Liber 1

Caput 1

ultimo iam autumni tempore frater noster, filius tuus sisinnius monachus, tuae mihi dignationis epistolam reddidit; qua lecta, gauisus sum esse te sospitem, et memorem mei, omnium que fratrum qui in sanctis locis seruiunt domino, in quorum refrigeriis facis tibi amicos de iniquo mammona, et praeparas aeterna tabernacula, ut possis cum dauid dicere: quam dilecta tabernacula tua, domine uirtutum; concupiscit et deficit anima mea in atria domini. si enim passer inuenit sibi domum, et turtur nidum sibi ubi ponat pullos suos, cur tu qui pontifex domini es, et calcas in fine mundi torcularia, ut sitientibus populis sanguinis christi uinum tribuas, non libere proclamabis ac dices: cor meum et caro mea exsultauit in deum uiuum; beati qui habitant in domo tua. audito te in ualle lacrimarum, in loco quem deus posuit ad certamen, ut uincentibus coronam daret, ascensiones in tuo corde disponere, et ire de uirtute in uirtutem, et imitari domini paupertatem, ut cum illo diues fias, et in te reclinet caput, et per singulos dies suscipiatur, uisitetur, alatur, uestiatur, et praecipue in lectione sanctarum scripturarum feruere. cum que tibi cuperem ingenioli mei aliquod offerre munusculum, et coepta in duodecim prophetas explanatio perueniret ad calcem, susceptum opus deserere nolui, sed quod et absque te dictaturus eram, tuo potissimum nomini consecraui, et gaudeo quod obscurissimus liber zachariae prophetae, et inter duodecim longissimus, eo tempore disserendus est, quo ob festinationem eius qui reuersurus est, nullam moram patitur interpretatio; sed uelim nolim, saltem lucratiuis per noctem horis atque furtiuis dictare compellor, quod tibi dirigam. scripsit in hunc prophetam origenes duo uolumina, usque ad tertiam partem libri a principio. hippolytus quoque edidit commentarios, et didymus quinque explanationum libros, me rogante, dictauit, quos cum aliis tribus in osee et mihi prosephônêsen~g; sed tota eorum exêgêsis~g allegorica fuit, et historiae uix pauca tetigerunt. itaque imitari cupiens illum patremfamilias, qui profert de thesauro suo noua et uetera, et sponsam de cantico canticorum, quae dicit: noua cum ueteribus fratruelis meus seruaui tibi, historiae hebraeorum tropologiam nostrorum miscui, ut aedificarem super petram et non super arenam, ac stabile iacerem fundamentum, quod paulus architectus posuisse se scripsit. tuae beneuolentiae erit, non eruditionem nostram, quae uel nulla, uel parua est; sed pronam in te suspicere uoluntatem, ut nos ad cetera prouoces, et in longo scripturarum campo currere cohorteris. si qui autem sunt, quibus interpretationem et horum, et aliorum uoluminum ante promisi, ignoscant incredibili in te amori meo, et quicquid tibi scripsi, sibi scriptum arbitrentur: caritas enim benigna est, caritas non aemulatur, non quaerit quae sua sunt. sed iam tempus est, ut zachariae uerba ponentes, spiritui sancto interpretationis uela pandamus. in mense octauo, in anno secundo darii factum est uerbum domini ad zachariam, filium barachiae, filium addo, prophetam dicens. lxx: in octauo mense anni secundi sub dario, factum est uerbum domini ad zachariam barachiae, filium addo prophetam, dicens. secundo anno darii filii hystaspis, septuagesimum desolationis templi annum, qui ab hieremia praedictus est, fuisse completum, ipse zacharias testis est, dicens: domine exercituum, usquequo non misereberis hierusalem et urbium iuda, quibus iratus es? ecce iste septuagesimus annus est; nulli que dubium quin cyrus, rex persarum, qui chaldaeorum destruxit imperium, primo anno regni sui quinquaginta circiter milia hominum captiuorum de babylone remiserit in iudaeam; qui uasa quoque quae nabuchodonosor abstulerat reddidit et templum reaedificari iussit in hierusalem, principes que populi qui reuersus est, constituit zorobabel, filium salathiel, et iesum, filium iosedec sacerdotem magnum. interfecto igitur apud massagetas cyro, qui triginta annis regnauit in persis, a tomyri regina massagetarum, cambyses filius eius successit in regnum, qui expletis octo annis, duos magos habuit fratres successores, quibus occisis a populo, darius, filius hystaspis, ex sententia septem familiarum rex persarum constitutus est. cuius regni anno secundo factus est sermo domini ad aggaeum prophetam, et ad zachariam, filium barachiae, filium addo. super aggaeo iam diximus; de zachariae titulo pauca dicenda sunt. qui cum sit filius barachiae quaeritur quare dicatur filius addo. nec ambigitur iuxta paralipomenon librum, quin ipse sit addo, qui missus est ad hieroboam, filium nabath, sub quo altare dirutum est, et manus regis aruit, rursum que ad preces illius restituta est. igitur a primo anno cyri regis, usque ad secundum annum darii, filii hystaspis, supputantur anni quadraginta in quibus tantum altare fuerat exstructum, et iacta templi fundamenta, uicinis in circuitu nationibus opus prohibentibus, et cambyse rege persarum, qui super hac re ad principes syriae koilês~g, et phoenicis, ac samariae litteras miserat. super quo plenius esdras scripsit historiam. sed aggaeus in mense sexto in die prima eiusdem mensis prophetare exorsus est. zacharias uero in eodem quidem anno, sed non in eodem mense, nam post duos menses octauo anni mense fudit uaticinium. unde recte iuxta ordinem duodecim prophetarum, ille decimus, et hic undecimus ponitur. magnae que confidentiae est, immo spei fidei que in deum, ut quod tanto tempore praetermissum est, uel rege prohibente, uel gentibus, ad commotionem duorum hominum facere incipiant. haec iuxta historiam solito more praemisimus. nunc secundum anagôgên~g breuiter disserendum est. octauus apud hebraeos mensis qui apud illos maresuan apud aegyptios athir, apud nos nouember dicitur, hiemis exordium est; in quo aestatis calore consumpto, omnis terra uirore nudatur, et mortalium corpora contrahuntur, nec est ulla ex lege sollemnitas. scriptum est enim quod ter per annum apparere debeat omne generis masculini coram domino deo nostro. prima festiuitas est azymorum, phase, quod apud nos graeco latino que sermone pascha dicitur. secunda pentecostes post septem hebdomadas, in qua panes propositionis de nouis primum frugibus offeruntur. tertia, in mense septimo, tubarum propitiationis et tabernaculorum, id est skênopêgias~g, cuius extrema dies egressionis appellatur et terminus. ergo in captiuitate populus constitutus, et adhuc sub rege persarum, necdum aedificato templo, necdum moenibus muris que urbis exstructis, non uidet prophetiam tempore laetitiae, sed post laetitiam. et tamen qui habebat memoriam domini, et propter memoriam, benedictionem, et ob benedictionem, testimonium. idcirco ad eum zacharias, filius barachiae, filius addo mittitur. zacharias interpretatur memoria domini; barachia benedictio domini; addo testimonium eius. uideamus ergo, sermo domini qui erat in principio apud deum patrem, quid in zacharia propheta sit locutus ad populum. iratus est dominus super patres uestros iracundia, et dices ad eos: haec dicit dominus exercituum: conuertimini ad me, ait dominus exercituum et conuertar ad uos, dicit dominus exercituum, ne sitis sicut patres uestri ad quos clamabant prophetae priores, dicentes. lxx: iratus est dominus super patres uestros ira magna, et dices ad eos: haec dicit dominus omnipotens: conuertimini ad me, dicit dominus uirtutum, et conuertar ad uos, dicit dominus uirtutum; et nolite fieri sicut patres uestri, quos arguerunt prophetae, qui prius fuerant, dicentes. ira domini non perturbationem eius significat qui irascitur, sed eorum merita atque peccata, in quos ira dei desaeuit; alioquin dominus numquam iratus ulciscitur, sed ad hoc corripit, ut emendet. unde et propheta precatur in psalmis: domine, ne in furore tuo arguas me neque in ira tua corripias me, et in alio loco legimus: corripe nos, domine, uerumtamen non in furore tuo, sed in misericordia. iratus est ergo dominus super patres eorum qui nunc corripiuntur, non iuxta septuaginta interpretes ira magna, sed ira simpliciter. si enim ira magna esset iratus, numquam per danielem et hiezechielem captiuos ad paenitentiam prouocasset. cum que in illos iratus sit, ad uos loquitur dominus exercituum, pro quo in hebraico positum est sabaoth, quod interdum septuaginta omnipotentem, interdum uirtutum transtulerunt. et loquitur: conuertimini ad me, et conuertar ad uos, iuxta illud quod legimus: accedite ad dominum, et accedet ad uos. quibus hoc contrarium est: recessistis a me, et ego recessi a uobis. praecipit autem eis, ut reuertantur ad dominum qui de babylonia sunt reuersi, ut et dominus reuertatur ad eos, ne incipiant sustinere filii, quod quondam sustinuerunt patres, ad quos similiter prophetae illius temporis sunt locuti. notandum quod in paucis uersiculis breuibus que sententiis semper in aggaeo et zacharia addatur dicit dominus exercituum, ut sciant deum esse qui praecipit et aduersus regis imperium et hostes circumfrementes; et hac ad aedificationem templi fiducia concitentur. haec dicit dominus exercituum: conuertimini de uiis uestris malis, et cogitationibus uestris pessimis; et non audierunt neque attenderunt ad me, dicit dominus. lxx: haec dicit dominus omnipotens: conuertimini a uiis uestris pessimis, et ab adinuentionibus uestris malis, et non attenderunt ut audirent me, dicit dominus. ex superioribus pendet sententia, et quae sequuntur prioribus coaptanda sunt. non enim zacharias ad populum loquitur, sed ostendit quid priores prophetae ad patres eorum locuti sunt, ad quos clamauerunt, dicentes: haec dicit dominus exercituum: conuertimini de uiis uestris malis et cogitationibus uestris pessimis. hoc clamabat esaias, hoc osee et ioel, amos et hieremias, ut uias malas desererent, et cogitationes pessimas derelinquerent, quibus et opere et mente peccabant; et nihilominus per prophetas dominum commonentem non audierunt, neque attenderunt, nequaquam prophetas qui eis loquebantur, sed me, dicit dominus: in illis enim ego eram qui loquebar et contemnebar. unde et dominus in euangelio: qui uos, inquit, recipit, me recipit. patres uestri ubi sunt, et prophetae? numquid in sempiternum uiuent? uerumtamen uerba mea et legitima mea, quae mandaui seruis meis prophetis, numquid non comprehenderunt patres uestros? et conuersi sunt et dixerunt: sicut cogitauit dominus exercituum facere nobis secundum uias nostras et secundum adinuentiones nostras, fecit nobis. lxx: patres uestri ubi sunt, et prophetae? numquid in sempiternum uiuent? uerumtamen sermones meos, et legitima mea suscipite, quae ego praecipio in spiritu meo seruis meis prophetis, qui comprehenderunt patres uestros. et responderunt atque dixerunt: sicut praeparatus est dominus omnipotens ut faceret nobis secundum uias nostras, et secundum adinuentiones nostras, sic fecit nobis. ubi sunt, inquit, patres uestri, qui non audierunt, neque attenderunt me? ubi prophetae uestri? apo~g koinou~g enim audiendum est: patres uestri ubi sunt, et prophetae uestri ubi sunt? id est pseudoprophetae; numquam enim de sanctis prophetis diceret: numquid in sempiternum uiuent? et his ergo qui peccauerunt, et noluerunt ad me reuerti, et his qui peccantes falsis pollicitationibus, deceperunt morte subtractis, uerba mea quae per prophetas meos locutus sum, permanent in aeternum, quae comprehenderunt patres uestros, et ostenderunt uera esse quae dixi. qui patres uestri rerum exitu prophetarum meorum in se uaticinia comprobantes, conuersi sunt ad paenitentiam atque dixerunt: sicut praedixit dominus exercituum ut faceret nobis, secundum opera nostra atque peccata reddidit nobis. legamus danielem ex persona sua, et populi, domino confitentem, quod eum audire noluerint, et iuste sibi acciderint quaecumque perpessi sunt. in die uicesima et quarta undecimi mensis sabat, in anno secundo darii, factum est uerbum domini ad zachariam, filium barachiae, filium addo, prophetam, dicens. lxx: quarta et uicesima, undecimo mense, qui est mensis sabat, in secundo anno sub dario, factus est sermo domini ad zachariam barachiae filium addo prophetam dicens. quidam pro undecimo mense ponunt duodecimum et uicesimum quartum diem eiusdem mensis arithmeticis rationibus interpretantes, quadrangulum firmum et stabilem numerum suspicantur, uolentes certa esse et stabilia quae scribuntur. nos autem dicamus quod in eodem anno darii regis secundo, tertio mense post primam uisionem, id est undecimo post octauum, qui apud hebraeos appellatur sabat, rursum ad zachariam factus sit sermo domini. secundum numerum esse immundum, et ad coniunctionem carnis, et rerum saeculi, ac materiae pertinentem, saepe docuimus. mensis autem undecimus qui appellatur sabat, et lingua nostra in uirgam uertitur, austeritatem et correptionem sonat, iuxta illud apostoli: quid uultis? in uirga ueniam ad uos? et psalmistae dicentis: uirga tua et baculus tuus, ipsa me consolata sunt. et est in acerrimo tempore hiemis, qui ab aegyptiis mechir, a macedonibus peritios~g, a romanis februarius appellatur. uicesima quoque quarta mensis dies inlustrem noctis umbram significat, deficiente luna in tenebras, et caeco ac perpetuo noctis horrore crescente. unde congrue qui adhuc in captiuitate erant, et maiore sui parte in medis atque chaldaeis, et assyriis exulabant, in secundo anno et undecimi mensis grauissimo frigore, et in uicesima quarta die eiusdem mensis, cernunt iudaico populo quae sequuntur. uidi per noctem, et ecce uir ascendens super equum rufum, et ipse stabat inter myrteta, quae erant in profundo, et post eum equi rufi, uarii et albi. et dixi: quid sunt isti, domine mi? et dixit ad me angelus qui loquebatur in me: ego ostendam tibi quid sint haec. et respondit uir qui stabat inter myrteta, et dixit: isti sunt quos misit dominus, ut perambularent terram. et responderunt angelo domini, qui stabat inter myrteta, et dixerunt: perambulauimus terram, et ecce omnis terra habitatur et quiescit. et respondit angelus domini, et dixit: domine exercituum, usquequo tu non misereberis hierusalem, et urbium iuda, quibus iratus es? iste septuagesimus annus est. et respondit dominus angelo qui loquebatur in me, uerba bona, uerba consolatoria. lxx: uidi in nocte, et ecce uir ascendens super equum rufum, et ipse stabat inter duos montes umbrosos, et post eum equi rufi, et uarii, et albi. et dixi: quid sunt isti, domine? et dixit ad me angelus qui loquebatur in me: ego ostendam tibi quid sint haec. et respondit uir qui stabat inter montes, et dixit ad me: isti sunt quos misit dominus, ut circuirent terram. et responderunt angelo domini, qui stabat inter montes, atque dixerunt: circuiuimus omnem terram, et ecce omnis terra habitatur et quiescit. et respondit angelus domini, et dixit: domine omnipotens, usquequo non misereberis hierusalem, et urbium iuda, quibus iratus es? iste est septuagesimus annus. et respondit dominus angelo qui loquebatur in me, uerba bona, et sermones consolatorios. primum disseramus historiam: uidi, inquit, per noctem, non in die, sicut moyses, qui deum facie uidebat ad faciem, et esaias qui loquebatur: uidi dominum super thronum excelsum et eleuatum; antequam populus duceretur in captiuitatem, antequam hierusalem destrueretur et templum; sed adhuc in seruitutis malis populo constituto, ea quae pro eis uidet, cernit in tenebris. et ecce uir ascendens super equum rufum. hunc hebraei michaelem angelum putant, qui ultor iniquitatum et peccatorum sit israel. et quod steterit inter myrteta quae erant in profundo, myrtos intellegi uolunt prophetas et sanctos, qui in medio captiui populi uersabantur, et erant in profundo; uirum autem, id est michaelem, equi rufi et uarii, et albi sequebantur, ordine, ut existimant, commutato, ut albi medos persas que significent, quia sub ipsis dimissa captiuitas et templum instauratum est; uarii, macedonas, quorum nonnulli amici, alii persecutores fuerunt - plenissime super hoc danielis ultima uisio loquitur -; rufi uero regnum romanorum cruentum et sanguinarium, quod populum interfecerit, templum que subuerterit. alii uero ordinem qui scriptus est, conseruantes, uirum qui ascenderit super equum rufum, et equos rufos, uarios et albos, quattuor regna interpretantur. primum et secundum sanguinarium, assyrios et chaldaeos, quorum primi decem tribus sub salmanasar duxere captiuas. secundi iudam et beniamin, incensa hierusalem ciuitate templo que subuerso. tertios et quartos uarios et albos, medos significari putant et persas, quorum alii clementes fuerunt, ut cyrus, et darius filius hystaspis, et assuerus, quem graeci artaxerxem uocant, sub quo esther impletur historia, alii crudeles, ut cambyses, et ceteri. uidente ergo propheta uirum ascendentem super equum rufum, et post eum equos rufos, uarios et albos, et ignorante quod uiderat, uisionis que suae cupiente scire rationem, atque dicente: quid sunt isti, domine mi? angelus qui loquebatur in eo, promittit se esse dicturum; et illo reticente, uir qui stabat inter myrteta, commemorat. ista sunt regna quibus praecepit dominus, ut perambularent terram, et suae eam subicerent potestati. denique angeli qui regnis et nationibus praesidebant, non ad alium ueniunt, sed ad ipsum uirum et angelum domini, qui stabat inter myrteta, et dicunt: perambulauimus terram, et ecce omnis terra habitatur et quiescit. et est sensus: omnia sub nobis regna tuta sunt et pacata, nec aliqua premuntur angustia. ex qua responsione angelus, qui interpellabat pro israel, occasione accepta pro populo deprecandi, et dicit ad dominum: cum omnis orbis quietus sit et pacatus, quare, domine, non misereberis hierusalem et urbium iuda, maxime cum secundum promissa tua captiuitatis tempus expletum sit? respondit que dominus angelo qui loquebatur in propheta uerba bona, uerba consolatoria; bona de futurorum promissione, consolatoria, de praesentium necessitate. haec iuxta litteram, ne uideremur celare nostros, quae a peregrinae linguae magistris didicimus. ceterum ecclesiarum magistri, noctem in qua cernitur uisio, obscuritatem mysticae uisionis intellegunt. posuit enim deus tenebras latibulum suum. et iuxta septuaginta interpretes de eo dicitur: abyssus sicut uestimentum amictus eius. uir autem qui ascendebat super equum rufum, dominus atque saluator est, qui in dispensationem nostrae carnis assumens, audit in esaia: quare rubra sunt uestimenta tua? hic qui nunc captiuo populo rufus ostenditur, in apocalypsi ioannis in candidis uestibus, et in candido equo sedere describitur. quod autem stare dicitur inter duos montes umbrosos - licet in hebraeo non habeatur duos, - nouum et uetus sentiunt instrumentum, quod densissimis foliis, et nemore, et umbrosis siluis dicitur esse coopertum, quia multis obscuritatibus inuolutum est. myrteta autem quae erant in profundo, inter quae stare describitur, angelicas intellegunt potestates, quae ei etiam in carne posito ministrarunt. uel certe montes, ut tollamus quod scriptum non est, duos, absolute et absque numero, plurimos sanctos sentire possumus et apostolos atque apostolicos uiros, qui totum orbem rufi, et uarii, et albi peragrasse memorantur, quorum alii martyrio coronantur, et appellantur rufi, alii operibus et doctrina, ac uarietate signorum, uarii nuncupantur, alii uirginitatis integrorum que dogmatum, et puri cordis, quod cernit deum, praemia susceperunt. denique interrogat propheta eumdem uirum et angelum qui stabat inter myrteta, et dicit: quid sunt isti, domine mi? et angelus qui loquebatur in eo, sensus uidelicet prophetalis, promittit se ostensurum esse quod cernit. cum que promiserit, non ipse respondit, sed alter qui stabat inter myrteta, et dicit: isti sunt quos misit dominus, ut perambularent terram. a domino enim missi sunt apostoli, ut totum orbem euangelica praedicatione complerent, qui postquam expleuerunt opus, reuersi sunt ad magni consilii angelum qui stabat inter eos; qui cum apostolo loquebantur: christi bonus odor sumus in his qui salui fiunt, et in his qui pereunt, et inter utriusque uocationis populos. et dixerunt ad eum: perambulauimus terram, impleuimus opus quod nobis iniunctum est, et ecce omnis terra habitatur et quiescit, quae ante a deo erat deserta; nunc eius habitatio est, quiescit a bellis, a uitiorum proeliis atque peccatis, quia hereditatem domini suscepit reuertentis ad patrem, atque dicentis: pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. quod autem plena misericordia postulatur, ut instante anno septuagesimo, misereatur deus hierusalem, et urbium iuda, ad illam intellegentiam referunt, quod quamdiu uera pax ueniat, et sabbatismus, et septem decadarum numerus, id est annus septuagesimus impleatur, nec hierusalem plenam recipiat libertatem, quae interpretatur uisio pacis, et est ecclesia, nec urbes iuda, animae dominum confitentes. denique dominus respondit uerba bona et uerba consolatoria, quae nunc ex parte cernimus, et ex parte prophetamus. cum autem uenerit quod perfectum est, destruantur quae ex parte sunt, et liberati de babylone huius saeculi, clamemus: in conuertendo dominus captiuitatem sion, facti sumus sicut consolati. et dixit ad me angelus, qui loquebatur in me: clama dicens: haec dicit dominus exercituum, zelatus sum hierusalem et sion zelo magno, et ira magna ego irascor super gentes opulentas, quia ego iratus sum parum, ipsae uero adiuuerunt in malum. propterea haec dicit dominus: reuertar ad hierusalem in misericordiis, et domus mea aedificabitur in ea, ait dominus exercituum; et perpendiculum extendetur super hierusalem. lxx: et dixit ad me angelus, qui loquebatur in me: clama dicens: haec dicit dominus omnipotens, zelatus sum hierusalem et sion zelo magno, et ira magna ego irascor super gentes quae superimpositae sunt, pro eo quod ego quidem iratus sum modicum, ipsi uero superpositi sunt in mala. propterea haec dicit dominus: conuertar ad hierusalem in misericordia, et domus mea instaurabitur in ea, dicit dominus omnipotens; et mensura extendetur super hierusalem. adhuc uerba bona, uerba consolatoria haec sunt, quae nunc clamare propheta praecipitur, quod zelatus sit dominus hierusalem et sion zelo magno. qui autem zelatur, amare se eam quam zelatur, ostendit, nequaquam dicens per hieremiam: sicut despicit mulier uirum suum, ita despexit me domus israel. cui per hiezechielem dominus loquebatur: irascens iam non irascar tibi, et zelus meus recessit a te. qui ergo zelatus est hierusalem, et sion, una est autem atque eadem ciuitas, nunc irascitur super gentes opulentas, quas supra equos rufos et albos et uarios nominauit. quod ipse tradiderit eos ad corripiendum, illae uero saeuierint in traditos; hic ut filium a paedagogo uoluerit emendari, illae ut hostem interficere, et punire conatae sint. cui simile est illud in isaia: ego dedi eos in manus tuas, tu autem non fecisti eis misericordiam. senis aggrauasti iugum, et dixisti: ero in sempiternum domina. zelus autem anthrôpopathôs~g sic accipitur, ut ira. ex quo loco conuincuntur haeretici, qui ueteri detrahunt testamento, quod irascens deus non perdere cupiat eos in quos irascitur, sed emendare. quia ergo, inquit, zelatus sum hierusalem, et sion zelo magno, quas aduersarii plusquam uolueram, depresserunt, idcirco haec dicit dominus: reuertar non in una misericordia, sed in multis misericordiis ad hierusalem, et domus mea, id est templum, aedificabitur in ea sub zorobabel, et iesu filio iosedec; et perpendiculum caementariorum extendetur super hierusalem. potest hierusalem et sion, uisio pacis et specula, quae non bella huius saeculi, nec humilia atque terrena, sed pacem atque concordiam, et caelorum excelsa considerat, ecclesia intellegi. cui propter uitia atque peccata, et refrigescentem cotidie caritatem irascens dominus, tradet eam persecutionibus, ut quasi in conflatorio mundum aurum et argentum appareat. aduersarii uero quibus tradita est, eam delere nitentes, implent hierusalem cruore caesorum a porta usque ad portam. unde dominus pacem et misericordiam repromittens rursum eam aedificaturum se esse dicit. et perpendiculum siue funiculum secundum mensuras et ordines singulorum in ea esse tendendum. quid sit autem funiculus, sequenti capitulo demonstratur, ubi dicit propheta: leuaui oculos meos et uidi: et ecce uir, et in manu eius funiculus mensorum. templum autem domini quod aduersarii destruxerunt, potest et domini uenerabile corpus intellegi, de quo ipse dicebat: soluite templum hoc, et ego in triduo suscitabo illud. quod in passione destructum, in resurrectione suscitatum est, et omnium templorum seminarium atque exordium fuit, de quibus et apostolus loquitur: uos estis templum dei, et spiritus dei habitat in uobis. adhuc clama dicens: haec dicit dominus exercituum: adhuc affluent ciuitates meae bonis; et consolabitur adhuc dominus sion, et eliget adhuc hierusalem. lxx: et dixit ad me angelus qui loquebatur in me: adhuc clama, dicens: haec dicit dominus omnipotens: adhuc diffundentur ciuitates in bonis, et miserebitur dominus adhuc sion, et eliget adhuc hierusalem. angelus qui supra dixerat ad prophetam: clama. haec dicit dominus exercituum, nunc quoque impellit ut clamet, non uocis intentione, sed mentis; et hoc est quod clamandum praecipit: adhuc affluent ciuitates meae bonis quas nunc cernis a babylonio igne uastatas, rursum rebus omnibus abundabunt, et praesentibus bonis praeteritam miseriam dominus consolabitur, et eliget hierusalem, quam paulo ante proiecerat. quod si referimus ad ecclesiam, cui uera bona et perpetua pollicetur, illa bona esse credenda sunt, de quibus scriptum legimus: uideas bona hierusalem, et in alio loco: si uolueritis et audieritis me, quae bona sunt terrae, comedetis, et illud: fidens eris in domino, et eleuabit te super bona terrae. quae sibi uir sapiens, cui dominus incerta et obscura suae sapientiae reuelarat, spe futurorum promittit, et dicit: credo uidere bona domini, in terra uiuentium. his bonis post saeuissimae persecutionis incendia, quae et a gentilibus et ab haereticis arianis ecclesiae domini pertulerunt, pace reddita, uidemus domini ecclesias affluere, et consolatam sion, et electam hierusalem, quas dudum abiecerat. hoc ipsum et de templo domini, et de unoquoque credentium intellegere possumus. quidam consolatam sion, et electam hierusalem et cetera quae in hunc modum a prophetis omnibus praedicantur, ad caelestem hierusalem referunt, quae est destructa per ruinam, per uirtutes aedificanda sit. quae nos omnia rectius super ecclesia interpretabimur.

Caput 2

et leuaui oculos meos et uidi. et ecce quattuor cornua; et dixi ad angelum qui loquebatur in me: quid sunt haec? et dixit ad me: haec sunt cornua quae uentilauerunt iudam, et israel et hierusalem. et ostendit mihi dominus quatuor fabros, et dixi: quid isti ueniunt facere? qui ait, dicens: haec sunt cornua quae uentilauerunt iudam per singulos uiros, et nemo eorum leuauit caput suum, et uenerunt isti deterrere ea, ut deiciant cornua gentium quae eleuauerunt cornu super terram iuda, ut dispergerent eam. lxx: et leuaui oculos meos et uidi. et ecce quattuor cornua, et dixi ad angelum qui loquebatur in me: quid sunt haec, domine? et dixit, ad me: haec sunt cornua quae disperserunt iudam, et israel, et hierusalem. et ostendit mihi dominus quattuor fabros, et dixi: quid isti ueniunt facere? et dixit: haec sunt cornua quae disperserunt iudam, et israel confregerunt, et nullus eorum leuauit caput, et egressi sunt isti ut exacuant ea in manibus suis. quattuor cornua, gentes sunt quae eleuarunt cornu super terram domini, ut dispergerent eam. quattuor cornua quae uentilauerunt, et disperserunt iudam, et israel, et hierusalem, quattuor gentes esse, babylonios, medos atque persas, et macedonas ac romanos, et nunc dominus a propheta interrogatus exponit, et daniel plenissime replicat, qui in uisione imaginis quae habebat aureum caput, et pectus argenteum, et subumbilicum aeneum, et crura, ac pedes ferreos et fictiles, has quattuor gentes interpretatus est. et rursum in alia uisione quattuor bestias, leaenam et ursum, et pardum, et aliam horribilem bestiam cuius nomen non posuit, easdem gentes sub alia figura monstrauit. medos autem et persas unum regnum esse post uictoriam cyri, non ambiget qui et saeculares et sacras litteras legerit. et rectissime pro regnis cornua posuit, hanc habente scriptura sancta consuetudinem, ut regnum semper interpretetur in cornibus, ut est illud: et exaltauit cornu christi sui. et in alio loco: et erexit cornu salutis nobis in domo dauid pueri sui. et decem cornua in ultimo regnatura, idem daniel propheta testatur. eo ergo tempore quo haec uisio cernebatur, iam babyloniorum regnum praeterierat, instabat persarum atque medorum, futurum erat graecorum atque macedonum, et romanorum. quae babylonii, quae medi atque persae, quae graeci, id est macedones fecerint iudae et israel et hierusalem, uir eruditus agnoscit, maxime sub antiocho, cognomento epiphanei~g, sub quo machabaeorum historia texitur. post aduentum quoque domini saluatoris, quando circumdata est hierusalem, quae sustinuerint israelitae, et euangelium ante denuntiat, et iosephus historiae iudaicae scriptor uernaculus plenissime edocet. ista cornua uentilauerunt, et disperserunt iudam, per singulos propemodum uiros, ut nemo eorum graui malorum pondere depressus leuaret caput. quattuor quoque fabros, siue artifices quos graeci tektonas~g uocant non ipse propheta conspicit, sed ei dominus ostendit, et exponit qui sint fabri et artifices, quos nos angelos intellegimus oboedientes dominicae potestati ut quod gentes destruxerant, isti aedificent. hoc autem, pro quo nos ex hebraeo interpretati sumus: uenerunt isti deterrere ea, regna uidelicet, septuaginta interpretati sunt: uenerunt isti exacuere ea, in manibus suis. exacuere ea autem, pro deterrere accipiendum est. uel certe deterrere, ut omnia sub christi iugo colla submittant, et non, ut quidam interpretatus est: cum exacuta fuerint, peiora fiant. si enim ad hoc ueniant angeli, ut malos peiores faciant, non fabri appellandi sunt, id est destructores malorum, et aedificatores bonorum; sed et ipsi pro malis et destructoribus accipiendi. et hoc notandum quod ista quattuor cornua gentium, unum contra populum dei cornu eleuauerint; non enim regnauerunt pariter, et simul oppresserunt israel, sed sibi inuicem successerunt, babyloniis medi et persae, persarum regno, regnum macedonum, regno macedonum, imperium romanorum. haec sequentes historiae ordinem diximus. quod autem oculos propheta leuasse se dicit, illi spiritaliter sensui coaptandum est. leuaui oculos meos in montes, unde ueniet auxilium mihi, et: leuate oculos uestros, et uidete regiones, quoniam iam albae sunt ad metendum, et quod in esaia legimus: dixit sanctus: leuate oculos uestros, et uidete quis ostendit haec omnia. eleuatione ergo oculorum opus est et intellegentia spiritali, ut uideamus contrarias fortitudines, quae contra nos eleuauerunt cornu suum et de quibus apostolus loquitur: non est nobis colluctatio aduersus carnem, et sanguinem, sed aduersus principatus, aduersus potestates, aduersus mundi huius rectores tenebrarum istarum, aduersus spiritalia nequitiae in caelestibus. hos quattuor aduersarios, qui contra sanctos semper dimicabant, christus oppressit adueniens. et de his psalmista congeminat: super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. possumus quattuor cornua, quae regnauerunt contra populum dei, et quattuor pathê~g accipere, quae eruditi non uerbum de uerbo exprimentes kakozêlôs~g passiones, sed perturbationes interpretantur, aegritudinem et gaudium animi; duo praesentia, et duo futura, metum et cupiditatem, de quibus et inlustris poeta significat: hinc metuunt, cupiunt que, dolent, gaudent que. aduersus has, quattuor fabri et, ut ita dicam, medici boni que artifices, non cernuntur a propheta, necdum enim absque ostensione dei per se eos uidere poterat, sed ostenduntur ei a domino, quattuor scilicet uirtutes: prudentia, iustitia, fortitudo, temperantia, de quibus plenissime in officiorum libris tullius disputat, scribens proprium quoque de quattuor uirtutibus librum. qui ergo uitia destruunt, uirtutes aedificant omnes que sancti, qui haec remedia possidentes instaurant semper ecclesiam, fabri appellandi sunt. unde et apostolus loquebatur: quasi sapiens architectus fundamentum posui. et iratus dominus de hierusalem ablaturum se esse dicit architectum et uirum sapientem. et ipse dominus, dei omnipotentis filius et creatoris omnium, fabri filius appellatur. legimus in cuiusdam commentariis, quattuor fabros, quattuor euangelistas intellegi, qui oppressum israelem, sensum scilicet uidentem deum, et iudam dominum confitentem, et hierusalem uisionem pacis, in pristinam sedem restituant, et quos uitiorum gentes disperserant de ecclesia, per praedicationem euangelii retraxerunt ad salutem. et leuaui oculos meos, et uidi; et ecce uir, et in manu eius funiculus mensorum. et dixi: quo tu uadis? et dixit ad me, ut metiar hierusalem, et uideam quanta sit latitudo eius, et quanta longitudo eius. lxx: et leuaui oculos meos, et uidi; et ecce uir, et in manu eius funiculus geometrae. et dixi ad eum: quo tu uadis? et dixit ad me, ut dimetiar hierusalem, et uideam quanta sit latitudo eius, et quanta longitudo. qui prius oculis eleuatis in quattuor cornibus tristia uiderat, nunc rursum oculos leuat, ut uideat uirum de quo scriptum est: ecce uir, oriens nomen eius, de quo et supra legimus: et ecce uir ascendens super equum rufum, et stabat inter myrteta quae erant in profundo, siue, inter montes umbrosos. et de quo pater loquitur: hic aedificauit ciuitatem meam, cuius artifex et conditor, deus est. hic et ab hiezechiele cernitur, habens funiculum in manu, et calamum ad mensuram cubiti uirilis, ut metiatur hierusalem, cuius descriptionem, id est latitudinem et longitudinem, idem propheta mystico sermone prosequitur. quidam putant hoc ex parte completum sub zorobabel, et iesu, et esdra, et nehemia et ceteris ducibus siue regibus, qui usque ad aduentum domini saluatoris populum rexerunt israel. alii uero et maxime iudaei in mille annorum regno interpretantur, corporales corporalia requirentes. nostrorum autem plerique referunt ad caelestem hierusalem, et hanc dicunt iterum exstruendam, quae ruina animarum peccatricum fuerat destituta. hoc haeretici suspicentur. ceterum nos montem sion, et matrem primitiuorum atque sanctorum interpretemur ecclesiam, quae aedificata est in passione domini et resurrectione, et cotidie aedificatur ab eo qui nouit mensuras, et merita singulorum. quod de ecclesia diximus, potest et de animabus accipi credentium, quae cotidie aedificantur a domino, et cernunt pacem eius quae apostolis est relicta. et ecce angelus qui loquebatur in me egrediebatur, et angelus alius egrediebatur in occursum eius, et dixit ad eum: curre, loquere ad puerum istum, dicens: absque muro habitabitur hierusalem, prae multitudine hominum et iumentorum in medio eius. et ego ero ei, ait dominus, murus ignis in circuitu, et in gloria ero in medio eius. lxx: et ecce angelus qui loquebatur in me stabat, et angelus alius egrediebatur in occursum eius, et dixit ad eum dicens: curre et loquere adolescentulo illi, dicens: frugifera habitabitur hierusalem a multitudine hominum et iumentorum in medio eius. et ego ero illi, dicit dominus, murus ignis in circuitu, et in gloriam ero in medio eius. angelum qui loquebatur, in propheta, et stabat, siue ut in hebraico legitur, egrediebatur, hoc enim significat iasa hebraei michaelem putant. et alterum angelum qui egrediebatur et ueniebat in occursum eius, gabrielem suspicantur, qui loquitur ad michaelem, ut loquatur prophetae, quantam rerum omnium abundantiam, et multitudinem hominum, et iumentorum, firmitatem que murorum habitura sit hierusalem, quae in praesentiarum usque ad fauillam, et cineres uideatur esse destructa. nos autem iuxta spiritalem sensum, haec omnia interpretamur in ecclesia, quae absque muro, siue ut septuaginta transtulerunt, katakarpos~g, id est frugum omnium abundantia habitetur, et habeat multitudinem hominum, ac iumentorum, et dominus ignis sit in circuitu eius, et ipse in medio illius uersetur in gloria. ista est ciuitas de qua alibi legimus: gloriosa dicta sunt de te, ciuitas dei, et rursum: magnus dominus et laudabilis nimis, in ciuitate dei nostri, in monte sancto eius. in hac quicumque habitat, dicere potest: ego autem sicut oliua frugifera in domo dei, et: dominus regit me, et nihil mihi deerit; in loco pascuae ibi me collocauit. super aquam refectionis educauit me. et habitabitur, inquit, hierusalem prae multitudine hominum et iumentorum absque muro, siue frugum omnium abundantia. quidam homines et iumenta duos populos interpretantur. iudaeorum atque gentilium, quod illi qui in lege uersati uenerint ad fidem christi, homines appellati sint; nos autem qui post idololatriam quasi in deserto legis et solitudine fuimus prophetarum, et eius recepimus passionem, iumenta dici debeamus. alii autem rationabiles quosque et scripturarum eruditos scientia homines intellegi uolunt; iumenta uero simplices quosque credentium, et de his dici: homines et iumenta saluos facies, domine. haec iumenta, et haec animantia audiunt boni pastoris uocem, et cognoscunt, et sequuntur eum, quia ipse est et pastor, qui et regit nos; et ostium quia per illum in ecclesiam, et ad patrem ingredimur; et murus ignis in circuitu, ut credentes et habitantes in medio calefaciat, qui prius frigore caritatis intepuerant, et possint spiritu esse feruentes. lupos autem et saeuissimas bestias - de quibus scriptum est: ne tradas bestiis animam confitentem tibi, et quorum fructus est fenum, ligna, stipula, et afferunt tribulos et spinas -, suo igne consumat; et qui aduersariis ignis est, sit in medio credentium gloria. quod autem murus hierusalem sit dominus, et in alio loco legimus: montes in circuitu eius, et dominus in circuitu populi sui. haec omnia iudaei sub êleimmenôi~g, quem sibi spe uanissima repromittunt, putant carnaliter esse uentura, quod tantam hierusalem habitura sit beatitudinem, ut prae multitudine hominum et omnium iumentorum, murum habere non possit; sed murus sit ipsius domini defensio, et illius in medio habitantis gloria perfruatur. o, o fugite de terra aquilonis, dicit dominus; quoniam in quattuor uentos caeli dispersi uos, dicit dominus. o sion, surge quae habitas apud filiam babylonis. quia haec dicit dominus exercituum; post gloriam misit me ad gentes, quae spoliauerunt uos; qui enim tetigerit uos, tangit pupillam oculi eius. quia ecce ego leuo manum meam super eos, et erunt praedae his qui seruiebant sibi, et cognoscetis quia dominus exercituum misit me. lxx: o, o fugite de terra aquilonis, dicit dominus, quia de quattuor uentis caeli congregabo uos, dicit dominus. in sion saluamini, qui habitatis filiam babylonis. haec enim dicit dominus omnipotens: post gloriam misit me ad gentes quae spoliauerunt uos, quia qui tetigerit uos, quasi tangat pupillam oculi eius. ecce ego inferam manum meam super eos, et erunt praedae his qui seruierant eis, et cognoscetis quia dominus omnipotens misit me. plagae orbis, quas graeci appellant klimata~g iuxta situm hierusalem intelleguntur et templi. assyrii ergo et babylonii, qui dei populum uastauerunt, habitant in terra aquilonis. denique in hieremia, olla quae iuxta hiezechiel plena est carnibus - intellegitur autem urbs hierusalem -, a facie aquilonis accenditur. quia igitur angelus praeceperat qui occurrerat angelo prophetanti in zacharia, ut loqueretur ad puerum - ad comparationem enim angelicae dignitatis, omnis humana natura pueritia nuncupatur, quia non angeli, in nos, sed nos in angelos proficimus -, et diceret ei: absque muro habitabitur hierusalem, et reliqua. nunc idem ad eos sermo fit domini qui habitant in aquilone, ut a uentis quattuor congregentur, in quos fuerant in toto orbe dispersi, et reuertantur in sion qui habitabant in babylone. uel certe ita: qui in quattuor plagis caeli dispersi estis, fugite de terra aquilonis, et o sion quae nunc habitas in babylone, fuge et reuertere ad pristinam sedem. quod autem tertio, casu uocatiuo dicitur o, exhortatio ad fugam est, ut non semel, sed crebrius ad fugiendum sciant se esse commonitos. dicendum et aliter: aquilo uentus durissimus est, qui durissima habitatorum suorum corda facit, et a quo succenduntur mala super omnes qui habitant in terra, et ad quem iuxta hunc ipsum zachariam prophetam, egrediuntur equi nigri, ut in sua regione consistant. ille quoque qui in esaia gloriabundus dixerat: in caelum ascendam, super sidera caeli ponam thronum meum, sedebo in monte sublimi, super montes excelsos in aquilone, in frigidissimo terrarum loco regnum habere se iactat. legimus et in alio loco: ecce fumus ab aquilone uenit; et qui procul a sancta urbe discesserant, dicitur de eis: ecce isti de longe ueniunt ab aquilone et mari. et per hieremiam spiritus sanctus loquitur, prouocans eos qui in captiuitate sunt, ut redeant hierusalem: uade et lege sermones meos istos ad aquilonem et dices: reuertere ad me, habitatio israel, dicit dominus. praecipitur itaque nobis qui habitauimus ad aquilonem, et calorem dominici feruoris amisimus, qui dispersi sumus in orbe terrarum, et de quibus euangelium praedicat, quod in quattuor uentos mittat angelos suos dominus, et congreget nos, et qui in huius saeculi uitiis et confusione uersamur, ut fugiamus in sion ecclesiam domini, et humilia relinquentes, in specula eius et sublimitate dogmatum consistamus. quod autem sequitur: haec dicit dominus exercituum, post gloriam misit me, et reliqua, uox saluatoris loquentis inducitur, qui omnipotens deus a patre omnipotente missum se esse dicit, non iuxta id quod omnipotens est, sed iuxta id quod post gloriam missus est. qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est aequalem se esse deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens, et factus est oboediens patri usque ad mortem, mortem crucis. nec mirum quod dicatur omnipotens christus, ex cuius persona legimus in apocalypsi ioannis: haec dicit testis fidelis, initium creaturae dei, qui est, et qui erat, et qui uenturus est, dominus deus omnipotens. illud quoque quod in uicesimo tertio psalmo legimus: leuate portas, principes, uestras et eleuamini portae aeternales, et introibit rex gloriae, rursum que ab aliis angelis dicitur ignorantibus mysterium carnis assumptae: quis est iste rex gloriae? dominus uirtutum ipse est rex gloriae, refertur ad christum. ubi enim nos legimus dominus uirtutum, in hebraico scriptum est sabaoth, quod a lxx interpretibus omnipotentem uertitur. ex quo intellegimus, ubicumque dominus uirtutum de christo dicitur, omnipotentem eum debere intellegi. nec mirum si christus dicatur omnipotens: cui tradita est omnis potestas in caelo et in terra, et qui dicit: omnia quae patris sunt, mea sunt. si autem omnia, id est deus ex deo, dominus ex domino, lumen de lumine, ergo et ex omnipotente omnipotens; neque enim fieri potest, ut quorum una natura est, diuersa sit gloria. missus est ergo post gloriam diuinae maiestatis ad gentes, quae spoliauerunt populum dei, ut qui eos fuerant ante praedati, praedae sint seruientibus sibi, et omnis quondam seruientium turba cognoscat, quoniam dominus omnipotens miserit eum. quod autem dicit: qui tetigerit uos, tangit pupillam oculi eius, tactum pro uexatione et iniuria accipe, iuxta illud quod legimus: nolite tangere christos meos, et in prophetis meis nolite malignari. qui enim sanctos domini tetigerit, sic est quasi uexare cupiat pupillam oculi eius, et illum clara nitatur luce priuare, de qua loquitur in euangelio: uos estis lux mundi. eleuat autem deus manum suam, ut percutiat gentes aduersarias, et populum suum, uel in hierusalem reducat, uel in ecclesiam. gentes aduersarias iuxta tropologiam, contrarias accipe fortitudines, quae cotidie peccatores suae subiciunt potestati, et sibi eos seruire compellunt. lauda et laetare, filia sion, quia ecce ego uenio, et habitabo in medio tui, ait dominus. et applicabuntur gentes multae ad dominum in die illa, et erunt mihi in populum, et habitabo in medio tui, et scies quia dominus exercituum misit me ad te. et possidebit dominus iudam partem suam in terra sanctificata, et eliget adhuc hierusalem. lxx: laetare et gaude, filia sion, quia ecce ueniam, et habitabo in medio tui, dicit dominus. et confugient gentes multae ad dominum in die illa, et erunt ei in populum, et habitabunt in medio tui, et scies quoniam dominus omnipotens misit me ad te, et possidebit dominus iudam partem suam in terra sancta, et eliget adhuc hierusalem. et haec adhuc ex persona domini intellegenda, quod hortetur populum suum de captiuitate in sedem pristinam restitutum gaudere atque laetari, quod ipse dominus ueniat, et habitet in medio eius. et multae gentes crediturae sint in eum, de quibus dicitur: postula a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae; et habitet in medio eius loquens ad discipulos: ecce ego uobis cum sum omnibus diebus, usque ad consummationem saeculi. et possideat dominus iudam partem suam confitentem, et credentem nomini suo, et non alibi possideat, nisi in terra sancta quae interpretatur ecclesia; et eligat adhuc hierusalem, quam temptationi in persecutionibus dereliquerat. iudaeorum alii putant sub zorobabel et iesu, esdra et nehemia, haec ex parte completa, maxime quoniam hierusalem eligitur, et possidetur iudas; duae uidelicet tribus quae reuersae sunt de captiuitate babylonica, et appellatae sunt iudas, et non israel, qui apud medos huc usque uersantur. alii uero in futurum differunt, quod tunc crediturae sint gentes in eum qui mittatur a domino, et eligenda sit hierusalem, cum utique iam omnes gentes crediderunt in dominum saluatorem, nec possit eligi quae omnino destructa est. recte autem post captiuitatem filia sion prouocatur ad gaudium, de qua et in psalmo dicitur: cum conuerterit dominus captiuitatem plebis suae, exsultabit iacob, et laetabitur israel. sileat omnis caro a facie domini, quia consurrexit de habitaculo sancto suo. lxx: timeat omnis caro a facie domini, quoniam surrexit de nubibus sanctis suis. cum haec ita se habeant, et possessurus sit dominus iudam partem suam, et electurus hierusalem, omne hominum genus domini formidet aduentum, quia surrexit de habitaculo sancto suo. surgere autem dominus dicitur, et quasi euigilare de somno, quando consurgit in uindictam populi sui, iuxta illud quod scriptum est: exsurge, ut quid dormis, domine? siue iuxta lxx qui dixerunt: surrexit de nubibus sanctis suis, patriarchas, prophetas, et apostolos intellege, quibus mandauit dominus ne pluant super israel imbrem. istae sunt nubes de quibus scriptum est: et nubes spargant iustitiam; neque enim nubes istae corporeae, in quas aer densior cogitur, possunt pluere iustitiam. in his et cum his nubibus dominus in euangelio uenturum esse se dicit. et in esaia legimus, quod dominus in aegyptum uenerit in nube leui. aegyptus mundus accipitur, in quem dominus descendisse memoratur in carne, quae edita de utero uirginali, nullo humani seminis et peccatorum pondere grauabatur. quod autem omnis caro, non absolute hominum, et bestiarum, et uolatilium, et piscium, sed specialiter hominum accipiatur, illa scriptura significat: exaudi orationem meam, ad te omnis caro ueniet. neque enim ad dominum omnis caro inrationabilium uentura est animantium, sed illa quae donum spiritus sancti susceptura est, et de qua dicitur: effundam de spiritu meo super omnem carnem, et prophetabunt filii uestri et filiae uestrae.

