestata lex in litteris est, qua possent infrenari praecipites. et quoniam versutia adversarii cumulari peccata coeperunt, ut per interdictum magis reus homo constitueretur, deus clementia bonitatis suae semper homini procurans, ut et quod sine lege peccatum erat, et in lege possit deleri, hoc decrevit, ut solam fidem poneret, per quam omnium peccata abolerentur, ut quia nulla spes per legem omnibus hominibus erat, dei misericordia salvarentur.

2. hoc est omnia conclusisse in incredulitate, ut tunc decretum donum a deo veniret, quando omnes diffidentia laborarent, ut gratia muneris esset gratissima. itaque nemo se iactet; miserum est enim superbum esse eum cui ignotum est.

11:33. O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius et investigabiles viae eius!

1. excelsum et inmensum deum in divitiis sapientiae et scientiae suae cum omni laude gratiarum actionis testatur; est enim consilium eius et iudicium inconprehensibile. nam sciens ab initio conversationes et opera hominum, quia neque sola severitate iustitiae salvari possit hominum genus neque sola misericordia ad perfectum meritum pervenire, unoquoque tempore decrevit, quid esset praedicandum, ante tamen permittens unumquemque suo iudicio, quia duce ipsa natura cognoscitur iustitia.

2. et quia auctoritas naturalis iustitiae obtorpuerat consuetudine delinquendi, data lex est, ut humanum genus terrore manifestatae legis frenaretur. sed quia non se continentes rei tenebantur a lege, praedicata misericordia est, quae salvaret confugientes ad se, refutantes autem caecaret ad tempus, gentes autem ad promissionem eorum invitans, quae prius iustitiam dei per Moysen datam sequi noluerunt, ut horum saluti dum invident, ipso zelo ad radicis salvatoris originem se reformarent. haec est altitudo divitiarum sapientiae et scientiae dei, qui tam Iudaeos quam gentiles multifaria providentia adquisivit ad vitam.

11:34. Quis enim cognovit sensum domini? aut quis illi consiliarius fuit?

35. aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei?

1. hoc in Esaia scriptum habetur. manifestum est solum esse deum, qui noverit omnia consilia, et hunc unum esse, qui nullius egeat, quia ab ipso sunt omnia. ac per hoc consilium eius a nullo nec conprehenditur nec metitur, quia inferiores superioris sensum scire non possunt.

2. denique Iudaeis credentibus inpossibile videbatur consilium esse et voluntatem dei ad redemptionem gentium; simili modo et gentibus ambiguum et incredulum videbatur Iudaeos, qui non crediderant, posse converti aut credentes suscipi, ut salvarentur. inter cetera hoc est consilium dei, quod latuit nec potuit conprehendi.

11:36. Quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia: ipsi gloria.

1. qua ratione sensum et consilium dei investigari non potest, declaravit. ex ipso enim, inquit, et per ipsum et in ipso sunt omnia: ipsi gloria. hoc dicto aperuit sensum, qui occultus erat mundo. quia enim omnium creator est deus, ex ipso sunt omnia. et quoniam ab ipso sunt, per filium eius, qui eiusdem utique substantiae est, esse coeperunt, cuius opus patris est opus.

2. quia ergo ipse operatur per filium, per ipsum sunt omnia. et quoniam quae ex deo et per deum sunt, post renata in spiritu sancto sunt, in ipso sunt omnia, quia et spiritus sanctus de deo est patre; unde et scit quae in deo sunt. ergo et in spiritu sancto pater est. |quia quod de patre est deo, non potest aliud esse, quam est deus pater|.

3. ac per hoc ipsi gloria, quia ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. itaque quae ex ipso et per ipsum et in ipso, ut essent, esse coeperunt, sensum et consilium eius scire non possunt, ipse autem scit omnia, quia in ipso sunt cuncta. patefecit mysterium dei, quod superius dixit non ab eis ignorari debere.

Caput 12

12:1. Obsecro itaque vos, fratres, per misericordiam dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam vivam, sanctam, placentem deo, rationabile obsequium vestrum.

2. et nolite conformari huic saeculo, sed renovamini in novitate sensus vestri, ut probetis quae sit voluntas dei, quod bonum et beneplacitum et perfectum est.

1. per misericordiam dei orat illos, per quam salvatur genus humanum. post tractatum enim legis et fidei et populi natura Iudaici et gentilis ad bonam vitam agendam hortatur; per hanc enim spes fidei obtinetur. conmonitio est ergo ista, ut memores sint, quia misericordiam acceperunt et vigilent circa eius obsequium, |a quo illis data est,| per quam ex impiis gratis iustificati sunt, scientes hanc esse hostiam vivam sanctam et deo acceptabilem, si corpora nostra incontaminata servemus, dissimiles a saecularibus, qui voluptatibus student.

1a. haec enim est voluntas dei, sanctificatio nostra. nam corpora subiecta peccatis non viva habentur, sed mortua; sub desperatione enim promissae vitae sunt. ad hoc enim dei dono peccatis abluimur, ut de cetero mundam vitam agentes dei amorem in nos provocemus, non irritum facientes opus gratiae eius. nam apud veteres ideo oblata occidebatur hostia, ut homines peccati causa morti subiectos significaret.

1b. nunc autem, quia per donum dei purificati sunt homines et a secunda morte liberati, vivam hostiam debent offerre, ut signum sit vitae aeternae. non enim sicut tunc corpora pro corporibus immolantur, nunc vero non corpora, sed vitia corporum perimenda sunt. ut autem obsequii nostri effectum habere possimus, servata iustitia pudorem custodiamus; nihil enim proficit pudor nec rationabilis potest videri neglecta iustitia. hoc erit conformem fieri spiritalium, renovatum in spiritu ac fide, hoc scire quod placeat deo nec aliud bonum et perfectum esse.

12:3. Dico enim per gratiam, quae data est mihi, omnibus qui inter vos sunt, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad prudentiam, et unicuique sicut divisit deus mensuram fidei. aperte ostendit hoc debere nos sapere, quod iustitiae terminos non egrediatur, ut non nobis solis utile sit, sed et nulli obsit. haec est enim prudentia, prodesse magis aliquibus quam obesse et contentum esse debere sorte, quam mensus est deus merito et fidei uniuscuiusque, nec sibi defendere quod non sibi concessum videt. hoc est non plus sapere, quia uni totum concedi non potest. nec enim si quis bonae vitae est, ex eo sibi etiam doctrinae prudentiam debebit defendere, aut quia peritiam habet legis, levitarum sibi obsequium vindicare debebit. hortatur ergo et docet per gratiam sibi datam. haec gratia peritia intellegitur disciplinae dominicae, per quam humilitati et iustitiae studendum tradit.

12:4. Sicut enim in uno corpore multa membra habemus, omnia autem membra non eadem habent officia, 5. ita et multi unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius membra. exemplo corporis docet non posse nos singulos omnia, quia sumus invicem membra, ut alter alterius egeat, ac per hoc curam nostri invicem nos agere debere nec |alterum| alii obsistere, quia invicem officiis nostris opus habemus. hoc erit diligere Christum, si invicem se membra exhortentur, ut impleant modum, quo corpus in Christo perfectum sit.

12:6. Habentes autem donationes dei diversas secundum gratiam, quae data est nobis.

1. nunc autem ipsa officia deputata membris merito fidei enumerat, ut cum viderit membrum, quod sibi deputatum officium est, non perstrepat alteri, cui viderit aliud traditum, sed congaudeat, ut corpus ecclesiae sit perfectum. Sive profetiam, secundum rationem fidei.

2. a profetia incipit, quae prima probatio est rationabilem esse fidem nostram; denique credentes accepto spiritu profetabant. haec ergo datur pro modo accipientis, hoc est quantum causa exigit, propter quam datur.

12:7. Sive ministerium, in ministrando.

1. ad obsequium ecclesiae praebendum in tantum minister firmatur, quantum credit debere se obsequi, ne ultra fidem laborans in obsequio fatigetur in cassum, quia hoc sequitur unumquemque, quod conatur ex corde. Sive qui docet, in doctrina.

2. similiter dicit adiuvari doctorem in doctrina, ut in quantum fides eius est ad docendum, in tantum inspiretur ad tradendam disciplinam caelestem.

12:8. Sive qui exhortatur, in exhortatione.

1. et hunc eodem modo in eo ipso, in quo se extendit, auxilio spiritus praeparari, ut habeat gratiam, dum provocat; lacessit enim fratres ad bonum aut incredulos ad fidem. Qui largitur, in simplicitate.