Caput 3

et ostendit mihi iesum sacerdotem magnum stantem coram angelo domini. et satan stabat a dextris eius, ut aduersaretur ei. et dixit dominus ad satan: increpet dominus in te, satan, et increpet dominus in te qui elegit hierusalem. numquid non iste torris est erutus de igne? et iesus erat indutus uestibus sordidis, et stabat ante faciem angeli, qui respondit, et ait ad eos qui stabant coram se, dicens: auferte uestimenta sordida ab eo. et dixit ad eum: ecce abstuli a te iniquitatem tuam, et indui te mutatoriis. et dixit: ponite cidarim mundam super caput eius; et posuerunt cidarim mundam super caput eius, et induerunt eum uestibus. lxx: et ostendit mihi dominus iesum sacerdotem magnum, stantem ante faciem angeli domini, et diabolus stabat a dextris eius, ut aduersaretur ei. et dixit dominus ad diabolum: increpet dominus in te, diabole, et increpet in te dominus qui elegit hierusalem. nonne iste ut torris est erutus de igne? et iesus indutus erat uestibus sordidis, et stabat ante faciem angeli, et respondit, et ait ad astantes coram facie sua, dicens: auferte uestimenta sordida ab eo. et dixit ad eum: ecce abstuli a te iniquitates tuas; et induite eum poderem, et imponite cidarim mundam super caput eius; et imposuerunt cidarim mundam super caput eius, et circumdederunt eum uestimentis. antequam ueniamus ad intellegentiam spiritalem, quomodo hebraei locum istum edisserant, strictim breuiter que dicendum est. iesum sacerdotem magnum, quem graeci archierea~g, latini pontificem uocant, filium iosedec intellegi uolunt, qui cum zorobabel populo praefuit. ex cuius dextris aduersarius stabat, hoc enim interpretatur satan, ut aduersaretur ei. et recte stabat a dextris illius, non a sinistris, quia uera erat accusatio, eo quod et ipse cum ceteris alienigenam accepisset uxorem, quod in esdra et in malachia, qui hunc prophetam sequitur, plenissime scriptum est. dixit que dominus ad satan, ad accusatorem, et ad aduersarium eius, ipse est enim inimicus et uindex, accusator fratrum suorum: increpet dominus in te, satan, ut pluit dominus a domino, et increpet dominus in te, qui elegit hierusalem. cum ergo de cunctis iudae urbibus nunc electa sit hierusalem, nequaquam ei imputante domino peccata quae fecit, cur quasi torrem, quem uulgo titionem uocant, iesum conaris obruere, qui de babylonia captiuitate quasi semiustus euasit? quod autem sequitur: iesus erat indutus uestibus sordidis, tripliciter interpretantur: uel ob coniugium illicitum, uel ob peccata populi, uel propter squalorem captiuitatis. angelus autem ante cuius faciem stabat iesus, praecepit ceteris angelis ex persona domini, ut auferrent ab eo sordida uestimenta, de quibus supra diximus. qui cum praeceptum opere complessent rursum idem angelus loquitur ad iesum: ecce abstuli a te iniquitatem tuam; haec sunt sordida uestimenta, et indui te mutatoriis; hoc est, israelitem tibi coniugem copulaui, pro quo septuaginta transtulerunt podêrê~g quam nos tunicam talarem possumus dicere, eo quod usque ad talos et pedes defluat. quod que sequitur: ponite cidarim mundam super caput eius, pro cidari in hebraeo legimus saniph, quae mitra a plerisque dicitur; et in hac uolunt intellegi sacerdotii dignitatem, quod ablatis sordibus peccatorum, mundum habuerit sacerdotium. haec iudaei. nostri autem ita disserunt, sacerdotem esse magnum, ad quem dicitur: tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem melchisedec. qui quoniam per se uideri non potest, a domino prophetae ostenditur stans coram angelo domini, quem uolunt magni consilii esse angelum, non quod alter et alter sit, ut duas personas recipiamus in filio, sed quod idem atque unus, et quasi homo sordidatus ostenditur, et quasi angelus mediator hominum et dei apparere dicatur. non autem esse iesum filium iosedec, ex hoc conantur ostendere, quod non sit appositum in praesenti loco, filius iosedec, qui in aliis locis, ubi uere de iesu dicitur filio iosedec, semper patris cognomine censeatur. stans igitur cernitur iesus, et stabili consistens gradu: et stans satan a dextris eius, ut aduersaretur ei. temptatus enim est per omnem modum absque peccato. et in euangelio ad eum temptator accedit, quaerens semper dextris eius et uirtutibus contraire. quod que sequitur: increpet dominus in te, satan, et increpet dominus in te qui elegit hierusalem, sic edisserunt, quia pater et filius dominus est, et in centesimo nono psalmo legimus: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis; de altero domino loquitur, non quod ipse dominus qui loquitur, increpare non possit, sed quod ex unitate naturae, cum alter increpauerit, increpet ipse qui loquitur: qui enim uidet filium, uidet patrem, et iste est qui elegit hierusalem, ecclesiam quae pacem domini contemplatur. torris autem de igne erutus, rectissime intellegi potest, qui cum in babylone fuerit, non est babylonio igne consumptus, nec flamma saeculi huius attactus. unde et moyses in solitudine cernit uisionem magnam, in qua ardebat rubus, et non comburebatur. hic iesus erat indutus uestibus sordidis, qui cum non fecisset peccatum, pro nobis peccatum factus est. et ipse infirmitates nostras portat, et pro nobis dolet, et nos reputauimus eum esse in dolore, et in plaga, et in angustia. ipse uero uulneratus est propter iniquitates nostras, et infirmatus est propter peccata nostra. et in apostolo paulo legimus: christus redemit nos de maledicto legis, factus pro nobis maledictum. hic in uicesimo primo psalmo loquitur: longe a salute mea uerba delictorum meorum. et in sexagesimo octauo psalmo: deus, tu scis insipientiam meam, et delicta mea a te non sunt abscondita. quae uniuersa appellantur sordida uestimenta, et auferentur ab eo cum nostra peccata deleuerit, ut quia ille sordidis indutus est uestibus, nos resurgentes, in eo audiamus post baptisma: candida sint semper uestimenta tua; credentium que omnis ecclesia audit per esaiam: lauamini, mundi estote. et de ipsa prophetatur in cantico canticorum: quae est ista quae ascendit dealbata? podêrên~g autem, incarnationem eius accipe, quae de terra est, et significatur in pedibus. cidarim mundam super caput illius, splendorem diuinae maiestatis intellege, ut unus atque idem secundum hominem podêrêi~g, secundum deum cidari ornatus esse uideatur. et angelus domini stabat. et contestabatur angelus domini iesum, dicens: haec dicit dominus exercituum: si in uiis meis ambulaueris et custodiam meam custodieris, tu quoque iudicabis domum meam, et custodies atria mea, et dabo tibi ambulantes de his qui nunc hic assistunt. lxx: et angelus domini stabat. et contestabatur angelus domini ad iesum, dicens: haec dicit dominus omnipotens: si in uiis meis ambulaueris et praecepta mea custodieris, et tu iudicabis domum meam; et si custodieris atrium meum, dabo tibi qui conuersentur in medio stantium istorum. hebraei coeptae interpretationis ordinem prosequentes, ad iesum filium iosedec ab angelo domini haec dicta intellegunt; quod post ablationem uestium sordidarum, et restitutam mundi sacerdotii dignitatem, praecipiatur ei iuxta illud quod in euangelio scriptum est: ecce sanus factus es, ultra noli peccare, ne quid tibi deterius fiat; et repromittitur ei praemium, si in uiis domini ambulauerit, et eius praecepta seruauerit, quod et ipse iudex sit domus eius, id est, pontifex perseueret in templo, et custodiat atria eius, atque uestibula; et det ei dominus ex angelorum numero, qui eo tempore stabant ante conspectum eius, quorum circumualletur auxilio, et ab omni hostium fraude securus sit. iuxta nostros, qui haec omnia referunt ad dominum saluatorem, hoc uidetur esse difficile, quod iesu ab angelo dicitur: si ambulauerit in uiis domini, et eius praecepta seruauerit, ipse quoque iudicet domum eius, et custodiat atria illius et det ei dominus ambulantes de his qui assistant ei. quod facile soluitur, si consideremus eum, qui formam serui est dignatus assumere. et cum diues esset, pro nobis pauper factus est. quicquid igitur de membris dicitur, refertur ad corpus; noster profectus, domini uictoria est. cum que nos peruenerimus in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis christi, ille iudicabit domum dei, secundum id quod apostolus dixit: christus autem sicut filius super domum eius, cuius domus sumus nos, et ad timotheum: si tardauero, ut scias quomodo debeas in domo dei conuersari, quae est ecclesia dei uiuentis, columna et firmamentum ueritatis. et non solum iudicabit domum eius, sed custodiet atria domini, de quibus scriptum est: adorate dominum in atrio sancto eius. iudicabit autem, siue diiudicabit, domum eius, et pro meritis singulorum, alii dans decem ciuitates, et alii quinque et alios in ecclesia constituens prophetas, alios apostolos, alios doctores, alios signa facientes, alios pro oculis habens, alios pro manibus, alios pro pedibus, iuxta illud quod legimus: deus stetit in synagoga deorum, in medio autem deos diiudicat. dedit quoque ei de angelorum numero ministros, qui in carne constituti similes angelorum sunt, et de quibus apostolus loquebatur: noster municipatus in caelestibus est. si enim angeli non nubunt neque nubuntur, et qui in uirginali continentia perseuerant similes angelorum sunt, cur non putemus angelicae dignitatis apostolos, et sanctos quosque datos iesu, qui assistant ei in ecclesia, et numquam fluctuantes habeant pedes, sed cum stante stent domino? audi, iesu sacerdos magne, tu et amici tui qui habitant coram te, quia uiri portendentes sunt. ecce enim ego adducam seruum meum orientem, quia ecce lapis quem dedi coram iesu, super lapidem unum septem oculi sunt. lxx: audi ergo, iesu sacerdos magne, et proximi tui qui sedent ante faciem tuam, quia uiri teratoskopoi~g, id est portentorum, spectatores sunt, quia ecce ego adducam seruum meum orientem, quia lapis quem dedi ante faciem iesu super lapidem unum, septem oculi sunt. nostri in hoc loco arctantur a iudaeis, quod iuxta consequentiam textum que sermonis magis debeant iesum sacerdotem filium iosedec intellegere, quam dominum saluatorem. si enim ad dominum sermo est, et ad christum dicitur: audi, iesu sacerdos magne, quis est de quo infertur: ecce ego adducam seruum meum orientem, qui alio nomine lapis appellatur; et datus est coram iesu, et super hoc lapide septem sunt oculi? econtrario nostri nituntur asserere, et iesum sacerdotem magnum, et orientem, et lapidem, secundum diuersas intellegentias christum appellari. sed hoc quomodo de ipso dicatur ad eum quasi de altero, exponere possint, difficillimum est. qui igitur iesum filium iosedec uolunt esse sacerdotem magnum, amicos eius qui habitant, uel sedent coram eo, et qui uiri sunt portendentes, discipulos eius interpretantur et prophetas. prophetae enim in signum sunt positi futurorum. quid est igitur quod iesus et amici eius coguntur audire: adducam seruum meum orientem, et reliqua? quia supra promiserat deus iesus filio iosedec sacerdoti magno, quod si in uiis eius ambularet, et praecepta eius seruaret, ipse diiudicaret domum eius, et atria eius custodiret, et daret ei ministros angelicae dignitatis, nunc ei dicit et amicis illius, plenam felicitatem, et perfectam beatitudinem tunc futuram, quando uenerit oriens, de quo scriptum est: ecce uir oriens nomen eius. et in malachia: orietur uobis timentibus nomen meum sol iustitiae, et sanitas in pennis eius. et in numeris: orietur stella ex iacob, et homo ex israel. in euangelio quoque apertissime de christo legimus: in quibus uisitabit nos oriens ex alto. illuminare eos qui in tenebris et in umbra mortis sedent, ad dirigendos pedes nostros in uiam pacis. qui oriens ipse dicitur et lapis angularis, quia populum utrumque coniungat, et duos parietes in unam domum consociet. hic non credentibus lapis scandali est, de quo et in psalmis dicitur: lapidem quem reprobauerunt aedificantes, hic factus est in caput anguli. a domino factum est istud. super hunc lapidem septem oculi sunt, de quibus loquitur esaias: exiet uirga de radice iesse, et flos de radice eius ascendet, et requiescet super eum spiritus dei, spiritus sapientiae et intellegentiae, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis; et implebit eum spiritus timoris dei. qui sacerdotem magnum, et amicos eius dominum saluatorem et discipulos illius intellegi uolunt uiros teratoskopous~g, et portendentes, sic accipiunt, ut ad apostolos referant, qui eius mystica signa perspexerint, et ex praesentibus futura cognouerint, dum in eo qui a natiuitate caecus fuit, oculos restitutos super populo gentilium interpretantur, et in muliere sanguine defluente, ecclesiam edisserunt sanguinis operibus liberatam. hoc autem quod sequitur: quia ecce lapis quem dedi coram iesu, amatores historiae sic de christo intellegunt, ut post iesum filium iosedec christum dicant esse uenturum. hoc enim esse coram iesu, id est in conspectu eius, et ante faciem, ut futura significet, et appellari eum lapidem pro fortitudine et robore, quo omnia regna contriuerit, quem etiam in daniele de monte sine manibus praecisum legimus. ecce ego caelabo sculpturam eius, dicit dominus exercituum, et auferam iniquitatem terrae illius in die una. in die illa dicit dominus exercituum, uocabit uir amicum suum, subter uineam et subter ficum. lxx: ecce ego fodiam foueam, dicit dominus omnipotens, et contrectabo omnem iniquitatem terrae illius in die uno. in die illo, dicit dominus omnipotens, uocabit unusquisque proximum suum subter uitem et subter ficum. supra dixerat: ecce lapis quem dedi coram iesu, super lapidem unum septem oculi sunt. nunc consequenter metaphoran~g seruat a lapide, et dicit: caelabo sculpturam eius, siue sculpam caelaturam illius. quod enim hebraice scriptum est maphate phethee, aquila interpretatus est diaglupsô~g anoigma~g autês~g, id est sculpam aperturam eius; theodotio et symmachus, sculpam sculpturam eius. et est sensus: istum lapidem clauis crucis, et lancea militis faciam uulnerari, et in illius passione auferam iniquitatem terrae in die una, de qua scriptum est: haec est dies quam fecit dominus, exsultemus et laetemur in ea. in illa die passionis christi, uocabit uir qui perfectus in christo est, et cum apostolis ad dominicae beneuolentiae culmen ascendit, proximum suum, uel credentes ex iudaeis, uel certe gentilium populum subter uineam quae appellatur sorec, et de qua dicit in euangelio: ego sum uitis, et cuius fructus laetificat cor hominis; et subter ficum, spiritus sancti poma dulcissima, ut aeterna pace requiescant, et compressa seditione mundi et cruore bellatorum, sciant se esse sub rege, cuius mystice in salomone nomen est pacis. de hac eadem sessione subter uineam, et subter ficum, etiam michaeas propheta commemorat, dicens: in die illa uocabit unusquisque proximum et fratrem suum subter ficum, et uineam suam, et non erit qui exterreat. quod autem scriptum est iuxta septuaginta: ecce ego fodiam foueam, possumus fossam uel foueam, pro sculptura lapidis intellegere: omne enim quod sculpitur et foditur. tamen si quis et contentiosius noluerit hoc referre ad lapidem, sed quasi proprium habere principium, suam que sententiam, dicamus dominum omnipotentem in die passionis filii sui, siue - ut iudaei putant, in ultimo fine mundi, quando iudicaturus aduenerit -, effodere et in medium proferre opera singulorum, et contrectare uniuersam terram in die iudicii; hanc enim esse diem unam, et in die illa unumquemque sanctorum, socios suos et amicos, qui et ipsi sunt sancti, uocare ad requiem, et operum suorum uirtute gaudere.

Caput 4

et reuersus est angelus, qui loquebatur in me, et suscitauit me quasi uirum qui suscitatur de somno suo. lxx: et reuersus est angelus, qui loquebatur in me, et suscitauit me sicut suscitari solet homo de somno suo. quo enim abierat, ut reuerteretur, maxime qui loquebatur in propheta, et absque eo in quo loquebatur esse non poterat. sed quotienscumque humana fragilitas suae relinquitur imbecillitati, deus a nobis et angelorum eius auxilium abire credendum est. ergo et propheta stupore magnae uisionis attonitus, tota mente torpebat, et clarum ueritatis lumen uidere non poterat; unde a uisione praeterita suscitatur ad aliam uisionem quasi de somno euigilans, ut uideat quod clausis oculis non uidebat. dicamus et aliter. prouerbiorum salomonis testimonium est: si sederis, absque timore eris; si autem dormieris, dulciter dormies, et non timebis terrorem superuenientem tibi, nec impetus impiorum ingruentes. qui hoc somno dormierit, et audierit dictum de se quod scriptum de lazaro legimus: si dormit, saluus erit, poterit cantare cum sponsa: ego dormio, et cor meum uigilat. uideamus ergo ad quae contemplanda quasi de somno propheta consurgat. et dixit ad me, quid tu uides? et dixi: uidi, et ecce candelabrum aureum totum, et lampas eius super caput ipsius; et septem lucernae eius super illud, septem et septem infusoria lucernis, quae erant super caput eius. et duae oliuae super illud, una a dextris lampadis, et una a sinistris eius. et respondi, et aio ad angelum, qui loquebatur in me, dicens: quid sunt haec, domine mi? et respondit angelus qui loquebatur in me, et dixit ad me: numquid nescis quid sunt haec? et dixi: non, domine mi. et respondit, et ait ad me, dicens: hoc est uerbum domini ad zorobabel, dicens: non in exercitu, neque in robore, sed in spiritu meo, dicit dominus exercituum. quis tu, mons magne, coram zorobabel in planum? et educet lapidem primarium, et exaequabit gratiam gratiae eius. lxx: et dixit ad me, quid tu uides? et dixi: uidi, et ecce candelabrum aureum totum, et lampas super eum; et septem lucernae super illud, et septem infusoria lucernarum, quae erant super illud. et ecce duae oliuae super illud, una a dextris lampadis, et una a sinistris; et interrogaui, et dixi ad angelum qui loquebatur in me, dicens: quid sunt haec, domine? respondens que angelus qui loquebatur in me, dixit ad me: non cognoscis quid sunt haec? et dixi: non, domine. et respondit et ait ad me dicens: iste est sermo domini ad zorobabel, dicens: non in fortitudine magna, neque in robore, sed in spiritu meo, dicit dominus omnipotens. quis es tu, mons magne, ante faciem zorobabel, ut corrigas? et educam lapidem hereditatis, aequalitatem gratiae gratiam eius. angelus qui suscitauit zachariam quasi de somno hominem consurgentem, interrogat quid uiderit, ut illo respondente et ignorante, et sciscitante quid cernat, atque dicente: quid sunt haec, domine mi? audiamus ab eo: hoc est uerbum domini ad zorobabel: non in exercitu, neque in robore, sed in spiritu meo, dicit dominus. dicamus igitur singula percurrentes, primum quid uideatur hebraeis, a quibus in ueteri testamento eruditi sumus; deinde per hos quasi gradus ad ecclesiae culmina conscendamus. candelabrum aureum solidum, legem, id est, nomon~g interpretantur. lampadem autem, id est flammam in uertice candelabri lucentem atque fulgentem, christum, qui caput legis sit, et omnem mundum illuminet. septem lucernas super candelabrum, septem gratias spiritus sancti, de quibus supra diximus, quod in lapide uno septem oculi sint. nulli enim dubium quin lex, spiritu sancto dictante, conscripta sit. septem autem infusoria in quibus oleum sit, quod mittatur in lucernas, quae super candelabro luceant, hoc intellegi uolunt, septem istas gratias de caelo ad homines per legem descendere. duas autem oliuas super candelabrum a dextera parte et sinistra, inter quas media lampas luceat, legem et prophetiam interpretantur. cum que propheta narrasset uisionem suam, nesciens quid uideret, interrogat angelum loquentem in se, sensum uidelicet a deo illuminatum. iste enim angelus noster est, qui prudenter intellegens, dei nobis indicat uoluntatem, et dicit: quid sunt haec, domine mi? angelus autem non explanat uisionem prophetae, ut rogatus ab eo fuerat, sed interrogantem rursum interrogat: num ignoras quid sint haec? quo respondente, nescio; etiam ipse respondit: hoc est uerbum domini ad zorobabel dicens: non in exercitu, nec in robore; sed in spiritu meo, dicit dominus. sermo ergo domini ad zorobabel, qui locutus est non in exercitu, neque in robore, sed in spiritu meo, ipse est interpretatio uisionis; non in exercitu neque in multitudine bellatorum, sed in spiritu dei reductum populum, et plenius reducendum, et aduersarios esse uastandos. quod que sequitur: quis tu, mons magne, coram zorobabel in planum; ad diabolum dictum intellegunt, qui stabat a dextris iesu, ut aduersaretur ei, et se eleuabat contra zorobabel et populum iudaeorum. in planum autem uersus et humiliatus est et sub pedibus iacet israel, quia educet deus lapidem primarium, christum filium suum qui semper auxilio fuit populo israel. et gratia eius, id est lapidis in eos quos reduxit de captiuitate, exaequabit gratiam quam in patres eorum semper exercuit. haec ab hebraeis dicta reperimus. nunc quid ab ecclesiasticis uiris in commentariis scriptum sit, disseramus. candelabrum aureum de auro purissimo ecclesiam intellegunt, quae in scripturis sanctis sensum magis ac mentem quam uerba perquirit. quod autem in sensu aurum accipiatur, posteriora et humeri columbae in sexagesimo septimo psalmo ostendunt, quae dicuntur auri uirore siue fulgore radiare. lampadem et ipsum christum intellegunt, quod luceat in ecclesia, qui de seipso dicebat: nemo accendit lucernam, et ponit eam sub modio, hoc est sub mensura legis, sed super candelabrum, id est euangelii libertatem, ut luceat cunctis qui sunt in domo. lucernas septem et effusoria earum et ipsi gratias spiritus sancti intellegunt, per quas oleum misericordiae dei cunctarum que uirtutum ecclesia suscipit. duas oliuas super candelabrum, et ipsi moysen et heliam intellegunt, qui cum domino loquebatur in monte, et significabant quid in hierusalem passurus esset. omnis enim lex et prophetae de christi praedicant passione. alii duas oliuas a dextris, et a sinistris, legem et euangelium interpretantur, ut in dextra euangelium sit, in sinistra lex; de qua dextra et sinistra dicitur in cantico canticorum: sinistra eius sub capite meo, et dextera illius amplexabitur me. montem autem plerique nostrorum, diabolum interpretantur, et antichristum, qui coram zorobabel, de quo nasciturus est christus, stare audeat, et se erigere, et in euangelio dicere: haec omnia mihi tradita sunt, et dabo ea tibi, si procidens adoraueris me. quem dominus suis pedibus prosternens, et de superbo humilem faciens, atque deiectum, dicit: uade retro, satana; scriptum est enim: dominum deum tuum adorabis, et ipsi soli seruies. dant que exemplum in euangelio lunatici, quem cum apostoli non potuissent sanare, interrogant cur sanare nequiuerint, et audiunt: amen dico uobis, si habueritis fidem sicut granum sinapis, dicetis monti huic: transi hinc, et transibit; et nihil impossibile erit uobis. hoc autem genus non eicitur, nisi per orationem et ieiunium. mons ibi aperte diabolus accipitur. alii autem temeritate non parua, hoc quod manifeste de diabolo dicitur, ad christum referunt, qui in scripturis sanctis mons saepius dicitur. nec necesse est dare exempla, quorum magna copia est. ad hunc autem ducuntur errorem, quia scriptum est in septuaginta: quis es tu, mons magne, ante faciem zorobabel, ut corrigas? quod uidelicet mons iste qui ante faciem zorobabel est, hoc est qui de zorobabel stirpe descendat, uelit mundum ipse corrigere, et de ipso sit quod sequitur: educam lapidem hereditatis de qua scriptum est: tu es qui restitues hereditatem meam mihi. et in alio loco: elegit nobis hereditatem suam pulchritudinem iacob quam dilexit. et rursum: facta est pars domini iacob, funiculus hereditatis eius israel. et in secundo psalmo: dominus dixit ad me: filius meus es tu, ego hodie genui te. postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam. educet autem deus lapidem primarium, de quo legimus: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum, et: omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. quod autem dicit: exaequabit gratiam gratiae eius, hoc significat: nos omnes de plenitudine eius accepimus, et gratiam pro gratia, id est pro gratia legis, gratiam euangelii, ut aequalem gratiam, et par munus et ex israel credentes accipiant, et populus ethnicorum. unde et gabriel loquitur ad mariam: inuenisti gratiam apud dominum. et paulus apostolus scribit: gratia enim estis saluati; et ioannes euangelista: lex, inquit, per moysen data est, gratia et ueritas per iesum christum facta est. et factum est uerbum domini ad me dicens: manus zorobabel fundauerunt domum istam, et manus eius perficient eam, et scietis quia dominus exercituum misit me ad uos. quis enim despexit dies paruos? et laetabuntur, et uidebunt lapidem stanneum in manu zorobabel. septem isti oculi sunt domini, qui discurrunt in uniuersa terra. lxx: et factus est sermo domini ad me dicens: manus zorobabel fundauerunt domum istam, et manus eius complebunt eam. et scies quoniam dominus omnipotens misit me ad te; quis enim despexit in dies paruos? et laetabuntur, et uidebunt lapidem stanneum in manu zorobabel; septem isti oculi domini sunt, qui respiciunt super omnem terram. et ab hebraeis et a nostris multa dicuntur, quorum pleraque sectantes, et alia repudiantes, quid nobis placeat, inferamus, seruantes historiae ueritatem, ut ex hac possimus eum, qui per historiam prophetatur, agnoscere. manus zorobabel principis iudaeorum, qui reuersi sunt de babylone, templi fundamenta fecerunt; et manus eius usque ad templi fastigia uenient, complentes quod coeperant, et omnia quae coepta fuerant, exstruentes. legimus apud ezram quod a zorobabel templum coeptum sit atque perfectum. cum que, ait zacharias propheta, in templo, quod nunc aedificatis, uideritis a uobis culmen impositum, tunc intellegetis me missum a domino, et quae locutus sum, ipso mandante, dixisse: quis enim despexit dies paruos? quis hic pro raro accipitur iuxta illud: quis putas est dispensator fidelis et prudens? et: domine, quis habitat in tabernaculo tuo, et quis ascendet in montem sanctum tuum? rarus ergo est, qui dies paruos huius saeculi despiciat, et regiam potestatem putet esse nihili. cum uiderimus potentes saeculi fulgere auro, purpura gemmis que rutilare, circumdari exercitu, dicamus in nobis: quis putas, despicit dies paruos? unde et iacob uitam hominum breuem intellegens: parui sunt, inquit, et pessimi dies uitae meae. qui ergo despexerint dies paruos - hoc autem refert ad regiam potestatem, ut commoneat zorobabel, et iesum, et populum aedificantes templum dei, nequaquam aduersarios timere prohibentes, sed audire dominum cohortantem, - et ex eo quod despiciunt regale fastigium, laetabuntur et uidebunt auxilium saluatoris, qui de zorobabel stirpe promittitur, et propter fortitudinem, lapis appellatur, et lapis stanneus. pro quo in hebraeo scriptum est abdil, eo quod sit murus et fortitudo robur que credentium. sicut enim stannum ab igne alia metalla defendit et cum sit natura aes ferrum que durissimum, si absque stanno fuerit, uritur et crematur, sic omnis angelorum et hominum fortitudo, si non fuerit auxilium saluatoris, imbecilla probatur et fragilis. lapis autem iste, id est massa, qui apud hebraeos abdil scribitur, id est stanneus, etumologeitai~g apochôrizôn~g, id est separans et secernens, ut quomodo stannum mixta et adulterata se per ignem metalla dissociat, ita dominus uerus probator et chôneutês~g ab auro et argento bonorum operum aes uitiorum plumbum que secernat, ut purum aurum remaneat et argentum. aliis uerbis apochôrizôn~g iste et separator in euangelio scribitur: cuius uentilabrum in manu sua, et ipse purgabit aream suam, et separabit paleas a tritico, qui clamat per hieremiam: quid paleis ad frumentum? dicit dominus. multi nostrorum manus zorobabel, qui fundauerit domum, et ipse perfecerit eam, christum interpretantur. quod si recipimus, cogemur exponere qui sit lapis stanneus in manu zorobabel. neque enim in manu christi, christus alius approbandus est? licet quidam lapidem stanneum corpus domini acceperint, quod nullis peccatorum fuerit maculis sordidatum, nec plumbum uocetur, sed stannum purissimum. septem autem oculos, qui discurrunt in uniuersa terra, et cuncta diiudicant, supra exposuimus, septem esse spiritus; et quod nihil dominum lateat, qui et praeteritorum, et praesentium, et futurorum conscius est, et reddit unicuique secundum opera sua, maxime cum in persona separantis bonos et malos, et conflatoris aduenerit. et respondi, et dixi ad eum: quid sunt duae oliuae istae ad dexteram candelabri, et ad sinistram eius? et respondi secundo, et dixi ad eum: quid sunt duae spicae oliuarum, quae sunt super duo rostra aurea, in quibus sunt suffusoria ex auro? et ait ad me dicens: numquid nescis quid sunt haec? et dixi: non, domine. et dixit: isti sunt duo filii olei, qui assistunt dominatori uniuersae terrae. lxx: et respondi, et dixi ad eum: quid sunt duae oliuae istae a dextris candelabri, et a sinistris? et interrogaui secundo, et dixi ad eum: quid sunt duo rami oliuarum, qui in manibus duarum sunt narium aurearum, quae infundunt et retrahunt suffusoria aurea. et dixit ad me: nescis quid sunt haec? et dixi: nequaquam, domine. et ait ad me: isti sunt duo filii pinguedinis, qui assistunt domino uniuersae terrae. interrogante propheta quid significarent duae oliuae, quarum altera stabat ad dexteram candelabri, altera ad sinistram, dominus siue angelus domini noluit respondere. quod propheta intellegens, secundo sciscitatur, et dixit: quid sunt duae spicae oliuarum, siue duo rami? de minoribus interrogans, quoniam maiora audire non meruit. duo autem isti rami sunt in manu duarum narium, siue super duo rostra aurea, quae hebraice sinthoroth, graece muxôtêres~g appellantur, qui et ipsi duo muxôtêres~g, super quos duae spicae sunt, uel duo rami oliuarum de auro purissimo sunt. cum que et de duobus ramis propheta quaereret, et rursum interrogaretur ab angelo, utrumnam sciret quid duo rami significarent, et ille dixisset: non, domine, respondit angelus domini: isti sunt duo filii olei, ut symmachus uoluit, siue zilpnotêtos~g, ut interpretatus est aquila, id est splendoris; uel piotêtos~g, hoc est pinguedinis, ut uerterunt septuaginta; aut lamprotêtos~g, id est claritatis, ut theodotio transtulit, qui assistunt dominatori uniuersae terrae. de duabus oliuis quae erant ad dextram lampadis et sinistram, supra legimus. et idcirco nunc interrogans super his propheta, non meretur audire, quia priora non retinet, siue quod ibi obscurius dictum est, hic manifestius audire desiderat, aut certe silentio angeli confutatur eius pertinacia, quod maiora se scire contendat; quamquam hebraei ideo eum de oliuis interrogantem, nihil audisse confirment, quia non bene interrogauit, nec totum quaesierit quod scire debuerat. denique postea plenius sciscitatur addens, spicas uel ramos oliuarum, de quibus supra tacuerat. ibi enim dixit: quid sunt duae oliuae istae? hic interrogat: quid sunt duae spicae oliuarum? metaphorikôs~g quod in morem spicarum rectae sint arbores, et quasi spicae aristis, sic istae uallo quodam ramorum atque foliorum tectae sint et in sublime surgentes. duas oliuas quidam e nostris filium interpretantur, et spiritum sanctum, et mediam lampadem deum patrem. sed nescio quomodo absque blasphemia, alterum a dextris, et alterum accipiant a sinistris. ramos quoque siue spicas oliuarum, incarnationem saluatoris et similitudinem columbae spiritus sancti edisserunt, quia totas oliuas uidere nequeamus, sed partem quandam et, ut ita dicam ramusculos incarnationis christi, et ostensionis spiritus sancti nobis esse monstratos. alii duo intellegunt testamenta, a dextris euangelium, a sinistris legem, eo quod in altero spiritalis sensus sit, in altero corporalis; et quod nec totum euangelium, nec totam legem explanare possimus: et nunc ex parte cognoscamus, et ex parte prophetemus, et necdum possimus intellegere quod perfectum est. sunt qui duos ramos oliuarum uel duas spicas, et filios pinguedinis uel splendoris, sacerdotium interpretentur et legem, quae praebeant gaudium uniuersae terrae. alii henoch et heliam, quorum alter in praeputio, alter in circumcisione placuit deo, et cum corpore raptus in caelum est. pro splendore et oleo, et pinguedine et claritate, in hebraico legimus isaar, iuxta illud quod de gaudio et felicitate sanctorum in psalmis scriptum est: inebriabuntur ab ubertate, siue pinguedine domus tuae: piotês~g enim magis pinguedinem quam ubertatem sonat. haec ut quiuimus, et ut uires ingenioli nostri ferre potuerunt, locuti sumus, et hebraeorum et nostrorum uarias opiniones breuiter perstringentes, si quis melius immo uerius dixerit, et nos libenter melioribus acquiescimus.

Caput 5

et conuersus sum, et leuaui oculos meos, et uidi, et ecce uolumen uolans. et dixit ad me: quid tu uides? et dixi: ego uideo uolumen uolans; longitudo eius uiginti cubitorum, et latitudo eius decem cubitorum. et dixit ad me: haec est maledictio quae egreditur super faciem omnis terrae, quia omnis fur, sicut ibi scriptum est, iudicabitur, et omnis iurans ex hoc similiter iudicabitur. educam illud, dicit dominus exercituum, et ueniet ad domum furis, et ad domum iurantis in nomine meo mendaciter, et commorabitur in medio domus eius, et consumet eam, et ligna eius, et lapides eius. lxx: et conuersus sum, et leuaui oculos meos, et uidi falcem uolantem. et dixit ad me: quid tu uides? et dixi: ego uideo falcem uolantem, longitudinis cubitorum uiginti, et latitudinis cubitorum decem. et dixit ad me: haec est maledictio quae egreditur super faciem omnis terrae, quia omnis fur ex hoc usque ad mortem punietur, et omnis periurus ex hoc usque ad mortem cruciabitur. et educam illud, dicit dominus omnipotens, et ingredietur in domum furis, et in domum iurantis in nomine meo mendaciter, et requiescet in medio domus eius, et consumet eum, et ligna eius, et lapides eius. conuersus, inquit propheta, ad aliam uisionem, et a laetis atque felicibus oculos meos ad tristiora sustollens, cerno uolumen uolans quod hebraice dicitur megella, et ab aquila et theodotione uersum est diphthera~g, a symmacho kephalis~g id est capitulum, iuxta illud quod in psalmo legimus: in capite libri scriptum est de me; siue iuxta septuaginta: drepanon~g petomenon~g, id est, falcem uolantem. omnia enim quae supra uiderat, aedificationem templi, aduentum domini saluatoris, libertatem de babylone populi nuntiarant. itaque ne eleuaretur cum apostolo cor eius - cui datus est angelus satanae qui eum colaphizaret, ne se extolleret -, uidet et ipse quae tristia sunt, ut quicquid ex bonorum reuelatione arrogantiae creuerat, ex tristium comminatione decrescat. uolumen autem uolans ostenditur, in quo omnium peccata descripta sunt, ut unusquisque recipiat secundum opera sua, siue bonum, siue malum, dicente daniele: throni positi sunt, et libri aperti sunt. sin autem falcem accipimus, ut lxx transtulerunt, de apocalypsi ioannis sumamus exemplum, in qua scriptum est: et respondit angelus, et dixit ei qui sedebat super equum: mitte falcem tuam acutissimam, et mete uineam tuam, quoniam maturae sunt uuae eius. pro falce in deuteronomio sagittas et gladium legimus: inebriabo sagittas meas sanguine, et gladius meus deuorabit carnes. et quia deus angelis peccantibus non pepercit, qui proprio uitio habitaculum perdidere caeleste, ideo ipse dicit per esaiam: inebriatus est gladius meus in caelo. gladio enim interibunt omnes peccatores populi, non utique gladio corporali - siquidem multae, et diuersae praeter gladium ad mortem uiae sunt -, sed gladio spiritali, quo percutiendi sunt qui non egerunt paenitentiam, et quibus comminatur psalmista proclamans: nisi conuertamini, gladium suum uibrabit, arcum suum tetendit, et parauit illum et in ipso parauit uasa mortis. et in hieremia legimus: usquequo secabis mucro, uel gladius domini? usquequo non quiesces? conuertere in uaginam tuam. iste gladius non solum falx appellatur, quae fenum, stipulam spinas que succidit, sed et securis arborum dicitur, quae succidet eos, qui non fecerint dignos fructus paenitentiae. et de quibus ioannes baptista proclamabat: ecce securis ad radices arborum posita est; omnis arbor quae non facit fructum bonum, excidetur et in ignem mittetur. uolumen istud in quo peccata omnium describuntur, siue falx quae cunctorum delicta succidit, mittitur in uineam sodomorum, de qua scriptum est: inimici nostri insipientes, ex uinea enim sodomorum uinea eorum, et propago eorum de gomorrhis. uua eorum, uua fellis et botrus amaritudinis eis. furor draconum, uinum eorum et furor aspidum insanabilis. haec falx uiginti habet cubitos longitudinis, et decem latitudinis, in quo numero tristibus laeta sociantur. ad hoc enim dominus corripit ut emendet; et in uicesimo, qui ex duabus decadibus efficitur, austera et tristia nuntiantur: in decimo, id est una decade, meliora et prospera; per omnia enim flagella atque supplicia eruditur israel. simul que moneamus eos qui parua putant crimina furtum atque periurium, quod inducatur maledictio quae in uolumine ac falce descripta est in domum furis atque periuri, et commoretur in ea, et omnia eius ligna lapides que consumat. quod si in his quae minora putantur - furtum dico, et periurium -, tanta poenarum comminatio est, quid dicemus de fornicatione, adulterio, homicidio, sacrilegio, cunctis que criminibus, quae ab apostolo inter carnis opera numerantur? legi uiginti cubitos longitudinis, et decem latitudinis, ad aetatem referri domini saluatoris, id est tricenarium numerum efficere, quod non iudicet pater quemquam, sed omne iudicium dederit filio, et ab eo mundus sit iudicandus. et egressus est angelus qui loquebatur in me, et dixit ad me: leua oculos tuos, et uide quid est hoc quod egreditur. et dixi: quidnam est? et ait: haec est amphora egrediens; et dixit: haec est oculus eorum in uniuersa terra. et ecce talentum plumbi portabatur, et ecce mulier una sedebat in medio amphorae. et dixit: haec est impietas, et proiecit eam in medium amphorae, et misit massam plumbeam in os eius. lxx: et egressus est angelus qui loquebatur in me, et dixit ad me: suspice oculis tuis et uide quid sit quod egreditur; et dixi: quid est? et ait: haec est mensura quae egreditur. et ait: haec est iniquitas eorum in omni terra. et ecce talentum plumbi eleuatum est; et ecce mulier una sedebat in medio mensurae, et dixit: haec est iniquitas, et proiecit eam in medio mensurae, et proiecit lapidem plumbeum in os eius. amphora siue mensura egrediebatur, et ferebatur in aere. et ne dubitaremus quo proprie uocabulo nuncupetur, ipse angelus qui ostenderat amphoram, siue mensuram, illi nomen imponit; et dicit iuxta septuaginta: haec est iniquitas eorum in uniuersa terra; iuxta hebraeos: hic est oculus, id est, ostensio omnium peccatorum. et ecce mulier sedebat in medio amphorae, uel mensurae, quae apud hebraeos dicitur epha, crebro que a lxx in oiphi~g uertitur; et haec ipsa mulier uocabatur impietas. cum haec ita cerneret, ecce talentum plumbi, id est massa instar lapidis ferebatur, uel suo impetu, uel domini iussione, uel ferebatur ab alio cuius nomen tacitum est. angelus autem iste qui loquebatur in propheta, et egrediens ex eo, illi uniuersa monstrabat, arripuit mulierem quae uocabatur impietas, et praecipitem misit in medio amphorae, quae prius libere ferebatur, et supra amphoram sedens, omnibus apparebat. ac ne forte rursum eleuaret caput, et sua iniquitate ac impietate gauderet, talentum plumbi in modum grauissimi lapidis mittit in os amphorae, ut impietatem in medio opprimat atque concludat, ne quomodo possit erumpere. haec quasi umbras quasdam et lineas futurae imaginis duximus, ut quod reliquum est suis coloribus impleamus. angelus qui loquebatur in propheta, egressus de eo, et quasi cominus loquens, praecipit illi ut leuet oculos suos, et uideat peccata populi israel in mensuram coaceruata perfectam, et impleta delicta cunctorum; et hanc esse oculum eorum, quod hebraice dicitur enam, et scribitur per ain, iod, nun, mem. siue iniquitatem eorum, quae si per uau litteram scripta esset recte legeretur onam, ut lxx uerterunt; et hic error in editione uulgata frequenter inoleuit, ut quia uau et iod litterae eadem forma, sed mensura diuersae sunt, altera legatur pro altera. haec amphora siue mensura, oculus eorum est in uniuersa terra, hoc est ostensio peccatorum, ut quorum uitia dispersa latitabant, in unum coaceruata oculis omnium panderentur, et egrederetur de loco suo israel, et cunctis gentibus qualis in terra sua fuerit, monstraretur. et ecce talentum plumbi portabatur. pro talento plumbi in consequentibus legimus lapidem plumbi. talentum uocatur chachar; lapis aben. ipse est igitur lapis plumbi, qui et talentum plumbi, quod nos manifestius exprimentes, massam uel sphaeram plumbi interpretati sumus, ex quo significatur pondus grauissimum peccatorum. et super hanc mensuram atque amphoram omnium delictorum, media sedebat impietas, quam alio nomine idololatriam possumus appellare, et negationem dei. unde a saluatore dicitur ad iudaeos: implete mensuram patrum uestrorum. haec impietas quae sedebat super peccata israel, et in suo scelere gloriabatur, postea mittitur in medium babylonis, et captiuitatis malo premitur. uel iuxta theodotionem ipsa se proicit et abscondit in medium amphorae, ducit que super se pondus grauissimum plumbi, ut obturatum os habeat, et ultra se iactare non possit. uel certe ab angelo dei opprimitur, ut quae prius laetabatur in scelere, aeterno silentio conticescat. quo autem, et a quibus conclusa portetur, sequens lectio docet. et leuaui oculos meos et uidi, et ecce duae mulieres egredientes, et spiritus in alis earum et habebant alas quasi alas milui, et leuauerunt amphoram inter terram et caelum. et dixi ad angelum qui loquebatur in me: quo istae deferunt amphoram? et dixit ad me: ut aedificetur ei domus in terra sennaar, et stabiliatur, et ponatur ibi super basem suam. lxx: et leuaui oculos meos et uidi, et ecce duae mulieres egredientes, et spiritus in alis earum, et ipsae habebant alas sicut alae sunt upupae. et eleuauerunt mensuram inter terram et caelum. et dixi ad angelum qui loquebatur in me: quo istae deferunt mensuram? et dixit ad me: ut aedificent ei domum in terra babylonis, et praeparent, et ponant eam ibi super sedem suam. duas mulieres egredientes, iudaei arbitrantur regnum medorum et macedonum, quorum utrumque afflixerit populum babylonium, et ibi impietas eorum sedem posuerit. hoc autem arte confingunt, ne quod de se dictum est, in se intellegatur. duae enim mulieres quae egrediuntur, haud dubium quin de terra iudaea, accipiendae sunt decem et duae tribus, quarum alterae ab assyriis, alterae a chaldaeis captae sunt. et in alis earum erat spiritus, id est potestas diaboli, de quo in ecclesiaste scriptum est: si spiritus potestatem habentis ascenderit super te, locum tuum ne dimiseris. et in euangelio spiritum immundum legimus qui cum de domo sua fuerit eiectus, circumiens deserta et arida, cum aliis septem spiritibus nequioribus se, reuertitur in pristinam domum. ab hoc igitur spiritu istae mulieres quasi uento flatu que raptatae, uolatu celeri ferebantur, et habebant alas; iuxta hebraicum asida, quod aquila, symmachus, et theodotio erodionem, soli lxx upupam transtulerunt. asidam hebraei miluum putant, auem rapacissimam et semper domesticis auibus insidiantem; erodionem uero, hi qui de uolucrum scripsere naturis, tria genera autumant: unum album, aliud stellatum, tertium nigrum, quod et saeuissimum est et sanguinarium, et pugnans, et ad coitum impatiens, ita ut ex oculis eorum erumpat cruor. upupam autem, quam nos de graeci nominis similitudine traximus, nam et ipsi epopam appellant ab eo, quod stercora humana consideret, auem dicunt esse spurcissimam, semper in sepulcris, semper in humano stercore commorantem; denique et nidum ex eo facere dicitur, et pullos suos de uermiculis stercoris alere putrescentis. quamcumque ex tribus auibus uolueris intellegere asidam, conuenit istis mulieribus iudae et israeli, quae propter peccata putentia traditae sunt daemonum potestati, et ab eis ductae in captiuitatem. tulerunt que amphoram siue mensuram, in qua clausa tenebatur impietas, massa plumbi desuper posita ne possit exire, et pondus grauissimum omnium peccatorum per aerem inter terram et caelum. quod propheta intellegens, non interrogat quae sint istae mulieres - patebat enim spiritui prophetali -, nec quid portent, de quo supra fuerat eruditus, sed quo portent. denique sequitur: dixi ad angelum qui loquebatur in me: quo istae deferunt amphoram? qui respondit: ut aedificetur ei domus in terra sennaar. pro quo septuaginta transtulerunt, in terra babylonis. sennaar enim campus est chaldaeorum, in quo hi qui mouerant ab oriente pedes suos, et in dei seruitute stare non poterant, aedificauerunt turrim superbiae, unde et ciuitas ipsa appellata est babylon, id est confusio, eo quod ibi linguae omnium confusae sint atque permixtae. impietas ergo defertur ab istis mulieribus in babylonem, ut ibi aedificetur domus eius, et stabiliatur, et ponatur super basem suam, et aeterna statione requiescat. uere enim in babylone sedes est impietatis, et iuxta historiam et iuxta mysticos intellectus. si uoluerimus duas mulieres accipere haereticorum populos et iudaeorum, - quorum utrique egrediuntur a facie domini, et spiritu feruntur incerto, et habent alas milui, erodii et upupae, dum semper in modum perdicis faciunt diuitias, non cum iudicio, et de ecclesia rapere festinant, et contentionibus ac iurgiis delectantur, et quoscumque deceperint, trahunt ad interitum, uolutantur in caeno libidinum et sordibus sempiternis -, istae mulieres leuant pondus impietatis grauissimum, et aedificant in confusione domum suam, et seruiunt regi babylonio, ut ibi habitent haereticorum populi et iudaeorum, ubi morantur idololatrae, ligno et lapidibus seruientes.

Caput 6

et conuersus sum, et leuaui oculos meos et uidi. et ecce quattuor quadrigae egredientes de medio duorum montium, et montes, montes aenei. in quadriga prima equi rufi, et in quadriga secunda equi nigri, et in quadriga tertia equi albi, et in quadriga quarta equi uarii et fortes. et respondi, et dixi ad angelum qui loquebatur in me: quid sunt haec, domine mi? et respondit angelus, et ait ad me: isti sunt quattuor uenti caeli, qui egrediuntur, ut stent coram dominatore omnis terrae. in qua erant equi nigri, egrediebantur in terram aquilonis, et albi egressi sunt post eos, et uarii egressi sunt ad terram austri. qui autem erant robustissimi, exierunt, et quaerebant ire et discurrere per omnem terram. et dixit: ite, perambulate terram, et perambulauerunt terram. et uocauit me, et locutus est ad me, dicens: ecce qui egrediuntur in terram aquilonis, requiescere fecerunt spiritum meum in terra aquilonis. lxx: et conuersus sum, et leuaui oculos meos, et uidi. et ecce quattuor quadrigae egredientes de medio duorum montium, et montes erant montes aenei. in quadriga prima equi rufi, et in quadriga secunda equi nigri, et in quadriga tertia equi albi, et in quadriga quarta equi uarii sturnini. et respondi, et dixi ad angelum qui loquebatur in me: quid sunt haec, domine? et respondit angelus qui loquebatur in me et dixit: hi sunt quattuor uenti caeli, qui egrediuntur ut assistant domino omnis terrae. in quo erant equi nigri egrediebantur super terram aquilonis, et albi egrediebantur post eos, et uarii exibant in terram austri, et sturnini egrediebantur, et considerabant ut circuirent terram. et dixit: ite et circuite terram, et circuierunt terram, et clamauit; et locutus est ad me dicens: ecce qui egressi sunt super terram aquilonis, requiescere fecerunt furorem meum in terra aquilonis. transiui, ait, ad aliam uisionem, et oculos cordis mei ad caelum altius subleuaui, uidi que: quattuor quadrigae egressae sunt de medio duorum montium qui erant aenei, id est insuperabiles atque fortissimi, et qui nulla possent uetustate consumi. quos enim supra montes myrteos, uel umbrosos atque nemorosos dixerat, nunc aeneos uocat. in quadriga prima equi rufi erant, cruenti, et sanguinarii, et babyloniae crudelitate terribiles. in quadriga secunda, equi nigri, regnum medorum atque persarum, quod bigae sedens et egrediens per assueri regis edictum, mortem omnium iudaeorum tristi nuntio praeferebat. in quadriga tertia, equi albi, macedones, sub quorum rege antiocho machabaeorum uictoriam legimus. in quadriga quarta, equi uarii fortes. scimus enim romanorum reges, alios in gentem iudaeam fuisse clementes, ut c. caesarem, augustum et claudium; alios persecutores atque terribiles, ut c. caligulam, neronem, uespasianum et hadrianum. pro fortibus, quos aquila kraterous~g, septuaginta psarous~g transtulerunt, in hebraico scriptum est amasim. et quaedam exemplaria male habent purrous~g, confundentia colorum differentias atque regnorum, cum purroi~g, id est, rufi, non amasim, sed adamim appellentur. propheta ergo quaerente quid sibi uellent significare quae cerneret, angelus qui loquebatur in eo, respondet, et narrat quattuor esse uentos caeli, id est quattuor plagas mundi, quae graeci uocant klimata~g, qui assistant et pareant domini uoluntati. nihil enim haec quattuor regna quae diximus, absque domini uoluntate fecerunt. in qua erant equi nigri, egrediebantur, inquit, in terram aquilonis. quam pulchre quadriga prima in qua erant equi rufi praetermittitur, quid et secunda et tertia fecerint quarta que describitur. iam enim eo tempore, quo haec propheta referebat, regnum praeterierat babylonium, et omnem asiam medorum potentia possidebat, sub quorum rege dario, anno eius secundo, mense undecimo, qui appellatur sabat, uicesima quarta die mensis, omnia quae supra exposuimus, contemplatur. in qua erant igitur equi nigri, egrediebantur in terram aquilonis, ut chaldaeorum regnum medica uirtus euerteret. et hoc notandum, quod klimata~g, id est plagae orbis et mundi, iuxta situm hierusalem, et templi in scripturis sanctis appellentur. albi quoque egressi sunt post eos, secuti medorum persarum que uestigia, reges macedonum, ut chaldaeos ac babylonem suo imperio subiugarent. quarti uero, id est, sturnini et uarii, pro quo in hebraeo legitur borodim, et qui alio nomine appellantur amasim, id est fortes, atque robusti, egressi sunt ad australem plagam, et totam terram impetu celeri lustrauerunt. clamat que angelus qui loquebatur in propheta, ad imperium romanorum: ite, perambulate terram, et orbem circuite terrarum, uestris que pedibus cuncta regna substernite. conuersus que ad prophetam clara uoce testatur: ecce qui egrediuntur in terram aquilonis, requiescere fecerunt spiritum meum in terra, ad quam profecti sunt. traditum mihi est ab hebraeis in loco uel difficillimo, quod alexander et omnes macedones, id est equi albi qui egressi sunt post medos et persas, qui et ipsi perrexerant in terram aquilonis, requiescere fecerint spiritum prophetalem in terra aquilonis, eo quod contra medos dei impleuerint uoluntatem, et in breui imperium medorum atque persarum a macedonibus sit deletum. grandis enim eorum est consolatio qui premuntur, si sciant hostes suos cito esse perituros. haec ut potuimus, immo ut accepimus, nostrae linguae studiosis tradidimus sequentes historiae ueritatem; nec quadrigas pharaonis, et currus babylonios instar explanationis aegyptiae tenaci memoria conquirentes; non enim quid ubi scriptum, sed qua ratione scriptum sit, considerandum est. iuxta allegoriam quaecumque in quattuor cornibus et quattuor fabris diximus, etiam in praesenti loco accipiamus. legi in cuiusdam uolumine, quattuor quadrigas, in quibus sunt equi rufi, et nigri, et albi, et uarii, ac fortes, quattuor euangelia intellegenda et equos apostolos, per diuersitatem colorum diuersas gratias possidentes, quorum alii rufi sint martyrio, alii obscuri, et nigri, et christi mysteria cognoscentes, de quibus dicatur in psalmo: caligo sub pedibus eius, et: posuit tenebras latibulum suum. alii albi, gratia uirginali; alii uarii et fortes, habentes gratiam curationum diuersarum que uirtutum. haec quadrigae quattuor, siue currus, missi sunt in quattuor uentos caeli, id est ad cardines mundi, et uniuersum orbem terrarum ut explerent domini uoluntatem, quibus postea infertur ab angelo: ite, et perambulate terram, et in cunctis terrarum finibus euangelium seminate. hoc quoque quod sequitur: ecce qui egrediuntur in terram aquilonis requiescere fecerunt spiritum meum in terra aquilonis, sic explanauit, ut diceret requieuisse spiritum domini, siue angeli, quando in terra aquilonis, diaboli regna durissima apostolica praedicatione subuersa sunt; et haec esse regna, quae domino saluatori in monte excelso diabolus ostendens, sibi tradita gloriatus sit.

Liber 2

Prologus

ab obscuris ad obscura transimus, et cum moyse ingredimur in nubem et caliginem. abyssus abyssum inuocat, in uoce cataractarum dei; et gyrans gyrando uadit spiritus, et in circulos suos reuertitur. labyrinthios patimur errores, et christi caeca regimus filo uestigia. ad hanc difficultatem urget petasatus libri portitor: dimidium facti, qui bene coepit, habet. quanto magis nos qui tertiam partem iam confecimus uiae, eodem debemus in reliquis labore sudare, ne perdamus praeterita, et imperfectum opus augeat lectoris desiderium. itaque, mi exsuperi papa uenerabilis, adesto praesens orationibus, qui corpore absens es, et impetra a domino, ut auferatur a facie mea uelamen zachariae, quod ante oculos obtendebatur moysi, quia fulgorem uultus eius, uulgus ignobile ferre non poterat, ut ego quoque cum dauid queam dicere: dominus dabit uerbum euangelizantibus uirtute multa. secundi libri explanationum in zachariam istud exordium est, quem tanta celeritate dictauimus, ut paene non sit emendandi spatium; dum frater sisinnius aegyptum ire festinat, ut odorem bonae fragrantiae, qui a te missus est fratribus, illuc quoque perferat; et nequaquam aethiopiae flumine, sed galliarum largissimis aquis rigentur arua sitientia.

Caput 6 cont.

et factum est uerbum domini ad me dicens: sume a transmigratione ab holdai et a tobia, et ab idaia, et uenies tu in die illa, et intrabis domum iosiae filii sophoniae qui uenerunt de babylone. et sumes argentum et aurum, et facies coronas, et pones in capite iesu filii iosedec sacerdotis magni, et loqueris ad eum dicens: haec ait dominus exercituum, dicens: ecce uir, oriens nomen eius, et subter eum orietur, et aedificabit templum domino. et ipse exstruet templum domino, et ipse portabit gloriam, et sedebit et dominabitur super solio suo, et erit sacerdos super solio suo, et consilium pacis erit inter illos duos. et coronae erunt helem et tobiae et idaiae et hen filio sophoniae, memoriale in templo domini. et qui procul sunt, uenient et aedificabunt in templo domini, et scietis quia dominus exercituum misit me ad uos. erit autem hoc, si auditu audieritis uocem domini dei uestri. lxx: et factus est sermo domini ad me dicens: accipe quae de captiuitate sunt a principibus, et ab utilibus eius, et qui cognouerunt eam; et ingredieris tu in die illa in domum iosiae filii sophoniae, qui uenit de babylone, et accipies argentum et aurum, et facies coronas, et impones super caput iesu filii iosedec sacerdotis magni, et dices ad eum: haec dicit dominus omnipotens: ecce uir, oriens nomen eius, et subter eum orietur, et aedificabit domum domini, et ipse accipiet uirtutem et sedebit, et imperabit super throno suo. et erit sacerdos a dextris eius, et consilium pacis erit inter duos; corona autem exspectantibus et utilibus eius, et qui cognouerunt eam, et in gratiam filii sophoniae, et in psalmum in domo domini, et qui longe sunt ab eis, uenient et aedificabunt in domo domini. et scietis quia dominus omnipotens misit me ad uos, et erit, si auditu audieritis uocem domini dei uestri. semel proposui arcana eruditionis hebraicae, et magistrorum synagogae reconditam disciplinam, eam dumtaxat, quae scripturis sanctis conuenit, latinis auribus prodere.

quamobrem necesse mihi est in locis obscurissimis historiae lineas ducere, et sic quae ab ecclesiasticis uiris accepi, proferre in medium, lectoris arbitrio quid magis sequi debeat, relinquens. et primum lectionis ordo reddendus est, ut quod dicitur, iuxta litteram perspicuum fiat. accipe, inquit, ab holdai et a tobia, et ab idaia, qui de babylonica captiuitate uenerunt, et sumes ab eis quae offeruntur munera, argentum et aurum, et intrabis domum iosiae, filii sophoniae; et ibi facies coronas, auri atque argenti uarietate distinctas, non unam coronam, sed duas aut plures; ataroth quippe, id est stemmata~g, non unum, sed uel dualem, uel pluralem numerum significant. cum que coronas feceris, impones unam ex eis in capite iesu filii iosedec sacerdotis magni, et loqueris ad eum: haec dicit dominus omnipotens: ecce uir cuius nomen est, oriens, quod hebraice dicitur sema, non per sin, sed per sade litteram scriptum. qui idcirco oriens, id est anatolê~g, uel anaphuê~g, siue blastêma~g, nuncupatur, id est germen; quia ex se repente succrescet, et ex radice sua in similitudinem germinis pullulabit, qui uir aedificabit templum domini. cum que illud exstruxerit ipse quoque portabit gloriam, id est coronam alteram, quae hebraice hod, et ab alio epidoxotês~g, ab alio euprepeia~g, ab alio aretê~g, ab alio doxa~g scribitur; quae uel inclutum, uel decorem, uel uirtutem, uel gloriam sonant. significari autem putant zorobabel, qui ex humili atque captiuo in ducem populi iudaici repente consurgens, aedificauit templum domini, et sedit super solio suo, et principis potestate dominatus est; sed et pontifex, inquit, iesus filius iosedec sedebit in sacerdotali throno, et iunctis animis atque consiliis, dei populum gubernabunt. et erit pax inter duos illos, hoc est inter eum qui de tribu regia est, et eum qui de leuitica stirpe descendit, ut sacerdotium pariter et regnum dei populum regant ipsas que coronas quas de auro feceris et argento, postquam impositae fuerint capiti iesu filii iosedec et capiti zorobabel filii salathiel, nominibus eorum a quibus oblatae sunt, consecrabis in templo, id est helem, et tobiae, et idaiae, et hen. nomen secundum et tertium idem est quod supra. primum mutatum est; pro holdai enim nunc helem posuit; quartum quod supra non dixerat additum, hoc est hen, de quibus loquemur in consequentibus. repositis autem, ait, coronis in templo domini, et in sempiternam memoriam consecratis, de toto orbe terrarum, et procul positae gentes uenient, et aedificabunt in templo meo unusquisque pro uiribus suis. et tunc exitu rerum et prosperitate omnium cognoscetis, quod dominus miserit me, et ipso cuncta iubente, praedixerim. haec autem omnia erunt, si oboedieritis praeceptis domini, et mandata illius feceritis. holdai interpretatur deprecatio domini, quod graece significantius dicitur litaneusis~g kuriou~g. tobia, bonus domini. idaia, notus domini. pro holdai, nunc in primo loco posuit helem, quod interpretatur somnium; et in quarto loco addidit hen, id est gratia. horum quattuor hominum coronae erunt apud filium sophoniae, quem supra iosiam legimus, qui custos et aedituus est templi domini, et ibi aeterna statione requiescent. hebraei ananiam, azariam et misael de captiuitate uenientes aurum et argentum in munera templi, et coronas pontificis, ac ducis attulisse commemorant; et quem supra non dixerat, hen, id est gratiam, danielem uenisse cum munere, et idcirco helem positum pro holdai, ut ex interpretatione nominis quod dicitur somnium, ostendatur in captiuitate positum danielem, et tres pueros regalis somnii mysteria cognouisse. assumptis enim tribus pueris, daniel orauit dominum, et interpretationem somnii consecutus est. haec iuxta historiam circumcisio conatur exponere. nobis autem incumbit necessitas iuxta lxx interpretes dicere quae nostri dixere maiores. accipe a captiuitate, et a principibus, et ab utilibus eius, et ab his qui cognouerunt eam, aurum, et argentum, et ingressus in domum iosiae filii sophoniae, qui et ipse uenit de babylone; fac in ea coronas aureas et argenteas, quas impones super caput iesu filii iosedec sacerdotis magni. captiuitas iudaeorum, id est populi dominum confitentis, uitia sunt atque peccata, quae, qui coeperit agere paenitentiam, et desiderare pristinam hierusalem, id est christi ecclesiam, in babylone deserit ac dimittit; et offertur a principibus captiuorum, et ab utilibus eius, id est captiuitatis; qui et ipsi pro utilitate sua traditi sunt angelo satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus fieret, et ab his qui cognoscunt eam, uidelicet captiuitatem, in bonam partem post supplicia esse uertendam. offertur autem aurum et argentum ab his, qui et sensu, et sermone dominum confitentur, et fiunt ex eo, id est auro et argento in domo iosiae, qui interpretatur saluatus, et est filius uisitationis domini, id est episkopês~g kuriou~g. uisitatur enim a domino qui prius male aegrotauerat. et recte dicitur iosias, saluatus, quia et ipse reuersus est de babylone. imponuntur autem coronae, uel corona, iesu filio iosedec sacerdoti magno, quia nobis proficientibus et reuersis ad meliora, per singulas uirtutes nostras dominus coronatur; immo nobis per uirtutes paenitentiae coronatis, saluator in singulis coronam accipit, iuxta illud quod et paulus loquitur: de cetero reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus iustus iudex; non solum autem mihi, sed et omnibus qui diligunt aduentum domini saluatoris nostri iesu christi. unde a corona iustitiae et pater domini saluatoris nomen accepit. iosedec enim interpretatur dominus iustitiae, eo quod reddat unicuique secundum opera sua. de hac corona et iacobus in epistola sua loquitur: beatus uir qui suffert temptationem, quia cum probatus fuerit, accipiet coronam uitae, quam repromisit deus diligentibus se. iubetur autem prophetae ut postquam coronam imposuerit, uel coronas, super caput iesu filii iosedec sacerdotis magni, loquatur ad eum, et dicat: haec dicit dominus: ecce uir, oriens nomen eius, et subter eum orietur, et reliqua. non iesum diuidimus, nec duas personas in una possumus facere persona, sed ipse qui iesus appellatur, eo quod saluauerit mundum, et oriens dicitur, quia in diebus eius orta est iustitia. et canitur in psalmo: ueritas de terra orta est, eo quod de utero uirginali in saeculorum consummatione generatus dixerit: ego sum ueritas, et extrema hora uenerit, iuxta ioannis epistolam dicentis: filioli, nunc nouissima hora est, in qua stantem, et nihil agentem gentium populum conduxit ex denario, et misit ad uineam. alioquin si secundum diuersitatem nominum diuersus efficitur, alius erit pastor, alius aries, alius agnus, alius ianua, alius lapis offensionis, et petra scandali. iste igitur qui nostris uirtutibus coronatus est, orietur et appellabitur oriens. ad quem locutus est pater: filius meus es tu, ego hodie genui te. et subter eum orietur multitudo credentium, et aedificabit domum domini, ecclesiam, et ipse accipiet uirtutem et decorem ac profectum, et gloriam singulorum, et sedebit et dominabitur in throno suo, in throno dauid, de quo et in euangelio scriptum est: et erit sacerdos a dextris eius, siue iuxta hebraicum, super thronum suum, quia ipse et rex et pontifex est, et sedebit tam in regali, quam in sacerdotali throno, et consilium pacificum erit inter utrumque, ut nec regale fastigium sacerdotalem deprimat dignitatem, nec sacerdotii dignitas regale fastigium, sed in unius gloria domini iesu utrumque consentiat. legi in cuiusdam libro hoc quod dicitur: et consilium pacificum erit inter duos, ad patrem referri et ad filium, quia non suam, sed patris uenerit facere uoluntatem, et pater in filio sit, et filius in patre. corona autem, id est insigne uictoriae, cum christus fuerit coronatus, his quoque repromittitur, qui exspectant eum, et intellegunt utilitatem quondam captiuitatis suae, et nouerunt dei uniuersa mysteria, ut sint in gratiam filii sophoniae, hoc est uisitationis domini. et qui in babylone dicebant: super flumina babylonis illic sedimus et fleuimus, cum recordaremur sion; in salicibus in medio eius suspendimus organa nostra, postquam reuersi fuerint in hierusalem, accipiant psalmum et tympanum, et canant in ecclesia domini, et qui per maiora peccata longe fuerant ab iudaea, et confessione uerissima, ueniant, et per singulos profectus suos aedificent domum domini; et tunc uniuersi pari mente cognoscant, quod dominus omnipotens prophetam miserit ad eos. fient autem omnia quae promissa sunt, si dominum audire uoluerint, et acta paenitentia, in bonis operibus manserint.

Caput 7

et factum est in anno quarto darii regis, factum est uerbum domini ad zachariam, in quarta mensis noni, qui est casleu. et miserunt ad domum dei sarasar et rogommelech, et uiri qui erant cum eo, ad deprecandam faciem domini, ut dicerent sacerdotibus domus domini exercituum et prophetis, loquentes: numquid flendum est mihi in quinto mense, uel sanctificare me debeo, sicut feci iam multis annis? et factum est uerbum domini exercituum ad me, dicens: loquere ad omnem populum terrae, et ad sacerdotes, dicens: cum ieiunaretis et plangeretis in quinto et septimo per hos septuaginta annos, numquid ieiunium ieiunastis mihi? et cum comedistis et bibistis? numquid non uobis comedistis et uobismetipsis bibistis? numquid non sunt uerba quae locutus est dominus in manu prophetarum priorum, cum adhuc hierusalem habitaretur, et esset opulenta, ipsa et urbes illius in circuitu eius, et ad austrum et in campestribus habitaretur? lxx: et factum est in quarto anno sub dario rege, factus est sermo domini ad zachariam, quarta die mensis noni qui est casleu. et misit in bethel sarasar et arabesser rex, et uiri eius ut deprecarentur dominum, dicens ad sacerdotes domus domini omnipotentis, et ad prophetas, dicens: ingressa est huc in mense quinto sanctificatio, iuxta quod fecerunt iam annis pluribus; et factus est sermo domini uirtutum ad me, dicens: dic ad omnem populum terrae, et ad sacerdotes, dicens: si ieiunatis, et plangitis in quintis et in septimis, et ecce septuaginta anni, numquid ieiunium ieiunastis mihi et si comeditis aut bibitis, nonne uos comeditis, et uos bibitis? numquid non ista sunt uerba, quae locutus est dominus in manibus prophetarum, qui prius fuerunt quando hierusalem habitabatur, et erat abundans, et ciuitates eius per circuitum, et montana et campestria habitabantur? in quarto anno darii regis, in mense nono, qui appellatur casleu, et in quarta mensis eiusdem die miserunt ad domum domini, id est ad templum quod iam a zorobabel et ab iesu fuerat instauratum, sarasar et rogommelech et ceteri qui cum eis erant, quos persas fuisse duces regis darii timentes deum, hebraei autumant, ut quia iam audierant templum esse constructum, quaererent a sacerdotibus domus domini et prophetis, utrum consuetudine pristina flere deberent et ieiunare, an luctum mutare laetitia. et est sensus sciscitantium: quinto mense qui appellatur apud romanos iulius, a nabuchodonosor subuersa est hierusalem, quam ob causam propter solitudinem templi huc usque ieiunauimus et planximus, et maerorem nostrum fletu et ieiuniis consolati sumus. nunc quia dicitur, templum esse constructum, et uidemus nequaquam causam permanere tristitiae, respondete, quaesumus, utrum hoc facere debeamus, an maerorem gaudio commutare? et simul considerandum quod fletus atque ieiunium sanctificatio dicitur. unde et in ioel praeceptum est sacerdotibus, ut sanctificent ieiunium et praedicent curationem. curat enim uulnera delinquentis, abstinentia et ieiunium, et curatos quosque sanctificat. postquam interrogauerant persarum duces per eos quos miserant, et ad sacerdotes atque prophetas sciscitantium fuerat expleta legatio, fit sermo domini ad prophetam, imperans ut loquatur ad uulgum et ad sacerdotes, quid legatis debeant respondere. quando ieiunabatis et plangebatis in quinto mense captiuitatis hierusalem, et in septimo mense, quando godolias interfectus est ab ismael, per annos septuaginta desolationis templi et subuersionis hierusalem, numquid mihi proderat quod ieiunabatis? et e contrario, si quando manducatis et bibitis, numquid non uobis et comeditis et potatis? neque enim his rebus placatur deus, sed bonis operibus, et si illius praecepta faciamus, quia esca nos non commendat deo. neque si non manducauerimus, deficiemus, neque si manducauerimus, abundabimus. numquid non haec sunt uerba mea, adhuc stante hierusalem et urbibus iuda, quae loquebar ad uos in manibus prophetarum meorum, cum adhuc staret hierusalem, et urbes iuda rebus omnibus abundarent, et tam montana regio, quam campestris frugibus redundaret, et fidissima pace frueretur? haec autem erant uerba domini, quae sequens scriptura testatur, uelle se uerum iudicium et misericordiam in proximos, et uiduam, et pupillum, et aduenam, et pauperem non calumniari, et malum non cogitare in corde suo. haec, inquit, noluerunt facere, et surdis auribus mea imperia contempserunt; quam ob rem uenit indignatio magna super hierusalem, et quomodo illi me audire noluerunt, sic et ego non exaudiui eos; et nunc tanta scrupulositate quaerunt, quando debeant ieiunare et plangere, cum ante dixerim per isaiam: non tale ieiunium elegi, dicit dominus, neque ut humiliet homo animam suam, sed solue omne uinculum iniquitatis; dissolue obligationes uiolentarum cautionum, esurienti da panem tuum ex animo. si uideris nudum, operi eum; et pauperem et absque tecto induc in tabernaculum tuum. tunc erumpet temporanea lux tua, et sanitates tuae cito orientur. hoc quod scriptum est in septuaginta: misit de bethel sarasar et arabesser rex, nullus nostrorum potuit exponere, neque enim quod male uersum est ex hebraeo, ulla ratione explanari potest. quis est enim iste sarasar, uel arabesser rex? aut cuius rex prouinciae, aut in quam uel de qua misit bethel? aut cuius bethel rex esse poterat arabesser, quae olim cum iudaea fuerat destituta, et eo tempore nequaquam uocabatur bethel, id est domus dei; sed bethauen, id est domus idoli? hoc quoque quod sequitur: ingressa est huc in mense quinto sanctificatio, sicut fecerant iam per multos annos, sic conantur exponere: sanctificationem ingressam, uasa templi quae a nabuchodonosor sublata fuerant, in illo tempore restituta. de quinti autem et septimi ieiunio, temptauerunt referre ad dies hebdomadis. sed quia sequitur, decimi ieiunium, compulsi sunt ad menses referre, et quod sit ipsum quinti et septimi decimi que mensis ieiunium, omnino siluerunt. unde priore simus explanatione contenti, et non inclinemur ad uarios commentantium conatus qui de interpretationis errore uenerunt. et factum est uerbum domini ad zachariam, dicens: haec ait dominus exercituum dicens: iudicium uerum iudicate, et misericordiam, et miserationes facite unusquisque cum fratre suo. et uiduam, et pupillum, et aduenam, et pauperem nolite calumniari, et malum uir fratri suo non cogitet in corde suo. et noluerunt attendere et uerterunt scapulam recedentem; et aures suas aggrauauerunt, ne audirent; et cor suum posuerunt adamantem ne audirent legem, et uerba quae misit dominus exercituum in spiritu suo per manum prophetarum priorum, et facta est indignatio magna a domino exercituum. et factum est sicut locutus est et non audierunt; sic clamabunt et non exaudiam dicit dominus exercituum. et dispersi eos per omnia regna quae nesciunt; et terra desolata est ab eis, eo quod non esset transiens et reuertens; et posuerunt terram desiderabilem in desertum. lxx: et factus est sermo domini ad zachariam dicens: haec dicit dominus omnipotens dicens: iudicium iustum iudicate, et misericordiam et miserationem faciat unusquisque ad fratrem suum; et uiduam, et pupillum, et pauperem non opprimatis, et malitiae unusquisque fratris sui nolite meminisse in cordibus uestris. et noluerunt attendere, et dederunt dorsum contemnens; et aures suas aggrauauerunt, ut non audirent; et cor suum posuerunt inoboediens, ut non audirent legem meam, et uerba mea quae misit dominus omnipotens in spiritu suo, in manibus prophetarum priorum. et facta est ira magna a domino omnipotente, et erit sicut dixi, et non audierunt eum. sic clamabunt, et non exaudiam eos, dicit dominus omnipotens; et eiciam eos in omnes gentes quas ignorauerunt; et terra desolata est post eos a perambulante et reuertente et posuerunt terram electam in solitudinem. haec magis uolui, ista quaesiui, quae non facientes, captiuitati estis traditi, et non desolationis ac mortis quinti mensis septimi que ieiunium. iustum iudicium iudicate, ne audiatis in psalmis: usquequo iudicatis iniquitatem, et personas peccatorum sumitis? iudicate pupillo et uiduae, humilem et pauperem iustificate, ne uobis quoque loquatur esaias: qui iustificant impium propter munera, et quod iustum est iusto auferunt; et propter uos abacuc ex persona eorum qui opprimuntur, deo faciat inuidiam: contra me factum est iudicium, et iudex accipit; ideo dissipata est lex, et non peruenit usque ad finem iudicium, quia impius opprimit iustum. nec nouum putemus dei esse praeceptum, olim per moysen ista mandauerat: sic magnum iudicabis ut paruum; personam non accipies et pauperis non misereberis in iudicio, quoniam dei iudicium est. misericordias quoque et miserationes facite unusquisque cum fratre suo. post iudicii ueritatem sequatur in cunctos clementia, et maxime in fratres, quos uel eiusdem sanguinis, uel unius nobis cum fidei esse perspicimus. uiduam quoque et pupillum, de quibus nobis praeceptum est: esto pupillis pater, et pro uiro matri eorum; iudicans pupillum, et iustificans uiduam. et aduenam et pauperem nolite calumniari, quia alterum peregrinatio, alterum egestas humilem facit. et malum uir fratri suo non cogitet in corde suo, siue ut a septuaginta dicitur: et malitiae unusquisque fratris sui non meminerit in cordibus suis. fratrem autem et proximum, uel omne hominum genus debemus accipere, quia ex uno sumus parente generati, uel eos qui domestici fidei sunt, iuxta parabolam euangelii, quae proximum non consanguineum, sed omnes homines uult intellegi. quod autem ante debeat ira finiri, quam sol occumbat, et omnium malorum quae ab aliis passi sumus, deleri memoria, et in multis locis legimus, et maxime in hieremia, qui ex persona dei loquitur: et malitiae proximi sui unusquisque in cordibus uestris ne memineritis. cum ego ista praeceperim, illi attendere noluerunt, et uerterunt scapulam recedentem, siue dorsum contemnens, ex habitu corporis mea imperia respuentes. solemus enim quando rugata fronte, et nare contracta contemnimus admonentes, dorsum uertere; iuxta illud quod scriptum est: uerterunt ad me dorsa, et non facies suas. et aures, inquit, suas aggrauauerunt ne audirent, sicut aspidis surdae obturantis aures suas, quae non audiet uocem incantantium, et uenefici incantantis sapienter. ingrauauerunt enim aures suas ut non audirent, et cor suum posuerunt, ut non acquiescerent legi dei. unde esaias ad eos comminans loquitur: incrassatum est cor populi huius, et auribus suis grauiter audierunt, et oculos suos clauserunt, ne forte uiderent oculis suis, et audirent auribus, et corde intellegerent, et conuerterentur, et ego sanarem eos. porro quod dicitur iuxta hebraicum: et cor suum posuerunt adamantem, duritiam cordis ostendit, et cor lapideum, quod noluerint dei uerba suscipere. adamas enim lapis fortissimus, qui hebraice dicimur samir, intantum durus est, ut omnia metalla confringat, et ipse confringatur a nullo. unde a graecis indomabilis dicitur. ab hoc adamante induratum est cor pharaonis, ne dimitteret populum dei. et quia habuerunt, immo posuerunt cor suum adamantem, propria uoluntate cordis duritiam suspicientes, ne audirent uerba domini, quae misit in spiritu suo, id est in spiritu sancto per manum prophetarum priorum, esaiae, osee, et ceterorum, qui mundas habuerunt manus quos ante captiuitatem fuisse manifestum est. idcirco ad magna peccata, magna facta est indignatio, et domini uerba completa sunt, par pari referentis, ut sicut illi ambulauerunt ad eum peruersi, et ipse aduersum eos peruersus incederet, et non audiret uerba inclamantium, quia et illi uerba domini surda aure contempserint. quamobrem et dispersit eos per omnia regna quae nesciunt, assyriorum et chaldaeorum, medorum atque persarum, et gentium ceterarum, quae his imperiis subiacebant, et in quarum terris disseminati sunt. et omnis iudaea deserta est, eo quod nullum habuerit habitatorem, et non esset in ea transiens et reuertens. et terram quae fauus erat prae omnibus terris et propter abundantiae multitudinem lacte et melle manabat, uerterunt in solitudinem. possumus haec et ad eos referre, qui in ecclesia delinquentes, proiecti sunt de terra confessionis, quia noluerunt audire dominum, et uerterunt ad eum scapulam recedentem, et aures suas aggrauauerunt, et cor posuerunt adamantem. et facta est super eos indignatio domini, et dispersi sunt per omnia regna uitiorum, et desolata est terra eorum, uel anima uel corpus, non habens habitatorem deum, nec in se spiritum reuertentem. et terra quondam desiderabilis, quae erat hospitium trinitatis, uersa est in desertum, habitationem que draconum. quae plana sunt, uelociter transeamus, ut in obscuris spatium disserendi sit; non enim longos florentes que tractatus in quibus plausibilis ludit oratio, sed commentarios scribimus, quorum officium est, praeterire manifesta, obscura disserere.