2. huic |dicit, qui bono animo tribuit| auxilia semper subpeditare procurante spiritu, ut non desit largienti simpliciter dicente Solomone: qui tribuit pauperibus, non indigebit. hic ergo tribuit simpliciter, qui non in simulatione hoc agit, ut laus ei detur ab hominibus, sed ut a deo pro hoc ipso meritum consequatur. Qui praeest, in sollicitudine.

3. eum qui curam, ut praesit fratribus, suscipit, iuxta fidem suam accipere vigilantiam et auctoritatem, 4. ut proficiat in quo sollicitus est, habens in illis fructum quibus praeest. Qui miseretur, in hilaritate.

5. hunc quoque secundum sensum suum, qui laeto animo misericordiam facit, non quasi nolenti extorquetur, fundari et roborari a deo, ut in hac re nullam infirmitatem patiatur, sciens dictum esse a Solomone: dum habes occasionem, benefac. sed hoc multifarie intellegendum est; sub uno enim vocabulo multiplex est intellegentia. nam si supra dixit: qui tribuit in simplicitate, quid erat opus iterare, nisi quia sub uno misericordiae nomine multa bona opera significavit?

6. peccantibus etenim ignoscere misericordia est et in necessitate aliqua posito vel oppresso opem ferre misericordia est et nudum vestire et esurienti panem frangere et parvulum expositum colligere et cadaver operire et talia operari misericordia est. ideo si haec inpigre et sine taedio fuerit operatus, habebit huius operis et in praesenti et in futuro mercedem.

6a. omnis ergo misericordia et simpliciter et cum gaudio fieri debet, ut simplicitas excludat hypocrisin, gaudium vero fretum futurae spei testetur examen.

12:9. Dilectio sine simulatione. huic menti, quae hoc meditatur, ut ideo diligat fratrem, quia scit hoc placere auctori deo, non ut in adulatione praesentis vitae hoc agat, subvenit spiritus, ut, quia hoc devota mente quaerit, obsequiis possit implere. audiunt enim dictum a domino: praeceptum novum do vobis, ut diligatis invicem.

12:10. Abhorrentes a malo, adhaerentes bono, fraternitatis amore invicem benigni, honore mutuo praevenientes. non magnum dicit evitare malum, nisi adhaereat bono - illud enim de timore fit, istud de amore - nec benignum esse nec fraternitatis amatorem, si non praevenerint se mutuis obsequiis.

12:11. Sollicitudine non pigri.

1. hoc est quod dicit profeta Hieremias quia maledictus qui facit opera domini neglegenter. piger enim in conversatione divina sine spe est. ideo subiecit: Spiritu ferventes.

1a. hoc est: |ut| in exercitio divini operis aut legis non sit tepidus, sicut dicit in Apocalypsi Iohannis: quoniam tepidus es, inquit, evomam te de ore meo. cotidiana enim meditatio tollit stuporem et facit vigilantem. |opera autem domini sunt, quae mandat fieri pro utilitate ecclesiae, id est fratrum|. Tempori servientes.

1b. in Graeco dicitur sic habere: domino servientes, quod nec loco ipsi conpetit. quid enim opus erat summam hanc ponere totius devotionis, cum quando singula membra, quae ad obsequia et servitia dei pertinent, memoret? in omnibus enim his quae enumerat plenum deo servitium exhibetur.

2. |nam| servire tempori quid sit alibi solvit, cum dicit: redimentes tempus, quia dies mali sunt, ut sciatis quemadmodum unicuique respondeatis. quoniam autem dixerat: spiritu ferventes, ne hoc sic acciperent, ut passim et inportune verba religionis ingererent tempore inimico, per quod |forte| scandalum excitarent, statim subiecit: tempori servientes, ut modeste et cum honestate aptis et locis et personis et apto tempore religionis fidem loquerentur. sunt enim quidam et in hoc tempore, quo pax est, qui sic perhorrent verba dei, ut audientes cum magna ira blasfement viam Christi. |2a. nam et ipse servivit tempori, quando quod noluit fecit; invitus enim circumcidit Timotheum et raso capite purificatus secundum legem ascendit templum, ut Iudaeorum sopiret insaniam|.

12:12. Spe gaudentes.

1. postquam dixit: tempori servientes, adiecit: spe gaudentes, ut si forte propter iniquitatem temporis non liceat de fide publice loqui, sed esse in metu, gaudeat, quia haec tristitia parit laetitiam. In tribulatione patientes.

2. hoc est spe gaudere, in tribulatione esse patientem. de gaudio enim spei tolerat tribulationem, sciens multo maiora esse, quae promissa sunt pro his. Orationi instantes.

3. necessaria est valde oratio, quia, ut tribulatione possit tolerari, precibus insistendum est.

12:13. Memoriis sanctorum communicantes. ideo si haec inpigre et sine taedio fuerit operatus, habebit huius operis et in praesenti et in futuro mercedem.

6a. omnis ergo misericordia et simpliciter et cum gaudio fieri debet, ut simplicitas excludat hypocrisin, gaudium vero fretum futurae spei testetur examen.

12:9. Dilectio sine simulatione. huic menti, quae hoc meditatur, ut ideo diligat fratrem, quia scit hoc placere auctori deo, non ut in adulatione praesentis vitae hoc agat, subvenit spiritus, ut, quia hoc devota mente quaerit, obsequiis possit implere. audiunt enim dictum a domino: praeceptum novum do vobis, ut diligatis invicem.

12:10. Abhorrentes a malo, adhaerentes bono, fraternitatis amore invicem benigni, honore mutuo praevenientes. non magnum dicit evitare malum, nisi adhaereat bono - illud enim de timore fit, istud de amore - nec benignum esse nec fraternitatis amatorem, si non praevenerint se mutuis obsequiis.

12:11. Sollicitudine non pigri.

1. hoc est quod dicit profeta Hieremias quia maledictus qui facit opera domini neglegenter. piger enim in conversatione divina sine spe est. ideo subiecit: Spiritu ferventes.

1a. hoc est: |ut| in exercitio divini operis aut legis non sit tepidus, sicut dicit in Apocalypsi Iohannis: quoniam tepidus es, inquit, evomam te de ore meo. cotidiana enim meditatio tollit stuporem et facit vigilantem. |opera autem domini sunt, quae mandat fieri pro utilitate ecclesiae, id est fratrum|. Tempori servientes.

1b. in Graeco dicitur sic habere: domino servientes, quod nec loco ipsi conpetit. quid enim opus erat summam hanc ponere totius devotionis, cum quando singula membra, quae ad obsequia et servitia dei pertinent, memoret? in omnibus enim his quae enumerat plenum deo servitium exhibetur.

2. |nam| servire tempori quid sit alibi solvit, cum dicit: redimentes tempus, quia dies mali sunt, ut sciatis quemadmodum unicuique respondeatis. quoniam autem dixerat: spiritu ferventes, ne hoc sic acciperent, ut passim et inportune verba religionis ingererent tempore inimico, per quod |forte| scandalum excitarent, statim subiecit: tempori servientes, ut modeste et cum honestate aptis et locis et personis et apto tempore religionis fidem loquerentur. sunt enim quidam et in hoc tempore, quo pax est, qui sic perhorrent verba dei, ut audientes cum magna ira blasfement viam Christi. |2a. nam et ipse servivit tempori, quando quod noluit fecit; invitus enim circumcidit Timotheum et raso capite purificatus secundum legem ascendit templum, ut Iudaeorum sopiret insaniam|.

12:12. Spe gaudentes.

1. postquam dixit: tempori servientes, adiecit: spe gaudentes, ut si forte propter iniquitatem temporis non liceat de fide publice loqui, sed esse in metu, gaudeat, quia haec tristitia parit laetitiam. In tribulatione patientes.

2. hoc est spe gaudere, in tribulatione esse patientem. de gaudio enim spei tolerat tribulationem, sciens multo maiora esse, quae promissa sunt pro his. Orationi instantes.

3. necessaria est valde oratio, quia, ut tribulatione possit tolerari, precibus insistendum est.

12:13. Memoriis sanctorum communicantes. ideo si haec inpigre et sine taedio fuerit operatus, habebit huius operis et in praesenti et in futuro mercedem.

6a. omnis ergo misericordia et simpliciter et cum gaudio fieri debet, ut simplicitas excludat hypocrisin, gaudium vero fretum futurae spei testetur examen.

12:9. Dilectio sine simulatione. huic menti, quae hoc meditatur, ut ideo diligat fratrem, quia scit hoc placere auctori deo, non ut in adulatione praesentis vitae hoc agat, subvenit spiritus, ut, quia hoc devota mente quaerit, obsequiis possit implere. audiunt enim dictum a domino: praeceptum novum do vobis, ut diligatis invicem.