Caput 8

et factum est uerbum domini exercituum, dicens: haec dicit dominus exercituum: zelatus sum sion zelo magno, et indignatione magna zelatus sum eam. haec dicit dominus exercituum: reuersus sum ad sion, et habitabo in medio hierusalem; et uocabitur hierusalem ciuitas ueritatis, et mons domini exercituum, mons sanctificatus. lxx: et factus est sermo domini omnipotentis, dicens: haec dicit dominus omnipotens: zelatus sum hierusalem et sion zelo magno, et furore maximo zelatus sum eam. haec dicit dominus omnipotens: reuertar ad sion, et habitabo in medio hierusalem; et uocabitur hierusalem ciuitas uera et mons domini omnipotentis, mons sanctus. quod dominus hierusalem, id est israeliticum populum in solitudine instar uxoris acceperit, et iacentem in idololatriae sanguine, operuerit pallio suo, et amore coluerit maritali, in hiezechiele plenius discimus, quae postea similam comedens, et mel, et oleum, et uestibus ornata pulcherrimis, et habens ex uiri largitate omnia ornamenta gemmarum, fornicata est cum assyriis atque chaldaeis; et audiuit a domino: sicut despicit uxor uirum suum, sic despexit me domus israel. captiuitati autem tradita et illusa ab amatoribus suis, et pristino decore nudata, postquam diuaricauit pedes suos omni transeunti, et polluta est usque ad uerticem, memor pristinae felicitatis ingeminat: reuertar ad uirum meum priorem, quia melius mihi erat tunc quam nunc. quam ille suscipiens et rursum habens in coniugio, cui prius dixerat: non irascar tibi, et zelus meus recessit a te, nunc loquitur: zelatus sum sion zelo magno, et indignatione magna zelatus sum eam. quantum prius indignatus sum, quod a multis amatoribus deturpata est, et maculauit torum meum, unde et tradidi eam amatoribus suis, nequaquam ut sub marito adulteram, sed ut scortum et uile mancipium, et in lupanaribus prostitutam, tanto nunc amplius ad eam reuersus sum, quia egit paenitentiam, et aedificauit templum meum in quo habitabo in medio illius. et uocabitur ciuitas ueritatis, quae antea dicebatur urbs mendacii, de qua et in esaia scriptum est: ueritas dormiuit in ea, nunc autem homicidae. uocabitur autem et mons domini omnipotentis mons sanctificatus, in quo, templo instaurato, immolantur uictimae, caeremoniarum ordo seruatur. haec iuxta historiam. ceterum nulli dubium est, sion et hierusalem, speculam et uisionem pacis, posse accipi animas fidelium, quibus cum peccauerint, iratus dominus tradit eas captiuitati, ut quae deum per bona prospera que non senserant, per mala sentiant et aduersa. cum que egerint paenitentiam, reuertetur dominus ad sion, et habitat in medio hierusalem, quam unam atque eamdem intellegimus ciuitatem, et in quibus ante regnabant peccatorum uitiorum que mendacia, postea christus ueritas commorabitur. et mons domini exercituum uocabitur mons sanctus, de quo dicitur: qui confidunt in domino sicut mons sion, et: magnus dominus et laudabilis nimis, in ciuitate dei nostri in monte sancto eius. de quo esaias michaeas que clamitant: in nouissimo dierum erit mons domus domini praeparatus in uertice montium et sublimis super colles; et fluent ad eum omnes populi, et prosperabunt gentes multae; et dicent: uenite, ascendamus in montem domini, et ad domum dei iacob. de hoc monte, et de hac ciuitate, et apostolus paulus - si tamen in suscipienda epistola, graecorum auctoritatem latina lingua non respuit -, sacrata oratione disputans ait: accessistis ad sion montem et ciuitatem dei uiuentis, hierusalem caelestem, et multorum angelorum milia et ecclesiam primitiuorum, qui scripti sunt in caelis. haec dicit dominus exercituum. adhuc habitabunt senes et anus in plateis hierusalem, et uiri baculus in manu eius prae multitudine dierum. et plateae ciuitatis complebuntur infantibus et puellis, ludentibus in plateis eius. lxx: haec dicit dominus omnipotens: adhuc sedebunt senes et anus in plateis hierusalem unusquisque uirgam suam in manu retinens, prae multitudine dierum; et plateae ciuitatis replebuntur pueris et puellis, ludentibus in plateis eius. tanta, inquit, erit reuerso me in sion, et habitante in medio hierusalem, rerum omnium prosperitas et bellorum quies atque tranquillitas, ut nullo hoste remanente, usque ad ultimam aetatem in utroque sexu senilis aetas perueniat, et trementes artus baculo regente sustentent. plateae quoque ciuitatis impleantur pueris puellis que ludentibus. hoc autem fieri solet, quando securitas et profunda pax urbium est, ut gaudium ciuitatum, lusibus et choreis aetas lasciua concelebret. quod si referimus ad ecclesiam, de qua dicitur: gloriosa dicta sunt de te, ciuitas dei, et: fluminis impetus laetificat ciuitatem dei, sanctificauit tabernaculum suum altissimus: deus in medio eius non commouebitur, quis poterit ambigere plateas ecclesiae esse uirtutes, in quibus sapientia agit fiducialiter et in murorum summitatibus praedicatur? unde et ad dominum psalmista conclamat: latum mandatum tuum uehementer. in his plateis dominum saluatorem sponsa perquirens, loquitur in cantico canticorum: consurgam et circuibo ciuitatem in foro et in plateis eius, donec inueniam eum quem dilexit anima mea. habitabunt igitur, uel sedebunt, senes et anus, de quibus scriptum est - si qui tamen placet librum recipere -: senectus honorabilis, non multi temporis, nec numero annorum aestimabilis. cani autem sunt hominum prudentia, et senectus uita immaculata, de quibus et dominus loquitur ad moysen: constitue te cum septuaginta senes, quos ipse nosti quoniam senes sunt; quamobrem et ante abraham nullus appellatus est senex, de quo scriptum legimus: deficiens abraham mortuus est, nutritus in senectute bona, senex et plenus dierum. gloria enim senum cani sunt de quibus dicitur: cani hominis sapientia eius, hi tenebunt prae dierum multitudine uirgas et baculos in manibus suis, et dicent ad discipulos: quid uultis? in uirga ueniam ad uos, an in spiritu lenitatis et mansuetudinis? qui enim de labiis suis profert sapientiam, uirga percutit uirum excordem. et e contrario: qui parcit baculo suo odit filium suum, qui autem diligit, diligenter corripit. et non solum senes, sed anus quoque sedebunt in plateis hierusalem, quas paulus apostolico ore describens: honora, inquit, uiduas quae uere uiduae sunt, et in alio loco: uidua eligatur non minus annorum sexaginta, quae fuit unius uiri uxor, in bonis operibus habens testimonium; si educauit liberos, si recepit hospitio, si sanctorum pedes lauit, si in tribulationibus positis ministrauit, si omne opus bonum persecuta est. istiusmodi senes et anus sedebunt in plateis hierusalem, et tenebunt baculos in manibus suis, et plateae ciuitatis complebuntur pueris et puellis ludentibus. isti sunt pueri et puellae, senes et iuuenes, quos psalmista ad cantandum domino cohortatur dicens: iuuenes et uirgines senes cum iunioribus laudent nomen domini. et ioannes euangelista atque apostolus: scribo, inquit, uobis pueri, quoniam dimittuntur uobis peccata propter nomen saluatoris. scribo uobis, patres, quoniam cognouistis eum qui a principio est. et de his salomon in prouerbiis loquitur: ut det innocentibus uersutiam; puero autem iuniori sensum et intellegentiam. et rursum: audite pueri, disciplinam patris, et attendite ut cognoscatis intellegentiam. de his pueris, uirgunculis ac puellis, et quadragesimus quartus psalmus: adducentur, inquit, regi uirgines post eam, iuxta quod scriptum est: exsultauerunt et laetatae sunt filiae iudae in omnibus iudiciis tuis, domine. quae cum audierint ab apostolo: gaudete, iterum dico gaudete, mentis laetitiam gestu corporis indicabunt, et tripudiante saltatu, dicent cum dauid: saltabo et ludam in conspectu domini. haec dicit dominus exercituum: si difficile uidebitur in oculis reliquiarum populi huius in diebus illis, numquid in oculis mei difficile erit? dicit dominus exercituum. lxx: haec dicit dominus omnipotens: si impossibile erit coram reliquiis populi huius in diebus illis, numquid et coram me impossibile erit? dicit dominus omnipotens. per singula uerba atque sententias quibus israeli prospera promittuntur, et pro rerum magnitudine paene incredibilia uidentur propheta proponit: haec dicit dominus omnipotens; alio sermone hoc loquens: ne putetis mea esse quae spondeo, et quasi homini non credatis; dei sunt promissa quae replico. supra dixerat, anus et senes in plateis esse sessuros, et pro temporis longitudine baculos manibus retenturos, arctandas plateas hominum multitudine, pueros ac puellas quasi in festis diebus choros ducere, et exstruendam hierusalem et in statum pristinae felicitatis restituendam. hoc reliquiis populi, quae de captiuitate uenerant, uidebatur incredibile, cernentibus urbem penitus destitutam, murorum ruinas, combustos parietes manus babylonias ostentare. idcirco consociat: si uobis qui estis reliquiae captiui populi, uel difficile uel impossibile uidetur esse quod spondeo, ut in diebus illis quibus aedificanda est hierusalem, tanta felicitas sit, numquid in conspectu domini aut difficile erit, aut impossibile, qui haec futura meo ore promittit? quae enim apud homines impossibilia sunt apud deum possibilia sunt. haec persecutionis tempore in ecclesiis christi expleta conspeximus, quando in tantam rabiem persecutorum feritas excitata est, ut etiam conciliabula nostra destruerent, diuinos libros ignibus traderent, omnes insulae, metalla, carceres, confessorum et martyrum catenatis gregibus implerentur. quis eo tempore crederet rursum ecclesias construendas ab his ipsis qui ante destruxerant? non quod iidem homines fuerint, sed quod eadem regalis potestas quae prius sedebat in insidiis cum diuitibus, et quasi ex senatus consulto christi nomen conabatur exstinguere, nunc expensis reipublicae ecclesiarum basilicas exstruat; et exaltet summa fastigia, ut non solum laquearia et tecta fulgentia auro decoret, sed parietes diuersi marmoris uestiat crustis; et diuinos libros quos prius tradebat incendio, nunc deauratos et purpuratos, et gemmarum uarietate distinctos, in custodiam romani ueneretur status. haec dicit dominus exercituum: ecce ego saluabo populum meum de terra orientis, et de terra occasus solis. et adducam eos, et habitabunt in medio hierusalem; et erunt mihi in populum, et ego ero eis in deum, in ueritate et in iustitia. lxx similiter. haec iudaeorum alii dicunt, post zorobabel et nehemiam, aedificato templo, et muris ciuitatis exstructis et statu iudaico restituto, a machabaeis et diuersis principibus, qui usque ad herodem rexere iudaeam esse completa. alii in consummatione mundi sub christo, quem frustra praestolantur, explenda commemorant. nos autem et illo tempore, id est post zorobabel et nehemiam, dicimus ex parte completa et quasi in typis et imaginibus praecessisse, quando populus reductus est de captiuitate, et habitauit in hierusalem, et dei populus appellatus est, et rursum dominus uocatus est deus eorum, nequaquam in mendacio et iniquitate sed in ueritate et iustitia. et nunc plenissime sub domino saluatore in ecclesia, id est in uera hierusalem promissionem rebus expleri, maxime quia dicitur: ecce ego saluabo populum meum de terra orientis, et de terra occidentis; de quibus et dominus in euangelio loquebatur: multi de oriente et occidente uenient, et accubabunt in regno caelorum cum abraham, isaac et iacob. et multo ante psalmista promiserat, dicens: deus deorum dominus locutus est, et uocauit terram ab ortu solis usque ad occasum. de sion decor pulchritudinis eius. ueniet enim ex sion qui eripiat et euertat iniquitates ab iacob quando ab oriente, et occidente incensum offertur nomini domini in omni loco, et sacrificium mundum, nequaquam in uictimis ueteris testamenti, sed in sanctitate euangelicae puritatis, de quo incenso et alibi legimus: dirigatur oratio mea, sicut incensum in conspectu tuo. et quod sit hoc incensum, sequens sermo demonstrat: eleuatio manuum mearum sacrificium uespertinum. postquam enim de uirga iesse pullulauit, qui dominaretur gentibus et in ipso gentes sperarunt, et de oriente, et de occidente, tam primus populus quam nouissimus in dominum crediderunt, et factus est grex unus, tunc ad laetitiam omnes prouocatae sunt nationes, et concitatae ad gaudium, propheta dicente: laetamini, gentes, cum populo eius. iuxta illud quod alibi scriptum est: recordabuntur et conuertentur ad dominum omnes fines terrae, et adorabunt coram eo uniuersae familiae gentium. quod que sequitur: in ueritate et iustitia, hoc significat quod ueteris legis umbra discedat, et euangelii ueritas ueniat, nequaquam in iustitia iudaeorum, sed in iustitia christiana; ipse enim dominus ueritas est atque iustitia de quo legimus: ueritas de terra orta est, et iustitia de caelo prospexit. unde et in quarto decimo psalmo, iustitia simul et ueritas nominantur: qui ambulat sine macula et operatur iustitiam, et loquitur ueritatem in corde suo. haec dicit dominus exercituum: confortentur manus uestrae qui auditis in diebus his sermones istos per os prophetarum in die quo fundata est domus domini exercituum ut templum aedificaretur. septuaginta pro domino exercituum, dominum omnipotentem, cetera similiter transtulerunt. aedificato templo sub zorobabel et iesu in quarto enim anno darii regis, quarta die mensis noni, qui appellatur casleu, haec uniuersa dicuntur quando iam templum fuerat exstructum; iidem prophetae aggaeus et zacharias, qui ut aedificaretur et duces et populum fuerant cohortati, nunc cohortantur eos, ut ex priorum ueritate his quae in futurum promittuntur, accommodent fidem; et confortent manus suas nequaquam medorum impetum et impedire cupientium per circuitum nationum insidias formidantes; et confortentur per os prophetarum ex die quo templi fundamenta sunt iacta usque ad diem quo superaedificatum est templum, et audiant quae sequuntur. breuiter explanamus historiam quicquid de hierusalem, et de templo dicitur spiritaliter ad ecclesiam referentes, in qua confortantur manus per bona opera, et fundantur domus, quando fidei fundamenta iaciuntur, templum que exstruitur, quando multitudo credentium roboratur, et ita uiuit, ut templum dei esse mereatur. siquidem ante dies illos merces hominum non erat, nec merces iumentorum erat, neque introeunti et exeunti erat pax prae tribulatione; et dimisi omnes homines, unumquemque contra proximum suum. lxx: quia ante dies illos merces hominum non erit in lucrum, et merces iumentorum non subsistet, et egredienti, et ingredienti non erit pax prae tribulatione; et emittam omnes homines unumquemque ad proximum suum. septuaginta ad futurum tempus omnia rettulerunt, sed melius ad praeteritum, ut in hebraico habetur, et expositionis ueritas approbabit. antequam fundaretur domus domini, et aedificaretur templum domini, omnis labor uester irritus fuit. et tam homines quam iumenta in agricultura, in mercimoniis operibus que diuersis, cassis conatibus frustrabantur; foris aduersarii, domi seditio turbabant pacem et erat ubique iustitium ob bellorum frequentiam, et insidias domesticas, dum nec frater fratri exhibet fidem, et omnis est inimica propinquitas. hunc sensum aliis uerbis aggaeus propheta comprehendens ait: et nunc ponite corda uestra a die hac et supra, antequam poneretur lapis super lapidem in templo domini. cum accederetis ad aceruum uiginti modiorum et fierent decem; et intraretis ad torcular ut exprimeretis quinquaginta lagenas, et fiebant uiginti. percussi uos uento et aurigine, et grandine omnia opera manuum uestrarum, et non erat in uobis qui reuerteretur ad me, dicit dominus; quod et in ecclesia et in unoquoque credentium accipere possumus. siquidem antequam domus dei in nobis fundamenta iaciantur, et aedificemur templum deo, et audiamus de apostolo: uos estis templum dei, et spiritus sanctus habitat in uobis; quicquid boni operis habere uidebamur, siue rationales, qui appellantur homines, siue simplices, qui iumenta dicuntur. homines enim et iumenta, inquit, saluos facies, domine, mercedem non habet apud deum; et sunt in nobis bella atque discordiae, et ubique tribulatio et sine pace christi, quam ad patrem uadens, apostolis dereliquit; impletur que in nobis domini sententia: inimici hominis, domestici eius. omnis enim frater supplantatione supplantat; et omnis amicus fraudulenter incedit, et uir fratrem suum deridet et ueritatem non loquitur, didicit lingua eorum loqui mendacium. quod si conuertamur ad christum, et templum eius efficiamur, statim audiemus apostolum proclamantem: unusquisque accipiet propriam mercedem iuxta opus suum. nunc autem non iuxta dies priores ego faciam reliquiis populi huius, dicit dominus exercituum, sed semen pacis erit. uinea dabit fructum suum et terra dabit germen suum; et caeli dabunt rorem suum et possidere faciam reliquias populi huius, uniuersa haec. lxx: et nunc non iuxta dies priores ego faciam reliquiis populi huius, dicit dominus omnipotens, sed monstrabo pacem. uinea dabit fructum suum et terra dabit germina sua; et caelum dabit rorem suum et possidere faciam reliquias populi mei haec omnia. priusquam domus dei fundamenta iacerentur et aedificaretur templum, merces hominum non erat, nec merces iumentorum, nec prae tribulatione et angustia pax introeuntibus, et exeuntibus, et omnes homines inter se hostili odio dissidebant. nunc autem quia iam domus domini fundamenta sunt iacta, et templum aedificatum est, nequaquam faciam ut prius feceram his qui de captiuitate babylonia sunt reuersi; sed erit ubique pax et gaudium et ariditatem ac famem pristini temporis futura abundantia compensabit. uinea enim dabit fructum suum, et torcularia omnia complebuntur, terra laetis segetibus uestietur, et irrigantibus pluuiis ac rore nocturno, omnia pullulabunt; uniuersa quae dixi, faciam populi mei reliquias possidere; fundamenta domus domini iacta sunt, et templum extructum est. haec eadem et aggaeus propheta eodem tempore loquitur, qui supra dixerat: percussi uos uento urente et aurigine et grandine omnia opera manuum uestrarum. postquam templi fundamenta sunt iacta: ponite, inquit, in corda uestra ex die ista et in futurum, a die uicesimo et quarto noni mensis, a die quo fundamenta iacta sunt templi, ponite super cor uestrum. numquid iam semen in germine est, et adhuc uinea et ficus et malogranatum et lignum oliuae floruit? ex die ista benedicam, et rursum mouebo caelum pariter et terram. dicamus et aliter, coeptam super ecclesia explanationem sequentes. priusquam fidem christi quisque recipiat, et in eo spiritus sancti fundamenta iaciantur, nullus audire poterit, est merces operi tuo. siue ille iudaeus sit, siue haereticus, siue gentilis, quicquid boni operis fecerit, nisi in nomine christi fecerit, mercedem sui boni operis non habebit. uidemus haereticorum uirgines, philosophorum rigorem iudaeorum in escarum uarietate obseruantiam, et tamen dicimus, iuxta aggaeum, quod comedant, et non satientur; bibant et non inebrientur; operiantur et non calefiant; et qui mercedes congregat, mittat eas in pertusum sacculum. postquam uero fidem christi receperint, et illi et hi qui in ecclesia fuerant peccatores, et pro magnitudine delictorum captiuitati huius mundi traditi, et babylonio igne combusti, et audierint dominum praedicantem: spiritus domini super me, propter quod unxit me; euangelizare pauperibus misit me, praedicare captiuis remissionem, et caecis ut uideant, sanare eos qui contrito corde sunt, et completum fuerit in eis illud quod per amos dicitur: conuertam captiuitatem populi mei israel et aedificabunt ciuitates dissipatas, et plantabo eos, tunc in diebus illis orietur iustitia et multitudo pacis. uinea dabit fructum suum, quae dicit in euangelio: ego sum uitis, uos rami. omnem ramum qui manet in me, mundat pater, ut maiores fructus afferat. cum que mundati fuerint rami eius, id est flagella et propagines, et gemmantibus oculis spem futurorum coeperint fructuum polliceri ut impleatur illud quod scriptum est: uineae florentes dederunt odorem, tunc pendentes botros colorauit sol iustitiae, ut missi in torcularia octaui et octogesimi tertii psalmi, qui pro torcularibus inscribuntur, domini calcentur pede, qui ascendit de bosor, ut fundat uinum quod laetificat cor hominis. terra quoque dabit germen suum, non arida et petrosa et plena sentium, sed terra bona quae dat centesimum et sexagesimum et tricesimum fructum, ut qui seminauerint in lacrimis, in gaudio metant. sed et caeli dabunt rorem suum, de quibus in decimo octauo psalmo scriptum est: caeli enarrant gloriam dei, et opera manuum eius annuntiat firmamentum. de his caelis in deuteronomii cantico dicitur: laetamini, caeli cum eo, id est, cum domino saluatore, quos praesciuit et praedestinauit conformes fieri imaginis filii sui; qui loquitur cum moyse: exspectetur ut pluuia eloquium meum, et descendant ut ros uerba mea. resurgent enim qui erant peccatis mortui, et suscitabuntur qui iacebant in sepulcris dealbatis, quae plena sunt ossibus mortuorum, et laetabuntur qui morantur in terra. et quae sit causa laetitiae, sequens sermo demonstrat: ros enim qui a te est, sanitas eorum est. et haec omnia, pacem uidelicet et uinearum fructum, et terrarum abundantiam, quae caelorum rore succreuit, possidebunt reliquiae populi mei, de quibus esaias loquitur: nisi dominus sabaoth reliquisset nobis semen, sicut sodoma essemus, et sicut gomorrha similes fuissemus. reliquiae enim secundum electionem gratiae, saluae factae sunt, non ex operibus, alioquin non esset gratia. et erit: sicut eratis maledictio in gentibus, domus iuda, et domus israel, sic saluabo uos et eritis benedictio: nolite timere, confortentur manus uestrae. quia haec dicit dominus exercituum: sicut cogitaui ut affligerem uos, cum ad iracundiam prouocassent me patres uestri, dicit dominus, et non sum misertus, sic conuersus cogitaui in diebus istis, ut benefaciam hierusalem et domui iuda: nolite timere. lxx: et erit: sicut eratis in maledictione inter gentes domus iuda et domus israel, sic saluabo uos, et eritis in benedictione; confidite et confortamini in cordibus uestris, quia haec dicit dominus omnipotens. sicut cogitaui ut affligerem uos in eo quod me ad iracundiam prouocassent patres uestri, dicit dominus omnipotens, et non me paenituit, sic paratus sum et cogitaui in diebus istis, ut benefaciam hierusalem et domui iuda: confidite. haec post aedificationem templi futura promittit, ut sicut erant in cunctis gentibus in maledictionem et in sibilum, et in exemplum, domus iuda, et domus israel, duae uidelicet et decem tribus, sic cum saluatae fuerint, et reuersae in iudaeam, sint omnium benedictio. nolite, inquit, timere aduersarios rebellantes; confidite uera esse quae per me dominus pollicetur, confortentur manus uestrae, implete opera quae coepistis. causa confortationis, domini promissio est: haec enim dicit dominus omnipotens, cui nihil impossibile est, qui potest quae promittit, implere: sicut excogitaui ut affligerem uos, et captiuitati traderem, quia me patres uestri ad iracundiam prouocarunt, et non sum misertus quod lxx transtulerunt ou~g metenoêsa~g, hoc est, non me paenituit, quod hebraice scribitur ulo naamathi non sum autem misertus, ut uos captiuitate corrigerem, et per omnia tormenta et flagella erudirem, sic nunc in praesenti tempore cogitaui, ut benefaciam hierusalem et domui iuda. et notandum quod quando irascitur, maledictio sit in gentibus domus iuda, et domus israel, id est omnes duodecim tribus quae captiuitati traditae sunt. postquam autem cogitauit ut benefaciat, non facit iudae et israel, id est duabus et decem tribubus, hierusalem uidelicet et samariae, oollae et oolibae, sed relicto israel in captiuitate, benefacit hierusalem et domui iuda. et iungit in fine: nolite timere, siue, confidite, eo sensu quem supra exposuimus. super ecclesia autem et super unoquoque credentium sic intellegi potest, quod persecutionis tempore cunctis in circuitu gentibus in maledictum, et in exemplum fuerint christiani, quia offenderint dominum suum; et postea sint in benedictione, quando pax reddita fuerit, et hoc omne eueniat, quia dominus qui prius fuerat iratus, postea sit misertus hierusalem, uisioni pacis, et iudae, quae fidem domini confitetur. singuli quoque credentium, qui propter uitia eiciuntur de ecclesia, et traduntur satanae in interitum carnis ut discant non blasphemare, cum egerint paenitentiam, reuertentur in pristinum statum et uidebunt pacem domini, et confessionis suae gloriam possidebunt. hoc quod scriptum est: non sum misertus, uel non me paenituit, calumniantur haeretici, quasi aut crudelis, aut mutabilis sit dominus, si eum aut non paeniteat, aut paeniteat. si enim paenituerit, dicunt eum esse mutabilem; si non paenituerit, asserunt esse crudelem. paenituit autem deum quod saul unxit in regem. et apud niniuitas, quibus per prophetam nuntiauerat: adhuc triduum, et niniue subuertetur, quia egerunt paenitentiam, dicitur et ipse suam mutasse sententiam, non uitio mentis improuidae, sed ex eorum quae male aut bene faciunt, uarietate. si enim male fecerint, comminatur, si pristina peccata deleuerint, miseretur; non mutatur deus qui unus atque idem est et mutari non potest, sed illis ex malis ad bona opera commutatis, mutat et suum ipse decretum. qui et in genesi loquitur: clamor sodomorum et gomorrhae multiplicatus est, et peccata eorum magna sunt nimis; descendes ergo uidebo si iuxta clamore meorum qui uenit ad me, compleant, sin autem non, ut sciam. quod dixit, hoc est: si permanserint in furore, non deerit poena peccantibus, si desierint ab insania, mea fient cognitione dignissimi. cognoscit enim dominus eos qui sui sunt. et apostolus scribit ad galatas: sed tunc nescientes deum. cum que omnes nouerit deus, et nihil eum nec praeteritorum, nec praesentium lateat, nec futurorum, impios in euangelio nescire se dicit: recedite a me, operarii iniquitatis nescio uos. ergo et notitiam, et paenitentiam, et iram atque indignationem, et omnes affectus dei, non humani sermonis uitio, sed diuinae maiestatis sensu accipiamus. haec sunt ergo uerba quae facietis: loquimini ueritatem unusquisque cum proximo suo, ueritatem et iudicium pacis iudicate in portis uestris; et unusquisque malum contra amicum suum ne cogitetis in cordibus uestris, et iuramentum mendax ne diligatis: omnia enim haec sunt quae odi, dicit dominus. lxx: isti sermones quos facietis: loquimini ueritatem unusquisque cum proximo suo, et iudicium pacificum, iudicate in portis uestris, et unusquisque malum proximo suo non cogitet in cordibus uestris, et iuramentum mendax ne diligatis, quia haec omnia odi, dicit dominus omnipotens. promisi me non iuxta dies priores facere reliquiis populi captiuorum. et sicut cogitaui ut affligerem eos, cum me ad iracundiam prouocassent patres eorum, et non sum misertus, sic nunc cogitaui conuersus in diebus istis, ut benefaciam hierusalem et domui iuda. ut igitur permaneat sententia mea, et non fiat irrita pollicitatio, haec facite quae praecipio: loquimini ueritatem cum proximis uestris. proximum omne genus hominum accipiamus, quia ex uno sumus parente generati, alioquin si proximus propinquus accipitur, peregrinis et alienis mentiendum est. hoc idem apostolus loquitur: deponentes mendacium, loquimini ueritatem unusquisque cum proximo suo. ueritatem, inquit et iudicium pacis iudicate in portis uestris. in iudicio prima sit ueritas atque iustitia: deinde sequitur misericordia. hoc est enim iudicium pacis, ut propositum iudex habeat pacificare discordes, iuxta illud euangelii: beati pacifici quoniam filii dei uocabuntur. quod que sequitur: in portis uestris, illi prophetico congruit: oderunt in portis corripientem, et uerbum sanctum abominati sunt. et in alio loco: non confundentur cum loquentur inimicis suis in porta. dauid quoque iudicabat in portis, quando absalon ueritatem iudicii repromittens, patri tendebat insidias. et quaeritur quare apud iudaeos in portis locus fuerit iudicandi. ne cogerentur agricolae intrare urbes, et aliquod subire dispendium, iudices in portis residebant, ut tam urbanos quam rusticos in exitu et introitu urbis audirent, et finito negotio, unusquisque confestim ad sedes proprias reuerteretur. et malum, inquit, contra amicos uestros ne cogitetis in cordibus uestris; raath, quod omnes uoce consona kakian~g, id est malitiam interpretati sunt, dupliciter accipere possumus, et pro afflictione, et pro malo. pro afflictione: si est malitia in ciuitate quam dominus non fecerit, et: sufficit diei malitia sua. pro malo in iona propheta deus loquitur: ascendit clamor malitiae eorum ad me, et in apostolo legimus: repleti omni iniquitate et malitia. utroque igitur modo nec affligit amicum suum, nec malum aduersum eum cogitat in corde, qui sanctus est. et iuramentum, ait mendax ne diligatis; praecipiente domino in euangelio: ego autem dico uobis, ut non iuretis penitus sed sit uester sermo, est est, non non; qui enim non iurauerit, numquam poterit peierare. qui iurat, audiat illud quod scriptum est: non assumes nomen domini dei tui super re uana. omnia haec sunt quae odi, dicit dominus, iuxta malachiae uerba dicentis: et omnia quae oderam, faciebatis. in praeceptis quae ad uitam pertinent, et sunt perspicua non debemus quaerere allegoriam, ne iuxta comicum, modum quaeramus in scirpo. et factum est uerbum domini exercituum ad me dicens: haec dicit dominus exercituum: ieiunium quarti, et ieiunium quinti, et ieiunium septimi, et ieiunium decimi erit domui iuda in gaudium et in laetitiam, et in sollemnitates praeclaras; ueritatem tantum, et pacem diligite. lxx: et factus est sermo domini omnipotentis ad me, dicens: haec dicit dominus omnipotens: ieiunium quartum, et ieiunium quintum, et ieiunium septimum, et ieiunium decimum erunt domui iuda in gaudium et in laetitiam, et in festiuitates bonas; - hoc enim hebraice dicitur tobim, id est agathas~g -, et laetamini, et ueritatem et pacem diligite. ad id quod supra sarasar, et rogommelech per legatos quaesierant, utrum in mense quinto, et in mense septimo, sicut habetur in lxx, ieiunare deberent et plangere, an post aedificationem templi finire ieiunium luctum que deponere, multis in medio positis quae facerent, et quae sperarent, ex persona domini propheta respondit: ieiunium quarti, et ieiunium quinti, et ieiunium septimi, et ieiunium decimi - apo~g koinou~g enim subauditur mensis -, domui iuda, et hierusalem in dies festos uertetur et gaudium. ueritatem tantum deus quaerit, et pacem. in hoc loco nostrorum multi multa dixerunt, et inter se dissonantia. quidam obscuritatem silentio professi, quasi profundissimam foueam in commentariis transierunt, rectius arbitrantes, nihil omnino quam parum dicere. cogimur igitur ad hebraeos recurrere, et scientiae ueritatem de fonte magis quam de riuulis quaerere, praesertim cum non prophetia aliqua de christo, ubi tergiuersari solent, et ueritatem celare mendacio, sed historiae ex praecedentibus et consequentibus ordo texatur. ieiunium quarti mensis, qui apud latinos uocatur iulius, die septima et decima eiusdem mensis, illud arbitrantur, quando descendens moyses de monte sina tabulas legis abiecerit atque confregerit; et iuxta hieremiam muri primum rupti sunt ciuitatis. in quinto mense, qui apud latinos appellatur augustus, cum propter exploratores terrae sanctae seditio orta esset in populo, iussi sunt montem non ascendere, sed per quadraginta annos longis ad terram sanctam circuire dispendiis, ut exceptis duobus, caleb et iosue, omnes in solitudine caderent. in hoc mense, et a nabuchodonosor, et multa post saecula a tito et uespasiano, templum ierosolymis incensum est atque destructum, capta urbs bether, ad quam multa milia confugerant iudaeorum, aratum templum in ignominiam gentis oppressae, a turannio rufo. in septimo uero qui apud nos appellatur october, sicut supra diximus, occisus est godolias, et iudae tribus ac hierusalem reliquiae dissipatae. legamus hieremiam. mense decimo, qui apud nos ianuarius dicitur, eo quod ianua anni sit atque principium, hiezechiel in captiuitate positus audiuit, et cunctus populus captiuorum quinto mense templum esse subuersum, quod plenissime in eodem propheta cognoscimus. hoc est igitur omne quod dicitur: dies planctus et ieiuniorum quos hactenus habuistis in luctum, sciatis uobis, quia cogitaui ut benefaciam hierusalem, et domui iuda in laetitiam et gaudium, et sollemnitates, esse uertendos; ita dumtaxat si ueritatem diligatis et pacem. iuxta anagôgên~g, quia tunc ieiunamus, quando sponsus aufertur a nobis, et non meremur eius habere praesentiam, cum reuersus fuerit dominus ad nos; et cogitauerit ut benefaciat nobis, omnis tristitia uertetur in gaudium; et fames pristina sermonis dei, praesentia doctrinarum eius, et caelestis panis saturitate, pensabitur. haec dicit dominus exercituum: usquequo ueniant populi, et habitent in ciuitatibus multis, et uadant habitatores unus ad alterum, dicentes: eamus et deprecemur faciem domini, et quaeramus dominum exercituum. uadam etiam ego, et uenient populi multi, et gentes robustae ad quaerendum dominum exercituum in hierusalem, et deprecandum faciem domini. lxx: haec dicit dominus omnipotens: adhuc uenient populi multi, et habitatores urbium multarum; et congregabuntur qui habitant ciuitates in una ciuitate, dicentes: eamus ut deprecemur faciem domini, et quaeramus uultum domini omnipotentis. uadam etiam ego, et uenient populi multi et gentes plurimae, ut quaerant faciem domini omnipotentis in hierusalem, et ut deprecentur faciem domini. ieiunium quarti, et quinti, et septimi, et decimi mensis in sollemnitates optimas commutabitur, intantum ut ciuitates iudaeae quae prius desertae erant, frequenti habitatore celebrentur; et una ciuitas pergat ad alteram, et se mutuo cohortentur, et dicant: quia per hos septuaginta annos uiae sion luxerant, eo quod non esset qui iret ad sollemnitatem, omnes portae eius desertae, et sacerdotes illius gementes, nunc pace reddita, pergamus hierusalem, in qua lege praeceptum est, ut uictimas immolemus, et ter in anno omne masculinum nostrum appareat in conspectu domini; et dicente altera ad alteram: eamus et deprecemur faciem domini, et quaeramus dominum omnipotentem, respondebit altera ciuitas: uadam etiam ego: quo tempore uenient populi multi et gentes innumerabiles et robustae, ut sacrificia in hierusalem offerant domino exercituum, et deprecentur faciem eius. appropinquat enim dominus his qui non temptant eum, et ostendit faciem suam his qui non sunt increduli. qui uiderit filium, uidet et patrem; et imago est dominus atque saluator dei inuisibilis, non quod filius uisibilis sit, et inuisibilis pater, sed quod filio nominato, sentiatur pater. nequaquam enim pater, si non habet filium. unde et ipse loquitur in euangelio: pater, manifestaui nomen tuum hominibus. quod de hierusalem et zorobabel, siue post zorobabel, diximus, rectius et plenius refertur ad christum et hierusalem, quae intellegitur ecclesia; et tunc de toto orbe terrarum, et populos, et gentes ad offerenda in templo domini sacrificia concursuras. persecutionis quoque tempore, ut ante perstrinximus, magistri et sacerdotes ecclesiae audacter captiuis et credentibus repromittant, quod rursum aedificandae sint paroikiai~g et pacis reddenda tranquillitas, et in ecclesiis facies domini deprecanda. manifesta transcurrimus, ut in obscurioribus immoremur. haec dicit dominus exercituum: in diebus illis, in quibus apprehendent decem homines ex omnibus linguis gentium, et apprehendent fimbriam uiri iudaei, dicentes: ibimus uobis cum, audiuimus enim quoniam deus uobis cum est. lxx: haec dicit dominus omnipotens: in diebus illis si apprehenderint decem uiri de omnibus linguis gentium, et tenuerint fimbriam uiri iudaei, dicentes: ibimus te cum, quia audiuimus quod deus uobis cum est. quidam ex iudaeis haec sub zorobabel, et post zorobabel dicunt esse completa. alii in futurum tempus differunt, quando christum sperant esse uenturum. nos autem in aduentu domini saluatoris, quando de maria generatus est uirgine, et rectius et uerius intellegimus. denique scriptum est: usquequo ueniant populi? quando dicitur usquequo, non de praesenti tempore significat, in quo erant zorobabel et iesus, sed de futuro, quando uenient populi multi et gentes robustae, ut quaerant dominum exercituum in hierusalem, et deprecentur faciem domini. in illo igitur tempore, et in illis diebus apprehendent decem homines ex omnibus linguis gentium, fimbriam uiri iudaei, dicentes: ibimus uobis cum, audiuimus enim quoniam deus uobis cum est. et in esaia legimus: apprehendent septem mulieres uirum unum, dicentes: panem nostrum comedemus et uestimentis nostris operiemur; tantum nomen tuum uocetur super nos, aufer opprobrium nostrum. quae igitur ibi septem mulieres appellantur, id est ecclesiae, quarum numerus et in paulo apostolo continetur - ad septem enim scribit ecclesias, ad romanos, ad corinthios, ad galatas, ad ephesios, ad philippenses, ad colossenses, ad thessalonicenses. et in ioannis apocalypsi in medio septem candelabrorum, id est ecclesiarum, ephesiorum, smyrnensium, pergamenorum, thyatirenorum, sardensium, philadelphiensium, laodicenorum uarietate, et auro purissimo dominus accinctus ingreditur -, nunc in propheta zacharia decem nominantur, quas requisiuit et dominus, ut si inuenisset in sodomis et gomorrhis, adama et seboim, eas de interitu liberaret. iota enim littera ex qua sumit nomen saluatoris exordium, non solum apud graecos, sed et apud hebraeos, denarium numerum significat. et hoc mystico sermone monstratur, quod omnes qui censentur uocabulo christiano, quos et dominus septem milia tempore persecutionis iezabel et fugae heliae reliquisse se dicit, qui non curuauerunt genua ante baal; et in mensuram uiri perfecti uenerint ex omnibus linguis et nationibus, apprehendent fimbriam uiri iudaei, id est domini saluatoris, de quo et in psalmo dicitur: iuda rex meus, et: iudas, te laudabunt fratres tui, et rursum: non deficiet princeps ex iuda, et dux de femoribus eius, donec ueniat cui repositum est; et ipse erit exspectatio gentium. erit enim radix iesse, et qui exsurrexerit ut dominetur gentibus, in ipso gentes sperabunt. cum que apprehenderint eum, cupient eius haerere uestigiis, quoniam deus cum eo sit. uel certe ex omnibus linguis et nationibus quicumque crediderint, apprehendent uirum iudaeum, apostolos qui ex iudaeis sunt et dicent: eamus uobis cum; audiuimus enim per prophetas, et omnium scripturarum uoce cognouimus, quod dei filius christus deus et dominus sit uobis cum. ubi manifestissima prophetia est, et de christi atque apostolorum eius praedicatur aduentu et fide uniuersarum gentium, nihil amplius requiramus. quod autem numerum septem milium ad christianorum nomen diximus pertinere, supputa graece heptakeis~g chilious~g et christeianous~g, et eundem numerum summam que reperies, id est mille nongentos quadraginta et unum. sed et parabolam decem uirginum in euangelio, quas in sensibus carnis et spiritus interpretamur, si oleum bonorum operum suis lampadibus praepararint, et quinarium numerum duplicauerint, ut sint sanctae, iuxta apostolum, corpore et spiritu, ad huius numeri referunt sacramentum. decem quoque ciuitates, quas qui corporis sensus optime gubernarit, numero duplicato, accipiet in futurum.

Caput 9

onus uerbi domini in terra adrach, et damasci requiei eius, quia domini est oculus hominis, et omnium tribuum israel. lxx: assumptio uerbi domini in terra sedrach et damasci sacrificii eius, quia dominus respicit homines, et omnes tribus israel. omnis haec uisio siue pondus et onus uerbi domini, ut interpretatus est aquila, ad uocationem gentium et exstructionem ecclesiae pertinet. et est ordo uerborum: assumptio uerbi domini, acuti in peccatores, mollis in iustos. adrach quippe hoc resonat ex duobus integris nomen compositum: ad, acutum, rach, molle tenerum que significans, et non ut male a quibusdam legitur, sedrach. quidam adrach referunt ad populum iudaeorum, damascum ad uocationem gentium. unde populus, siue assumptio uerbi domini fit in terra adrach super quam et austeritatem suam dominus exercuit et clementiam. austeritatem in eos, qui credere noluerunt, clementiam in illos, qui cum apostolis sunt reuersi, damascus autem proprie requies domini est, iuxta illud quod scriptum est in isaia: et erit requies eius honor. siquidem antequam sciret puer eligere bonum aut malum et uocare patrem et matrem, accepit uirtutem damasci et spolia samariae. unde et damascus in linguam nostram uertitur, sanguinem bibens aut sanguis cilicii, ut prior interpretatio cruentum populum significet, secunda, crudelitati eius paenitentiam copulatam. quod que sequitur: quia domini est oculus hominis et omnium tribuum israel, sic edisserunt: idcirco templum dei de utroque populo construendum est, id est et de terra adrach et de damasco requie eius, quia domini est, quicumque et de gentibus respicit deum, et sperat in eum, et de cunctis tribubus israel; siue iuxta lxx, quia dominus aequaliter cunctos homines respicit, et uniuersas tribus israel. dicamus et aliter: in terra adrach onus uerbi domini est, et pondus grauissimum. in damasco autem uictimae eius et sacrificium, quia dominus et gentium fidem et circumcisionis perfidiam absque ulla acceptione respicit personarum, et est aequaliter omnium deus; aliis sententiae suae graue pondus imponens, et in aliorum sede requiescens. iudaei haec omnia in aduentu christi, quem sibi ultimo tempore repromittunt, dicunt esse complenda ut et terra adrach et damascus, et emath et tyrus, et sidon et ascalon et gaza, accaron quoque et azotus et philisthiim, potentissimo regi colla submittant, et ei seruiant habitanti in hierusalem, nullus que audeat contra israel eleuare manum, pacatis omnibus per circuitum. quae uniuersa spiritaliter in aduentu domini et in ecclesiis eius transacta conuincimus. emath quoque in terminis eius, et tyrus et sidon, assumpserunt quippe sibi sapientiam ualde. et aedificauit tyrus munitionem suam, et coaceruauit argentum quasi humum, et aurum ut lutum platearum. ecce dominus possidebit eam, et percutiet in mari fortitudinem eius, et haec igne deuorabitur. lxx: et emath in finibus eius tyrus et sidon, quoniam sapientes fuerunt nimis, et aedificauit tyrus munitionem suam, et congregauit argentum ut humum, et aurum ut lutum uiarum. propterea dominus possidebit eam, et percutiet in mari fortitudinem eius, et ipsa in igne concremabitur. emath, quae interpretatur cholos~g, id est indignatio, ipsa est quae ab antiocho epiphanei~g, epiphaniae nomen accepit, et nunc syriae coeles est ciuitas. et haec igitur, et tyrus et sidon erunt in terminis damasci, siue in terminis terrae adrach, ut credant in dominum saluatorem, cui a patre dictum est: postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. huius tyri filiae, id est animae christo credentium, deferent regi munera, ut impleatur quod scriptum est: adorabunt eum filiae tyri in muneribus. cum que urbs dei ecclesia fuerit exstructa, de qua psalmista decantat: gloriosa dicta sunt de te ciuitas dei, statim sequentur et cetera: ecce alienigenae et tyrus et populus aethiopum isti nati sunt ibi. de alienigenis in duobus psalmis dicitur: mihi alienigenae seruiunt, siue subditi sunt. de aethiopibus in propheta legimus sophonia: trans flumina aethiopiae inde deferent dona mihi, et in psalmo: aethiopia praeueniet manus eius deo. de tyro autem euangelium loquitur: uae tibi, chorozaim, uae tibi, bethsaida; quoniam si in tyro et sidone factae essent uirtutes quae factae fuerunt in uobis, olim forsitan in sacco et cinere paenitentiam egissent. de tyri et sidonis finibus illa mulier chananaea syrophoenissa, cuius filia male se habebat a daemonio, occurrit domino saluatori; et tyriorum ac sidoniorum fidei primitias dedicauit, ut quae tempore christi non crediderant, quia necdum uiderant signa atque uirtutes, postea uiderent per apostolos et crederent, essent que beatitudinis illius compotes, quam dominus repromittit, dicens: beatiores qui non uiderunt et crediderunt. tyrus autem et sidon - quarum altera sunochê~g, id est angustia, altera thêreuma~g, id est uenatio, interpretatur -, intantum sibi adsumpsere sapientiam, ut sophismatibus suis et dialecticae retibus et sophistarum texturis, quas munitiones, scriptura commemorat, proponeret tyrus aenigmata salomoni, id est regi pacifico; et argentum suum, nitorem uidelicet eloquentiae, et aurum, sensuum calliditatem, instar pulueris et luti quod in plateis ac uiis est, congregaret, ut regnum idololatriae quod munierat, possideret. sed aduersus has munitiones apostolus loquitur: nam arma militiae nostrae non sunt carnalia, sed potentia deo, ad destructionem munitionum, cogitationes destruentia, et omnem altitudinem extollentem se aduersum scientiam dei. et sub persona niniue quae interpretatur ornata, uel pulchra, nihil enim mundo ornatius est, dei per prophetam contra mundi homines sermo dirigitur: et tu inebriaberis, eris que despecta, et quaeres auxilium ab inimico; omnes munitiones tuae sicut ficus cum grossis suis, si concussae fuerint, cadent in os comedentis. et tyrum igitur et sidonem dominus possidebit, cum ante percusserit fortitudinem earum in salsissimo et amarissimo mari huius saeculi, et ne quid in eis pristinae remaneat sapientiae, id est tumentis stultitiae per quam sibi imbecillas munitiones, et argentum et aurum luto similia compararunt, igne eas excoquet et mundabit ad purum; de quo saluator loquitur in euangelio: ignem ueni mittere super terram, et quam uolo, ut ardeat, iuxta illud quod in marco scriptum est: omnis igne salietur. uidebit ascalon et timebit, et gaza et dolebit nimis; et accaron, quoniam confusa est spes eius, et peribit rex de gaza, et ascalon non habitabitur. et sedebit separator in azoto, et disperdam superbiam philistinorum. et auferam sanguinem eius de ore eius et abominationes eius de medio dentium eius, et relinquetur etiam ipse deo nostro, et erit quasi dux in iuda, et accaron quasi iebusaeus. et circumdabo domum meam ex his qui militant mihi, euntes et reuertentes, et non transibit super eos ultra exactor, quia nunc uidi in oculis meis. lxx: uidebit ascalon et timebit, et gaza et dolebit nimis; et accaron, quoniam confusa est de spe sua, et peribit rex de gaza, et ascalon non habitabitur. et habitabunt alienigenae in azoto, et destruam iniuriam alienigenarum, et auferam sanguinem eorum de ore illorum, et abominationes eorum de medio dentium illorum, et remanebunt et isti deo nostro, et erunt ut chiliarchos~g, id est tribunus, in iuda, et accaron sicut iebusaeus; et ponam in domo mea eleuationem, ut nemo pertranseat, siue reuertatur, et nequaquam superueniat eis ultra abactor et eminans, quia nunc uidi in oculis meis. ascalon interpretatur ignis ignobilis siue ponderata, gaza, fortis aut imperium, accaron, sterilis siue eradicata, azotus, quae hebraice dicitur esdod, ignis generans, aut ignis patrui, uel ignis mamillae; iebusaeus, conculcatam sonat. nominum expressimus etymologias, ut sensum breuiter percurramus. uidens ascalon et gaza et accaron, quod emath esset in finibus damasci, et tyrum et sidonem, postquam percussae sunt in circuitu, et omne earum fenum, ligna et stipula incendio conflagrata, possessas esse a domino; et ipsae timore ac dolore et confusione perterritae, coeperunt sperare meliora. denique ascalon, in qua erat prius diaboli ignis ignobilis, et usque ad mensuram ac pondus uenerat peccatorum, pauore contremuit, eo quod habitatores habere desiuerit. et gaza doluit nimis, agens paenitudinem scelerum pristinorum, quae quondam fortis et dura fuerat indomabilis, et sibi regnum omnium promittebat, eo quod rex eius et principes, sermo contrarius et potestas inimici, suum perdidisset imperium. accaron quoque sterilis, quia absque lege et notitia dei filios non habebat, eradicata est, ut audiret illud propheticum: laetare, sterilis quae non paris; erumpe et clama quae non parturis, quoniam plures filii desertae magis, quam eius quae habet uirum. cum que ascalon, gaza et accaron fuerint perterritae, et doluerint, eo quod uel habitatores non habuerint, uel regem perdiderint, uel spes earum frustrata sit pristina, alienigenae sedebunt in azoto, ubi ignis generat, quem dominus misit super terram, et ardere desiderat. ipse enim baptizat in spiritu sancto et igne, ubi fratruelis et patruus est adelphidos~g kai~g patradelphos~g, quem in cantico canticorum sponsa desiderat; ubi ignis mamillae est et largissimi uberis, de quo in eodem cantico legimus: in medio uberum meorum commorabitur, et in apostolo: lac uobis potum dedi non escam. pro eo quod iuxta lxx diximus: et habitabunt alienigenae in azoto, in hebraeo legitur, habitabit, uel sedebit mamzer in azoto, pro quo nos posuimus: et sedebit separator in azoto. separatorem dominum intellege, qui frumentum a paleis separet, et pisces bonos a piscibus malis, et argentum atque aurum a sordibus scoria que discernat. cum que hoc fecerit, promittit et cetera: disperdam iniuriam, uel superbiam philisthinorum, pro quibus lxx alienigenas transtulerunt. philistiim interpretantur in lingua nostra, cadentes poculo, quod de calice biberint babylonis, et inebriati corruerint. hi itaque tempore uocationis gentium et aduentus christi non habebunt superbiam, sed humilem et mansuetum sequentur iesum. et auferet de ore eorum sanguinem, uerba blasphemiae et abominationes, idolorum cultum, et esum eorum quae immolata sunt idolis, de medio dentium eorum, ut postquam haec ablata fuerint, ipsi philistiim, hoc est alienigenae relinquantur domino, et sit dux in iuda, id est in populo dominum confitente, ut prior populus qui erat in capite uertatur in caudam, et nouissimus qui erat in cauda, in caput transeat; et accaron sterilis quondam, et idcirco eradicata, sit quasi iebus, id est quasi hierusalem. haec enim ciuitas tribus nominibus appellatur, iebus, salem et hierusalem. et circumdabo, inquit, domum meam, hoc est ecclesiam, ex his qui militant mihi, id est ex his qui mihi seruiunt in uariis mysteriis, et ad meum imperium huc illuc que discurrunt, euntes et redeuntes. siue: circumdabo domum meam angelorum, praesidio, de quibus et in alio loco scriptum est: immittet angelus domini in circuitu timentium eum, et eripiet eos, ut non sit qui uadat et reuertatur, hoc est qui insidias meo populo moliatur. nec transibit super eum ultra exactor, de quo dicit esaias: cessauit exactor, uel certe exelaunôn~g, id est foras educens, et uinctos in captiuitatem trahens, quia oculis suis, quos prophetas et omnes sanctos intellegere possumus, uidit dominus uocationem gentium et ecclesiae securitatem. exsulta satis, filia sion; iubila, filia hierusalem. ecce rex tuus ueniet tibi, iustus et saluator, ipse pauper et ascendens super asinam, et super pullum filium asinae. et disperdam quadrigam ex ephraim, et equum de hierusalem, et dissipabitur arcus belli, et loquetur pacem gentibus, et potestas eius a mari usque ad mare, et a fluminibus usque ad fines terrae. lxx: gaude uehementer, filia sion; praedica, filia hierusalem: ecce rex tuus ueniet tibi iustus et saluans, ipse mansuetus et ascendens super subiugalem et pullum nouum; et disperdet quadrigas ex ephraim, et equum de hierusalem, et disperdet arcus pugnantium et multitudinem, et pacem ex gentibus, et dominabitur aquis usque ad mare, et flumina exitus terrae. hanc prophetiam euangelistae scribunt esse completam, quando dominus ingressus est hierusalem, sedens super asinam et pullum asinae, et puerorum cum palmarum ramis occurrit turba, clamantium: benedictus qui uenit in nomine domini, hosanna in excelsis; et increpantibus pharisaeis, cur non corriperet clamantes pueros, respondit: non legistis: ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem? exsultat ergo sion et iubilat hierusalem, una atque eadem ciuitas - sion enim arx est hierusalem -, quia uenit ei rex suus, qui omnium prophetarum uaticiniis repromissus est. iustus et ipse saluator, id est iesus, sicut angelus interpretatus est, loquens ad uirginem: et uocabitur iesus, quia ipse saluum faciet populum suum a peccatis suis. pauper quoque, siue, ut lxx transtulerunt, mansuetus, qui cum diues esset, pro nobis pauper factus est; et dicit in euangelio: discite a me, quoniam mansuetus sum et humilis corde. et ascendens super asinam subiugalem, siue super pullum nouum, utrumque uidelicet populum, circumcisionis et praeputii, quorum prior grauissimum legis portauerat iugum; sicut in actis apostolorum scriptum est: nec nos, nec patres nostri potuerunt portare graue legis iugum. unde et paulus scribit ad galatas qui circumcidi uolebant: state, et nolite iterum iugo seruitutis contineri. pullus autem nouus, gentilium multitudo, frena non habens legis, nec rectus ab aliquo, sed semper in praecipitiis et in uoraginibus idololatriae elisus atque confractus, domini sessione didicit ambulare et rectam uiam ingredi. et disperdam, inquit, quadrigam ex ephraim. adhuc ex dei patris persona dicitur, quod quadriga, siue currus, ex ephraim pereat, et equus de hierusalem. et interim secundum litteram haec loquitur: non erunt proelia, omnibus christi aduentu et natiuitate pacatis. porro secundum altiorem intellegentiam, ephraim refertur ad haeresum multitudinem, quae interpretatur karpophoria~g, id est ubertas et frugum abundantia; de quibus scriptum est, in septuagesimo septimo psalmo: filii ephraim intendentes et mittentes arcum, conuersi sunt in die belli. de his quadrigis et curribus legimus: hi in curribus et hi in equis, nos autem in nomine domini dei nostri inuocabimus; ipsi obligati sunt et ceciderunt, nos autem surreximus et erecti sumus. equus qui disperditur de hierusalem, ille est de quo legimus: fallax equus ad salutem. et in hieremia, qui luxuriae uacabant et libidini, audiunt: equi insanientes in feminas facti sunt mihi; unusquisque ad uxorem proximi sui hinniebat. unde reuocantur ad paenitudinem, dicente psalmographo: nolite fieri sicut equus et mulus, in quibus non est intellectus. cum que disperdiderit deus currus ex ephraim et equum de hierusalem, qui de istiusmodi equis et curribus fuerint liberati, transferentur in domini seruitutem, et efficientur cherubim, et de ipsis dicetur: currus dei decem milium multiplex, milia laetantium, et: equitatui meo in curribus pharaonis assimilaui te, proxima mea, et: ascendes super equos tuos et equitatio tua salus. dissipabitur arcus belli, ut non mittantur ignita iacula, quae uoluptuosorum possint corda percutere. et loquetur pacem gentibus, de quibus scriptum est: ipse erit exspectatio gentium, et rursum: super ipsum gentes sperabunt, et: potestas eius a mari usque ad mare, et a fluminibus usque ad fines orbis terrae. hoc non est extenuandum per allegoriam, sed credendum uere esse completum, secundum illud quod legimus: postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae. in septuagesimo quoque primo psalmo sub persona salomonis et ueri pacifici dicitur: et dominabitur a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos terrae. tu quoque in sanguine testamenti tui emisisti uinctos tuos de lacu in quo non est aqua; conuertimini ad munitionem, uincti spei; hodie quoque annuntians duplicia reddam tibi. lxx: et tu in sanguine testamenti emisisti uinctos tuos de lacu qui non habet aquam; sedebitis in munitione uincti congregationis, et pro una die peregrinationis tuae duplicia reddam tibi. postquam sermo prophetae, immo ipse deus pater omnipotens, nuntiauit sion et hierusalem quod ueniret ad eas rex suus, mitis et ascendens super asinam subiugalem et super pullum asinae, et potestas eius esse futura a mari usque ad mare, et a fluminibus usque ad terminos terrae, facit apostropham ad ipsum christum, de quo uaticinium est, et loquitur: tu quoque in sanguine testamenti, siue pacti, tui, emisisti uinctos tuos de lacu, in quo non est aqua. quod ita intellegitur: in sanguine passionis tuae eos qui uincti in carcere tenebantur inferni, in quo nulla est misericordia, tua clementia liberasti. denique postquam dominus resurrexit, hi qui peccatis adam, siue, ut quidam uolunt, erroris inoliti, ac mortis uinculis tenebantur. resurrexerunt cum eo et apparuerunt in sancta ciuitate. de hoc sanguine testamenti, et ipse futuram indicans passionem ad discipulos loquebatur: accipite et bibite ex hoc omnes; hic est enim calix noui testamenti in sanguine meo. in huius praefigurationem lacus qui non habet aquas, et ioseph a fratribus suis missus est, et daniel et hieremias a chaldaeis et populo iudaeorum. banaias quoque tempore niuis et frigoris descendit in lacum, ut ibi leonem interficeret. hieremias autem non in aquam laci, sed in lutum caenum que laci demergitur, quod posset suffocare magis quam refrigerare sitientem. unde et in psalmo scribitur: infixus sum in limum profundi, et non est substantia. in hoc lacu inferni morabatur et ille quondam diues purpuratus, cuius lingua magniloqua poenarum exurebatur incendiis, et intantum non habebat ulla aquarum refrigeria, ut extremi digiti pauperis tincti in aqua refrigerium postularet. rursum que ad ipsos qui uincti erant, et christi misericordia liberandi sermo dirigitur: conuertimini ad munitionem, uincti spei. et est sensus: qui nunc uincti estis et immiti atque terribili inferno tenemini, qui solutionem uinculorum in christi speratis aduentu, conuertimini ad munitionem, siue sedebitis in munitione, de qua scriptum est: munimentum sancti timor domini, ut possitis dicere: esto mihi deum protectorem et in locum munitum, ut saluum me facias; et de uobis quoque propheta commemoret: ecce ciuitas firma, et salutare nostrum ponet murum et antemurale. hanc autem munitionem ad quam deus cohortatur uinctos spei, siue uinctos sperantes ecclesiae, non aliam debemus accipere nisi habitationem paradisi, in quam primus cum domino latro ingressus est; et idcirco per zachariam prouocantur ad munitionem, quia iam tunc et ex illo tempore dominus promittebat, ut pro breui tribulatione, aeterna reciperent praemia. siue ut in lxx legitur: pro una die peregrinationis tuae, duplicia reddam tibi. ad comparationem enim aeternitatis, omne quod patimur in mundo una dies appellanda est, non habitationis, sed peregrinationis, quia aduenae sumus et peregrini sicut omnes patres nostri. nam in praesenti momentaneum et leue tribulationis nostrae, supra modum in sublimitate aeternae gloriae pondus operatur in nobis, non contemplantibus quae uidentur, sed quae non uidentur. quae enim uidentur, temporalia sunt, quae autem non uidentur, aeterna. quoniam extendi mihi iudam, quasi arcum impleui ephraim; et suscitabo filios tuos, sion, super filios tuos, graecia, et ponam te quasi gladium fortium. lxx: quoniam tetendi te, iuda, mihi quasi arcum impleui ephraim; et suscitabo filios tuos, sion, super filios graecorum, et attrectabo te quasi gladium pugnatoris. hoc iudaei ad machabaeorum tempora referunt, qui uicere macedonas, et sordidatum templum idololatria post trium et semis annorum spatium mundauerunt. quod que sequitur: quasi arcum impleui ephraim, eos significari aestimant, qui de decem tribubus quae appellantur israel, uenerant sub ezechia, quibus etiam iosias regnasse memoratur. ita dumtaxat ut prius testimonium aliter quam nos explanauimus, interpretentur, et dicant: o christe, quem speramus esse uenturum, et qui regnaturus es in uniuersis terminis terrae, in sanguine testamenti tui quo conspersam hierusalem, iuxta hiezechielem, in suo sanguine repperisti, et inisti pactum cum abraham in diuisionibus uituli et arietis et hirci; dimisisti populum tuum israel de captiuitate et camino chaldaeorum, in quibus nulla erat misericordia. propterea et uos, o israelitae, qui uincti eratis, et sperabatis in domino, reuertimini ad munitissimam hierusalem, quoniam hodie uobis habetis dominum pollicentem, quod pro breui captiuitatis iniuria, duplicata omnia recipiatis, sicut recepisse legimus et iob. iuxta tropologiam hic locus sic explanari potest: extenditur iudas in arcu, cum dominus atque saluator a patre in hunc mundum mittitur, qui ipse est et arcus et sagittarius et sagitta. arcus, ut in praesenti loco. sagittarius, ut in quadragesimo quarto psalmo: sagittae tuae acutae potentissimae; quibus cum fuerit uulneratus, dicit: uulnerata caritatis ego sum. sagitta uero, ipse est qui loquitur per esaiam: posuit me sicut sagittam electam, et in pharetra sua abscondit me. sagitta electa, uerbum dei est; pharetra in qua sagitta absconditur, dispensatio carnis assumptae. hac impletur ephraim, ut cum armatus fuerit et paratus ad bellum, et ipse cum gentibus sagittis domini uulneretur, ex cuius tribu primus populum scidit ieroboam, quem in haereticorum persona accipi, osee propheta plenius demonstrat; et quod supra diximus: filii ephraim, intendentes et mittentes arcum, conuersi sunt in die belli. suscitante enim domino filios sion, hoc est filios ecclesiae, et contrariorum dogmatum magistri, et philosophorum omnis assertio, atque argumenta gentilium destruentur, quia ipse dominus gladius fortium est de quo dicitur: accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime. specie tua et pulchritudine tua, intende, prospere procede et regna, propter ueritatem et mansuetudinem et iustitiam; et deducet te mirabiliter dextera tua. hoc gladio aethiopes uulnerantur, de quibus scriptum est: et uos, aethiopes, uulnerati gladio meo eritis, qui postquam christi gladio fuerint uulnerati, deponent tetrum colorem, et exsultantes loquentur: erit splendor domini dei nostri super nos; quod et dauid sibi post paenitentiam repromittit: lauabis me, et super niuem dealbabor. iste est gladius de quo scribit apostolus: uiuens sermo dei et efficax, et penetrabilior omni gladio ancipiti, et pertingens usque ad diuisionem animae ac spiritus. et dominus deus super eos uidebitur, et exibit ut fulgur iaculum eius; et dominus deus in tuba canet, et uadet in turbine austri. dominus exercituum proteget eos. lxx: et dominus deus super ipsos apparebit; et egredietur sicut fulgur sagitta eius; et dominus deus omnipotens sonabit in tuba, et ibit in commotione terroris sui. dominus omnipotens proteget eos. et hunc locum ad machabaeorum referunt tempora quod illis contra antiochum dimicantibus atque uincentibus, domini fuerit pugna atque uictoria, qui egressus sit fortis ad proelium, et instar fulguris illius potentia apparuerit uictis que aduersariis, et turbinis more dispersis, protexerit populum iudaeorum. nos autem referemus cuncta ad intellegentiam saluatoris, de quo supra dictum est: extendi mihi iudam quasi arcum. quo extento, et haereticis atque gentilibus a sion filiis interfectis, apparebit gloria domini, et egredietur ut fulgur iaculum eius de quo fulgure et in abacuc legimus: in luce sagittarum tuarum ibunt in splendore fulgurantis hastae tuae. quod fulgur et splendor alio uocabulo tuba appellatur et clangor, ut cum sanctus clamor insonuerit, dicat qui prius surdis auribus fuerat: disciplina domini aperuit mihi aures, et dedit mihi aurem ad audiendum. quod que sequitur: et uadet in turbine austri, siue uadet in motu comminationis suae. ideo comminatur et dicit se illaturum esse supplicia, ut paenitentium misereatur. denique iungit et dicit: dominus omnipotens proteget eos, quos prius sua comminatione terruerat. legamus historiam niniuitarum. et deuorabunt et subicient lapidibus fundae, et bibentes inebriabuntur quasi uino, et replebuntur ut phialae, et quasi cornua altaris. et saluabit eos dominus deus eorum in die illa ut gregem populi sui, quia lapides sancti eleuabuntur super terram eius. lxx: et consument eos, et obruent in lapidibus fundae, et bibent sanguinem eorum sicut uinum, et implebunt sicut phialas altare. et saluabit eos dominus in die illa sicut oues populum suum, quia lapides sancti uoluentur super terram eius. pro eo quod nos diximus eleuabuntur, et in hebraico scriptum est methnosasoth, potest interpretari uagantes, siue fugientes. protectis filiis sion, et domino canente, et uadente in turbine contra aduersarios eorum, tanta erit ruina graecorum, ut non dicam gladiis, sed iactu lapidum et fundarum rotatibus opprimantur, ita ut praedae sint et deuorationi inimicis suis. tunc bibentes inebriabuntur quasi uino. non hi qui caesi sunt, ebrii erunt sanguine suo, sed hi qui uicerint quasi ebrii cum desperatione pugnabunt et placebunt domino quasi altaris cornua, eius que libatio. hoc enim intellegitur in phialis, quibus super altare liba funduntur. saluabit quoque dominus eos sicut oues et gregem populi sui; non enim ut armatus exercitus et instructus arte bellandi aduersum macedones dimicabit, sed ueniet quasi grex paratus ad mortem, et domino auxiliante, superabit. et lapides sancti qui oppressi fuerint - lapides autem uocat, propter duritiam tribulationum et animi fortitudinem -, eleuabuntur de humilitate sua, et erunt in terra illius gloriosi. aliter: lapides sancti eius de genere sacerdotali per diuersa fugientes, illo tribuente uictoriam consequentur, dicamus et iuxta anagogen, immo explanemus prophetiam multis obscuritatibus inuolutam. filii sion protecti a domino suo, deuorabunt aduersarios suos, quos intellegimus filios graeciae. et subicient lapidibus fundae, comminationibus scripturarum, de aduersariis suis subiectos humiles que facientes; nihil enim ita percutit, ut exemplum de scripturis sanctis, et testimonium rotatu oris emissum. quod autem in lxx dicitur: et bibent sanguinem eorum quasi uinum, in hebraeo non ita legimus, sed: bibentes inebriabuntur quasi uino, ut audiant illud de cantico canticorum: bibite, amici, et inebriamini. et ita placebit eorum ebrietas, quasi altaris sacrificium, et quasi cornua, siue anguli altaris. saluabit quoque eos dominus, quasi gregem populi sui, quia lapides sancti uoluentur super terram eius, qui tantum erunt leues et in sublime nitentes, ut non praestolentur aedificantium manus, sed ipsi festinent imponi super fundamentum christi, et contineri angulari lapide, de quibus et petrus apostolus loquitur: sicut lapides uiui superaedificamini in domum spiritalem, et sacerdotium sanctum, offerentes spiritales uictimas, placentes deo. isti sunt lapides qui clamabunt, si tacuerit populus iudaeorum, et uoluentur quamdiu in corpore fuerint super terram, quia aggrauat terrena habitatio sensum multa curantem, et in carne positus sanctus loquitur: quis dabit mihi pennas sicut columbae? qui tantum in se est, conatur et uoluitur, et erigitur ad summa, sed carnis fragilitate retinetur. terra autem illa est super quam uoluuntur lapides, de qua legimus: cantate domino, omnis terra, et: omnis terra adoret te, et psallat tibi. quid enim bonum eius est, et quid pulchrum eius, nisi frumentum electorum, et uinum germinans uirgines? lxx: quia si quid optimum illius, et si quid bonum ab eo, frumentum iuuenibus et uinum boni odoris ad uirgines. ideo, inquiunt, machabaei huc illuc que fugientes domino auxiliante, superabunt, ut eiectis macedonibus de terra israel, mundetur templum, legis praecepta seruentur, et eruditio scripturarum rursum germinet uirgines, id est populos credentium in unum deum, qui prius idololatriae fuerant cultibus constuprati. in frumento electorum, id est baurim, non iuuenes, ut septuaginta transtulerunt, sed electos et eruditos uiros intellegi uolunt, qui frumentum, id est legem dei comedere mereantur. pro uino, quod hebraice dicitur thiros, aquila oinian~g interpretatus est, quod et ipsum ad ubertatem uindemiae referri potest. haec iudaei aestimant. ceterum nos frumentum electorum, siue iuuenum, et uinum germinans uirgines, siue uinum boni odoris ad uirgines, intellegimus dominum saluatorem, qui loquitur in euangelio: nisi granum tritici cadens in terram, mortuum fuerit, ipsum solum permanet; sin autem moriatur, maiores fructus affert. de hoc tritico efficitur ille panis, qui de caelo descendit et qui confirmat cor hominis. hunc panem comedunt, qui in christo robusti sunt, et ad quos ioannes euangelista loquitur: scribo uobis, iuuenes, quia sermo dei in uobis manet et fortes estis, et uicistis malignum. qui frumentum est electorum, siue iuuenum, ipse est et uinum quod laetificat cor hominis, et bibitur ab his uirginibus, quae sunt sanctae et corpore et spiritu, ut inebriatae atque gaudentes, sequantur ecclesiam; et dicatur de eis: adducentur regi uirgines post eam, proximae eius afferentur tibi; afferentur in laetitia et exsultatione. quomodo enim laetitiam non habebunt, quae inebriatae poculo saluatoris generantur in uirgines, et audent dicere: introducite me in cellulam uini, confortate me in unguentis? uinum hoc boni odoris est, unde in eodem carmine dicitur: potabis me de uino unguentarii, de riuis malogranatorum tuorum. hoc uino inebriati sunt qui sequuntur agnum dei quocumque uadit, uestiti candidis uestibus; quia se cum mulieribus non coinquinauerunt, uirgines enim permanserunt.

Caput 10

petite a domino pluuiam in tempore serotino, et dominus faciet niues et pluuiam imbris dabit eis, singulis herbam in agro. quia simulacra locuta sunt inutile, et diuini uiderunt mendacium, et somniatores locuti sunt frustra, uane consolabantur; idcirco abducti sunt quasi grex, affligentur, quia non est eis pastor. lxx: petite pluuiam a domino opportunam, temporaneam et serotinam. dominus fecit phantasias, et pluuiam hiemalem dabit eis, unicuique herbam in agro, quoniam hi qui loquebantur, locuti sunt labores; et diuini uisiones falsas, et somnia falsa locuti sunt, uane consolabantur; ideo arefacti sunt sicut oues, et afflicti sunt quia non erat qui sanaret. ista felicitas quae in machabaeorum tempore repromissa est, quando sancti lapides eleuati sunt super terram, et res israelitica creuit in maius, intantum ut rursum frumento legis populi uescerentur, et uino sancti spiritus inebriarentur uirgines uestrae, ex parte promittitur. ceterum quia iam extremum tempus est prophetarum, et mundus declinat ad finem, et omnia quae praedicta sunt, sui terminum praestolantur, petite a domino, ut det uobis pluuiam serotinam, ut christus qui promissus est, ueniat et tribuat uobis rores et niues, pro quibus scriptum est in hebraeo azizim. et nescio quid uolentes lxx phantasias interpretati sunt, nisi forte magnitudinem gratiae admirationem que donorum, nomine phantasiae uoluere describere. dominus ergo qui facturus est niues et siccitatem omnis terrae, euangelicae praedicationis irrigaturus est pluuiis, ipse dabit imbres credentibus, et ubertate omnia complebuntur, ut postquam in christo crediderint nationes, intellegant uana esse quae ante coluerunt. siue ipse israel intellegat, qui quondam deceptus idololatriae erroribus tenebatur, frustra se coluisse simulacra, et diuinorum audisse mendacia et acquieuisse somniis, quibus scriptura praecipit non credendum. et ob hanc causam ducti sunt quasi grex in captiuitatem, et afflicti absque pastore deo, quia legis notitiam non habebant. omnis hic locus obscurus et dubius est, et debet nobis lector ignoscere, si in his quae ambigua sunt, et nos pendulo incedimus gradu. possumus autem iuxta spiritalem intellegentiam dicere, quod credentes in christo dominus adhortetur ut petant serotinam pluuiam in consummatione mundi, quando plenitudo donanda est gratiae, et singulis in agro suo herba succrescet, ita ut possint dicere: dominus regit me et nihil mihi deerit; in loco pascuae ibi me collocauit, super aquas refectionis educauit me. omnia enim simulacra, et diuini et somniatores frustra locuti sunt, et uane consolabantur. quae de haereticis loquitur, qui sub nomine christiano non intellegunt, nec de quibus dicant, nec de quibus affirment, et attendunt spiritibus erroneis, et magistris daemoniorum in hypocrisi mendacia loquentium, et cauteriatam habentes conscientiam, ut nequaquam credentes eorum consolationibus abducantur qui uana promittunt, et propterea traditi sunt satanae in interitum carnis, et abducti in captiuitatem regis babylonii, et affligentur, quia christum pastorem non habent, quem sibi falso nomine repromittunt. super pastores iratus est furor meus, et super hircos uisitabo, quia uisitauit dominus exercituum gregem suum domum iuda, et posuit eos quasi equum gloriae suae in bello. ex ipso angulus, ex ipso paxillus, ex ipso arcus proelii, ex ipso egredietur omnis exactor simul, et erunt quasi fortes conculcantes lutum uiarum in proelio, et bellabunt, quia dominus cum eis. lxx: super pastores concitatus est furor meus, et super agnos uisitabo; et uisitabit dominus deus omnipotens gregem suum domum iuda, et ponet eos sicut equum decorem suum in proelio, et ex ipso respexit, et ex ipso posuit, et ex ipso arcus in furore egredietur omnis qui egreditur simul, et erunt quasi bellatores conculcantes lutum uiarum in proelio, et praeparabuntur, quia dominus cum eis est. et in hoc loco duplex iudaeorum expositio est. alii enim arbitrantur in aduentu christi uniuersa complenda, alii sub machabaeis iam esse completa. est autem eorum quae dominus pollicetur, ista explanatio: super pastores et principes ac sacerdotes iratus est dominus, et super hircos et populum uisitauit, iuxta illud quod scriptum est: grex perditus factus est populus meus, pastores eiecerunt eos, ut uitio magistrorum discipuli punirentur; non iniustitia iudicis, qui peccata patrum reddit in filios, sed quia illis peccantibus, populus applausit simul; et tunc quidem uisitauit dominus hircos suos uel agnos pinguissimos, et fecit iuxta septuaginta ariditate siccari. postea uero uisitauit dominus omnipotens gregem suum domum iuda; suscitauit enim iudam machabaeum, et ceteros ex eo, contra duces antiochi, et posuit illos quasi equum gloriae suae in proelio, hoc est qui de illius stirpe generati sunt; multo enim tempore macedonas oppresserunt. quod que sequitur: ex ipso angulus, ex ipso paxillus, ex ipso arcus proelii, ex ipso egredietur omnis exactor simul, sic metaphorikôs~g intellegunt, ut angulum interpretentur regiam potestatem, quod parietes ipsa contineat. et ex ipso, inquit, paxillus, id est sacerdotium. lege esaiam, in quo eliachim in templo dei quasi paxillus figitur. ex ipso arcus proelii, fortes ad bellandum, ex ipso etiam omnis exactor simul, quod in hebraico scriptum est noges, et aquila interpretatus est eisprassôn~g, ut non solum fortes et boni, sed alii ex eis fuerint indigni genere suo. iudas enim machabaeus et omnes qui de genere ipsius principes fuere in populo, et angulus erant, quia regia potestate populum continebant, et paxillus, ipsi enim erant sacerdotes, et arcus proelii, quia uiri exstitere fortissimi, ut non solum exercitum aciem que disponerent, sed primi ad proelium prosilirent. possumus de hoc quod sequitur: ex ipso egredietur omnis exactor simul, pro quo lxx transtulerunt: ex ipso egredietur omnis qui educit simul, et hoc dicere: nulla erit dignitas in exercitu, quae non illius arbitrio disponatur. et erunt uiri fortissimi, conculcantes macedonas quasi lutum uiarum in proelio; erunt autem fortissimi, atque bellabunt, quia dominus cum eis est. nostri autem haec ad persecutionis tempora referunt, quod pro uitio sacerdotum frequenter etiam populus tradatur aduersariis; et tamen dominus omnipotens uisitet postea gregem suum domum iuda, qui deum et sermone et animo confitetur et ponat eos quasi equum gloriae suae in bello, de quo sancti dicunt: ascende super equos tuos, et equitatio tua salus. ipse erit et arcus furoris domini, de quo ait: inebriabo sagittas meas sanguine, et rursum: sagittae meae consument eos. de hoc arcu, et de his sagittis in septimo psalmo legimus: arcum suum tetendit, et parauit illum et in ipso parauit uasa mortis, sagittas suas ardentibus effecit. et conculcabunt, ait, aduersarios suos in martyrio coronati, et dicent: dominus illuminatio mea et salus mea, quem timebo? dominus protector uitae meae, a quo trepidabo? dum appropinquarent super me nocentes, ut ederent carnes meas. qui tribulant me inimici mei, ipsi infirmati sunt, et ceciderunt. si consistant aduersum me castra, non timebit cor meum: si exsurgat aduersum me proelium, in hoc ego sperabo. quando implebitur illud eloquium: unus ex uobis persequetur mille, et duo conuertent in fugam multa milia. et confundentur ascensores equorum. et confortabo domum iuda, et domum ioseph saluabo; et conuertam eos, quia miserebor eorum; et erunt sicut fuerunt, quando non proieceram eos, ego enim dominus deus eorum et exaudiam eos. et erunt quasi fortes ephraim et laetabitur cor eorum quasi a uino, et filii eorum uidebunt, et laetabuntur; et exsultabit cor eorum in domino. lxx: et confundentur ascensores equorum, et confortabo domum iuda et domum ioseph saluabo, et habitare eos faciam, quia dilexi eos. et erunt sicut quando non eos abieceram, quia ego dominus deus eorum, et exaudiam eos; et erunt quasi bellatores ephraim, et laetabitur cor eorum quasi in uino, et filii eorum uidebunt et laetabuntur, et gaudebit cor eorum in domino. et haec iuxta superiorem sensum dupliciter edisserunt, ut aut sub machabaeis transacta iam dicant, aut sub christo in ultimo saeculo transigenda commemorent. et est sensus: cum positus fuerit iudas quasi equus decorus in proelio, et conculcauerit quasi lutum aduersarios et domino se cum bellante, superarit, tunc omnis equitatus graeciae corruet, et domus iuda et domus israel - eam enim uocat domum ioseph, id est decem tribuum -, pariter saluabuntur; et conuertam eos de captiuitate in qua fuerant, et erunt sicut eo tempore, quando non proieceram eos; ego enim sum dominus deus eorum, qui illos exaudiam deprecantes. et ephraim qui nunc captiui detinentur, postea laxabuntur, et in tantum uenient gaudii, ut eos uino madidos arbitreris. filii quoque eorum cernent patrum triumphos, et in domino laetabuntur, quo praebente, uictoriam consecuti sunt. quaeramus historiam quando iudas et israel contra graecos pariter dimicarint, uel quo tempore ephraim de captiuitate assyria sit reuersus, quando, iuxta hiezechielem duae uirgae, id est iudas et ephraim, sibi iunctae sint, et in unum baculum copulatae. quod iuxta tropologiam sic explanari potest. quando uisitauerit dominus omnipotens gregem suum domum iuda, tunc confundentur ascensores equorum, de quibus scriptum est: cantemus domino, gloriose enim magnificatus est, equum et ascensorem proiecit in mare. de quibus etiam psalmistae uoce cantatur: ab increpatione tua, deus iacob, dormitauerunt qui ascenderunt equos. et sanctorum congeminat chorus: hi in curribus, et hi in equis, nos autem in nomine dei nostri inuocabimus; ipsi obligati sunt et ceciderunt, nos uero surreximus et erecti sumus. in hoc equitatu confidebat rex aegyptius; et praecipitatus in mare, quasi plumbum submersus est in profundum, et suo exemplo didicit uerum esse, quod scriptum est: fallax equus ad salutem. hos currus et quadrigas, supra in quattuor perturbationibus interpretati sumus, qui nisi frenis boni regantur aurigae, ad praecipitia deferuntur. alius est autem auriga, de quo loquitur elisaeus: pater, pater, currus israel, et auriga eius. tunc deus domum iuda et domum ioseph confortare se dicit, ut qui ieroboam regnante, diuisi sunt, christo imperante, socientur, et sit unus pastor et unus grex. et iudas enim et ioseph diuersis nominibus, ad unam saluatoris conferuntur intellegentiam, quia et ioseph esurientibus in aegypto populis frumenta largitus est, et dominus famem mundi sua saturauit praesentia. et conuertet eos, et miserebitur eorum, et sic erunt unum sicut fuerunt antequam proiceret eos. haec uniuersa in persecutionibus accipe, quando desperatis omnibus, exaudiuit seruos suos dominus. et erunt quasi fortes ephraim, qui primum debiles et infirmi, postea fortes erunt, et suo digni nomine. ephraim enim interpretatur ubertas. et laetabitur cor eorum, cum biberint uinum, quod expressum est de uinea sorec. filii quoque eorum quibus paulus apostolus loquitur: filioli mei, quos rursum parturio donec christus formetur in uobis. et petrus princeps apostolorum: sicut filii, ait, oboedientiae, non conformati iuxta priorem conuersationem. et in psalmo legimus: uenite, filii, audite me, timorem domini docebo uos. isti igitur filii exsultabunt et laetabuntur, et cor eorum gaudebit in domino. sibilabo eis, et congregabo illos quia redemi eos, et multiplicabo eos sicut ante fuerant multiplicati. et seminabo eos in populis, et de longe recordabuntur mei, et uiuent cum filiis suis, et reuertentur. et reducam eos de terra aegypti et de assyriis congregabo eos, et ad terram galaad et libani adducam eos, et non inuenietur eis locus. lxx: significabo eis, et suscipiam illos, quia redimam eos, et multiplicabuntur sicut erant plurimi, et seminabo eos in populis, et de longe recordabuntur mei. nutrient filios suos et conuertentur, et conuertam eos de terra aegypti, et de assyriis suscipiam illos, et in galaaditin et in libanum introducam eos, et nullus ex eis deerit. signum congregationis suae, uel sub macedonibus, uel in consummatione mundi, ut prius diximus, meum, inquit, habebunt sibilum, ut ex sibilo meo illos congregem, et me doceam esse pastorem. ego enim redemi eos et liberaui eos de captiuitate, extento brachio; et ego eos multiplicabo, qui ante multiplicaueram, ut dispersio in populis non uideatur esse diuisio, sed sementis operatio, et liberorum ac nepotum segete multiplicata, uiuant cum filiis suis; et reuertantur non solum de terra aegypti, sed et de assyriis, et ex utraque orbis parte redeant ad iudaeam, et ad terram galaad et libani, quam prius decem possidebant tribus, quae appellantur domus ioseph et ephraim; et tantus erit numerus reductorum, ut multitudinem terra non capiat. secundum anagôgên~g significat dominus et sibilat his qui peccatis fuerant ante captiui, et loquitur ad eos: uenite ad me omnes, qui laboratis, et onerati estis, et inuenietis requiem animabus uestris. tollite iugum meum super uos, et discite a me quia mansuetus sum et humilis corde. iugum enim meum suaue est, et onus meum leue est. quid hac significatione sibilo que clementius, quo dispersus populus congregatur: congregantur autem, quia dominus redemit eos, non corruptibilibus argento et auro, ex uana sua conuersatione, sed pretioso sanguine, quasi agni immaculati domini iesu. unde loquitur in psalmo: exsultatio mea, erue me a circumdantibus me, et iterum: redemisti me, domine deus ueritatis. et multiplicabit eos sicut fuerant antea multiplicati, ut impleretur illud quod promissum est abrahae: multiplicabo eum et benedicam illi, et benedictus erit, ut fiat pater multarum gentium. filios autem abraham non eos debemus accipere, quibus dominus loquitur: si filii essetis abraham, opera patris uestri faceretis, sed illos de quibus apostolus ait: quotquot ex fide sunt, filii sunt abraham. de hac multiplicatione et esaias mystico sermone testatur, dicens: qui modicus est, erit in milibus, et qui paruus, erit in gentem magnam. multiplicationem autem et benedictionem liberorum non accipiamus carnaliter: alioquin helias et helisaeus et hieremias et baptista ioannes, quo maior inter natos mulierum non fuit, hac benedictione caruerunt, sed illam qua uocantur ad fidem multitudines nationum. denique sequitur: seminabo eos in populis, et de longe recordabuntur mei. seminati sunt in populis, qui domini audiere sermonem: euntes, docete omnes gentes, et in alio loco: non uos me elegistis, sed ego elegi uos, et posui uos ut eatis, et fructum afferatis, et fructus uester maneat in aeternum. cum que apostoli fuerint in populis seminati, gentes et populi longe positi recordabuntur mei, illo prophetico huic sententiae congruente: reminiscentur et conuertentur ad dominum uniuersi fines terrae. et adorabunt in conspectu eius uniuersae familiae gentium. quoniam domini est regnum, et ipse dominabitur gentium. quod que dicitur: de longe recordabuntur mei, illi simile est: qui longe estis, recordamini domini, et hierusalem ascendat super cor uestrum. longe fuit omnis gentium multitudo, sed recordata est dei, quia ex uno omnes parente generamur. cum que apostolis in cunctis gentibus seminatis gentes longe positae dei fuerint recordatae, uiuent cum filiis suis, ut qui prius infidelitate mortui erant, fide uiuere incipiant. isti sunt filii, quos paulus nutriuit in euangelio, scribens ad corinthios: lac uobis potum dedi. et petrus in dispersione scribit fidelibus, qui renati erant: non ex semine corruptibili, sed incorruptibili, per sermonem uiuentis dei, et permanentis, sicut modo generati paruuli, ut rationabile lac concupiscerent et in ipso crescerent in salutem. ad hos filios scribebat et euangelista ioannes: filioli, custodite uos ab idolis. et reducam, inquit, eos de terra aegypti, et de assyriis congregabo eos. de terra aegypti, in qua imperabat rex pharao, qui quondam gloriabundus aiebat: mea sunt flumina, et ego feci ea. et de terra assur, quam tenebat rex assyrius, sensus magnus, qui et ipse dicebat: super sidera caeli ponam thronum meum, et ero similis altissimo. cum autem de tenebris aegypti et de tribulatione mundi, et de potestate assyrii, qui interpretatur arguens atque conuincens, ipse est enim inimicus et ultor, nationes dominus congregarit, inducet eas in terram galaad, et libani. galaad in linguam nostram uertitur, testimonium transmigrationis, quando de carnalibus transimus ad spiritalia, de parte uenimus ad totum, terrena relinquimus et ad caelestia transmigramus. libanus autem interpretatur leukasmos~g, id est dealbatio. adducimur itaque de tenebris aegypti, ut postquam transierimus et migrauerimus e mundo, dealbemur in domino, et dicatur de nobis: quae est ista quae ascendit dealbata? alii iuxta graeci sermonis ambiguitatem, qua et mons phoenicis et thus libanus dicitur, nunc libanum thus interpretantur, et ex thure significari putant deum, ut postquam de terra transierimus ad caelum, impleatur in nobis saluatoris oratio: pater da eis ut sint in nobis unum, sicut ego et tu unum sumus. unde et sponsa in cantico dicit ad sponsum: odor uestimentorum tuorum, sicut odor libani. cum que induxerit nos in terram galaad et libani, non inuenietur nobis locus, ut nequaquam terrae stringamur angustiis, sed caelorum latitudine perfruamur. et transibit in maris freto, et percutiet in mari fluctus; et confundentur omnia profunda fluminis et humiliabitur superbia assur, et sceptrum aegypti recedet. confortabo eos in domino et in nomine eius ambulabunt, dicit dominus. lxx: et pertransibunt in mari angusto, et percutient in mari fluctus, et siccabuntur omnia profunda fluuiorum; et auferetur uniuersa iniuria assyriorum, et sceptrum aegypti tolletur. et confortabo eos in domino deo suo, et in nomine eius gloriabuntur, dicit dominus. narrant hebraei captiuum populum iudaeorum, non solum in medos et persas, sed in bosphorum quoque et septentrionalem plagam ab assyriis atque chaldaeis esse translatum, et postea eos ex parte reuocatos, dei eos ad se conuertente clementia, et hoc esse quod nunc dicitur: transibunt in mari angusto. propontidis angustias, quae chalcedonem, et quondam bizantium breui freto diuidunt. et percutiet, inquit, dominus, uadens ante populum suum, maris fluctus, et confundentur omnia profunda fluuiorum, ut olim factum est iordane siccato, et mare rubrum transgressus est populus in deserto. cum que fuerit de captiuitatis profundo ex malorum amaritudine liberatus, humiliabitur assur, et aegypti imperium recedet ab eis. et confortabuntur in domino, et in nomine illius ambulabunt in terra israel, dicit dominus. haec ut ab hebraeis nobis tradita sunt, nostrae linguae hominibus expressimus, fidem dictorum ad eos a quibus sunt dicta referentes. ceterum nos qui christi censemur nomine, occidentem relinquimus litteram, et sequimur spiritum uiuificantem, immo spiritalia spiritalibus comparantes, non bosphorum et siccitatem rursum maris et arentia fluenta iordanis, quae fabularum similia sunt, sed dignam in seruos suos dei clementiam quaerimus, quo praeeunte, et nobis aperiente uiam, transimus maris fretum, siue angustum mare, quod peccatoribus latissimum est: lata enim et spatiosa uia quae ducit ad mortem, arcta et angusta quae ducit ad uitam. de hoc mari et in psalmis legimus: qui descendunt in mare nauibus, facientes operationem in aquis multis, ipsi uiderunt opera domini, et mirabilia eius in profundo. in hoc mare saeculi, in quo sanctorum numerus coarctatur, et in tribulatione positus est, descenderunt apostoli, et primus dominus, ut nos de amaris fluctibus liberaret. in hoc mare sagena euangelii mittitur, quae testimoniis texta est scripturarum, ut pisces multos et obrutos mundi huius gurgitibus, in auram extrahat liberam, ut possint laudes deo canere. hi sunt qui descenderunt in mare, et in ecclesiarum nauibus faciunt opera multa, et dei cernunt mirabilia in profundo diuitiarum sapientiae et scientiae eius; et in spiritu sancto qui scrutatur etiam alta dei, quibus dominus loquitur: uenite post me, et faciam uos piscatores hominum. de his piscatoribus qui descendunt in mare, et sunt in nauibus esaias quoque uaticinatur: uolabunt in nauibus alienigenarum, et mare pariter depraedabuntur. in ecclesiis enim de numero gentium congregatis, toto apostoli orbe uolitarunt, ut depraedarentur mare, et draconis spolia tollerent qui regnabat in mari, et de quo scriptum est: hoc mare magnum et spatiosum manibus, illic reptilia, quorum non est numerus, animalia pusilla cum magnis. illic naues pertransibunt, draco iste quem formasti ad illudendum ei. latum et spatiosum mare est paruis et magnis animantibus, quae cum dracone uersantur, et quorum numerus non est. qui autem super mare sunt, et in ipso mari uolitant in nauibus, audient cum saluatore: tu dominaris potestati maris, motum fluctum eius tu mitigas. cum que transierint in maris freto, et fluctus eius suo conculcauerint pede, confundentur omnia profunda fluminis, de quo scriptum est: qui conuertit mare in aridam, in flumine pertransibunt pede; ut humilietur superbia siue iniuria assur, et aegypti a sanctis atque credentibus recedat imperium, et qui liberati sunt, confortentur in domino, et dicant: fortitudo mea et laus mea, dominus, et iterum: diligam te, domine, fortitudo mea, et cum hieremia: fortitudo mea et auxilium meum, et refugium meum, domine deus meus. unde et apostolus, in quo christus loquebatur, aiebat: omnia possum in eo qui me confortat, et non solum confortabuntur in domino, sed et gloriabuntur in eo et dicent: mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri iesu christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo, et: qui gloriatur, in domino glorietur, et in alio loco: non glorietur sapiens in sapientia sua, neque fortis in fortitudine sua, neque diues in diuitiis suis; sed in hoc glorietur qui gloriatur: intellegere et scire dominum, et facere misericordiam et iudicium in medio terrae. uerum quia in hebraico scriptum est: et in nomine eius ambulabunt, sic intellegendum, quod in nomine christi ambulent christiani, et scribatur in calculis eorum nomen nouum, et sub tanti nominis dignitate ambulent cum domino, sicut ambulauit henoch, et placuit deo et translatus est.