12:10. Abhorrentes a malo, adhaerentes bono, fraternitatis amore invicem benigni, honore mutuo praevenientes. non magnum dicit evitare malum, nisi adhaereat bono - illud enim de timore fit, istud de amore - nec benignum esse nec fraternitatis amatorem, si non praevenerint se mutuis obsequiis.

12:11. Sollicitudine non pigri.

1. hoc est quod dicit profeta Hieremias quia maledictus qui facit opera domini neglegenter. piger enim in conversatione divina sine spe est. ideo subiecit: Spiritu ferventes.

1a. hoc est: |ut| in exercitio divini operis aut legis non sit tepidus, sicut dicit in Apocalypsi Iohannis: quoniam tepidus es, inquit, evomam te de ore meo. cotidiana enim meditatio tollit stuporem et facit vigilantem. |opera autem domini sunt, quae mandat fieri pro utilitate ecclesiae, id est fratrum|. Tempori servientes.

1b. in Graeco dicitur sic habere: domino servientes, quod nec loco ipsi conpetit. quid enim opus erat summam hanc ponere totius devotionis, cum quando singula membra, quae ad obsequia et servitia dei pertinent, memoret? in omnibus enim his quae enumerat plenum deo servitium exhibetur.

2. |nam| servire tempori quid sit alibi solvit, cum dicit: redimentes tempus, quia dies mali sunt, ut sciatis quemadmodum unicuique respondeatis. quoniam autem dixerat: spiritu ferventes, ne hoc sic acciperent, ut passim et inportune verba religionis ingererent tempore inimico, per quod |forte| scandalum excitarent, statim subiecit: tempori servientes, ut modeste et cum honestate aptis et locis et personis et apto tempore religionis fidem loquerentur. sunt enim quidam et in hoc tempore, quo pax est, qui sic perhorrent verba dei, ut audientes cum magna ira blasfement viam Christi. |2a. nam et ipse servivit tempori, quando quod noluit fecit; invitus enim circumcidit Timotheum et raso capite purificatus secundum legem ascendit templum, ut Iudaeorum sopiret insaniam|.

12:12. Spe gaudentes.

1. postquam dixit: tempori servientes, adiecit: spe gaudentes, ut si forte propter iniquitatem temporis non liceat de fide publice loqui, sed esse in metu, gaudeat, quia haec tristitia parit laetitiam. In tribulatione patientes.

2. hoc est spe gaudere, in tribulatione esse patientem. de gaudio enim spei tolerat tribulationem, sciens multo maiora esse, quae promissa sunt pro his. Orationi instantes.

3. necessaria est valde oratio, quia, ut tribulatione possit tolerari, precibus insistendum est.

12:13. Memoriis sanctorum communicantes. haec interpretatio apostoli est cohortantis, ne vicem reddamus inimicis sicut dictum est. multum enim proderit nobis, si malitiae cedamus. vincit enim malum qui ad tempus vinci videtur ab illo, et salvator enim sic vicit malum, dum non restitit. contra se enim agit malitia, et dum vincitur, vincere se putat. id enim agit inimicus, ut nos de proposito nostro abstrahat, occasionem quaerens quomodo peccemus. ideo si provocati ab illo vicem illi non reddamus, vincimus illum in bono. ideo enim non resistimus, ut bonum servemus ad retribuendum neglecta iustitia |,quia cogit iustitia ad retribuendum|.

Caput 13

13:1. Omnibus potestatibus sublimioribus subditi estote; non est enim potestas nisi a deo.

1a. quoniam caelestis iustitiae legem sequendam mandavit, ne ab hac praesenti dissimulare videretur, hanc conmendat, quippe cum nisi haec fuerit servata, illa custodiri non possit. haec enim quasi paedagogus est, quae parvulos inbuit, ut possint potioris iustitiae viam ingredi. nemini enim potest inputari misericordia, nisi habuerit iustitiam.

1. ut ergo ius et timorem legis naturalis confirmet, deum auctorem eius testatur et ministrantes eam dei ordinationem habere. ideo adiecit: quae autem sunt, a deo ordinata sunt, 2. ut nemo putet quasi humana commenta contemnenda; videt enim ius divinum humanis auctoritatibus deputatum. hic ergo subiectus est potestati, qui se terrore dei ab his abstinet quae prohibet.

13:2. Itaque qui resistit potestati, dei ordinationi resistit.

1. hoc contra istos est, qui per potentiam forte aut quia aliqui deprehendi se posse non credunt, et per hoc inludere legem se putant. ostendit his dei esse legem, et non evasuros iudicium dei, qui ad tempus aliquo pacto evadunt. Qui autem resistunt, ipsi sibi damnationem adquirunt.

2. manifestum est, quia unusquisque operibus suis aut iustificabitur aut damnabitur. qui enim audientes legem peccant, inexcusabiles sunt.

13:3. Nam qui principantur, non sunt timori bonis operibus, sed malis.

1. principes hos reges dicit, qui propter corrigendam vitam et prohibenda adversa creantur, dei habentes imaginem, ut sub uno sint ceteri. Vis autem non timere potestatem? bonum facito, et habebis laudem ex illa.

2. laus ex potestate tunc surgit, cum quis innocens invenitur.

13:4. Dei enim minister est tibi in bono.

1a. manifestum est ideo rectores datos, ne malum fiat. Si autem malum feceris, time. non enim sine causa gladium portat.

1. hoc est: ideo comminatur, ut si fuerit contemptus, vindicet. Dei enim minister est, vindex in iram in eum, qui male agit. 2. quoniam futurum iudicium deus statuit et nullum perire vult, huic saeculo rectores ordinavit, ut terrore interposito hominibus velut paedagogi sint, erudientes illos quid servent, ne in poenam incidant futuri iudicii.

13:5. Ideo que subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam. recte dicit, subiectos debere esse non solum propter iram, id est ultionem praesentem - parit enim ira vindictam -, sed et propter futurum iudicium, quia si hic evaserint, illic eos poena expectat, ubi accusante ipsa conscientia punientur.

13:6. Nam et idcirco tributa penditis. ministri enim dei sunt in hoc ipso servientes. propter hoc dicit tributa praestari vel quae dicuntur fiscalia, ut subiectionem praestent, per quam sciant non se esse liberos, sed sub potestate agere, quae ex deo est. principi enim suo, qui vicem dei agit, sicut dicit Danihel profeta: dei est enim, inquit, regnum et cui vult dabit illud. |unde et dominus: reddite, ait, quae sunt Caesaris, Caesari|. huic ergo subiciendi sunt sicut deo. cuius subiectionis probatio haec est, quia pendent illi tributa.

13:7. Reddite ergo omnibus debita.

1. ab invicem reddi vult debita, quia et potentes sunt debitores minoribus, ut respondeant meritis illorum. Cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal.

2. prius ea quae sunt potestati regiae debita exsolvi iubet, quia maior in his causa aut necessitas est. Cui timorem, timorem.

3. potestati timorem exhibendum, quia timor prohibet peccatum; deinde aut parenti aut domino terreno, ut gratias agat in filio aut servo Christiano. Cui honorem, honorem.

4. potest honor hic etiam circa eos esse, qui sublimes videntur in mundo, ut videntes humilitatem servorum Christi laudent potius quam vituperent evangelicam disciplinam.

13:8. Nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligatis.

1. pacem vult nos habere, si fieri potest, cum omnibus, dilectionem vero cum fratribus, 1a. et hoc erit nulli quidquam debere, unicuique pro loco suo officium exhibere.

2. et hoc tamen honore servato. idcirco autem debitores dicit, quia homini, qui dignus honore est, sive praesente sive futuro, dignum est et debitum inclinari. illi enim quis inclinatur, a quo honorem accepit; ideo debitor dicitur. si enim non hoc feceris principi tuo, superbus es. aut enim merito quis aut aetate honorandus est. Qui enim diligit proximum, legem inplevit.

3. legem Moysi inplet, qui diligit proximum; nam et novae legis mandatum est etiam inimicos diligere.

13:9. Nam non adulterabis, non occides, non furaberis, non concupisces.

1. hoc Moyses scriptum accepit a deo ad reformationem legis naturalis. Et si quod aliud mandatum est, in hoc verbo consummatur: diliges proximum tuum sicut te ipsum. 2. quoniam futurum iudicium deus statuit et nullum perire vult, huic saeculo rectores ordinavit, ut terrore interposito hominibus velut paedagogi sint, erudientes illos quid servent, ne in poenam incidant futuri iudicii.

13:5. Ideo que subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam. recte dicit, subiectos debere esse non solum propter iram, id est ultionem praesentem - parit enim ira vindictam -, sed et propter futurum iudicium, quia si hic evaserint, illic eos poena expectat, ubi accusante ipsa conscientia punientur.