Liber 3

Prologus

urget me frater sisinnius incompta et impolita transmittere ut non dicam emendandi, sed ne relegendi quidem habeam facultatem. ille festinat in opus suum, nos in nostro opere minus facimus, dum eruditio incassum uertitur, et quicquid sensu concipimus, composito non licet ornare sermone. rudes igitur, non mea culpa, sed studio portitoris suscipe libros, dum ipse tua festinat sanctis aera diuidere, et nos non patitur nostra tibi aera numerare. quamuis enim elegans sit exercitatum que ingenium, et longo usu trita currat oratio, tamen nisi auctoris manu curata fuerit et polita, redolet sordes neglegentiae, et uel nimio uerborum flore luxuriat, uel hiulca uocalibus fit, aut aspera consonantibus. unde et de uergilio traditum est, quod libros suos quasi ursorum fetus lingua composuerit, et lambendo fecerit esse meliores, qui durarent in memoriam sempiternam, et necessitatem metri libera oratione complerent. transimus ad libanum, et ad duas uirgas tres que pastores, qui in uno mense succisi sunt, et ad triginta argenteos, de quibus emptus est ager figuli in sepulturam peregrinorum, et ad stulti uasa pastoris, et cetera usque ad finem uoluminis, quae tantis sunt contexta mysteriis, ut misericordia domini et tuis indigeamus orationibus, ne cursus noster aliquo praepediatur errore, et maleuolis iusta sit occasio detrahendi, qui ad hoc solum linguas habere se putant, ut proximos lacerent, et duritiam frontis attritae uerborum rabie consolentur.

Caput 11

aperi, libane, portas tuas et comedat ignis cedros tuas. ulula, abies, quia cecidit cedrus, quoniam magnifici uastati sunt. ululate, quercus basan, quoniam succisus est saltus munitus. lxx: aperi, libane, portas tuas et comedat ignis cedros tuas. ululet pinus, quia cecidit cedrus, quia optimates contriti sunt. ululate, quercus basanitidis, quoniam depositus est saltus nemorosus. perspicue libanus, ad quem prophetalis sermo conuertitur, dicens: aperi, libane, portas tuas, templum intellegitur iudaeorum, quod instauratum, immo aedificatum a zorobabel, et rursum a uespasiano, et tito canitur subuertendum. et quia libanum, templum appellauerat metaphorikôs~g, et in reliquis seruat translationem, ut per cedros et abietes et quercus basan saltum que nemorosum, principes ac sacerdotes et populum significet iudaeorum. aperit autem libanus portas suas, ut romanus intret exercitus, et comedat ignis cedros eius, ut uel incendio cuncta uastentur, uel hostili impetu duces ac principes consumantur. ululant abietes, quia cecidit cedrus, mutuo principes et sacerdotes sua populatione lugentes. quod que prius dixit obscure, nunc ponit manifestius: quoniam magnifici uastati sunt. cupio scire quae sint cedri libani, quae combustae sunt, quae abietes, quibus ululatus indicitur, quae pinus, quae corruit; magnifici, inquit, uastati sunt. ululate, quercus basan, id est confusionis et ignominiae, quia saltus munitissimus, qui hebraice dicitur besor, et a lxx translatus est, nemorosus, excisus est; quia templum, quod inexpugnabili creuerat firmitate, et a diuersis regibus et principibus, ac postea ab herode constructum est, romano oppugnante, deletum est. hunc locum quidam non intellegentes, libanum et abietes et pinos et quercus, basan et saltum nemorosum siue munitum, ad contrarias referunt fortitudines, de quibus et in hiezechiele sub nomine assur, et pharaonis dictum sit: ecce assur cypressus in libano, et bonus ramis, et condensus umbraculo, et excelsus magnitudine, et in medio nubium factum est cacumen eius; aqua nutriuit eum, abyssus exaltauit illum, et cetera, quae tam de assur, quam de pharaone dicuntur, uel ad contrarias fortitudines, uel ad superbos quosque et principes dici arbitrantur, de quibus et in psalmo legimus: uox domini confringentis cedros, et confringet dominus cedros libani, et in alio loco: dies domini sabaoth super omnem contumeliosum et superbum, et super omnem excelsum atque sublimem, et post paululum: et super omnem cedrum libani excelsam et super omnem arborem quercus basan. et de hoc libano asserunt prophetari: libanus cum excelsis cadet. nos autem priorem interpretationem sequamur, praesertim cum et ea quae sequuntur, huic sensui congruant. uox ululatus pastorum quia uastata est magnificentia eorum, uox rugitus leonum quia uastata est superbia iordanis. lxx: uox lugentium pastorum quoniam misera facta est magnificentia eorum. uox rugientium leonum quia afflictus est fremitus iordanis. pars superioris capituli, et in his uersiculis continetur. quos uocauerat cedros, abietes, pinos et quercus basan, et exponens quae essent istae arbores intulerat, dicens: quoniam magnifici uastati sunt, nunc per aliam metaphoran~g dicit esse pastores, id est principes atque doctores; et qui primi erant in populo, quod flere debeant et lugere, quia magnificentia eorum et pulchritudo et decus uastata sint, atque consumpta, templum uidelicet, in quo sibi gloriabantur. et uox, inquit, rugitus leonum, quos excelsas arbores, et rursum pastores, eosdem nunc leones appellat. et quia leones dixerat, seruat translationem, ut inferat: quoniam uastata est superbia iordanis, siue fremitus et sonitus aquae decurrentis, qui hebraice dicitur gaon. et quomodo templi altitudinem iuxta situm terrae iudaeae altitudini libani comparauit - nihil enim libano in terra repromissionis excelsius est, nec nemorosius atque condensius -, sic iordani fluuio, qui maximus in iudaea est, iuxta quem morantur leones, fremitum iunxit leonum propter ardorem sitis; et ob deserti uiciniam et latitudinem uastae solitudinis, et arundineta et carecta. unde et per prophetam dicitur: ascendit leo de iordane, uolens ostendere nabuchodonosor de sedibus suis, quasi leonem de cubili exisse contra hierusalem. aliter: uox rugitus leonum, quoniam uastata est superbia iordanis. uox, inquit, optimatum, quia templum destructum est, unde sperabant semper auxilium, et quod iustos et bellatores ac potentes quondam nutriebat leones. haec dicit dominus deus meus: pasce pecora occisionis, quae qui possederant, occidebant, et non dolebant; et uendebant ea dicentes: benedictus dominus, diuites facti sumus, et pastores eorum non parcebant eis. lxx: haec dicit dominus omnipotens: pasce oues occisionis, quas qui possederunt, interficiebant, et non agebant paenitentiam, et qui uendebant eas, dicebant: benedictus dominus, et diuites facti sumus, et pastores eorum nihil patiebantur super eis. ubi manifestissima prophetia est, et per translationem historiae uerus ordo narratur, superflua est tropologiae interpretatio, ut alios bonos, alios malos dicamus esse pastores, et hoc tam ad ueterem populum referri, quam ad nouum, id est tam ad iudaeorum sacerdotes et principes, quam ad episcopos et presbyteros christianorum; et quicumque pastores fuerint neglegentes, et unum de minimis scandalizauerint, ipsos esse qui nutriant pecora occisionis, et non patiantur super eis quicquam nec doleant, nec possint dicere cum apostolo: quis scandalizatur, et ego non uror? et uendant populos sibi creditos, de quibus scriptum est: qui deuorant populum meum sicut cibum panis; et ex aliorum mortibus diuitias consequantur, laudantes eos, qui praedas agunt de miseris, et iniquis benedicentes. haec alii interpretentur ut uolunt: nos teneamus explanationis ordinem quem semel arripuimus. quoniam apertus est libanus, et cedri eius atque abietes flamma urente combustae sunt, ululatus que pastorum auditus est, et rugitus leonum, quia omnis pulchritudo et superbia iordanis uastata est atque consumpta, idcirco haec mihi dixit dominus deus meus: o propheta zacharia, ad te iste sermo confertur: pasce gregem occisionis, hoc est, nunc interim nutriatur et crescat, qui postea ab hostibus occidendus est, quas oues et pecora, principes romanorum, qui possidebant ea et obtinebant iure uictoriae, interficiebant, et non miserebantur, siue immolabant; et non sentiebant dolorem, id est nihil mali pro tanta crudelitate patiebantur, et uendebant ea quae non propter clementiam sed propter pretium reseruabant. legamus ueteres historias, et plangentium traditiones iudaeorum, quod in tabernaculo abrahae - ubi nunc per annos singulos mercatus celeberrimus exercetur -, post ultimam euersionem, quam sustinuerunt ab hadriano, multa hominum milia uenundata sint; et quae uendi non potuerint, translata in aegyptum, tam naufragio et fame, quam gentium caede truncata. isti ergo uictores, et domini ultores qui occidebant et non dolebant, et uendebant pecora atque dicebant: benedictus dominus, diuites facti sumus, hanc habebant sententiam. propter peccata sua offendere iudaei, ideo eos oppressimus et ex pretio eorum diuites facti sumus. nec mirum, inquit, si hostes iure uictorum occidebant pecora, et non dolebant, uendebant, et in suo scelere gloriabantur; cum ipsi pastores eorum, atque doctores non pepercerint eis, et culpa eorum, grex lupis traditus sit. et ego non parcam ultra super habitantes terram, dicit dominus. ecce ego tradam homines unumquemque in manu proximi sui, et in manu regis sui; et concident terram et non eruam de manu eorum; et pascam pecus occisionis propter hoc, o pauperes gregis. lxx: ideo non parcam ultra super habitatores terrae, dicit dominus. et ecce ego tradam homines unumquemque in manus proximi sui, et in manu regum eius; et concident terram, et non eruam de manu eorum, et pascam oues occisionis in chananitide. hoc quod lxx in extremo capitulo transtulerunt: et pascam oues occisionis in terra chanaan, non est in hebraeo, et a nullo alio transfertur interpretum. quia ergo pastores eorum non parcebant eis, et ipsi primum meum populum deuorauerunt, idcirco, et ego non parcam ultra super habitatores terrae iudaeae, dicit dominus. de hac enim terra loquitur, de qua ei sermo erat, et non de orbe terrarum, sicut iudaei male interpretantes a se uolunt in aliam partem dei deprauare sententiam. post euersionem quippe templi - quae propterea eis accidit, quia per quadraginta et duos annos, postquam passus est dominus, accepto spatio, paenitentiam agere noluerunt -, dimittam, inquit, unumquemque contra proximum suum; et mutua se caede truncabunt, siue in ipsa obsidione templi, quando hierusalem romanus cinget exercitus; tanta enim inter ipsos iudaeos erunt bella atque discordiae, ut in tres partes populus diuidatur. legamus iosephum et septem iudaicae captiuitatis libros, et hanc prophetiam esse completam, historiae ueritate cernemus. et concident, ait, terram, haud dubium quin romani omnem terram et uniuersas urbes destruxerint iudaeorum. et non eruam eos de manu eorum. audi, iudaee, qui tibi spes uanissimas repromittis, et non audis dicentem dominum atque firmantem: non eruam de manibus eorum, quod aeterna sit apud romanos tua futura captiuitas. et pascam pecus occisionis, ut semper iudaei nutriantur ad mortem; propterea quia dei est ista sententia: o uos qui estis pauperes gregis, hoc est iusti de israel, qui credidistis in dominum iesum, et dei filium suscepistis, audite quae dicantur, et sequentis capituli sacramenta cognoscite. quod autem secundum septuaginta legimus: et pascam oues occisionis in terra chanaan, sic possumus intellegere, quod populum iudaeorum, qui destinatus est morti, in toto orbe dispersum - hoc est, in terra chanaan atque gentilium -, pascat dominus, et nutriat ad immolandum. et assumpsi mihi duas uirgas: unam uocaui decorem, et alteram uocaui funiculos; et paui gregem. et succidi tres pastores in mense uno, et contracta est anima mea in eis, siquidem et anima eorum uariauit in me. et dixi: non pascam uos; quod moritur, moriatur, et quod succiditur succidatur, et reliqui deuorent unusquisque carnem proximi sui. lxx: et assumam mihi duas uirgas: unam uocaui decorem, et alteram uocaui funiculum; et pascam oues. et auferam tres pastores in mense uno, et ingrauescet anima mea super eos, siquidem et animae eorum rugiebant super me. et dixi: non pascam eos; quod moritur, moriatur, et quod deficit, deficiat, et reliqui deuorent unusquisque carnes proximi sui. supra dixerat: propter hoc, o pauperes gregis, et facta aposiôpêsei~g, subaudiebatur, attendite, quia libani portae apertae sunt, et quercus basan, abietes cedri que succisae; et intulerat comminans: non parcam ultra super habitatores terrae, dicit dominus. et hoc de uno iudaico populo dicere uidebatur, quod interfectis prophetis, etiam in filium dei misissent manus, et uoce temeraria conclamassent: sanguis eius super nos, et super filios nostros. nunc creator uniuersitatis et dominus mysteria sui orbis exponit, et dicit duas habuisse se uirgas, quarum alteram decorem uocauerit, alteram funiculos, et in duabus uirgis uinctum pauerit gregem; tres quoque pastores in uno mense succiderit, et contracta sit, siue indignata, aut - ut septuaginta transtulerunt -, ingrauescet anima mea super eos; haud dubium quin pastores significet, quos succidit in mense uno. reddit que causam cur pastoribus indignatus sit intantum, ut eos in uno mense succiderit: siquidem et anima, inquit, eorum uariauit in me. et est sensus: non me pleno animo dilexerunt, nec pastores mercennarii uerum amauere pastorem: quia pastor bonus animam suam ponit pro ouibus suis. quamobrem et ego indignatus sententiam protuli, et ad ipsos pastores, quod mea indignatione succideram, siue succisis pastoribus ad relictum gregem locutus sum: non pascam uos; sed quos mortem elegit, sua uoluntate moriatur, et se alterutrum deuorent, mutua que caede dilanient. haec paraphrastikôs~g diximus, ut futurae explanationis semitam sterneremus. creator et pastor cuius oues cognoscunt uocem, et sequuntur eum, duas sibi assumpsit uirgas, siue duas skutalas~g, id est baculos, qui hebraice dicuntur macaloth, ut pastoris habitum demonstraret. unam uirgam uocauit decorem, hoc est sub noe omne hominum genus sua benedictione protexit, quando instaurato mundo, necdum peccata sorduerant. et idcirco uocatio cunctarum gentium decora appellatur et pulchra, quia nihil iustius est, quam uniuersitatis parentem uocare omnes aequaliter, quos aequali conditione generauit. et alteram uocauit funiculos; quando enim diuidebat altissimus gentes, et disseminabat filios adam, statuit terminos, gentium iuxta numerum angelorum domine. et facta est pars domini populus eius iacob; funiculus hereditatis eius israel. et paui, inquit, gregem, siue ipsum israelem, siue cum israele omnem hominum genus. et succidi, inquit, tres pastores in mense uno. legi in cuiusdam commentariis, pastores domini indignatione succisos, in sacerdotibus et falsis prophetis et regibus intellegi iudaeorum; quod post passionem christi, uno omnia succisa sint tempore, de quibus loquitur hieremias: sacerdotes non dixerunt: ubi est dominus? tenentes legem meam, nescierunt me. et pastores praeuaricati sunt in me, et prophetae prophetabant in baal, et idola secuti sunt. nec hac explanatione contentus, tres pastores in uno mense succisos, eos uult accipi, qui in patrem et filium et spiritum sanctum peccauerunt; omnes enim haereticos, aut in unam, aut in duas, aut in tres simul peccare personas. dixerit ille quod uoluit, neque enim alterius sensui detrahendum est. nobis tres pastores qui in uno mense succisi sunt, moyses uidetur, et aaron, et maria; quorum maria in mense primo, qui uocatur nisan, mortua est in deserto sin, et in eodem loco, propter aquam contradictionis, eodem que mense, moyses et aaron condemnati sunt, ne terram repromissionis intrarent. atque ita factum est, ut e tribus pastoribus, alia praesenti morte succideretur, alii sententia mortis futurae. et contracta est, inquit, anima mea super eos, uidelicet super tres pastores quos praeposueram gregi meo. quia et illorum anima uariauit in me; non enim glorificauerunt me ad aquam contradictionis. si autem ad populum referimus, quod anima populi uariauerit in deum, sic exponendum est: idcirco eis indignatus sum, quia et ipsi inter me et idola fluctuantes, uariis contra me pugnauerunt modis. quamobrem indignatus dixi ad moysen: non pascam uos; dimitte me et disperdam eos. quando autem dicit, cum irascitur, dimitte me, prouocat ad rogandum, et ostendit se ab eo posse retineri. quod moritur, inquit, moriatur, et quod succiditur succidatur; omnium corpora ruant in solitudine, et uersi in seditionem, instar bestiarum mutuis lacerentur morsibus, nullus que terram repromissionis introeat. quidam duas uocationes iudaeorum et gentium, in primo israel, et nouissimo intellexere nomine christianos. sed quomodo uocatio christiana ante proiecta sit, et iudaei remanserint et pasti sint a deo, non satis attenderunt. et tuli uirgam meam quae uocabatur decus, et abscidi eam ut irritum facerem foedus meum quod percussi cum omnibus populis. et in irritum deductum est in die illa, et cognouerunt sic pauperes gregis, qui custodiunt mihi, quia uerbum domini est. lxx: et assumam uirgam meam pulchram, et proiciam eam, ut dissipem testamentum meum quod disposui ad omnes populos, et dissipabitur in die illa, et cognoscent chananaei oues, quae custodiuntur mihi, quia uerbum domini est. post uocationem israelis, et assumptionem uirgae secundae, quae uocabatur funiculus, tulit dominus uirgam primam, totius orbis nationes, quae uocabantur decora, et abscidit eas a cultu suo, quia ueneratae sunt idola, et omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt. manifestius que exponens quae esset haec uirga, intulit: ut irritum facerem foedus meum quod percussi cum omnibus populis. statim enim ut israel assumptus est, gentium turba proiecta est, et ut nata est filia archisynagogi, quae postea in euangelio, cum duodecim esset annorum, aegrotare et mortua esse narratur, haimorrousa~g coepit sanguinem fluere, et perpetua infirmitate cruciari. et in irritum, ait, deductum est foedus meum quod cum omnibus inieram nationibus. et intellexerunt pauperes gregis, id est populus israel qui mea mandata custodit, quia uerbum domini est, id est uoluntatis est domini abicere gentes negantes, et in abraham israel assumere confitentem. pro eo quod nos interpretati sumus: et cognouerunt sic pauperes gregis, septuaginta transtulerunt: et cognoscent chananaei oues, quae custodiuntur mihi, quod ita nonnulli edisserunt. cognoscet populus iudaeorum, ad quem dictum est: semen chanaan, et non iuda; qui nunc meis caeremoniis custoditur, siue quia chananaei interpretantur, parati ad humilitatem, cognoscent qui olim parati sunt ut humilientur a domino, et relinquantur. cur autem pro eo quod nos interpretati sumus: sic pauperes, illi dixerunt: chananaeos, causa manifesta est; apud hebraeos enim sic chen dicitur; anie pauperes; illi duo uerba in unum copulantes, pro eo quod est: sic pauperes, hoc est chen anie, nomen chananaeae gentis interpretati sunt. et dixi ad eos: si bonum est in oculis uestris, afferte mercedem meam, et si non, quiescite; et appenderunt mercedem meam, triginta argenteos. et dixit dominus ad me: proice illos ad statuarium, decorum pretium quod appretiatus sum ab eis; et tuli triginta argenteos, et proieci illos in domum domini ad statuarium. lxx: et dicam ad eos: si bonum est in conspectu uestro, date statuentes mercedem meam, aut renuite. et statuerunt mercedem meam triginta argenteos. et dixit dominus ad me: depone eos in conflatorium, et recogita si probatum est, sicut probatus sum pro eis. et tuli triginta argenteos, et misi eos in domum domini in conflatorium. cognoscentibus israelitici gregis pauperibus, qui mea mandata custodiunt, uerbum esse domini quod locutus sum, et uera quae dixi, id est ad pauperes gregis, si uobis placet; homines enim estis et semel libero arbitrio uos creaui, quibus et in eremo locutus sum: si audieritis me, quae bona sunt terrae comedetis; pro hac assumptione, qua abieci uniuersum hominum genus, et uos mihi in peculiarem elegi gregem, et creator omnium uolui paruum habere funiculum, reddite mihi mercedem meam, id est mea praecepta seruate. sin autem non uultis mercedem reddere, nec placet in oculis uestris meo censeri nomine, aperte renuite, et facite quod uultis. qui tunc quidem responderunt moysi: omnia quaecumque dicit dominus, faciemus. in fine autem temporum pro eo quod eos elegi de medio nationum, et liberaui de aegypti fornace ferrea, appenderunt mercedem meam triginta argenteos, pro meo sanguine dantes iudae proditori. et dixit, inquit propheta, dominus ad me, siue ipse saluator, cuius priora sunt uerba, patrem ad se locutum esse contestans: proice illud ad statuarium, pro quo in hebraeo legitur ioser, id est ton~g plastên~g, quem nos, fictorem et figulum possumus dicere. et est sensus: proice pretium meum ad figulum, qui creator et fictor est omnium. nec dixit, depone, sed proice, ut fictoris plastae que iudicio merces domini penderetur. et eirônikôs~g pretium suum, id est diuinae maiestatis, in triginta cernens argenteis, et tam uili mercede se proditum: decorum, inquit, pretium quod appretiatus sum ab eis; hoc autem pressius est legendum cum irrisione et subsannatione dicentis: tanto me populus meus et pauperes gregis quondam, et a me electi in filios, emendum atque uendendum pretio iudicarunt. et tuli, ait dominus per prophetam, sicut mihi a domino fuerat imperatum, triginta argenteos, et non eos deposui, sed proieci in domum domini ad fictorem; in domo domini feci eos a proditore reddi sacerdotibus et pharisaeis, ipso confitente, qui uendidit: peccaui, tradens sanguinem iustum. at illi quoniam pretium sanguinis erat, noluerunt illud reponere in corbonam, id est in gazophylacio; sed emerunt ex eo agrum figuli in sepulturam peregrinorum. nos enim omnes qui peregrini et aduenae legis fuimus, redempti pretiosissimo eius sanguine, in domo figuli creatoris que omnium sepelimur et requiescimus. pro plastêi~g atque fictore, statuarium olim interpretatus sum, uerbi ambiguitate compulsus, quod statuarium fictorem que uno sermone significat. iudaei istum locum malitiose interpretantes, triginta argenteos, triginta mandata legis commemorant, quae facere iubeantur in lege, et rursum triginta sex alia quae prohibeantur in lege, et dici eis, ut argentum mandatorum domini plastae suo atque fictori reddant deo, quod quia facere noluerunt, esse proiectos. breuiter uolui indicare quid sentiant, alioquin explanationem eorum laciniosissimam taedet reuoluere, ut ad reliqua transeamus. et praecidi uirgam meam secundam, quae appellabatur funiculus, ut dissoluerem germanitatem inter iudam et israel. lxx: et abieci uirgam secundam, quae appellabatur funiculus, ut dissiparem testamentum quod erat inter iudam et israel. et in hoc loco longam cuiusdam explanationem, immo tricas inextricabiles legisse me noui, duarum uirgarum in unam societatem ex hiezechielis uolumine proferentis, et omnia quae de concordia iudae et ephraim spiritaliter sentienda sunt, huic capitulo coaptantis. nos autem coeptum sequamur ordinem. postquam a iudaeis crucifixus est dominus et triginta appretiatus argenteis, et pretium sanguinis eius in sepulturam profecit gentium, quae peregrinae erant a lege et mandatis dei, statim dominus sententiam suam ultra non differens: praecidi, ait, uirgam meam secundam, quae proprie mea erat, quae sic mihi haerebat, ut in hieremia perizoma et cinctorium atque lumbare, siue, ut consueto uerbo utra, coxale sit appellata, quae secunda uirga quondam appellata funiculus et pars mea, a me ideo proiecta est, ut dissoluerem foedus et germanitatem atque concordiam, quae inter iudam fuerat et israel, et fratres a se inuicem separarem. ut in apostolorum et eorum qui egerunt paenitentiam numero, rursum iudas appellaretur et confitens deum suum. israel autem et ephraim et ioseph uocarentur, qui in cordis duritia permanentes dixerunt: non habemus regem, nisi caesarem. unde non intulit: ut irritum facerem pactum, siue testamentum, quod habui cum iuda et israel - usque hodie enim paenitentibus porrigit manum -, sed et de uno populo credentes alios, et alios non credentes inter se diuideret, dicens: nolite arbitrari quia ueni mittere pacem in terram, non ueni pacem mittere, sed gladium. ueni enim separare hominem aduersus patrem suum, et filiam aduersus matrem suam, et nurum aduersus socrum suam, et inimici hominis domestici eius. et dixit dominus ad me: adhuc sume tibi uasa pastoris stulti. quia ecce ego suscitabo pastorem in terra, qui derelicta non uisitabit, dispersum non quaeret, et contritum non sanabit, et id quod stat non enutriet, et carnes pinguium comedet, et ungulas eorum dissoluet. o pastor et idolum derelinquens gregem, gladius super brachium eius et super oculum dextrum eius, brachium eius ariditate siccabitur, et oculus dexter eius tenebrescens obscurabitur. lxx: et dixit dominus ad me: adhuc sume tibi uasa pastoralia pastoris imperiti. quia ecce ego suscitabo pastorem super terra, qui derelictum non uisitet et dispersum non requirat, et fractum non sanet, et integrum non dirigat, et carnes electorum deuoret, et talos eorum peruertat. o qui pascitis uana, et qui dereliquistis oues, gladius super brachium eius, et super oculum eius dextrum, brachium eius ariditate siccabitur, et oculus dexter eius caecitate obscurabitur. quando dicit: adhuc sume tibi uasa pastoris stulti, illud significat quod supra assumpserit sibi uirgas duas, unam decorem, et alterum funiculum. et quia illas suo uitio peccato que proiecit, et soluta germanitate inter iudam et israel, nos inserti sumus in radicem bonae oliuae, et caecitas ex parte facta est domui israel, donec intraret plenitudo gentium, nunc prophetae dicitur, ut grauissimum pastoris stulti, siue imperiti, assumat uaticinium. pastor stultus et imperitus, haud dubium quin antichristus sit, qui in consummatione mundi dicitur esse uenturus, et qualis futurus sit, indicatur. uasa autem pastoris, insignia illius et habitum debemus accipere, peram, baculum, fistulam et sibilum. et quomodo esaias, ut captiuitatem populi demonstraret, nudus ingreditur, et hieremias uadit ad domum figuli, ut ex dissipatione uasis quod currebat in rota et manu fingebatur artificis, et interitum israel, et dei potentiam ostenderet, et hiezechiel, ut subuersionem hierusalem et fugam sedeciae et onera captiuorum, non solum uoce, sed et habitu demonstraret, perfodit parietem, et in suis humeris excipitur, sic zacharias habitum stulti et imperiti pastoris assumit, ut eum nuntiet qui uenturus est. iste pastor ideo consurget in israel, quia uerus pastor dixerat: iam non pascam uos, qui alio nomine et in daniele propheta, et in euangelio, et in epistola pauli ad thessalonicenses, abominatio desolationis, sessurus in templo domini prophetatur, et se facturus ut deum, qui et per esaiam magnus sensus dicitur. et ad hoc uenit, non ut sanet, sed ut perdat gregem israel. pastor enim bonus aegrotantia pecora uisitat, dispersa perquirit, relicta affert, lassa sustentat. econtrario pastor malus omnia aduersa agit, et carnibus pinguium deuoratis, ungulas arietum et ouium dissoluit atque peruertit, ne recto ingrediantur pede. hunc pastorem suscepere iudaei, quem dominus iesus interficiet spiritu oris sui, et euacuabit illuminatione aduentus sui, ut qui non crediderunt ueritati, ne salui fierent, credant mendacio, et iudicentur, quia consenserunt iniquitati. descripto autem pastore pessimo, stulto et imperito, ad ipsum pastorem prophetalis sermo conuertitur: o pastor et idolum. tam sceleratus est pastor, ut non idolorum cultor, sed ipse idolum nominetur, dum se appellat deum, et uult ab omnibus adorari. qui dereliquit gregem a bestiis deuorandum, quem dominus tanto tempore custodierat. gladius super brachium eius, et robor, et super oculum dextrum eius, quo se acute dei iactabat cernere sacramenta et plus uidere quam omnes retro prophetae uiderant, intantum ut dei filium se uocaret. gladius autem ille est, de quo et supra discimus et nunc dicemus ex parte, de quo et esaias loquitur: inebriatus est gladius meus in caelo. propterea autem gladius domini super brachium eius, et super oculum dextrum illius erit, ut robur eius et omnia iactantia fortitudinis eius ariditate siccetur, et scientia, quam sibi falso nomine promittebat, aeternis tenebris obscuretur.

Caput 12

onus uerbi domini super israel. dixit dominus extendens caelum et fundans terram et fingens spiritum hominis in eo: ecce ego ponam hierusalem superliminare crapulae omnibus populis in circuitu, sed et iuda erit in obsidione contra hierusalem. et erit: in die illa: ponam hierusalem lapidem oneris cunctis populis; omnes qui leuauerunt eum, concisione lacerabuntur, et collegentur aduersus eam omnes gentes terrae. lxx: assumptio uerbi domini super israel. dicit dominus extendens caelum et fundans terram, et fingens spiritum hominis in eo: ecce ego ponam hierusalem ut super liminaria quae mouentur omnibus populis in circuitu, et in iudaea. et erit obsidio circa hierusalem, et erit in die illo, ponam hierusalem lapidem qui conculcatur a cunctis gentibus; omnis qui conculcauerit eam illudens illudet, et congregabo super eam omnes gentes terrae. triplex interpretatio est ab eo loco, in quo legimus: ecce ego ponam hierusalem superliminare crapulae omnibus populis in circuitu, usque ad eum locum ubi scriptum est: framea suscitare super pastorem meum, et super uirum cohaerentem mihi, dicit dominus exercituum. percute pastorem et dispergentur oues. alii enim iudaeorum putant iam haec ex parte completa a zorobabel, usque ad c- pompeium, qui primus romanorum iudaeam cepit et templum, quam historiam scribit iosephus. alii uero quando hierusalem fuerit instaurata, in fine mundi esse complenda, quod sibi cum êleimmenôi~g suo, quem supra stultum pastorem legimus, miserabilis gens iudaea promittit. alii autem, hoc est nos qui christi censemur nomine, in ecclesia usque ad finem mundi cotidie expleri et explenda, memoramus. et ne per singula extendamus modum uoluminis, proponentes: haec dicunt illi, sic alii suspicantur, nos ita sentimus, tres posuimus sententias, ut ex interpretationis uarietate, quid cui coaptandum sit, prudens lector intellegat. dominus igitur qui caelum extendit ut pellem, et terram alta mole solidauit, et spiritum hominis finxit in eo, idem animarum creator est omnium, ut ex duabus substantiis animae et corporis, unum animal compingeret. spiritus enim pro anima frequenter accipitur, ut ibi: pater, in manus tuas commendo spiritum meum, et: auferes spiritum eorum et deficient, et in puluerem suum reuertentur. iste igitur creator uniuersitatis et dominus, se hierusalem superliminare crapulae omnibus populis in circuitu positurum esse testatur, ut qui limen eius attigerit, inebrietur et corruat, siue ipsum superliminare in eum corruat a quo contingitur. sed et iudas, obsessa hierusalem, est captus a gentibus, et in illarum transiens societatem, cogetur obsidere metropolim suam. non solum autem dominus hierusalem ponet cunctis populis quasi superliminare crapulae; sed ponet illam quasi lapidem oneris cunctis populis, quem qui leuare uoluerit, concisione lacerabitur. congregabuntur enim aduersus hierusalem omnia regna terrarum. mos est in urbibus palaestinae, et usque hodie per omnem iudaeam uetus consuetudo seruatur, ut in uinculis, oppidis et castellis rotundi ponantur lapides grauissimi ponderis, ad quos iuuenes exercere se soleant; et eos pro uarietate uirium subleuare, alii usque ad genua, alii usque ad umbilicum, alii ad humeros et caput, nonnulli super uerticem, rectis iunctis que manibus, magnitudinem uirium demonstrantes, pondus extollant. in arce atheniensium, iuxta simulacrum mineruae, uidi sphaeram aeneam grauissimi ponderis, quam ego pro imbecillitate corpusculi mouere uix potui. cum autem quaererem, quidnam sibi uellet, responsum est ab urbis eius cultoribus, athletarum in illa massa fortitudinem comprobari, nec prius ad agonem quemquam descendere, quam ex leuatione ponderis sciatur quis cui debeat comparari. sensus ergo iste est: ponam hierusalem cunctis gentibus, quasi grauissimum lapidem subleuandum. leuabunt quidem eam, et pro uirium uarietate uastabunt; sed necesse est ut dum leuatur, in ipso nixu et eleuatione ponderis, grauissimus lapis scissuram aliquam uel rasuram in leuantium corporibus derelinquat. super ecclesia sic interpretari potest, quod cuncti persecutores qui contra domum domini dimicarunt inebrientur eo calice quo uniuersis gentibus propinat hieremias, ut bibant et inebrientur, et cadant, et uomant, et insaniant. scio persecutionis tempore multos e nostris contra ecclesiam pugnare compulsos, sed quicumque hoc pondus uoluerit subleuare, leuabit quidem, et pro ira domini qua corripit peccatores suis manibus sustentabit; uerum ipse non erit impunitus, dei contra se gladio dimicante. pro lapide oneris, quem nos, ut potuimus, interpretati sumus, septuaginta uerterunt: lapidem conculcatum a cunctis gentibus. omnis qui conculcauerit eum, - siue eam, id est hierusalem -, illudens illudet. qui manifestus est sensus, quod utroque modo hierusalem et ab inimicis gentibus, et a persecutoribus conculcanda sit et illudendum ei pro uoluntate illudentium. sed melior et uerior est sensus superior. breuiter singula exponimus, ut tandem ueniamus ad calcem, ne si prolixius scripserimus, et rerum obscuritate et sermonis longitudine, lectoris animus confundatur. in die illa, dicit dominus, percutiam omnem equum in stuporem, et ascensorem eius in amentiam; et super domum iuda aperiam oculos meos, et omnem equum populorum percutiam in caecitate. lxx: in die illa, dicit dominus omnipotens, percutiam omnem equum in stupore, et ascensorem eius in amentia; super domum autem iuda aperiam oculos meos, et omnes equos populorum percutiam in caecitate. in illo tempore - hoc enim significat dies -, quando obsessa fuerit hierusalem, ita ut iudas quoque eam obsidere cogatur, et carnaliter et spiritaliter percutiet dominus omnes aduersariorum equos in stuporem, ita ut omnes stupeant qui eos uiderint esse percussos, et ascensores eorum, malorum premente magnitudine, uertentur in amentiam; et super domum iuda, qui contra metropolim suam facere aliquid cogebantur, aperiet dominus oculos suos, ut eorum misereatur, et eos dignos suo faciat aspectu, oculorum que suorum inlustret lumine; omnes autem equos populorum aeterna percutiet caecitate. qui spiritaliter equi intellegendi sint, supra diximus: fallax equus ad salutem, et: hi in curribus, et hi in equis, et cetera his similia. ascensores quoque eorum, uel daemones, uel falsos magistros diximus, qui omnes in stuporem uertentur et amentiam, ut nihil sapere conuincantur, sed palpabiles eos opprimant tenebrae, quales fuerunt quando aegyptiorum primitiua percussa sunt. super domum autem iuda, id est populum qui confitetur deum, et fractus persecutionis angustiis ac timore perterritus, uidetur esse in numero persequentium, aperiet dominus oculos suos, ut plerosque respiciat dicentes ad se: respice in me, et miserere mei; et mereantur audire: et erit tibi dominus lumen aeternum. haec est grauissimi lapidis laceratio, quam in aduersarios suos, qui hierusalem leuare et uexare conati sunt, dominus comminatur. et dicent duces iuda in corde suo: confortentur mihi habitatores hierusalem in domino exercituum deo suo. lxx: et dicent tribuni - id est hoi~g chiliarchoi~g - iuda in cordibus suis: inueniemus nobis, qui habitant hierusalem in domino omnipotente, deo eorum. cum aperuerit dominus oculos suos super iudam, et percusserit omnes equos gentium caecitate, duces iuda, de quo supra dictum est: sed et iudas erit in obsidione contra hierusalem, uota facient in cordibus suis, quia loqui libere non audebunt, ut uincat hierusalem, et uictus iudas cum hostibus uincat cum ciuibus suis. pro eo quod nos diximus: confortentur mihi, et lxx transtulerunt heurêsomen~g heautois~g, id est: inueniemus nobis, in hebraico scriptum emsa li, quod aquila transtulit, karterêson~g moi~g, id est conforta mihi, ut sis sensus: optabunt chiliarchi et tribuni, ac duces iuda, ac uota facient in abscondito mentis arcano, ut deus confortet habitatores hierusalem in domino deo suo, et uincant aduersarios suos. iuxta tropologiam, duces ac tribuni apostoli sunt, et omnes apostolici uiri atque doctores, qui christi exercitui praefuerunt, qui nollent sibi alios inuenire nisi eos qui habitent in hierusalem, uisione pacis, et qui habitent in domino omnipotente deo suo. de his ducibus paulus apostolus fuit, qui inuenit titum et timotheum, lucam ac syluanum. petrus quoque qui marcum scriptorem erudiuit euangelii, et ceteri apostoli qui omnem mundum sua doctrina et eruditione compleuerunt, ut haberent discipulos habitatores hierusalem. in die illa ponam duces iuda sicut caminum ignis in lignis, et sicut facem ignis in feno; et deuorabunt ad dexteram, et ad sinistram, omnes populus in circuitu; et habitabitur hierusalem rursus in loco suo, in hierusalem. et saluabit dominus tabernacula iuda, sicut in principio, ut non magnifice glorietur domus dauid, et gloria habitantium hierusalem contra iudam. lxx: in die illa, ponam tribunos iuda sicut torrem ignis in lignis, et sicut fenum ignis in stipula; et deuorabunt a dextris et a sinistris omnes populos domini per circuitum, et habitabitur hierusalem adhuc in semetipsa; et salua faciet dominus tabernacula iuda, sicut a principio, ut non magnificetur gloria domus dauid, et elatio habitatorum hierusalem super iudam. quando duces iuda dixerint in cordibus suis: conforta mihi, domine, obsessos hierusalem, ut qui sua imbecillitate uicti sunt, tuo superent auxilio, tunc ego dominus omnipotens deus eorum, ponam principes iuda sicut fornacem ignis in lignis, et sicut facem in stipula, ut deuorent aduersarios, quibus simulata amicitia iungebantur. deuorent autem a dextris et sinistris, et omnes populos occidant in circuitu, ut rursum hierusalem habitetur in loco suo, et nequaquam hostiles impetus timeat. urbes quoque et oppida, ac uillas, et uiculos tribus iudae, qui direpti fuerant atque uastati, instaurent sicut fuerant antequam uastarentur, et nequaquam domus regia, et inclyti ac magnifici tribus iuda, et habitatores hierusalem glorientur aduersus tribum iuda, quod suo regatur imperio, suo consilio gubernetur, sed sciant quod domini sit in utrisque uictoria. haec iuxta historiam seu facta sint, seu futura, fidem rerum domini iudicio relinquentes, et sanctis eius, qui ab eo sapientiae ac ueritatis spiritum receperunt. nos dicamus, quod tempore persecutionis ecclesiae, duces et tribuni nominis christiani, de quibus supra diximus, cum dominus pacem reddiderit hierusalem, et interfecerit aduersarium spiritu oris sui, futuri sint quasi caminus ignis in lignis, ut deuorent infructuosas arbores, et sicut faces in stipula, ut quodcumque frumentum non habet, et circumfertur omni uento doctrinae, tradatur incendio. et deuorabunt, inquit, duces iuda et tribuni ad dexteram, et ad sinistram, eos qui in medio itinere incedere noluerunt, nesciunt huperbolas~g esse kakias~g, unde dei populus pollicetur, nec ad dexteram, nec ad sinistram declinabimus, uia recta gradiemur. uia dextra, parcitas est, quam graeci pheidolian~g uocant, sinistra, luxuries, media recta que frugalitas. omnes igitur qui sunt in uia dextra, quibus dicitur: ne sis iustus nimis. et in sinistra, qui audiunt. uiae quae ad sinistram sunt peruersae sunt, deuorans flamma consumet, et deletis aduersariis atque sublatis, rursum hierusalem, id est ecclesia, pristinam gloriam recipiet; et erit in suo statu, et iudae tabernacula saluabuntur, toto orbe dispersa christianorum conciliabula, de quibus quasi tentoriis et tabernaculis ire cupimus ad domum, quae non est manufacta, et ad caelestem hierusalem. propterea autem tabernacula plebis et omnium qui censentur nomine christiano, et reputantur in uulgus, antequam pacem recipient obsessis ecclesiarum principibus, et in fugam uersis, ut nequaquam putant magistri atque doctores sua doctrina ac sapientia, sed domini auxilio pacem ecclesiis redditam. in die illa proteget dominus habitatores hierusalem, et erit qui offenderit ex eis in die illa, quasi dauid. et domus dauid, quasi dei, sicut angelus domini in conspectu eorum. lxx: et erit in die illa, proteget dominus habitatores hierusalem; et qui infirmus in eis fuerit in die illa, erit quasi domus dauid; et domus dauid quasi domus dei, et angelus domini in conspectu eorum. iuda obtinente uictoriam, et domino restituente tabernacula eius sicut fuerant a principio, ut nequaquam domus regia contra populum glorietur, in illa die et in illo tempore, dominus - cuius auxilio iudas a dextris et a sinistris aduersarios deuorabit -, proteget etiam obsessos hierusalem, et in tantam felicitatem ac beatitudinem omnia mutabuntur, ut qui uilissimus putabatur, sit quasi domus regia; et qui de domo regia erat, sit quasi de domo dei, id est quasi nuntius domini et angelicae dignitatis in conspectu eorum, qui eo tempore fuerint resaluati. iuxta anagogen: proteget dominus habitatores ecclesiae, pace ecclesiarum post persecutionem grauissimam reddita, quando et sui nominis interpretatione decorabitur. hierusalem enim uisio pacis exprimitur. et tam beati erunt qui pro ecclesia militarunt, et in persecutione dominum sunt confessi, ut qui minimus fuerit, et quasi homo in aliquo peccato dicto que offenderit, ponatur in ordine magistrorum; et magistri, qui suum seruauerint gradum, sint quasi domus dei et quasi angelus domini, quia hoc omni studio laboramus, positi in terra et uario labore sudantes, ut transformemur in angelicam gloriam. et erit in die illa: quaeram conterere omnes gentes quae ueniunt contra hierusalem. et effundam super domum dauid et super habitatores hierusalem spiritum gratiae et precum. lxx: et erit in die illa: quaeram auferre omnes gentes quae ueniunt contra hierusalem; et effundam super domum dauid et super habitatores hierusalem spiritum gratiae et misericordiae. in die illo quando proteget dominus habitatores hierusalem, quaeret dominus conterere omnes gentes, quae ueniunt contra hierusalem. conteret autem non in perditionem, sed in emendationem, ut aduersum hierusalem militare desistant, et esse incipiant de hierusalem. si enim de nihilo creauit omnia, non idcirco fecit ut perderet quae creauit, sed ut illius misericordia quae creata sunt saluarentur. unde et in sapientia, quae salomonis inscribitur, - si cui tamen placet librum recipere -, scriptum reperimus: creauit ut essent omnia, et salutares generationes mundi; et non erit eis uenenum mortiferum. sicut enim uenit dominus ut quaereret quod perierat, et saluauit humanum genus, sic et gentes in eo perdidit, quod gentes erant aduersariae. denique sequitur: effundam super domum dauid et super habitatores hierusalem spiritum gratiae et misericordiae. de hac gratia scribit et paulus apostolus. caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. et in supradicto uolumine continetur: quae in caelo sunt, quis inuestigauit? nisi quod tu dedisti sapientiam, et spiritum sanctum tuum misisti de excelsis; et sic correctae sunt semitae eorum qui uersantur in terra; et quae tibi placent, eruditi sunt homines. et in esaia loquitur dominus: dedi spiritum meum super te. et rursum de eodem scriptura commemorat: dedi spiritum meum super eum. uerbum autem effusionis, sensum largitatis ostendit, sicut manifestum est in eo quod diximus: caritas dei diffusa est in cordibus uestris. et in alio loco ex persona dei: effundam de spiritu meo super omnem carnem. qui sit autem spiritus gratiae, idem apostolus loquitur ad hebraeos: quanto magis putatis deteriora mereri supplicia eum qui filium dei conculcauerit, et sanguinem testamenti pollutum duxerit, in quo sanctificatus est, et spiritui gratiae contumeliam fecerit. unde et spiritus sancti diuersae gratiae esse dicuntur. et salutatio apostoli: gratia, inquit, uobis et pax multiplicetur, ut postquam nobis peccata donauerit, tunc pax per misericordiam consequatur. haec iudaei ex parte iam facta, et plenius in consummatione mundi futura commemorant. nos autem post aduentum christi cotidie impleri intellegimus et probamus. et aspicient ad me quem confixerunt; et plangent eum planctu quasi super unigenitum et dolebunt super eum, ut doleri solet in morte primogeniti. lxx: et aspicient ad me, pro eo quod insultauerunt; et plangent super eum planctum, quasi super carissimum. et dolebunt dolore, quasi super primogenito. hebraicae litterae daleth et res, hoc est d et r, similes sunt, et paruo tantum apice distinguuntur. ex quo euenit ut idem uerbum diuerse legentes, aliter atque aliter transferant. intellegentiae gratia unum demus exemplum: et uestitus, inquit, erat samuel ephod bad, id est indumento lineo; bad enim linum appellatur; unde et baddim lina dicuntur. pro quo hebraico latino que sermone, male quidam legunt ephod bar; siquidem bar, aut filius appellatur, aut frumenti manipulus, aut electus, aut oulos~g, id est crispus. quod ibi errore interpretationis accidit, etiam hic factum deprehendimus. si enim legatur dacaru, exekentêsan~g, id est compunxerunt siue confixerunt accipitur; sin autem contrario ordine, litteris commutatis, racadu, ôrchêsanto~g id est saltauerunt intellegitur. et ob similitudinem litterarum error est natus. ioannes autem euangelista, qui de pectore domini hausit sapientiam, hebraeus ex hebraeis quem saluator amabat plurimum, non magnopere curauit quid graecae litterae continerent, sed uerbum interpretatus e uerbo est, ut in hebraeo legerat, et tempore dominicae passionis dixit esse completum. quod si quis non recipit, det testimonium, de quo sanctarum scripturarum loco ioannes ista protulerit, et cum non reppererit, cogetur ingratis suscipere ueritatem. plangent autem iudaei quasi super unigenito et primogenito, idipsum significante in domino saluatore, et unigenito et primogenito. unigenitus dicitur, propter naturae proprietatem. primogenitus iuxta apostolum, ex mortuis resurgentium. pro unigenito, carissimum septuaginta transtulerunt, de quo in euangelio legimus: hic est filius meus carissimus, in quo mihi complacui. tunc dolebunt a se crucifixum, cum uiderint in claritate regnantem. uerbum katôrchêsanto~g, apud graecos, non ab illusione, sed a saltatu compositum est, quod scilicet contra dominum quasi ludendo saltauerint, quando dicebant illudentes atque ridentes: uah, qui destruis templum, et in tribus diebus aedificas illud, saluum fac temetipsum, descendens de cruce. haec et alia illudentes, et quodam amentiae tripudio saltantes loquebantur. in die illa magnus erit planctus in hierusalem, sicut planctus adadremmon in campo mageddon. et planget terra, familiae et familiae seorsum; familiae domus dauid seorsum, et mulieres - siue uxores -, eorum seorsum - uerbum enim hebraicum nese, id est gunaikes~g, utrumque significat -, familiae domus nathan seorsum, et mulieres eorum seorsum, familiae domus leui seorsum et mulieres eorum seorsum, familiae semei seorsum et mulieres eorum seorsum. omnes familiae reliquae, familiae et familiae seorsum et mulieres eorum seorsum. lxx: in die illa magnus erit planctus in hierusalem, sicut planctus malogranati quod in campo succiditur, et planget terra per tribus ac tribus; tribus dauid seorsum et mulieres eorum seorsum, tribus domus iudae seorsum et mulieres eorum seorsum, tribus domus nathan seorsum et mulieres eorum seorsum, tribus domus leui seorsum et mulieres eorum seorsum, tribus simeon seorsum et mulieres eorum seorsum; omnes reliquae tribus seorsum et mulieres eorum seorsum. adadremmon, pro quo lxx transtulerunt rhoônos~g, urbs est iuxta iezraelem, quae hoc olim uocabulo nuncupata est, et hodie uocatur maximianopolis in campo mageddon, in quo iosias, rex iustus, a pharaone cognomento nechao uulneratus est; super quo lamentationes scripsit hieremias, quae leguntur in ecclesia, et scripsisse eum, paralipomenon testatur liber. sicut igitur eo tempore post reges peccatores spes omnis populi erat in iosia, et occiso illo, magnus planctus in urbe commotus est, sicut legimus in hebraico: spiritus oris nostri christus dominus captus est in peccatis nostris, cui diximus: in umbra tua uiuemus in gentibus. licet alii iuxta intellegentiam spiritalem hoc referant ad dominum iesum; ita crucifixo saluatore renouabitur planctus in hierusalem, sicut quondam fuit in urbe adadremmon, in campo mageddon. quod que sequitur: plangent familiae et familiae, siue tribus et tribus seorsum: familiae domus dauid seorsum, et uxores siue mulieres eorum seorsum; hoc significat, quod tempore tribulationis et luctus non debeamus seruire coniugiis et operi nuptiarum. unde et in ioel, captiuitate propinqua, dicitur ad iudaeos: egrediatur sponsus de cubiculo suo, et sponsa de thalamo suo. et impendente diluuio, imperatur noe: ingredere in arcam tu, et filii tui, et uxor tua, et uxores filiorum tuorum. et postea finito diluuio, dicitur ad eum: egredere tu, et uxor tua, et filii tui, et uxores eorum, ut qui in arca, impendente discrimine fuerant separati, redditi mundo generationi et liberis deseruirent. hoc autem non solum in tempore fit angustiae sed et in tempore orationis quando uolumus dominum deprecari, dicente apostolo ad corinthios: nolite fraudare inuicem, nisi forte ex consensu ad tempus, ut uacetis orationi. igitur et nunc tribus domus dauid, et tribus domus nathan, et tribus domus leui, et tribus domus semei, a suis uxoribus separantur, ut plangant unigenitum et primogenitum dominum iesum, de quo dixerat: sanguis eius super nos, et super filios nostros. in dauid regia tribus accipitur, hoc est iuda. in nathan prophetalis ordo describitur. leui refertur ad sacerdotes, ex quo ortum est sacerdotium. in semei doctores accipiuntur, ex hac enim tribu magistrorum agmina pullularunt. reliquas tribus tacuit, quae non habent aliquod priuilegium dignitatis. in eo autem quod ait: omnes tribus reliquae, tribus et tribus seorsum, et uxores eorum seorsum, uniuersas absque nomine comprehendit. dicamus, et iuxta lxx rhoôn~g appellatur, non una arbor malorum granatorum, id est mali punici, sed locus his arboribus consitus, de quo iuxta intellegentiam spiritalem sponsus dicit in cantico canticorum: descendi, ut uiderem in genimine torrentis si floruisset uinea, si floruissent mala punica. descendit enim saluator ad torrentem huius saeculi et turbidas aquas, de quibus et in typo eius helias bibisse describitur, ut post flores uineae et mali punici fructum utrumque susciperet, et inebrians ecclesiam suam, audiret ab ea: potabis me de uino unguentarii, de uino malorum granatorum meorum. huiuscemodi potio non solum aestus stomachi fugat, sed et corruptum uentrem sanare dicitur, et reliquis prodesse uisceribus. nihil enim hoc pomo pulchrius; in rubore ecclesiae significat uerecundiam; in granorum ordine gradus et membra totius corporis per singula officia distributa. cum in huiuscemodi uinea et malis fructum saluator non inuenerit, dicet: omnem palmitem non ferentem fructum, tollet pater; et omnem qui fert fructum, purgabit eum ut fructum plus afferat. et in alio loco ioannes baptista conclamat: iam securis ad radices arborum posita est. omnis arbor quae non facit fructum bonum, excidetur et in ignem mittetur. in succisione uitium uel malorum, quando in die iudicii omnia deponentur nomina dignitatum et impletum fuerit illud quod scriptum est: ecce homo et opera eius; et paleae a tritico separatae, erit planctus magnus non in alio loco, sed in hierusalem. etenim plaga atque iudicium a sanctis incipiet et reges et sacerdotes et prophetae et doctores tundent manibus pectora, cum mala pulcherrima uiderint esse succisa, et eum quem confixerant, in patris ac sua maiestate regnare.

Caput 13

in die illa erit fons patens domui dauid et habitantibus hierusalem in ablutionem peccatoris et menstruatae. lxx: in die illa erit omnis locus apertus in domo dauid et habitantibus hierusalem, et in transmutationem et in aspersionem. de hoc fonte, qui egreditur de domo dauid, et in hiezechiele propheta scribitur, quod erumpat fons in domo domini, et crescat in fluuium, qui appellatur aqua remissionis et indulgentiae, et pergat ad solitudinem et ad mare, quod nunc uocatur mortuum, pisces que omnes uiuificet, et ex utraque ripa fluminis uarii generis consurgant arbores, per singulos menses semper nouis fructibus abundantes. et ut sciamus domum, hoc est templum dei, ipsam esse domum dauid, quae in hiezechiele domus dei, in zacharia domus dauid appellatur, hic fons de domo dei egrediens, refertur ad ecclesiam et ad scientiam scripturarum, ut omnes renascamur in christo et in aqua baptismatis nostra nobis peccata donentur. nihil immundius menstruata quae quicquid attigerit, immundum facit, et huius tamen sordes christi abluentur baptismate. pro ablutione peccatorum et menstruatae, lxx transtulerunt, transmutationem et aspersionem, quod de lege transeamus ad euangelium, de littera ad spiritum, de umbra ad ueritatem pro breuibus et praesentibus futura et aeterna succedant. aspersio autem sanguinem domini significat, de quo et petrus apostolus loquitur: gratia uobis, et pax multiplicetur, in oboedientiam et aspersionem sanguinis iesu christi, et rursum: scientes quod non corruptibilibus argento et auro redempti estis, sed sanguine pretioso ut agni immaculati et purissimi; quo qui aspersus fuerit et redemptus, dicere poterit cum propheta: asperges me, domine, hyssopo et mundabor; lauabis me et super niuem dealbabor. et erit in die illa, dicit dominus exercituum, disperdam nomina idolorum de terra, et non memorabuntur ultra; et prophetas, et spiritum immundum auferam de terra. lxx: et erit in die illa, dicit dominus sabaoth, disperdam nomina idolorum de terra, et non erit ultra eorum memoria; et pseudoprophetas et spiritum immundum auferam de terra. in die illa quam crebro commemorat, omnia idola auferentur de terra, siue illa idola de quibus psalmista dicit: simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum, ut nulla sit alia religio, nisi tantum nominis christiani, et de quibus in propheta scriptum est: ululate, sculptilia in hierusalem et in samaria. sicut enim feci samariae et sculptilibus illius, sic faciam hierusalem et idolis eius. siue haec idola, de quibus apostolus loquitur: spiritus autem manifeste dicit, quia in nouissimis temporibus recedent quidam a fide attendentes spiritibus seductoribus, et doctrinis daemoniorum in hypocrisi falsiloquorum, cauteriatam habentium conscientiam suam. sicut enim idola fiunt manu artificis, ita haereticorum peruersa doctrina quodcumque simulauerit, uertit in idolum, et facit pro christo adorari antichristum. pro pseudoprophetis, in hebraico absolute leguntur prophetae, id est nebim, qui et ipsi pseudoprophetas significant, sed tamen et ab ethnicis sacerdotes idolorum uocantur prophetae. et erit, cum prophetauerit quispiam ultra, dicent ei pater eius et mater eius, qui genuerunt eum: non uiues, quia mendacium locutus es in nomine domini; et configent eum pater eius et mater eius, qui genuerunt eum, cum prophetauerit. lxx: et erit, si prophetauerit homo ultra, dicet ad eum pater suus et mater sua, qui genuerunt eum: non uiues, quoniam mendacium locutus es in nomine domini; et compedient eum pater eius et mater eius qui genuerunt eum, cum prophetauerit. nominibus idolorum de terra sublatis et pseudoprophetis, atque immundo spiritu qui loquebatur in eis, si quis ultra temptare uoluerit, et quippiam ex persona domini prophetare, statim pater eius et mater obliuiscentur parentum, ut dei retineant seruitutem, et proferent contra filium mortis sententiam, et tam piae erunt omnium in deum mentes, ut non exspectetur publicum iudicium, sed pereant qui tales sunt, sententia propinquorum. pro eo quod nos diximus, configent eum, idem uerbum est in hebraeo quod supra, dacuru. qua ergo ratione lxx interpretes ibi katôrchêsanto~g, id est insultauerunt, siue illuserunt, et ut uerbum de uerbo exprimam, contra eum saltauerunt, et hic sumpodiousin~g transferre uoluerunt, id est compedient, cum et aquila, et symmachus et theodotio, et ibi et hic similiter uerterint, confixerunt. recte autem qui falsa prophetauerit, homo appellatus est, dicente apostolo: cum enim sint inter uos aemulationes et contentiones nonne carnales estis, et secundum hominem ambulatis? et in psalmis: uos autem sicut homines moriemini, et sicut unus de principibus cadetis. et indigni spiritu dei merentur audire: non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quia carnes sunt. et erit in die illa, confundentur prophetae unusquisque ex uisione sua cum prophetauerit, nec operientur pallio saccino ut mentiantur. sed dicet: non sum propheta, homo agricola ego sum, quoniam adam exemplum meum ab adolescentia mea. et dicetur ei: quid sunt plagae istae in medio manuum tuarum? et dicet: his plagatus sum in domo eorum qui diligebant me. lxx: et erit in die illa, confundentur prophetae unusquisque ex uisione sua cum prophetauerit, et induentur pelle cilicina quia mentiti sunt; et dicet: non sum prophetes ego, quia homo genuit me a iuuentute mea. et dicam ad eum: quid sunt plagae istae in medio manuum tuarum? et dicet: quibus percussus sum in domo diligentis me. qui prophetare temptauerit, et parentum iudicio fuerit condemnatus, et uaticinii illius falsitatem rerum contrarius exitus approbauerit confundetur ex uisione sua, nec ultra operietur cilicio ut mentiatur. hic enim erat habitus prophetarum ut quando populum ad paenitentiam prouocabant, induerentur cilicio. unde et esaiae praecipitur, ut auferat saccum de lumbis suis et nudus incedat; nequaquam enim tempus esse paenitentiae, sed imminentis captiuitatis. ergo et iste pseudopropheta nequaquam habitum accipiet prophetalem, ne sub alieno uestitu et operimento simplices quosque decipiat, sed magis terram findet uomere et agriculturae deditus hominem se probabit, dei que subiacere sententiae, qui locutus est ad adam: maledicta terra in opere tuo; in laboribus comedes ex ea cunctis diebus uitae tuae; spinas et tribulos germinabit tibi et comedes herbas terrae; et in sudore uultus tui uesceris pane. cum que se ostenderit ad hoc natum, ut in sudore faciei suae comedat panem suum, interrogabit eum alter et dicet: quid sibi uolunt istae plagae, et haec uulnera quae in medio manuum tuarum sunt? et est sensus: quare adhaeres patibulo? cur manus tuae transfixae sunt clauis? quid commisisti ut huic poenae et cruciatui subiaceres? et ille respondebit, et dicet: haec uulnera et has accepi plagas, parentum meorum iudicio condemnatus et eorum qui me non oderant sed amabant. et intantum, fugato mendacio, ueritas obtinebit, ut etiam ipse qui suo punitus est uitio, recte perpessum se esse fateatur. hebraei hoc quod scriptum est: nec operientur pallio saccino ut mentiantur, sic edisserunt, et non replebuntur spiritu daemoniaco, quos trichiôntas~g, id est pilosos, in esaia legimus, ne per hanc occasionem ementiti habitus dei in se eloquia mentiantur, siue deum negent. chaesu enim, et mentiantur et negent, interpretari potest. framea, suscitare super pastorem meum et super uirum cohaerentem mihi dicit dominus exercituum. percute pastorem et dispergentur oues, et conuertam manum meam ad paruulos. et erunt in omni terra dicit dominus: partes duae in ea disperdentur et deficient, et tertia pars relinquetur in ea. et ducam tertiam partem per ignem, et uram eos sicut uritur argentum, et probabo eos sicut probatur aurum. ipse uocabit nomen meum et ego exaudiam eum; dicam: populus meus es; et ipse dicet: dominus deus meus. lxx: framea, consurge super pastorem meum et super uirum ciuem eius, dicit dominus omnipotens. percute pastorem, et dispergentur oues, et inducam manum meam super pastores. et erit in die illa dicit dominus, duae partes peribunt et deficient, et tertia pars relinquetur in ea; et transducam tertiam partem per ignem, et uram eos sicut uritur argentum et probabo eos sicut probatur aurum. ipse inuocabit nomen meum, et ego exaudiam eum et dicam: populus meus iste est; et ipse dicet: dominus deus meus es tu. pro framea quam lxx rhomphaian~g transtulerunt in hebraico areb, apud aquilam et symmachum machairan~g id est gladium siue mucronem reperimus. et pro eo quod nos uertimus: super uirum cohaerentem mihi, id est, proskekollêmenon~g moi~g, aquila interpretatus est: super uirum contribulem meum, id est sumphulon~g moi~g. symmachus: super uirum populi mei, quod hebraice dicitur amithi. lxx: super uirum ciuem eius. theodotio: super uirum proximum eius; uau in fine sermonis pro iod legentes, quae litterae sola inter se distant magnitudine; et si iod legatur meum significat, si uau, eius. miror autem quosdam hanc prophetiam - quam euangelista matthaeus retulit ad dominum saluatorem postquam in passione eius fugere discipuli, et tunc eam dicit esse completam -, allegoricis interpretationibus uelle tenuare, et dum plus cupiunt uideri nosse quam ceteri ueritatis regulam non tenere. refert enim euangelista matthaeus: tunc dicit illis iesus: omnes uos scandalum patiemini in me in ista nocte. scriptum est enim: percutiam pastorem et dispergentur oues gregis. et iterum: hoc autem totum factum est ut implerentur scripturae prophetarum. tunc discipuli omnes, relicto eo, fugerunt. nec putandum est de altero loco assumptum testimonium quia in euangelio deus a se dicit pastorem esse percussum, et in praesenti loco, gladio atque mucroni legimus imperatum: percute pastorem, et dispergentur oues. hic gladius et haec romphaea est et framea, de qua et in uicesimo primo psalmo dominus loquitur ad patrem: erue a framea animam meam et de manu canis unicam meam. de hac romphea et in amos propheta scriptum est: in gladio morientur omnes peccatores terrae. quod iuxta litteram penitus stare non potest, multi enim peccatores naufragio pereunt, alii ueneno; hi aqua suffocantur, illos consumit incendium. hoc autem gladio et hac romphaea omnes intereunt peccatores, et tetri coloris aethiopes, de quibus sophonias sacro ore testatur, dicens: sed et uos aethiopes, interfecti gladio meo eritis. postquam pastor bonus qui animam suam posuit pro ouibus suis, qui locutus est ad patrem: quem tu percussisti ipsi persecuti sunt, et super dolorem uulnerum meorum addiderunt, patris uoluntate percussus est, et uir cohaerens deo, qui ait: ego in patre, et pater in me, pependit in patibulo et dixit: pater, in manus tuas commendo spiritum meum, statim dispersae sunt oues, omnis in christo multitudo credentium. conuertit que dominus manum suam, ut in lxx legitur, ad pastores, quos multi male iudaeorum principes interpretantur. ut autem in hebraeo scriptum est, ad paruulos, quibus dominus dixerat in euangelio: ne timeas, grex paruule, et in esaia: ecce ego et pueri, siue paruuli quos mihi dedit dominus. et duae partes factae sunt in omni terra iudaeorum atque gentilium, qui pariter perierunt et defecerunt. in passione enim eius, uox psalmistae completa est dicentis: saluum me fac, domine, quoniam defecit sanctus, et: omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. pereuntibus gentilibus et iudaeis tertia in orbe pars, hoc est tertius christianorum populus, repente succreuit. et pulchre ait: tertia pars relinquetur in ea, hoc est in terra, quia de iudaeis atque gentilibus hi qui dominum confessi sunt, soli uitae et habitationi terrae reseruati sunt. ipsa quoque tertia pars ne delicata esset, et secura confessio, quasi argentum et aurum per ignem ducitur et probatur, quem et dominus in credentibus ardere cupit et paulus feruere desiderat. unde et apostoli in spiritu et in igne domini baptizati loquuntur in psalmo: quoniam probasti nos, deus; igne nos examinasti sicut examinatur argentum. et post paululum: transiuimus per ignem et aquam, et eduxisti nos in refrigerium. et in alio loco dicitur ad credentem: si transieris per ignem, flamma non comburet te, quia te cum sum. idcirco autem non consumit incendium, et flamma non deuorat: quia uox domini intercidentis flammam ignis. cum sic probati fuerint paruuli, super quos dominus conuertit manum suam, et per uocationem eorum omnis nationum turba crediderit, tunc credentium populus uocabit christum nomine suo, et illo dicente: tu es populus meus, populus respondebit: dominus deus meus es tu. iudaei haec ad christum referunt et in ultimo tempore futura contendunt, sed hoc inter nos et illos est, quod nos expleta iam dicimus, illi explenda commemorant.