13:6. Nam et idcirco tributa penditis. ministri enim dei sunt in hoc ipso servientes. propter hoc dicit tributa praestari vel quae dicuntur fiscalia, ut subiectionem praestent, per quam sciant non se esse liberos, sed sub potestate agere, quae ex deo est. principi enim suo, qui vicem dei agit, sicut dicit Danihel profeta: dei est enim, inquit, regnum et cui vult dabit illud. |unde et dominus: reddite, ait, quae sunt Caesaris, Caesari|. huic ergo subiciendi sunt sicut deo. cuius subiectionis probatio haec est, quia pendent illi tributa.

13:7. Reddite ergo omnibus debita.

1. ab invicem reddi vult debita, quia et potentes sunt debitores minoribus, ut respondeant meritis illorum. Cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal.

2. prius ea quae sunt potestati regiae debita exsolvi iubet, quia maior in his causa aut necessitas est. Cui timorem, timorem.

3. potestati timorem exhibendum, quia timor prohibet peccatum; deinde aut parenti aut domino terreno, ut gratias agat in filio aut servo Christiano. Cui honorem, honorem.

4. potest honor hic etiam circa eos esse, qui sublimes videntur in mundo, ut videntes humilitatem servorum Christi laudent potius quam vituperent evangelicam disciplinam.

13:8. Nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligatis.

1. pacem vult nos habere, si fieri potest, cum omnibus, dilectionem vero cum fratribus, 1a. et hoc erit nulli quidquam debere, unicuique pro loco suo officium exhibere.

2. et hoc tamen honore servato. idcirco autem debitores dicit, quia homini, qui dignus honore est, sive praesente sive futuro, dignum est et debitum inclinari. illi enim quis inclinatur, a quo honorem accepit; ideo debitor dicitur. si enim non hoc feceris principi tuo, superbus es. aut enim merito quis aut aetate honorandus est. Qui enim diligit proximum, legem inplevit.

3. legem Moysi inplet, qui diligit proximum; nam et novae legis mandatum est etiam inimicos diligere.

13:9. Nam non adulterabis, non occides, non furaberis, non concupisces.

1. hoc Moyses scriptum accepit a deo ad reformationem legis naturalis. Et si quod aliud mandatum est, in hoc verbo consummatur: diliges proximum tuum sicut te ipsum. 2. quoniam futurum iudicium deus statuit et nullum perire vult, huic saeculo rectores ordinavit, ut terrore interposito hominibus velut paedagogi sint, erudientes illos quid servent, ne in poenam incidant futuri iudicii.

13:5. Ideo que subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam. recte dicit, subiectos debere esse non solum propter iram, id est ultionem praesentem - parit enim ira vindictam -, sed et propter futurum iudicium, quia si hic evaserint, illic eos poena expectat, ubi accusante ipsa conscientia punientur.

13:6. Nam et idcirco tributa penditis. ministri enim dei sunt in hoc ipso servientes. propter hoc dicit tributa praestari vel quae dicuntur fiscalia, ut subiectionem praestent, per quam sciant non se esse liberos, sed sub potestate agere, quae ex deo est. principi enim suo, qui vicem dei agit, sicut dicit Danihel profeta: dei est enim, inquit, regnum et cui vult dabit illud. |unde et dominus: reddite, ait, quae sunt Caesaris, Caesari|. huic ergo subiciendi sunt sicut deo. cuius subiectionis probatio haec est, quia pendent illi tributa.

13:7. Reddite ergo omnibus debita.

1. ab invicem reddi vult debita, quia et potentes sunt debitores minoribus, ut respondeant meritis illorum. Cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal.

2. prius ea quae sunt potestati regiae debita exsolvi iubet, quia maior in his causa aut necessitas est. Cui timorem, timorem.

3. potestati timorem exhibendum, quia timor prohibet peccatum; deinde aut parenti aut domino terreno, ut gratias agat in filio aut servo Christiano. Cui honorem, honorem.

4. potest honor hic etiam circa eos esse, qui sublimes videntur in mundo, ut videntes humilitatem servorum Christi laudent potius quam vituperent evangelicam disciplinam.

13:8. Nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligatis.

1. pacem vult nos habere, si fieri potest, cum omnibus, dilectionem vero cum fratribus, 1a. et hoc erit nulli quidquam debere, unicuique pro loco suo officium exhibere.

2. et hoc tamen honore servato. idcirco autem debitores dicit, quia homini, qui dignus honore est, sive praesente sive futuro, dignum est et debitum inclinari. illi enim quis inclinatur, a quo honorem accepit; ideo debitor dicitur. si enim non hoc feceris principi tuo, superbus es. aut enim merito quis aut aetate honorandus est. Qui enim diligit proximum, legem inplevit.

3. legem Moysi inplet, qui diligit proximum; nam et novae legis mandatum est etiam inimicos diligere.

13:9. Nam non adulterabis, non occides, non furaberis, non concupisces.

1. hoc Moyses scriptum accepit a deo ad reformationem legis naturalis. Et si quod aliud mandatum est, in hoc verbo consummatur: diliges proximum tuum sicut te ipsum. 2. quoniam futurum iudicium deus statuit et nullum perire vult, huic saeculo rectores ordinavit, ut terrore interposito hominibus velut paedagogi sint, erudientes illos quid servent, ne in poenam incidant futuri iudicii.

13:5. Ideo que subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam. recte dicit, subiectos debere esse non solum propter iram, id est ultionem praesentem - parit enim ira vindictam -, sed et propter futurum iudicium, quia si hic evaserint, illic eos poena expectat, ubi accusante ipsa conscientia punientur.

13:6. Nam et idcirco tributa penditis. ministri enim dei sunt in hoc ipso servientes. propter hoc dicit tributa praestari vel quae dicuntur fiscalia, ut subiectionem praestent, per quam sciant non se esse liberos, sed sub potestate agere, quae ex deo est. principi enim suo, qui vicem dei agit, sicut dicit Danihel profeta: dei est enim, inquit, regnum et cui vult dabit illud. |unde et dominus: reddite, ait, quae sunt Caesaris, Caesari|. huic ergo subiciendi sunt sicut deo. cuius subiectionis probatio haec est, quia pendent illi tributa.

13:7. Reddite ergo omnibus debita.

1. ab invicem reddi vult debita, quia et potentes sunt debitores minoribus, ut respondeant meritis illorum. Cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal.

2. prius ea quae sunt potestati regiae debita exsolvi iubet, quia maior in his causa aut necessitas est. Cui timorem, timorem.

3. potestati timorem exhibendum, quia timor prohibet peccatum; deinde aut parenti aut domino terreno, ut gratias agat in filio aut servo Christiano. Cui honorem, honorem.

4. potest honor hic etiam circa eos esse, qui sublimes videntur in mundo, ut videntes humilitatem servorum Christi laudent potius quam vituperent evangelicam disciplinam.

13:8. Nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligatis.

1. pacem vult nos habere, si fieri potest, cum omnibus, dilectionem vero cum fratribus, 1a. et hoc erit nulli quidquam debere, unicuique pro loco suo officium exhibere.

2. et hoc tamen honore servato. idcirco autem debitores dicit, quia homini, qui dignus honore est, sive praesente sive futuro, dignum est et debitum inclinari. illi enim quis inclinatur, a quo honorem accepit; ideo debitor dicitur. si enim non hoc feceris principi tuo, superbus es. aut enim merito quis aut aetate honorandus est. Qui enim diligit proximum, legem inplevit.

3. legem Moysi inplet, qui diligit proximum; nam et novae legis mandatum est etiam inimicos diligere.

13:9. Nam non adulterabis, non occides, non furaberis, non concupisces.

1. hoc Moyses scriptum accepit a deo ad reformationem legis naturalis. Et si quod aliud mandatum est, in hoc verbo consummatur: diliges proximum tuum sicut te ipsum. 2. quoniam futurum iudicium deus statuit et nullum perire vult, huic saeculo rectores ordinavit, ut terrore interposito hominibus velut paedagogi sint, erudientes illos quid servent, ne in poenam incidant futuri iudicii.

13:5. Ideo que subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam. recte dicit, subiectos debere esse non solum propter iram, id est ultionem praesentem - parit enim ira vindictam -, sed et propter futurum iudicium, quia si hic evaserint, illic eos poena expectat, ubi accusante ipsa conscientia punientur.

13:6. Nam et idcirco tributa penditis. ministri enim dei sunt in hoc ipso servientes. propter hoc dicit tributa praestari vel quae dicuntur fiscalia, ut subiectionem praestent, per quam sciant non se esse liberos, sed sub potestate agere, quae ex deo est. principi enim suo, qui vicem dei agit, sicut dicit Danihel profeta: dei est enim, inquit, regnum et cui vult dabit illud. |unde et dominus: reddite, ait, quae sunt Caesaris, Caesari|. huic ergo subiciendi sunt sicut deo. cuius subiectionis probatio haec est, quia pendent illi tributa.

13:7. Reddite ergo omnibus debita.

1. ab invicem reddi vult debita, quia et potentes sunt debitores minoribus, ut respondeant meritis illorum. Cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal.

2. prius ea quae sunt potestati regiae debita exsolvi iubet, quia maior in his causa aut necessitas est. Cui timorem, timorem.

3. potestati timorem exhibendum, quia timor prohibet peccatum; deinde aut parenti aut domino terreno, ut gratias agat in filio aut servo Christiano. Cui honorem, honorem.

4. potest honor hic etiam circa eos esse, qui sublimes videntur in mundo, ut videntes humilitatem servorum Christi laudent potius quam vituperent evangelicam disciplinam.

13:8. Nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligatis.

1. pacem vult nos habere, si fieri potest, cum omnibus, dilectionem vero cum fratribus, 1a. et hoc erit nulli quidquam debere, unicuique pro loco suo officium exhibere.

2. et hoc tamen honore servato. idcirco autem debitores dicit, quia homini, qui dignus honore est, sive praesente sive futuro, dignum est et debitum inclinari. illi enim quis inclinatur, a quo honorem accepit; ideo debitor dicitur. si enim non hoc feceris principi tuo, superbus es. aut enim merito quis aut aetate honorandus est. Qui enim diligit proximum, legem inplevit.

3. legem Moysi inplet, qui diligit proximum; nam et novae legis mandatum est etiam inimicos diligere.

13:9. Nam non adulterabis, non occides, non furaberis, non concupisces.

1. hoc Moyses scriptum accepit a deo ad reformationem legis naturalis. Et si quod aliud mandatum est, in hoc verbo consummatur: diliges proximum tuum sicut te ipsum. 2. quoniam futurum iudicium deus statuit et nullum perire vult, huic saeculo rectores ordinavit, ut terrore interposito hominibus velut paedagogi sint, erudientes illos quid servent, ne in poenam incidant futuri iudicii.

13:5. Ideo que subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam. recte dicit, subiectos debere esse non solum propter iram, id est ultionem praesentem - parit enim ira vindictam -, sed et propter futurum iudicium, quia si hic evaserint, illic eos poena expectat, ubi accusante ipsa conscientia punientur.

13:6. Nam et idcirco tributa penditis. ministri enim dei sunt in hoc ipso servientes. propter hoc dicit tributa praestari vel quae dicuntur fiscalia, ut subiectionem praestent, per quam sciant non se esse liberos, sed sub potestate agere, quae ex deo est. principi enim suo, qui vicem dei agit, sicut dicit Danihel profeta: dei est enim, inquit, regnum et cui vult dabit illud. |unde et dominus: reddite, ait, quae sunt Caesaris, Caesari|. huic ergo subiciendi sunt sicut deo. cuius subiectionis probatio haec est, quia pendent illi tributa.

13:7. Reddite ergo omnibus debita.

1. ab invicem reddi vult debita, quia et potentes sunt debitores minoribus, ut respondeant meritis illorum. Cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal.

2. prius ea quae sunt potestati regiae debita exsolvi iubet, quia maior in his causa aut necessitas est. Cui timorem, timorem.

3. potestati timorem exhibendum, quia timor prohibet peccatum; deinde aut parenti aut domino terreno, ut gratias agat in filio aut servo Christiano. Cui honorem, honorem.

4. potest honor hic etiam circa eos esse, qui sublimes videntur in mundo, ut videntes humilitatem servorum Christi laudent potius quam vituperent evangelicam disciplinam.

13:8. Nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligatis.

1. pacem vult nos habere, si fieri potest, cum omnibus, dilectionem vero cum fratribus, 1a. et hoc erit nulli quidquam debere, unicuique pro loco suo officium exhibere.

2. et hoc tamen honore servato. idcirco autem debitores dicit, quia homini, qui dignus honore est, sive praesente sive futuro, dignum est et debitum inclinari. illi enim quis inclinatur, a quo honorem accepit; ideo debitor dicitur. si enim non hoc feceris principi tuo, superbus es. aut enim merito quis aut aetate honorandus est. Qui enim diligit proximum, legem inplevit.

3. legem Moysi inplet, qui diligit proximum; nam et novae legis mandatum est etiam inimicos diligere.

13:9. Nam non adulterabis, non occides, non furaberis, non concupisces.

1. hoc Moyses scriptum accepit a deo ad reformationem legis naturalis. Et si quod aliud mandatum est, in hoc verbo consummatur: diliges proximum tuum sicut te ipsum. quoniam disceptatio discordiam parit, ideo que ut pacifici esse possimus, ab intentione edendi aut non edendi dissimulare nos docet, aedificationis autem viam sequi hortatur, ut cum pace ea conferamus, per quae invicem nos aedificemus, ab his quae infructuosa sunt et magis contraria declinantes. conlatio enim potest prodesse est enim excitans mentem -, si tamen vincendi studium contemnatur. hoc est enim, quod parit litem.

Caput 14

14:20. Noli propter escam solvere opus dei.

1. homo opus dei est per creationem et iterum opus dei est, dum reformatur per regenerationem, et esca opus dei est; sed non homo propter escam, sed esca propter hominem. multum ergo distat. propter quod noli, inquit, hoc opus dei, quod praeclarum est, dissolvere propter hoc, quod humillimum est.

2. hoc est saluti fratris studere, non curam escae agere, ut fratrem contristes. beneficium enim dei irritum facit, qui fratrem liberatum a peccato per disceptationem rursus provocat ad peccandum, solvens in illo opera Christi quae gessit, ut hominem a peccato liberaret. Omnia quidem munda sunt.

3. verum ac manifestum est omnia munda esse, quippe cum in Genesi legatur omnia quae deus fecit esse bona valde. Sed malum est homini, qui per offensionem edet.

4. cum ergo per naturam omnia bona et munda sint, dubitantibus tamen fiunt inmunda, et erit illi offendiculum, qui cum dubitat edet, tamen non munda conscientia, quia quod sibi inutile putat facit. ideo nulli contradicendum est, quid in hac re sequatur.

14:21. Bonum est non edere carnem et non bibere vinum.

1. cum de sola carne ageretur, adiecit et potum, ut confoveat eos, qui ab his abstinent, ne per id quod licitum est et carnem edere et vinum bibere, contristarentur ab illis, qui his utuntur, dedit eis respirandi solatium, ut in voluntate sua requiescerent et disceptatio, per quam fit discordia, cessaret. cum enim non latet bonum esse et carnem edere et vinum bibere, et e contra carnem non edere et non bibere vinum bonum esse addiscunt, nemo litigat. creatura enim data est ad usum volentibus, non tamen necessitas est inposita |aut volenti aut nolenti|. Neque in quo frater tuus offendit vel scandalizatur aut infirmatur.

2. eadem dicit: non debere fratri, qui infirmum animum sibi constituit ad edendum, fieri quaestionem, ne perturbatus offendat, nesciens quid teneat.

14:22. Tu fidem habes. penes temetipsum habeto coram deo.

1. hoc est: tu quis es, qui edes securus, quia creatura dei bona est? non opus est, ut de altero iudices, quia plus est, ut pacem habeas cum fratre; hoc enim utile est apud deum. in esca autem utilitas carnis est, in pace vero et carnis et animae ac per hoc ab huiusmodi disceptatione cessandum est, ut unusquisque in proposito cordis |sui| maneat. Beatus qui non iudicat semetipsum in quo probat.

2. unumquemque proprio iudicio censet condemnandum, qui quod dicit non debere se facere facit, et istum beatum, qui non aliud facit, quam sibi utile probat.

14:23. Qui autem discernit, si ederit, damnatus est.

1. verum est, quia qui iudicat non edendum et edet, damnatus est. ipse enim se reum facit, quando id quod sibi utile putat facit. quoniam disceptatio discordiam parit, ideo que ut pacifici esse possimus, ab intentione edendi aut non edendi dissimulare nos docet, aedificationis autem viam sequi hortatur, ut cum pace ea conferamus, per quae invicem nos aedificemus, ab his quae infructuosa sunt et magis contraria declinantes. conlatio enim potest prodesse est enim excitans mentem -, si tamen vincendi studium contemnatur. hoc est enim, quod parit litem.

14:20. Noli propter escam solvere opus dei.

1. homo opus dei est per creationem et iterum opus dei est, dum reformatur per regenerationem, et esca opus dei est; sed non homo propter escam, sed esca propter hominem. multum ergo distat. propter quod noli, inquit, hoc opus dei, quod praeclarum est, dissolvere propter hoc, quod humillimum est.