Caput 14

ecce uenient dies domini, et diuidentur spolia tua in medio tui. et congregabo omnes gentes ad hierusalem in proelium, et capietur ciuitas, et uastabuntur domus, et mulieres uiolabuntur, et egredietur media pars ciuitatis in captiuitatem, et reliquum populi non auferetur ex urbe. lxx: ecce dies ueniunt domini, et diuidentur spolia tua in te, et congregabo omnes gentes super hierusalem, ad bellandum; et capietur ciuitas, et diripientur domus et mulieres polluentur, et egredietur media pars ciuitatis in captiuitatem; reliqui autem populi mei non peribunt de ciuitate. dies quos uenturos dominus comminatur, ut diuidantur spolia hierusalem in medio eius, et cetera quae prophetalis sermo comprehendit, hi sunt de quibus et in esaia legimus: dies domini insanabilis ueniet furoris et irae, ponere totum orbem in solitudinem, et peccatores auferre de eo. quanta autem necessitas erit, ut spolia eius diuidantur in medio illius? solet hoc frequenter accidere, ut quae subito impetu in ciuitate direpta sunt, foris in agro aut in solitudine diuidantur, ne forte hostis superueniat. hic autem tantum malorum pondus incumbet, ut quae direpta sunt, in ciuitatis medio diuidantur pro securitate uictoriae. et non solum capietur hierusalem, cunctis gentibus aduersum eam in proelio suscitatis, sed et uastabuntur domus habitantium hierusalem, et mulieres uiolabuntur in dolorem dominorum et maritorum, qui nec populationem domorum, nec uxorum stuprum ab hostibus prohibere poterunt, iuxta illud quod alibi legimus: qui congregati sunt in medio tui, gladio cadent et filios uestros in conspectu uestro allident, et domus uestras depraedabuntur, et uxores uestras habebunt; quo nihil crudelius nihil que miserius inueniri potest, ut timore mortis propriae, nec salutem filiorum, nec uxorum pudicitiam defendere audeant. hoc ipsum et amos propheta ad amasiam impium sacerdotem comminans loquitur: uxor tua in ciuitate fornicabitur, et filii tui et filiae in gladio cadent, et humus tua funiculo metietur. et haec populo iudaeorum uniuersa contingent: quia fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania. astiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum aduersus dominum et aduersus christum eius. qui irrisit et subsannauit eos, et in furore suo conturbauit illos, intantum ut apostolus quoque cernens eos annos qui ad paenitentiam dati fuerant, iam esse completos, et nihilominus illos in negatione persistere qui occiderunt dominum, et prophetas et apostolos persecuti sunt, dixerit: peruenit super eos ira in finem. haec omnia plenissime iosephus, qui iudaicam scripsit historiam, et multo maiora quam legimus in prophetis, eos sustinuisse commemorat; cornelius quoque tacitus, qui post augustum usque ad mortem domitiani uitas caesarum triginta uoluminibus exarauit. quomodo autem media pars capta sit ciuitatis, et reliquus populus in urbe permanserit, et illo tempore et aliis approbatur, septentrionalem urbis et inferiorem partem esse captam, montem autem templi, et sion, in quo arx erat, integram remansisse. iudaei haec sub gog dicunt esse complenda, alii temporibus macedonum et aegyptiorum, diuersarum que gentium ex parte transacta. nos temporis uarietatem domini sententiae relinquentes, quae scripta sunt, explanemus. et egredietur dominus, et proeliabitur contra gentes illas, sicut proeliatus est in die certaminis. et stabunt pedes eius in die illa super montem oliuarum, qui est contra hierusalem ad orientem; et scindetur mons oliuarum ex media parte sui ad orientem et ad occidentem, praerupto grandi ualde. lxx: et egredietur dominus, et proeliabitur contra gentes illas, sicut in die commissionis, et in die proelii. et stabunt pedes eius in die illa super montem oliuarum, qui est contra hierusalem ad orientalem plagam. et scindetur mons oliuarum, media pars eius ad orientem, et media pars illius ad mare, uoragine magna nimis. egredi deum, et pugnare contra gentes, et stare pedes eius super montem oliueti, et cetera quae in scripturis sanctis anthrôpopathôs~g dicta, et carnaliter continentur, digne deo debemus accipere. alioquin, cum loquatur apostolus: qui est imago dei inuisibilis, et rursum: regi autem saeculorum incorruptibili, inuisibili deo, et in euangelio scriptum sit: deum nemo uidit umquam; unigenitus filius qui est in sinu patris, ipse narrauit, et iterum: non quia deum uidit quisquam, praeter eum qui est de patre; sicut iram eius et paenitentiam et animam et manus, et pedes et uentrem, et oculos et cetera corporis membra, pro uarietate causarum et sensuum interpretationis accipimus, sic et hoc quod scriptum est: egredietur dominus, et proeliabitur, iuxta illud accipiendum quod in abacuc legimus: egressus es in salutem populi tui, in salutem cum christo tuo, et in michaea: quia ecce dominus egredietur de loco suo, et descendet et calcabit super excelsa terrae et consumentur montes subter eum, ualles que scindentur, in esaia quoque: dominus uirtutum egredietur et conteret bellum, et suscitabit zelum et clamabit super hostes suos cum fortitudine. egredietur ergo deus de loco suo, quando quietem et mansuetudinem et clementiam suam pro emendatione peccantium rumpere cogitur, qui, cum per naturam dulcis sit, uitio nostro parapikrainetai~g, id est amarus efficitur, non sibi, sed patientibus, quibus amara tormenta sunt. iste qui alibi loquitur per prophetam: ego sum deus, et non commutor, et ad ipsum dicitur: tu autem idem ipse es, et permanes, et in epistola iacobi: apud quem non est commutatio nunc egreditur et proeliatur sicut in die certaminis, quando pharaonem submersit in mari rubro, et pro israelitico populo dimicauit. et stabunt pedes eius his quorum misertus fuerit, et nequaquam mouebuntur ut rursum de eo dici possit: et dominus tuba canet, et ambulabit in comminatione irae suae. nec ambulabit declinante iam sole, et uicinis tenebris post meridiem, quod super adam fecisse eum legimus. cum que steterit, non stabit in ualle et in locis humilibus sed in monte, qui non infructuosas arbores habeat, et siluam sterilem, sed ubi oliueta nascuntur, quibus alitur lumen aeternum, et soluuntur infirmitates, et requies lassis tribuitur. et ipse mons oliuarum in quo stant pedes domini, contra hierusalem est et ad orientem, unde oritur sol iustitiae, illis que oliuis consitus est, de quibus dicitur: filii tui sicut nouellae oliuarum, in circuitu mensae tuae. cuius media pars scindetur ad orientem, in qua sunt arbores plantatae de gentibus, de quibus una loquitur: ego autem sicut oliua fructifera in domo dei speraui. et altera media pars scindetur ad occidentem et mare, praerupto grandi ualde, qui circumcisionis est populus, ad quem deus loquitur per prophetam: quid dilecta mea in domo mea fecit abominationem? numquid uota et carnes sanctae auferent a te malitias, aut in his effugies? haec dilecta in domo dei fecit abominationem, ut dei filium crucifigeret et audiret: oliuam umbrosam et nemorosam pulchritudinem uocauit dominus nomen tuum; et inutiles facti sunt rami tui qui fracti sunt de bona radice, ut nos in locum eorum insereremur. et animaduerte mysteria scripturarum, quomodo media pars quae uergit ad occidentem, et salsis atque amaris fluctibus tunditur, non simpliciter in mari esse dicatur, sed in praerupta maris uoragine et magna nimis, de qua et michaeas loquitur: detraham in uallem lapides eius - haud dubium quin hierusalem -, et fundamenta eius reuelabo. haec ut in locis difficillimis et ualde obscuris, pro tenuitate uirium nostrarum diximus. ceterum iudaei occidentem sequentes litteram, conantur ostendere, stantem deum super montem oliueti, et ipsum montem in duas partes esse diuisum, ut contra orientem unius partis habeat scissura principium, et altera pars finem tendat ad occidentem, et in medio ualde praecipiti, alia pars ad aquilonem, ad austrum alia diuidatur. et separabitur medium montis ad aquilonem, et medium eius ad meridiem. et fugietis ad uallem montium eorum, quoniam coniungetur uallis montium usque ad proximum; et fugietis sicut fugistis a facie terraemotus in diebus osiae regis iuda, et ueniet dominus deus meus, omnes que sancti cum eo. lxx: et inclinabit media pars montis ad aquilonem et media pars eius ad austrum. et obturabitur uallis montium meorum, et adiungetur uallis montium usque ad asael; et replebitur sicut repleta est a facie terraemotus in diebus osiae regis iuda, et aderit dominus deus meus, et omnes sancti cum eo. pro eo quod nos diximus, fugietis, lxx et reliqui interpretes emphrachthêsetai~g, id est obturabitur, siue replebitur, transtulerunt, et pro eo quod nos posuimus: quoniam coniungetur uallis montium usque ad proximum, pro proximo, lxx asael transtulerunt, aquila ipsum uerbum hebraicum posuit asel per e breuem litteram (azel~g), theodotio per extensam (azêl~g); solus symmachus proximum interpretatus est quem et nos secuti sumus. dicamus paraphrastikôs~g ut possint patere quae scripta sunt: cum mons oliueti grandi uoragine praeruptus fuerit, ita ut una pars uoraginis ad orientem, altera ad occidentem respiciat, repente et in ipsa uoragine excelsa ex utraque parte praerupto, alia uorago rumpetur ad aquilonem alia ad austrum, et praeruptum quadrangulum fiet, ut quadrifariam in quattuor plagas orientis et occidentis, aquilonis et austri uorago tendatur. et fugietis, inquit, ad uallem quae est inter templum et sion. hi enim templi et sion duo montes, dei montes appellantur; quia uallis illa montis oliueti, quae praeruptis hinc atque inde montibus cingitur, usque ad templi montem qui sanctus est, suam uoraginem trahet. terraemotus autem in diebus osiae regis iuda, illius temporis traditur, quando osias, qui azarias altero nomine dicitur, illicitum sibi sacerdotium uindicare conatus, lepra percussus in fronte est; de quo terraemotu et in amos principio legimus: uerba amos qui fuit in pastoralibus de thecue, quae uidit super israel in diebus osiae regis iuda, et in diebus ieroboam filii ioas regis israel, ante duos annos terraemotus. denique postquam hic mortuus est rex scelestus, ad cuius impietatem omnis terra commota est, uidit esaias uisionem magnam, quam suo uolumini intexuit. transeamus ad intellegentiam spiritalem. postquam mons oliuarum ad orientem et occidentem uocatione gentium et abiectione iudaeorum fuerit separatus, rursum alia scissura fiet aquilonis et austri. aquilo iungetur occidenti, auster orientali plagae; ad sinistram stabit circumcisio, ad dextram populus christianus. de his duobus uentis ecclesia loquitur: surge, aquilo, et ueni, auster, ut aquilone uento frigidissimo recedente, qui interpretatur diabolus, auster calidus uentus adueniat; quem sponsa perquirens, ait: ubi pascis, ubi cubas, in meridie? de quo et abacuc mystice loquitur: deus de theman ueniet; pro quo in hebraico scriptum est: deus ab austro, id est a luce plenissima. de qua alibi psalmista conclamat: illuminans tu mirabiliter a montibus aeternis. cum autem tanta fuerit duorum populorum in toto orbe diuisio, ut alii ad orientem et austrum, id est ad dextram, alii ad aquilonem et occidentem, ad sinistram uidelicet, separentur, tunc quicumque sanctus est, fugiet ad uallem montium dei, de quibus supra diximus, templi et sion, duo uidelicet testamenta, quoniam uorago illa quae prius fuerat utriusque montis, tendetur usque ad asael, hoc est usque ad domum dei, quae uicina est paradiso, et caelesti hierusalem, et monti sancto, in quo templum situm est. et sicut eo tempore quo sub osia rege leproso uehementissimus terraemotus mortalium corda perterruit, et territos huc illuc que dispersit. ita duorum populorum separatio, et rursum credentium in una fide societas, inter duos montes placabili sede requiescet, quoniam et uetus et nouum instrumentum sibi utrumque iungetur. quod autem dicitur: usque ad asael, id est usque ad proximum, hoc significat, iuncta quidem sibi esse duo instrumenta legis et euangelii, sed ita iuncta ut magis uicina sint quam unita; multa enim ueteris legis amisimus, et nouae gratiae suscepimus. cum autem hoc fuerit ratione perfectum, tunc ueniet, inquit, dominus deus meus, omnes que sancti cum eo. sin autem uoluerimus pro eo quod nos diximus, fugietis, sequi illud quod alii interpretes transtulerunt: obturabitur, siue replebitur uallis montium eorum hoc dicemus, quod aduentus domini saluatoris, duobus inter se populis separatis, obturet et repleat eam uoraginem quae duos populos diuidebat, ut plana uia ad se mutuo gradiantur. et erit in die illa, non erit lux, sed frigus et gelu. et erit dies una, quae nota est domino, non dies neque nox, et in tempore uesperi erit lux. lxx: in die illa non erit lux, sed frigus et gelu erit una die, et dies illa nota erit domino; et non dies neque nox, et ad uesperam erit lux. manifeste de secundo saluatoris praedicatur aduentu, de quo et ioannes in apocalypsi sua loquitur: ecce ueniet cum nubibus, et uidebit eum omnis oculus et qui eum compunxerunt. et dominus in euangelio pronuntiat uenturum filium hominis in nubibus caeli cum fortitudine et gloria multa. ueniet cum nubibus, id est angelis, qui sunt ministri spiritus, et ad diuersa mittuntur officia et cum prophetis atque apostolis, de quibus scriptum est: ueritas tua usque ad nubes. cum que dies aduentus eius fuerit impletus, non erit lux, sed frigus et gelu, refrigerata omnium caritate, et prae multitudine malorum quae superuentura sunt, frigescentibus cunctis, et calorem pristinae fidei perdentibus. postquam autem omnes peccatores frigus suum gelu que contraxerit, una dies erit atque perpetua; nequaquam sibi luce et tenebris, die et nocte succedentibus, sed ipse dominus erit lux omnium; de quo esaias plenius: non erit, inquit, tibi sol in lucem diei, neque ortus lunae illuminabit te per noctem, sed erit tibi dominus lux aeterna, et deus tuus gloria tua. qui et in alio loco clamat ad hierusalem: illuminare, illuminare, hierusalem; uenit enim lux tua super te, et gloria dei tui super te orta est. ecce enim tenebrae et caligo operient terram super gentes, super te autem apparebit dominus, et gloria dei tui super te orta est. et ibunt reges in lumine tuo, et gentes in splendore tuo. si caligo et tenebrae operient terram super gentes, quomodo rursum gentes ambulabunt in splendore domini? sed illae gentes erunt in tenebris quas frigus gelu que contraxerit; et illae ambulabunt in lumine domini, quae secutae fuerint reges, apostolos et prophetas, de quibus scriptum est: cor regis in manu domini. denique in tempore uesperi, hoc est tenebrarum et tristitiae omnium peccatorum, sanctis lux erit, et una et aeterna dies, quae si nota erit domino - neque enim ignorare poterit quam creauit -, considerandum est quomodo dicat in euangelio, quod diem illam nec angeli, nec filius nouerit, nisi solus pater. et erit in die illa, exibunt aquae uiuae de hierusalem, medium earum ad mare orientale, et medium earum ad mare nouissimum; in aestate et in hieme erunt. et erit dominus rex super omnem terram. lxx: in die illa egredietur aqua uiua de hierusalem, media eius pars ad mare primum, et media eius pars ad mare nouissimum; in aestate et in uere erit sic. et erit dominus in regem super omnem terram. in illo tempore - hoc enim significat dies quae soli nota est domino, in qua non sibi succedent lux et tenebrae, sed erit lumen perpetuum, iuxta illud quod in apocalypsi legimus: et ciuitas non habebit necessariam lucem solis, quoniam dominus deus omnipotens lumen eius erit, egredientur aquae uiuentes de hierusalem, de quibus supra ponentes hiezechielis testimonium, disputauimus, quarum media pars ibit ad mare orientale; quod graecorum libri limnên~g asphaltitin~g uocant, et uulgo mare appellatur mortuum, ex eo quod nihil in aquis eius possit uiuere. et media pars ad mare nouissimum, quod ducit ad aegyptum, et facit litora palaestinae. in aestate, inquit, et in hieme ita erit, ut aquae istae quae exibunt de hierusalem, nec gelu constringantur hiemis, nec aestatis nimio feruore siccentur; quamquam pro hieme uernum tempus septuaginta transtulerint, quod ad distinctionem aestatis non conuenit. cum que uitales aquae utrumque mare fuerint ingressae, et amaras aquas dulci flumine mitigarint, tunc erit dominus rex super omnem terram. aqua quae egreditur de hierusalem, hoc est de ecclesia, doctrinam indicat saluatoris: de sion enim egredietur lex, et uerbum domini de hierusalem, iuxta illud quod alibi scriptum est: repleta sunt omnia scientia domini, sicut aqua multa operiens mare. harum aquarum media pars ibit ad mare orientale, populum circumcisionis, qui in apostolis et per apostolos est electus; et medium earum ad mare nouissimum, ut de oriente et occidente ueniant qui accumbent cum abraham et isaac et iacob. uel certe orientale mare et mare nouissimum, intellegamus uetus et nouum instrumentum, quod nisi flumine saluatoris et spiritali eius intellegentia fuerit dulcoratum, amarissimum est, occidente littera, et spiritu uiuificante. quod que sequitur: in aestate et in hieme erunt, subauditur aquae uiuae quae egrediuntur de hierusalem, ut et in pace et in persecutionibus istae uiuentes, aquae manare non cessent. siue quia lxx transtulerunt: in aestate et in uere ita erit, hoc dicamus, quod illo tempore non sit hiems, sed uer aestas que perpetua, quando uox turturis audietur in terra nostra, et ficus afferent grossos suos, et uineae florebunt, et hiems pertransibit, et pluuia recedet, et abibit sibi. in illo tempore ideo uer necessarium erit, quia flores apparebunt in terra nostra ut celebremus pascha et pentecosten, in quibus de terrenis transeamus ad caelestia, et omnes fructus nostros offeramus deo. in phase enim hiemis finis, ueris exordium est, in pentecoste aestatis principium, quando labores manuum nostrarum et fructum offerimus deo. de hac aestate et uere perpetuo iustus loquitur ad dominum: tu fabricatus es auroram et solem, aestatem et uer tu plasmasti. tunc erit dominus rex super omnem terram, quando dicemus: dominus regnauit, exsultet terra, et iterum: dicite in gentibus, quia dominus regnauit. etenim correxit orbem terrae, qui non commouebitur. aquam autem uiuam recte a nobis doctrinam saluatoris expositam, sciet ille qui biberit, et qui saluatorem audierit praedicantem: si quis biberit ex aqua quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae uiuentis et salientis in uitam aeternam, et rursum: qui credit in me, sicut dixit scriptura, de uentre eius egredientur flumina aquae uiuentis. sicut enim qui biberit de doctrina eius, habebit in se fontem uiuentem, sic qui crediderit in eo, iuxta id quod scripturarum uocibus continetur, flumina aquae uiuentis egredientur de uentre illius. aquas uiuentes multi ad baptismum referunt, quae in uere et in aestate, hoc est in pascha et in pentecoste, sitientibus largiendae sunt, quando implebitur quod scriptum est: lauamini, mundi estote. in die illa erit dominus unus, et erit nomen eius unum. et reuertetur omnis terra usque ad desertum de colle remmon ad austrum hierusalem; et exaltabitur, et habitabit in loco suo, a porta beniamin usque ad locum portae prioris, usque ad portam angulorum, et a turre ananeel usque ad torcularia regis. et habitabunt in ea et anathema non erit amplius, sed sedebit hierusalem secura. lxx: in die illa erit dominus unus, et nomen eius unum, circumiens omnem terram et desertum a gabaa usque remmon ad austrum hierusalem. rhama uero in loco permanebit, a porta beniamin, usque ad portam primam, usque ad portam angelorum, et usque ad turrem anamael, usque ad torcularia regis habitabunt in ea; et anathema ultra non erit et habitabit hierusalem confidens. exstructionem urbis hierusalem, et aquarum egressum de medio eius, quae ad utrumque defluant mare, iudaei et christiani iudaizantes, ultimo sibi tempore repromittunt, quando rursum exercenda circumcisio sit, et immolandae uictimae, et omnia legis praecepta seruanda, ut non iudaei christiani, sed christiani iudaei fiant. in die, inquiunt, illa, quando christus in hierusalem aurea atque gemmata sederit regnaturus, non erunt idola nec diuinitatis cultura diuersa, sed erit dominus unus, et reuertetur omnis terra usque ad solitudinem, id est in antiquum statum. ponit que locorum uocabula a quo loco usque ad quem locum aedificanda sit hierusalem; de colle remmon, hoc enim gabaa sonat, ubi arbor maligranati est, usque ad australem plagam hierusalem. quod que sequitur: rhama autem in loco suo permanebit, melius interpretatus est aquila et ceteri, qui posuerunt: exaltabitur. rhama quippe exaltatio dicitur, iuxta illud prophetale et euangelicum: uox in rhama audita est, hoc est, in excelsis sonuit. exaltabitur itaque hierusalem, et aedificabitur in loco pristino, a porta beniamin, usque ad portam quae dicitur angulorum, et a turre ananeel, non ut graeci et latini male legunt anamael, usque ad torcularia regis, quod hebraice scriptum est ammelech. et habitabunt, inquit, in ea, hoc est in hierusalem, et anathema amplius non erit, nullus uidelicet metus hostilis impetus, nulla formido, sed sedebit uel habitabitur hierusalem aeterna pace requiescens. haec iudaei iuxta litteram somniant, et nostri chiliastai~g, qui rursum audire desiderant: crescite et multiplicamini, et replete terram, et pro huius uitae continentia breui que ieiunio, bulbos sibi, et uuluas, et aues phasidis, et attagenem, nequaquam ionicum, sed iudaicum repromittunt, de quibus uere potest dominus dicere: non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quia carnes sunt. caro enim pugnat aduersus spiritum, et spiritus contra carnem. nec opponant nobis ioannis apocalypsim, quae et ipsa spiritaliter disserenda est. nos autem caelestem hierusalem interpretemur ecclesiam, quae in carne ambulans, non uiuit secundum carnem, cuius municipatus in caelo est. postquam enim dominus iesus rex fuerit super omnem terram, de quo ad patrem spiritus sanctus loquitur per prophetam: deus, iudicium tuum regi da, et iustitiam tuam filio regis, tunc unus dominus erit, de quo scriptum est: scitote quoniam dominus ipse est deus. et unum nomen eius, omni praua religione calcata, iuxta illud quod propheta decantat: domine, dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in uniuersa terra, et rursum: magnificasti super omnes nomen sanctum tuum, et alibi: sicut nomen tuum, deus, ita et laus tua super omnem terram; de quo et abacuc loquitur: laudis eius plena est terra. de cuius nominis gloria ipse deus loquitur: absque me non scies deum, et praeter nomen meum, quod magnificatum est super omnes. tunc reuertetur omnis terra, in qua habitauere iudaei usque ad desertum, id est usque ad populum gentium, qui prius desertus erat, et legis notitiam non habebat; a gabaa usque ad remmon, hoc est a colle usque ad excelsum, quia de terra et de deserto ad colles, et de collibus ad montana consurgimus. unde et sponsus in cantico canticorum transilit colles qui minores sunt, et salit super montes excelsos, de quibus scriptum est: montes excelsi ceruis. sin autem remmon, malogranatum accipere uolumus, utrumque enim apud hebraeos interpretatur, hoc dicamus quod fines ecclesiae de collibus incipiant, ut omnis ordo ecclesiasticus construatur, de quo supra diximus, quando interpretati sumus planctum unigeniti, et planctum sicut adadremmon. nec hoc est ecclesia fine contenta, sed perueniet usque ad austrum in luce plenissima, super quo dudum exposuimus, et nunc idcirco reticemus, ne eadem saepius inculcantes, lectori simus fastidio. et exaltabitur ecclesia quae coepit a collibus, et peruenit ad meridiem; et habitabit in loco suo, de quo scriptum est: in loco pascuae ibi me collocauit. a porta beniamin, qui interpretatur filius dexterae et non filius dierum, ut male quidam suspicantur. aliud est enim si in nun litteram, aliud si in mem finiatur. et perueniet usque ad locum portae orientalis et prioris, usque ad portam angulorum. a uirtute incipimus, hoc quippe dextera significat, et peruenimus usque ad portam priorem, ut per eam ingrediamur ad ceteras; statim que nobis occurrit porta angulorum, ubi angularis lapis est: quem reprobauerunt aedificantes, et factus est in caput anguli. qui angularis lapis parietem utrumque connectit, et duos populos in unum redigit, de quo et deus loquitur per esaiam: ecce ponam in sion lapidem angularem, electum et pretiosum in fundamentis eius; et qui crediderit in eum, non confundetur. hic lapis angularis et ceteros lapides angulares superaedificari sibi uoluit, ut apostolus paulus posset libere dicere: aedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide christo iesu. hos lapides non imitantur haeretici, qui omnia gloriae et lucri causa faciunt, et orant in angulis platearum, rectam semitam relinquentes. omnis enim angulus rectam lineam frangit; et idcirco meretrix in prouerbiis, utcumque eam accipere uoluerimus, cuius non quiescunt pedes domi, sed aut foris uagatur, aut in omnibus insidiatur angulis platearum, cum uiderit iuuenem insipientem - non inuitat enim quem senserit esse prudentem et maturum senectute, de quo scriptum est: cani hominis sapientia eius -, statim apprehendit, et osculatur atque blanditur, et ducit ad lupanar, et inuitat ad coitum. relinquamus igitur similatos angulos, et ad firmos atque robustos christi angulos transeamus, ad quos cum peruenerimus, statim nobis occurrit turris ananeel, quod interpretatur, gratissimus dei. quid enim turre salomonis gratius est? de qua ad sponsam dicitur: sicut turris dauid ceruix tua, quae aedificata est in thalphioth, mille scuta pendent super illam, omnia iacula potentium. hanc turrem dominus in euangelio aedificari uult, expensis prius et sumptibus supputatis; et de qua dicitur ad hierusalem: fiat pax in uirtute tua, et abundantia in turribus tuis, de qua et sanctus ad deum loquitur: deduxisti me, quoniam factus es spes mea; turris fortitudinis a facie inimici. de turre ananeel peruenimus ad regis torcularia, pro quibus et tres psalmi titulum habent, et dominus dicit in esaia: torcular calcaui solus, ut exuberet in illis nostra uindemia, et exprimamus botros, et rubentia in christi sanguine musta calcemus, ut bibamus uinum quod laetificat cor hominis, et sponsa desiderat sponsi sodalibus loquens: inducite me in cellam uini, ponite super me caritatem. si nos istiusmodi inebriarint torcularia, habitabimus in hierusalem, in qua anathema ultra non erit, maledictio uidelicet et abominatio. unde dicit et apostolus: si quis non amat dominum, sit anathema. et in alio loco: nemo in spiritu dei loquens, dicit anathema iesu. et pro fratrum salute anathema esse cupit, imitari uolens dominum suum, qui et ipse cum non esset maledictio, pro nobis factus est maledictio. ablato autem omni anathemate, habitabit hierusalem secura atque confidens, et illud in se exprimens: qui confidit in domino, beatus est, et: melius est confidere in domino, quam confidere in homine; de qua securitate et confidentia hieremias propheta commemorat: benedictus erit homo, qui confidit in domino. et haec erit plaga qua percutiet dominus omnes gentes, quae pugnauerunt aduersus hierusalem. tabescet caro uniuscuiusque stantis super pedes suos, et oculi eius contabescent in foraminibus suis, et lingua eorum contabescet in ore suo. lxx: et haec erit ruina qua percutiet dominus omnes populos qui militauerunt contra hierusalem. tabescent carnes eorum stantium super pedes suos, et oculi illorum defluent de foraminibus eorum, et lingua eorum tabescet in ore eorum. quae passurae sint gentes quae contra urbem domini dimicabunt, praesens scriptura testatur. stabunt, inquit, super pedes suos, et caro eorum tabescet et defluet, et oculi eorum computrescent, et de suis foraminibus excident; lingua magniloqua, quae dei populum blasphemabat, soluetur in saniem, et intra uallum dentium computrescet. haec passos non esse romanos qui hierusalem subuerterunt, cunctis perspicuum est, nisi forte iudaei illas nationes asserent perpessuras, quae contra auream et gemmatam dimicaturae sunt hierusalem. nos autem dicemus, omnes persecutores, qui afflixerunt ecclesiam domini, ut taceamus de futuris cruciatibus, etiam in praesenti saeculo recepisse quae fecerint. legamus ecclesiasticas historias, quid ualerianus, quid decius, quid diocletianus, quid maximianus, quid saeuissimus omnium maximinus, et nuper iulianus, passi sint, et tunc rebus probabimus etiam iuxta litteram, prophetiae ueritatem esse completam, quod computruerint carnes eorum, et oculi contabuerint, et lingua in pedorem et saniem dissoluta sit. porro si ex hoc dicto haereticis crudelitas dei uidetur ostendi, audiat haec uniuersa fieri, ut deficientibus malis succrescant bona. qui enim in domino et cum domino steterit, defluent eius carnalia, ut oriantur spiritalia, et oculi qui male uidebant, cadent de foraminibus suis, ut alii reponantur, qui possint dominum suscipere cum propheta dicente: ad te leuaui oculos meos, qui habitas in caelis. et lingua blasphemans ideo computrescet, ut altera lingua nascatur, quae glorificet deum, et possit dicere: lingua mea meditabitur iustitiam tuam tota die laudem tuam. unde et simeon suscipiens in ulnis infantem, et futura praenuntians, ait: ecce hic positus est in ruinam et resurrectionem multorum, ut mala cadant, et optima suscitentur. unde et dominus: in iudicium, inquit, ego ueni in hunc mundum ut qui non uident, uideant, et qui uident, caeci fiant. non uidebat gentilium populus, et post christi fidem coepit ueritatis lumen aspicere, quae loquitur per prophetam: spiritus domini super me, propter quod unxit me, euangelizare pauperibus misit me, praedicare captiuis remissionem et caecis ut uideant, et illuminentur sapientia, de qua scriptum est: sapientia hominis illuminat faciem eius, et in psalmis legimus: dominus illuminat caecos, siue sapientes facit. hoc enim magis significat sophoi~g. uidebant iudaei, et quia lumen recipere noluerunt, aeterna caecitate cooperti sunt. in die illa erit tumultus domini magnus in eis, et apprehendet uir manum proximi sui, et conseretur manus eius super manum proximi sui. sed et iudas pugnabit aduersus hierusalem, et congregabuntur diuitiae omnium gentium in circuitu, aurum et argentum, et uestes multae satis. lxx: et erit in die illa stupor domini magnus super eos, et apprehendet unusquisque manum proximi sui, et adhaerebit manus eius in manu proximi sui. et iudas praeparabitur in hierusalem, et congregabit robur omnium populorum per circuitum, aurum, argentum, et uestes multas nimis. cum haec fuerint expleta miracula ut caro hostium defluat, tabescant oculi, et lingua in ore blasphemantium computrescat. tunc erit magnus tumultus, siue stupor in eis; hoc enim significat ekstasis~g quam lxx transtulerunt: et apprehendet unusquisque manum proximi sui, et conferetur manus cum alterius manu, prae formidine et malorum pondere, quae superuenient. iudas quoque pugnabit contra metropolim, de quo et supra diximus, et a domino concessa uictoria, congregabuntur diuitiae omnium gentium quae militauerunt contra hierusalem, aurum et argentum, et uestium multitudo, quae in rebus pretiosissima sunt. haec sibi infelix iudaea promittit, aurum accipere sperans, quae triginta argenteis dominum appretiauit. nos autem coeptum sequentes ordinem, omnia ista referamus ad ecclesiae beatitudinem, quod cuncti qui in ea fuerint admirentur subiectionem hostium, et suam felicitatem, et unusquisque apprehendat manum proximi sui, ut conserant dexteras, et mutua fide ac necessitudine copulentur. quod autem in hebraico legimus: et iudas pugnabit aduersus hierusalem, pro quo lxx transtulerunt: et iudas praeparabitur in hierusalem, utroque modo accipiamus, quod iudas qui quondam domini confessus est nomen, et in persecutionibus coactus, christi populum persecutus est, et ipse uertatur ad laetitiam. uel certe iudas, omnis confitens et fidelis, non aduersum hierusalem pugnet, sed praeparet se in hierusalem, ut contra aduersarios dimicet. et congregabit ipse iudas diuitias omnium gentium in circuitu, aurum, argentum et uestes multas nimis. aurum et argentum in sensu et in sermone intellegi saepe diximus, unde et uestes aeque debemus accipere, quibus christi decoratur ecclesia, de qua scriptum est: astitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato, circumdata uarietate. quibus uestibus indutam se credentium turba laetatur et dicit: exsultabo in domino, quia induit me uestimentis salutis, et tunica laetitiae. dixerat enim ei dominus: uestiui et trichaptois~g et byssinis. in trichaptois~g uestes tenues accipiamus, quae tam pulchrae sunt atque subtiles, ut capillorum similes esse uideantur. has uestes ecclesia congregat, ut habeat quibus induat populum suum, cui a uero concionatore praeceptum est: in omni tempore sint uestimenta tua candida. et sic erit ruina equi, et muli et cameli, et asini, et omnium iumentorum quae fuerint in castris illis, sicut ruina haec. lxx: et haec erit ruina equorum et mulorum et camelorum et asinorum, et omnium iumentorum quae fuerint in castris illis, iuxta ruinam hanc. et haec iudaei sub êleimmenôi~g suo carnaliter explenda contendunt. grandis reuera domini fortitudo, ut corruant in castris hostium equi, et muli, cameli et asini, et omnia iumenta eorum sicut et homines corruerant. magnus triumphus, gloriosa uictoria, bruta animalia deo pugnante superari. dicamus ergo iuxta coeptam tropologiam, quod idcirco omnia mala corruant, quae prius contra ecclesiam dimicarunt, ut bona repente consurgant. denique qui prius equus fuerat hinniens ad uxorem proximi sui, et impatiens ad libidinem ferebatur et iacebat in turpitudine uoluptatum; cum sequi coeperit castitatem, dicetur ad eum: surge, eamus hinc, et: surge, ueni, proxima mea, et in apostolo: surge qui dormis, et exsurge a mortuis, et illuminabit te christus. cum que surrexerint qui ante ceciderant equi, et mollia terga domino praebuerint ad sedendum, dicent ad eum: ascende super equos tuos, et equitatio tua salus. iuxta hunc sensum mulos accipiamus qui steriles sunt et non procreant filios, sed uoluptate lasciuiunt, de quibus psalmista commemorat: nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus. sicut ergo qui proni sunt ad libidinem, equi appellantur, sic mulos iuste uocabimus, qui uirgines sunt carne, non spiritu, qui eunuchizantur non propter regna caelorum, sed propter hominum uoluptatem. cum igitur isti muli, et isti eunuchi, uersi fuerint in progeniem, et spiritales filios procrearint, audient per esaiam: et ne dicat eunuchus, quoniam sum lignum aridum. haec enim dicit dominus eunuchis, qui custodierint sabbata mea et elegerint quae uolui, tenuerint foedus meum; dabo eis in domo mea et in muro meo locum nominatum, et nomen melius a filiis et filiabus, nomen sempiternum dabo eis quod non deficiet. tales mulos et mulas habebant reges israel, et maxime dauid, qui refertur ad christum. si intelleximus qui sint equi et muli ruentes et consurgentes, transeamus ad camelos, animal ruminans, ungulam que non findens, et dicamus, camelos esse omnes peccatores terrae, qui graui peccatorum sarcina deprimuntur et uidentur sibi sanctas scripturas legere, sed ungulam non findunt, ruminantes eloquia diuina, et ea quae scripta sunt neglegentes. rectius autem camelus dici potest populus iudaeorum, qui et ipse legem dei meditatur, et eam ruminat et uoluit in pectore, sed non diuidit ungulam, ut credat in patrem et in filium; et in eo immundus est, quod nequaquam separat litteram a spiritu, umbram a ueritate, et portat legis onera et audit per prophetam: uae gens peccatrix, populus plenus delictis. de istiusmodi camelo qui ruminat, ungulam que non findit, et in prouerbiis quasi ad filium dicitur: qui relinquit custodire disciplinam patris, meditabitur eloquia mala. post camelum transeamus ad asinum, qui quondam ferebatur infrenis, et immundus erat et multos habebat dominos, et per praecipitia labebatur, ut corruens repente consurgeret, et portaret dominum saluatorem, et ingrederetur in sanctam hierusalem, et eum paruulorum turba credentium susciperet triumphantem. hunc asinum ad uitem et uineam saluator dicitur alligasse, de qua in psalmis scriptum est: uineam ex aegypto transtulisti, eiecisti gentes, et plantasti eam. ad quam ipse uinitor loquitur: ego plantaui te uineam frugiferam totam ueram. omnia quoque iumenta et animantia, quae uno nomine propheta comprehendit, pro singulorum naturis interpretanda sunt, et hoc magis dei filio conuenit, quam ea quae stulta populus iudaeorum uaticinatione praesumit. et omnes qui reliqui fuerint de uniuersis gentibus, quae uenerint contra hierusalem, ascendent ab anno in annum, ut adorent regem dominum exercituum, et celebrent festiuitatem tabernaculorum. lxx: et erit, quicumque derelicti fuerint de cunctis gentibus quae uenerint contra hierusalem, ascendent per annos singulos, ut adorent regem dominum omnipotentem et celebrent festiuitatem tabernaculorum. omnes, inquit, qui relicti fuerint de gentibus quae uenerint contra hierusalem, ascendent per singulos annos, ut adorent regem dominum exercituum, et celebrent festiuitatem tabernaculorum. haec quoque iudaei cassa spe in mille annorum regno futura promittunt, cuius sollemnitatis istud exordium est. egressus populus israel de aegypto per uastam et terribilem ac latam solitudinem, in qua non erat domus, uilla, oppidum, specus, faciebant sibi tabernacula atque tentoria - quae nunc a similitudine paruulae auis papiliones uocantur -, in quibus cum coniugibus morarentur ac liberis, et cibum caperent, et per diem solis ardores, per noctem humorem, et frigus et roris iniuriam deuitarent, iussum que est ut in mense septimo quinta decima die mensis fieret tabernaculorum sollemnitas: et cum te, inquit, interrogauerit filius tuus cras, dicens: quid sibi uolunt haec tabernacula? respondebis ei: multo tempore peregrinati sumus in aegypto, de qua eduxit nos dominus in solitudinem, et idcirco tabernacula suscitamus, ut beneficiorum dei omni tempore recordemur, cum coeperimus habitare in urbibus. praecepit quoque ut facerent tabernacula de ligno pulcherrimo, quod iudaei citrum uocant, et de palmarum ramis ac frondibus ligni densissimi, et salicis, et populis. historiae iecimus fundamenta, ut ex his ad spiritalia transeamus. quamdiu in profectu sumus et in cursu atque certamine, habitamus in tabernaculis, hoc omni mente nitentes, ut de tabernaculis ad firmam et stabilem sedem transeamus, id est domum dei. unde et sanctus dicit in psalmo: heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est, et: aduena ego sum et peregrinus sicut omnes patres mei. hoc loquitur qui in aegypto est, et adhuc in saeculo constitutus. qui autem egreditur de aegypto, quae hebraice dicitur mesraim et interpretatur tribulatio, et ingreditur uitiorum solitudinem, carpit iter suum et dicit in psalmo: pertransibo in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum dei. admirabile est enim nolle habitare cum aegyptiis, sed submerso pharaone, terram cupere repromissionis intrare. unde et alibi loquitur: quam dilecta tabernacula tua, domine uirtutum. concupiscit et deficit anima mea in atria domini, et post paululum: beati omnes qui habitant in domo tua, in saeculo saeculorum laudabunt te. uox enim exsultationis et salutis in tabernaculis iustorum. et in prouerbiis scriptum reperimus: domus iustorum permanent, et tabernacula eorum, qui recte agunt, stabunt. de domibus, quod permaneant, de tabernaculis, quod statura sint, pollicetur. dicit et in alio loco sanctus uir: unum petiui a domino, hoc requiram, ut inhabitem in domo domini omnibus diebus uitae meae, et uideam delectationem domini, et uisitem templum eius. qui in istiusmodi habitat tabernaculis, et de tabernaculis ad atria, et de atriis ad domum, et de domo ad templum domini ire festinat, debet celebrare sollemnia tabernaculorum in ligno sapientiae pulcherrimo, de quo in prouerbiis dicitur: lignum uitae est omnibus qui appropinquant ei, et qui reclinantur super eum, quasi super dominum firmitatis. et in ramis palmarum, in quibus signum uictoriae, et uirtutis praemium continetur, et in frondibus densissimae arboris quam myrtum iudaei intellegunt, propter mortificationem uitiorum ac libidinum. unde et domino saluatori a magis myrrha offertur in munere. et in ramis, inquit, salicis et populi, quam quidam unam arborem uocant; ipsum que ligni nomen quod graece dicitur agnos~g, indicat castitatem. aiunt medici et hi, qui de arborum et herbarum scripsere naturis, quod si quis florem salicis, siue populi mixtum aqua biberit, omnis in eo frigescat calor, et libidinis uena siccetur, ultra que filios generare non possit. qui talium arborum ramis protectus fuerit, exerceat sollemnitatem tabernaculorum, sextum mensem transiens, qui refertur ad mundum, et septimo agens sabbatum spiritale, in quinta decima die eiusdem mensis, quando noctis luna plenissima est, et omnes eius tenebrae claro lumine resoluuntur. haec breuiter diximus, olim animo contemplantes librorum magnitudinem, ut ad reliqua transeamus. et erit, qui non ascenderit de familiis terrae ad hierusalem, ut adoret regem dominum exercituum, non erit super eos imber. lxx: et erit, qui non ascenderint de familiis terrae ad hierusalem, ut adorent regem dominum omnipotentem, et isti illis apponentur. pro eo quod septuaginta transtulerunt, et isti illis apponentur, in hebraico scriptum est, ulo alehem eie gesem, quod aquila et symmachus et theodotio similiter interpretati sunt: et non erit super eos imber. ecclesia domini iesu appellatur caelestis hierusalem, de qua apostolus scribit: quae autem sursum est hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum, et: accessistis ad sion montem, et ciuitatem dei uiuentis, hierusalem caelestem. et haec hierusalem non est in locis humilibus sita, sed in monte excelso, de quo saluator loquitur: non potest ciuitas abscondi super montem posita. unde qui adoraturus est dominum exercituum in hierusalem, debet ad montana conscendere. qui autem de familiis ac tribubus terrae est, et idcirco dominum non potest adorare, non erit super eum imber temporaneus et serotinus, nec terra illius pluuiis caeli rigabitur. siue, ut uerterunt septuaginta: qui non ascenderint de familiis terrae ad hierusalem, ut adorent regem dominum omnipotentem, cum illis reputabuntur, qui pugnauerunt aduersum hierusalem, et quorum tabescet caro, et oculi defluent, et lingua putrescet. quod et si familiae aegypti non ascenderint, et non uenerint, nec super eos erit; sed erit ruina qua percutiet dominus omnes gentes, quae non ascenderint ad celebrandam sollemnitatem tabernaculorum. hoc erit peccatum aegypti, et hoc peccatum omnium gentium, quae non ascenderint celebrandam festiuitatem tabernaculorum. lxx: sin autem tribus aegypti non ascenderit, nec uenerit illuc, et super eos erit ruina, qua percutiet dominus omnes gentes, quae non ascenderunt ut agerent sollemnitatem scenopegiae. hoc erit peccatum aegypti, et peccatum omnium gentium quae non ascenderint ut celebrent sollemnitatem scenopegiae. qui aegyptius est, et gentium ceterarum, quamdiu aegyptius et ethnicus permanet, non ascendet in hierusalem; et quia ascendere non potest, nec gradum ad excelsa subrigere, ideo non erit super eum imber dominicae benedictionis. et hoc peccatum erit maximum aegyptio, assyrio, chaldaeo, syro, moabitae, et ammonitae, si noluerint egredi de terris suis, et ascendere hierusalem, ut per tabernacula transeant in hierusalem, et inueniant aeternam domum, aliarum que gentium homines esse desistant, et efficiantur israelitae in quibus dolus non est. haec omnia quae nos celeri sermone perstringimus, iudaei et iudaizantes nostri, immo non nostri, quia iudaizantes, sperant futura corporaliter, utique et circumcisionem sibi, et coniugia in mille annorum imperio promittentes, ne impleatur in illis maledictio quae scripta est: maledicta sterilis quae non facit semen in israel, et: beatus qui habet semen in sion et domesticos in hierusalem. quod si uerum est, omnes uirgines quas mille annorum regnum inuenerit maledictioni et sterilitati perpetuae subiacebunt, aut certe nupturae sunt, ut maledictionem effugiant. in die illa erit, quod super frenum equi est, sanctum domino; et erunt lebetes in domo domini quasi phialae coram altari. et erit omnis lebes in hierusalem et in iuda sanctificatus domino exercituum. lxx: in die illa erit, quod super frenum equi est sanctum domino omnipotenti; et erunt lebetes qui in domo domini sunt sicut phialae ante domum altaris. et erit omnis lebes in hierusalem et in iuda sanctus domino omnipotenti. uerbum hebraicum mesuloth, aquila et theodotio buthon~g interpretati sunt, id est profundum. symmachus peripaton~g suskion~g, id est incessum umbrosum. soli septuaginta chalinon~g, id est frenum, transtulerunt, quos et nos in hoc loco secuti sumus, ne nouum aliquid in quaestione uulgata uideremur afferre. quod cum ab hebraeo quaererem quid significaret, ait mihi, non debere nos legere mesuloth, sed mesaloth, quod significat phaleras equorum et ornatum bellicum, et excepto hoc loco, in nullo penitus sanctarum scripturarum uolumine hoc uerbum reperiri. frenum autem lingua hebraica resen appellari, et non mesuloth, quod lxx transtulerunt. et esse sensum: tempore sollemnitatis perpetuae, et regni hierusalem pacatis omnibus et tranquillis, nequaquam opus esse equitatu, quod genus bellantium fortissimum est, sed omnem ornatum, et decorem phalerarum ad cultum domini conferendum. hoc illi dixerint. nos equorum profundum et incessum suskion~g umbrosum, siue tenebrosum, referamus ad scientiam mysticam, quam et dauid quasi equus optimus se habere iactabat, dicens: incerta et occulta sapientiae tuae manifestasti mihi. et apostolus: o profundum diuitiarum sapientiae et scientiae dei. quam inscrutabilia iudicia eius, et inuestigabiles uiae eius. de hoc profundo propheta clamauit ad dominum et exaudiuit eum. in his profundis et tenebris posuit deus latibulum suum; has tenebras et sacramenta diuina ingressus est moyses in sina montis caligine, ut uideret deum, de quibus et dauid in psalmo alio loquebatur: iudicia domini abyssus multa. haec arcana et ista mysteria sancta sunt domino, quae nouerat euangelista ioannes, qui ausus est dicere, quod angeli forsitan nesciebant: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. et idcirco amatur a domino, quia optimum habebat profundum; et recubuerat super pectus iesu, unde et hauserat sapientiam. sin autem uoluerimus, ut lxx transtulerunt frenum accipere sermonem dei, intellegamus in freno, eum qui equos insanientes libidine et mulos steriles atque lasciuos refrenat a uitiis, et coercet, et non patitur ire per praeceps, de quibus dicitur: nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus. in freno et chamo maxillas eorum constringes, qui non approximant ad te. de hoc freno et iacobus loquitur: in equorum ora mittimus frenos, et omne corpus eorum circumagimus, ut scilicet recto gradiantur itinere, et mollia ad sedendum domino possint terga praebere. tale frenum et talis sermo auri et argenti uarietate compositus, feros equos saluatori praeparat ad sedendum, et sanctos facit, ac proprie illius cultui consecratos. audiui a quodam rem, pio quidem sensu dictam, sed ridiculam, clauos dominicae crucis, e quibus constantinus augustus frenos suo equo fecerit, sanctum domini appellari. hoc utrum ita accipiendum sit, lectoris prudentiae derelinquo. nos transeamus ad lebetes, qui futuri sunt in domo domini, quasi phialae altaris. erit enim omnis lebes in hierusalem, et in iuda sanctificatus domino omnipotenti. ament aeneos lebetes, qui amauerunt ollas aegyptias et carnes, et pepones et allia, et caepe et cucumeres. nos iudaicos lebetes in quibus coquebantur carnes uictimarum, uertamus in phialas aromatum coram altari domini, de quibus sponsa dicit ad sponsum: fratruelis meus descendit in hortum meum ad phialas aromatum, pascere in hortis et collegere lilia. hortus et paradisus in quem sponsus descendit ad sponsam, sanctarum lectio scripturarum est, de quibus lilia, et uiolas et rosas et uaria decerpit aromata, ut impleat phialas animarum credentium, et domino ex eis liba diffundat. istiusmodi lebetes cum uersi fuerint in phialas domini et dicere potuerint: christi bonus odor sumus, et pro uirulentia carnium, uarios coeperint flores gestare uirtutum, tunc erunt in hierusalem, et in iuda sanctificati domino omnipotenti, de quibus frequentius diximus, quod hierusalem uisionem pacis, et iudas exprimat confitentem. et uenient omnes isti immolantes, et sumentes ex eis, et coquent in eis; et non erit mercator ultra in domo domini exercituum in die illo. lxx: et uenient omnes qui immolent et sument ex eis, et coquent in illis; et non erit chananaeus ultra in domo domini omnipotentis in die illo. pro chananaeo, aquila interpretatus est mercatorem, quem et nos in hoc loco secuti sumus. cum lebetes fuerint uersi in phialas, uenient omnes in circuitu nationes, siue qui relicti fuerint de uniuersis gentibus immolantes, et sument lebetes et coquent in eis carnes uictimarum, ut non crudas carnes agni comedant, sed omni carnium humore decocto, remaneat quod igne paratum fuerit ad uescendum. quae sint phialae coram altari domini, in quas lebetes israelitici conuertantur, et supra diximus, et nunc ex parte dicemus. laudat sponsa in cantico canticorum sponsum suum: maxillae eius sicut phialae aromatum. in maxillis sermo accipitur, qui prolatus a domino, uaria unguenta depromit, et tanta erit boni odoris fragrantia ut faciat sibi dominus flagellum de scripturarum textum testimoniis, et eiciat de templo uendentes et ementes, et dicat ad eos: scriptum est, domus patris mei, domus orationis uocabitur cunctis gentibus; uos autem fecistis eam domum negotiationis. quidam illud quod in daniele scriptum est, licet in hebraico non legatur: semen chanaan, et non iuda, et quod ab osee propheta de ephraim dicitur: particeps idolorum ephraim; posuit sibi scandala, prouocauit chananeos, fornicantes fornicati sunt, huic coaptant loco, et omnem fornicatorem, chananaeum et alienigenam appellari uolunt, quem de domo dei asserunt auferendum.