2. hoc est saluti fratris studere, non curam escae agere, ut fratrem contristes. beneficium enim dei irritum facit, qui fratrem liberatum a peccato per disceptationem rursus provocat ad peccandum, solvens in illo opera Christi quae gessit, ut hominem a peccato liberaret. Omnia quidem munda sunt.

3. verum ac manifestum est omnia munda esse, quippe cum in Genesi legatur omnia quae deus fecit esse bona valde. Sed malum est homini, qui per offensionem edet.

4. cum ergo per naturam omnia bona et munda sint, dubitantibus tamen fiunt inmunda, et erit illi offendiculum, qui cum dubitat edet, tamen non munda conscientia, quia quod sibi inutile putat facit. ideo nulli contradicendum est, quid in hac re sequatur.

14:21. Bonum est non edere carnem et non bibere vinum.

1. cum de sola carne ageretur, adiecit et potum, ut confoveat eos, qui ab his abstinent, ne per id quod licitum est et carnem edere et vinum bibere, contristarentur ab illis, qui his utuntur, dedit eis respirandi solatium, ut in voluntate sua requiescerent et disceptatio, per quam fit discordia, cessaret. cum enim non latet bonum esse et carnem edere et vinum bibere, et e contra carnem non edere et non bibere vinum bonum esse addiscunt, nemo litigat. creatura enim data est ad usum volentibus, non tamen necessitas est inposita |aut volenti aut nolenti|. Neque in quo frater tuus offendit vel scandalizatur aut infirmatur.

2. eadem dicit: non debere fratri, qui infirmum animum sibi constituit ad edendum, fieri quaestionem, ne perturbatus offendat, nesciens quid teneat.

14:22. Tu fidem habes. penes temetipsum habeto coram deo.

1. hoc est: tu quis es, qui edes securus, quia creatura dei bona est? non opus est, ut de altero iudices, quia plus est, ut pacem habeas cum fratre; hoc enim utile est apud deum. in esca autem utilitas carnis est, in pace vero et carnis et animae ac per hoc ab huiusmodi disceptatione cessandum est, ut unusquisque in proposito cordis |sui| maneat. Beatus qui non iudicat semetipsum in quo probat.

2. unumquemque proprio iudicio censet condemnandum, qui quod dicit non debere se facere facit, et istum beatum, qui non aliud facit, quam sibi utile probat.

14:23. Qui autem discernit, si ederit, damnatus est.

1. verum est, quia qui iudicat non edendum et edet, damnatus est. ipse enim se reum facit, quando id quod sibi utile putat facit. quoniam disceptatio discordiam parit, ideo que ut pacifici esse possimus, ab intentione edendi aut non edendi dissimulare nos docet, aedificationis autem viam sequi hortatur, ut cum pace ea conferamus, per quae invicem nos aedificemus, ab his quae infructuosa sunt et magis contraria declinantes. conlatio enim potest prodesse est enim excitans mentem -, si tamen vincendi studium contemnatur. hoc est enim, quod parit litem.

14:20. Noli propter escam solvere opus dei.

1. homo opus dei est per creationem et iterum opus dei est, dum reformatur per regenerationem, et esca opus dei est; sed non homo propter escam, sed esca propter hominem. multum ergo distat. propter quod noli, inquit, hoc opus dei, quod praeclarum est, dissolvere propter hoc, quod humillimum est.

2. hoc est saluti fratris studere, non curam escae agere, ut fratrem contristes. beneficium enim dei irritum facit, qui fratrem liberatum a peccato per disceptationem rursus provocat ad peccandum, solvens in illo opera Christi quae gessit, ut hominem a peccato liberaret. Omnia quidem munda sunt.

3. verum ac manifestum est omnia munda esse, quippe cum in Genesi legatur omnia quae deus fecit esse bona valde. Sed malum est homini, qui per offensionem edet.

4. cum ergo per naturam omnia bona et munda sint, dubitantibus tamen fiunt inmunda, et erit illi offendiculum, qui cum dubitat edet, tamen non munda conscientia, quia quod sibi inutile putat facit. ideo nulli contradicendum est, quid in hac re sequatur.

14:21. Bonum est non edere carnem et non bibere vinum.

1. cum de sola carne ageretur, adiecit et potum, ut confoveat eos, qui ab his abstinent, ne per id quod licitum est et carnem edere et vinum bibere, contristarentur ab illis, qui his utuntur, dedit eis respirandi solatium, ut in voluntate sua requiescerent et disceptatio, per quam fit discordia, cessaret. cum enim non latet bonum esse et carnem edere et vinum bibere, et e contra carnem non edere et non bibere vinum bonum esse addiscunt, nemo litigat. creatura enim data est ad usum volentibus, non tamen necessitas est inposita |aut volenti aut nolenti|. Neque in quo frater tuus offendit vel scandalizatur aut infirmatur.

2. eadem dicit: non debere fratri, qui infirmum animum sibi constituit ad edendum, fieri quaestionem, ne perturbatus offendat, nesciens quid teneat.

14:22. Tu fidem habes. penes temetipsum habeto coram deo.

1. hoc est: tu quis es, qui edes securus, quia creatura dei bona est? non opus est, ut de altero iudices, quia plus est, ut pacem habeas cum fratre; hoc enim utile est apud deum. in esca autem utilitas carnis est, in pace vero et carnis et animae ac per hoc ab huiusmodi disceptatione cessandum est, ut unusquisque in proposito cordis |sui| maneat. Beatus qui non iudicat semetipsum in quo probat.

2. unumquemque proprio iudicio censet condemnandum, qui quod dicit non debere se facere facit, et istum beatum, qui non aliud facit, quam sibi utile probat.

14:23. Qui autem discernit, si ederit, damnatus est.

1. verum est, quia qui iudicat non edendum et edet, damnatus est. ipse enim se reum facit, quando id quod sibi utile putat facit. quoniam disceptatio discordiam parit, ideo que ut pacifici esse possimus, ab intentione edendi aut non edendi dissimulare nos docet, aedificationis autem viam sequi hortatur, ut cum pace ea conferamus, per quae invicem nos aedificemus, ab his quae infructuosa sunt et magis contraria declinantes. conlatio enim potest prodesse est enim excitans mentem -, si tamen vincendi studium contemnatur. hoc est enim, quod parit litem.

14:20. Noli propter escam solvere opus dei.

1. homo opus dei est per creationem et iterum opus dei est, dum reformatur per regenerationem, et esca opus dei est; sed non homo propter escam, sed esca propter hominem. multum ergo distat. propter quod noli, inquit, hoc opus dei, quod praeclarum est, dissolvere propter hoc, quod humillimum est.

2. hoc est saluti fratris studere, non curam escae agere, ut fratrem contristes. beneficium enim dei irritum facit, qui fratrem liberatum a peccato per disceptationem rursus provocat ad peccandum, solvens in illo opera Christi quae gessit, ut hominem a peccato liberaret. Omnia quidem munda sunt.

3. verum ac manifestum est omnia munda esse, quippe cum in Genesi legatur omnia quae deus fecit esse bona valde. Sed malum est homini, qui per offensionem edet.

4. cum ergo per naturam omnia bona et munda sint, dubitantibus tamen fiunt inmunda, et erit illi offendiculum, qui cum dubitat edet, tamen non munda conscientia, quia quod sibi inutile putat facit. ideo nulli contradicendum est, quid in hac re sequatur.

14:21. Bonum est non edere carnem et non bibere vinum.

1. cum de sola carne ageretur, adiecit et potum, ut confoveat eos, qui ab his abstinent, ne per id quod licitum est et carnem edere et vinum bibere, contristarentur ab illis, qui his utuntur, dedit eis respirandi solatium, ut in voluntate sua requiescerent et disceptatio, per quam fit discordia, cessaret. cum enim non latet bonum esse et carnem edere et vinum bibere, et e contra carnem non edere et non bibere vinum bonum esse addiscunt, nemo litigat. creatura enim data est ad usum volentibus, non tamen necessitas est inposita |aut volenti aut nolenti|. Neque in quo frater tuus offendit vel scandalizatur aut infirmatur.

2. eadem dicit: non debere fratri, qui infirmum animum sibi constituit ad edendum, fieri quaestionem, ne perturbatus offendat, nesciens quid teneat.

14:22. Tu fidem habes. penes temetipsum habeto coram deo.

1. hoc est: tu quis es, qui edes securus, quia creatura dei bona est? non opus est, ut de altero iudices, quia plus est, ut pacem habeas cum fratre; hoc enim utile est apud deum. in esca autem utilitas carnis est, in pace vero et carnis et animae ac per hoc ab huiusmodi disceptatione cessandum est, ut unusquisque in proposito cordis |sui| maneat. Beatus qui non iudicat semetipsum in quo probat.

2. unumquemque proprio iudicio censet condemnandum, qui quod dicit non debere se facere facit, et istum beatum, qui non aliud facit, quam sibi utile probat.

14:23. Qui autem discernit, si ederit, damnatus est.

1. verum est, quia qui iudicat non edendum et edet, damnatus est. ipse enim se reum facit, quando id quod sibi utile putat facit. prius tamen iturum se ministrare dicit sanctis Hierusalem. per quam rem Romanos vult scire, quia huiusmodi operibus studendum est; qui enim per misericordiam vivunt et iustificati sunt apud deum, pios debent se exhibere fratribus.

Caput 15

15:27. Debitores enim sunt eorum, quoniam si spiritalium eorum participes factae sunt gentes, debent et in carnalibus ministrare eis.

1a. quippe cum debitores eos dicit Iudaeorum fidelium, ut sicut in spiritalibus participes eorum facti sunt, ita et hi communicent corporalibus necessitatibus eorum, ut gaudentes ex Iudaeis credentes conlaudent providentiam dei in salutem ipsorum per ministerium eorum. hi enim totos se divinis dantes obsequiis nihil mundanum curantes exemplum bonae conversationis praebebant credentibus.

1. in tantum denique nos humanos et misericordes vult esse apostolus, ut et debitores nos dicat circa elemosinam largiendam et bonis operibus exercendum cum alacritate cordis, quia qui misericordiam a deo sperat, debet esse misericors, ut probet se recte hanc sperare. quia si homo miseretur, quanto magis deus! retributio enim haec est vel merces, ut qui accipiunt misericordiam, misericordiam faciant. unde dominus: beati, inquit, misericordes, ipsis enim miserebitur deus.

15:28. Hoc igitur cum consummavero et adsignavero fructum hunc, proficiscar per vos in Hispaniam.

29. scio enim, quoniam veniens ad vos in abundantia benedictionis Christi veniam. certus igitur de dispositione et gratia dei promittit se in abundantia benedictionis venturum quem praedicat Christi. benedictio autem ista signorum virtus est, per quam confirmati sunt.

15:30. Obsecro igitur vos, fratres, per dominum nostrum Iesum Christum et per caritatem spiritus sancti, ut sollicitudinem inpertiamini mihi in orationibus pro me ad dominum, 31. ut liberer ab infidelibus, qui sunt in Iudaea. dehinc orat, ut adiuvetur in orationibus et evadat manus Iudaeorum infidelium, non quia ipse minus mereatur, sed ordinem sequitur, ut ab ecclesia pro rectore suo fiat oratio. multi enim minimi dum congregantur unianimes, fiunt magni; et multorum preces inpossibile est contemni. si itaque et ipsi cupidi sunt videndi apostolum, inpensius orent, ut inde liberatum possint suscipere illum in gaudio caritatis.

15:32. Ut et munerum meorum oblatio accepta fiat in Hierosolima sanctis, ut veniam ad vos cum gaudio per voluntatem Christi Iesu et refrigerer vobis cum.

1. etiam hoc orandum dicit, ut ministratio munerum eius accepta fiat sanctis in Hierusalem, ut omnia cum dei voluntate agere se ostendat, quia enim devotus est animus eius ad ferenda munera, etiam illorum animum dei iudicio respondere sibi vult, ut intellecta caritate illius erga se deo per illum unianimes gratias agant. magnus enim profectus est ei, cuius ministerio multi laeti effecti deum laudibus prosequuntur.

15:33. Deus autem pacis sit cum omnibus vobis. deus pacis Christus est, qui ait: pacem meam do vobis, pacem meam relinquo vobis. quem optat esse cum his, sciens dixisse dominum: et ecce ego vobis cum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. tales ergo istos cupit esse, ut sit cum illis dominus Iesus Christus, qui amputata omni discordia erroris humani ostendit ac dedit quid verum sit, ut in ipsa veritate maneant pacifici.

Caput 17

16:1. Conmendo autem vobis Foeben, sororem nostram, quae est ministra ecclesiae apud Cencris, 2. ut eam suscipiatis in domino digne sanctis et adsistatis illi in quibuscumque desideraverit vestri. etenim ipsa quoque adstitit multis et mihi. Foeben venientem conmendat sororem communem, id est de lege. quam ut merito conmendet, ait hanc ministram esse |ecclesiae| Cencris. et quia multis adiutorio fuit, digne istam dicit adiuvandam peregrinationis causa. ut autem sine intermissione excipiendam illam et adsistendum illi in necessitate, si provenisset, suaderet, etiam sibi illam adfuisse testatur, ut quanto sublimior persona eius ceteris est, tanto magis reddi huic debitum obsequium per caritatem ostenderet.

16:3. Salutate Aquilam et Priscillam, socios laboris mei in Christo Iesu, 4. qui pro anima mea suas cervices subposuerunt, quibus non solum ego gratias ago, sed et cunctae ecclesiae gentium, 5. et domesticam eorum ecclesiam. 1. hi ex Iudaeis fuerunt, qui credentes facti sunt socii laboris apostoli, quia recte crediderant, ut etiam |ipsi| exhortarentur ceteros ad huiuscemodi fidem. denique Apollo quamvis fuerit exercitatus in scripturis, ab istis tamen viam domini diligentius instructus est. ideo socios laboris sui dicit eos, sed in Christo Iesu. cooperarii enim eius fuerunt in evangelio |dei|. Aquila vir Priscillae est, quos non otiose Romam venisse manifestum est; propensiores enim erant in dei devotione. nam ad confirmationem Romanorum hi omnes quos salutat, hic, id est Romae, fuisse intelleguntur.

2. unde dicit non solum se, sed et omnes gentium ecclesias gratias his referre, tangens et Romanos, ut his obaudiant, quos ad profectum gentium audiunt laborare ad exhortandam fidem in Christo. quos in tantum laudat, ut pericula pro eo pati non abnuerint. inimicitias enim et Iudaeorum et falsorum fratrum subire non aspernati sunt, dummodo apostolum obsequiis et caritate iuvarent.

3. falsi fratres hi erant, qui credentes in Christum legem tamen servandam dicebant, non sufficere ad plenum salutis effectum Christum docentes. quod apostolus destruebat. quare et persecutiones |ab his| patiebatur. horum etiam domesticos et vernaculos salutat, quos ecclesiam appellat, quia sanctorum virorum erant discipuli circa fidem. Salutate Efenitum dilectum meum, qui est primitiae Asiae in Christo.

4. huius Efeniti etiam praesentem dignitatem non tacet, ut ostendat et dignitosos credere et inclinari ad fidem, ut invitet primos Romanorum, aut certe ut humiles crescerent.

16:6. Salutate Mariam, quae multum laboravit in vobis. conmonet hos nomine Mariae, quam intellegimus ad exhortationem illorum inpensius laborasse.

16:7. Salutate Andronicum et Iuliam, cognatos et concaptivos meos, qui sunt insignes in apostolis, qui ante me fuerunt in Christo Iesu. hos cognatos et iuxta carnem et secundum spiritum, quomodo et angelus dixit ad Mariam: et ecce Elisabeth, cognata tua et cetera. quos etiam apostolis prioribus obsecutos cum testimonio sui declarat et se cum captivitatem passos fidei causa. idcirco istos plenius honorandos.

16:8. Salutate Ampliatum, carissimum meum in domino. istum quasi amicum salutat, sed in domino amicum, non tamen qui interfuerit labori eius aut captivitati.

16:9. Salutate Urbanum, participem operis nostri in Christo.

1. non solum participem hunc suum dicit, sed et ceterorum fuisse socium in exhortatione credulitatis. Stachyn quoque, dilectum meum.

2. hunc Stachyn quamvis dilectum vocet, tamen subicit illum Urbano participi operis evangelici.

16:10. Salutate Apellen, probum in Christo.

1. hunc Apellen non quasi amicum suum aut participem operis salutat, sed propter quod temptationibus probatus est et in Christo fidelis inventus. Salutate eos, qui sunt ex Aristoboli. 2. Aristobolus iste congregator intellegitur fuisse fratrum in Christo. cuius factum sic probat, ut eos, quos congregabat, dignos salutatione sua designet.

16:11. Salutate Herodianum, cognatum meum.

1. istum quem cognatum tantum appellat, ostendit devotum in caritate renascibilitatis, non tamen vigilantiam illius designat. Salutate eos, qui sunt ex Narcissi domo, qui sunt in domino.

2. Narcissus hic illo tempore presbyter dicitur fuisse, 2a. sicut legitur in aliis codicibus. et quia praesens non erat, videris qua causa eos in domino salutat ut sanctos, qui ex eius erant domo. hic ergo Narcissus presbyter peregrini officio fungebatur exhortationibus firmans credentes.

3. et quoniam non sciebat apostolus merita illorum, qui cum illo fuerant, sic dixit: salutate eos, qui sunt ex Narcissi domo, qui sunt in domino, hoc est, quos scitis esse dignos ex his salutatione mea, qui in domino posuerunt spem suam, illos salutate nomine meo.

16:12. Salutate Trifenam et Trifosam, quae laborant in domino.

1. has uno honore dignas declarat in Christo. Salutate Persidam carissimam, quae multum laboravit in domino.

2. ista anteposita videtur supra dictis, quia multum laboravit in domino. labor hic et in exhortatione est et in ministerio sanctorum et in pressura et in egestate propter Christum, quia et domus suas relinquebant fugati et obprobrio erant infidis.

16:13. Salutate Rufum, electum in domino, et matrem eius et meam. ideo istum Rufum praeposuit matri propter electionem administrationis gratiae dei, in qua mulier locum non habet. electus enim erat, id est promotus a domino ad res eius agendas. matrem tamen tam sanctam habuit, ut apostolus suam quoque matrem hanc vocaret.

16:14. Salutate et Asincretum, Flegontam, Hermam, Patrobam, Hermen et qui cum eis sunt fratres. hos simul salutat, quia sciebat eos esse concordes in Christo nec dissidere in amicitiis. salutat simul et fratres, qui erant cum eis, quorum nomina praetermisit.

16:15. Salutate Filologum et Iuliam et Nereum et sororem eius et Olymfan et omnes qui cum eis sunt sanctos. hi omnes unianimes intelleguntur fuisse quos hac causa simul salutat, quorum meritum ex his, qui simul cum eis erant, dinoscitur. sanctos enim nuncupat eos, ut merito illos salutare videatur.

16:16. Salutate vos invicem in osculo sancto.

1. omnes quibus scripsit et quos nominat, iubet salutare se invicem in osculo sancto, id est in pace Christi, non in desiderio carnis, sed in spiritu sancto, ut religiosa sint oscula, non corporea. Salutant vos omnes ecclesiae Christi.

2a. per hoc intellegitur dici ecclesia, quae non sit Christi; unde et David conspirationem iniquorum ecclesiam malignantium vocat. omnium ergo locorum illorum ecclesias dicit eos salutare, ut crescant in fide.

2. istud ergo ad superiorem sensum retulit, ut ostendat Christum esse, in quo salus est, et hunc esse, cuius populus fidelis est et cuius nutu vivit cuncta creatura, quia auctor vitae hic est, sicut dicit Petrus apostolus, non lex, in qua quidam illorum putabant sperari debere. 16:17. Oro autem vos, fratres, observetis eos qui dissensiones et offendicula praeter disciplinam quam vos didicistis faciunt, et devitate illos.

18. hi enim tales Christo domino non serviunt, sed suo ventri, et per inlecebras ac blandimenta sermonum depravant corda innocentium.

19. vestra autem obaudientia in omni loco provulgata est.

1. nunc prorupit de personis pseudoapostolorum quos in tota epistola cavendos monet, sicut et nunc. sed sine manifestatione traditionem illorum conpressit. hi enim cogebant credentes iudaizare, ut beneficium circa se dei inanirent, sicut supra memoravit. conpositis enim genealogiae verbis tractatus sibi coaptabant ad conmendationem traditionis suae, per quos simplicium corda deciperent. vestra autem obaudientia in omnem locum provulgata est. |hoc est,| quod in primordio epistolae dicit: quia fides vestra praedicatur in universo mundo.

2. hoc significat, quod securus sit de obaudientia illorum. erat enim incredulum, quod non se subicerent post cognitam veritatem |rei stultae quasi prudentes|. Gaudeo igitur in vobis.

3. et hic sensus de superiore parte epistolae est. gaudet enim, quia Romani, qui regnum habere videntur, subiecerunt se fidei Christianae. Volo vos proficere, ut eruditi sitis in bonum, rudes vero in malum.

4. eruditus in bono hic est, qui bona operatur; rudes autem in malo hi sunt qui ignorant iniusta opera, id est nesciunt usum malitiae.

16:20. Deus autem pacis conteret satanan sub pedibus vestris velociter.

1. id est brevi. hoc de adventu suo dicit, quia adventus eius obprimeret diabolum ob hoc, quod isti spiritalem gratiam accepturi erant. cui rei invidet satanas; vult enim homines permanere in errore |,ut discrepent, cum sint unius professionis|. Gratia domini nostri Iesu Christi vobis cum.

2. gratiam quam promisit illis in adventu suo, iam optat esse cum illis. si enim merentur accipere, iam cum illis est in spe.

16:21. Salutat vos Timotheus, consors laborum meorum, et Lucius et Iason et Sosipater, cognati mei. Timotheus consors laborum eius est quasi coepiscopus et magna cum sollicitudine ecclesiam gubernabat, positus in invidiam Iudaeorum usque adeo, ut inter initia circumcideretur propter scandalum Iudaeorum, ut quia mater erat Iudaea, doctor esse non posset incircumcisus. illos vero cognatos dicit, partim generis, partim fidei causa.

16:22. Saluto vos ego Tertius, qui hanc epistolam scripsi, in domino. tertius nomine, non numero. hic est scriba epistolae, cui concessit suo nomine salutare plebem Romanam, ad quam scribit, ut ceteros salutent quos nominat. adhuc enim rectores ecclesiis paucis erant in locis. 16:23. Salutat vos Gaius hospes meus et universae ecclesiae.

1. hic est Gaius, ut arbitror, ad quem scribit Iohannes apostolus, exultans in caritate eius, quam exhibebat fratribus, praebens sumptus illis necessarios. et cum superius dicit: salutant vos omnes ecclesiae Christi, nunc iterat dicens: salutant vos universae ecclesiae. quod puto non otiose iteratum. nihil enim tantus vir et tam tractabilis superfluum ponebat. sed quia: salutant vos, inquit, omnes ecclesiae Christi - id est omnes sancti, sicut alio loco dicit: qui autem sunt Christi, carnem suam crucifixerunt -, nunc subiecit etiam hos salutare, qui sequentes sunt, ut bis dictum totum populum significet ecclesiae, quia in omni ecclesia duo sunt populi. potest et duarum provinciarum nominasse ecclesias, ut primum unius, deinde alterius loci dixisset omnes ecclesias, aut certe Iudaeorum et gentilium. Salutat vos Erastus, dispensator civitatis, et Quartus frater.

2. dispensator civitatis est quasi curator, qui dictante iustitia gubernabat civitatem, maxime in pretiis moderandis. hos omnes ideo nominatim enumerat in salutatione Romanorum, ut scirent, quales et quanti congaudent bono coepto illorum.

16:25. Ei autem, qui potest vos stabilire secundum evangelium meum et praedicationem Christi Iesu secundum revelationem mysterii, quod temporibus aeternis in silentio fuit, 26. manifestatum est autem nunc per scripturas profeticas secundum imperium aeterni dei ad obaudientiam fidei in omnes gentes, cognitum 27. soli sapienti deo per Iesum Christum, cui gloria in saecula. amen.

1. deo patri, ex quo sunt omnia, dat gloriam, ut coeptum Romanorum, quia potens est, dignetur inplere, confirmando in fide animos illorum ad profectum evangelii et revelationem mysterii absconditi a saeculis, manifestati autem per Christum vel in Christo. sacramentum enim quod latuit semper in deo, temporibus Christi declaratum est, quia non singularis est deus, sed est apud illum ex aeternis et sermo et paraclitus.

2. in qua veritate omnem creaturam decrevit salvam fieri per cognitionem. cuius quidem sacramenti veritas per profetas fuerat designata figuris quibusdam soli sapienti deo cognita; cuius gratiae participes voluit esse gentes, quod latuit genus hominum. solus est ergo sapiens, quia ab ipso est |omnis| sapientia, sicut dicit Solomon: omnis sapientia a domino deo est et cum ipso fuit semper.

3. haec sapientia Christus est, quia de ipso est et cum ipso erat semper, |per quem ipsi| gloria in saecula saeculorum. amen. ideo nihil sine Christo plenum, quia per ipsum omnia, quia cum agnoscitur, datur deo patri laus per illum, quia intellegitur per Christum quasi per sapientiam |suam|, in quo salvos facit credentes. gloria ergo patri per filium, hoc est ambobus gloria in spiritu sancto, quia uterque in una gloria est.

16:28. Gratia domini Iesu Christi cum omnibus vobis. amen. in conclusione Christum ponit, per quem facti et iterum reformati sumus gratia eius, ut mentibus nostris haereat, quia si beneficiorum eius memores sumus, semper nos tuebitur, sicut dixit: ecce ego, inquit, vobis cum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. |amen|. Finit ad Romanos.