Prologus

antequam sophoniam aggrediar, qui nonus est in ordine duodecim prophetarum, respondendum uidetur his qui me irridendum aestimant, quod omissis uiris, ad uos scribam potissimum, o paula et eustochium. qui si scirent oldam, uiris tacentibus, prophetasse, et debboram iudicem pariter et propheten, hostes israel, barac timente, superasse; et iudith et esther, in typo ecclesiae, et occidisse aduersarios, et periturum israel de periculo liberasse; numquam post tergum meum manum curuarent in ciconiam. taceo de anna et elisabeth, et ceteris sanctis mulieribus, quarum uelut siderum igniculos, clarum mariae lumen abscondit. ad gentiles feminas ueniam, ut et apud saeculi philosophos uideant animorum differentias quaeri solere non corporum. plato inducit aspasiam disputantem, sappho cum pindaro scribitur et alcaeo; themista inter sapientissimos graeciae philosophatur; corneliam gracchorum, id est uestram, tota romanae urbis turba miratur; carneades eloquentissimus philosophorum, acutissimus rhetorum, qui apud consulares uiros et in academia plausus excitare consueuerat, non erubuit in priuata domo, audiente matrona, de philosophia disputare. quid referam catonis filiam, bruti coniugem, cuius uirtus facit ne patris mariti que constantiam tantopere miremur? plena est historia tam graeca quam latina uirtutibus feminarum, et quae integros libros flagitent. mihi tantum, quia aliud operis incumbit, in fine prologi dixisse sufficiat, dominum resurgentem primum apparuisse mulieribus, et apostolorum illas fuisse apostolas, ut erubescerent uiri non quaerere, quem iam fragilior sexus inuenerat.

Caput 1

uerbum domini quod factum est ad sophoniam filium chusi, filii godoliae, filii amariae, filii hiezechiae, in diebus iosiae, filii amon regis iuda. lxx similiter. tradunt hebraei cuiuscumque prophetae pater aut auus ponatur in titulo, ipsos quoque prophetas fuisse. unde et amos unus de duodecim prophetis, qui dixerat: non sum propheta, nec filius prophetae, sed pastor caprarum, uellicans sycamina, patris nomen in titulo non habet. hoc si uerum est, sophonias propheta, quem nunc conamur exponere, more, ut ita dicam, prophetico, et gloriosa maiorum suorum stirpe generatus est; habuit enim patrem chusi, auum godoliam, proauum amariam, atauum hiezechiam, et talem quadrigam ipse uelut extremus auriga compleuit. nomen sophoniae alii speculam, alii arcanum domini transtulerunt. siue igitur specula, siue absconditum domini interpretetur, utrumque prophetae conuenit. dicitur enim et ad hiezechiel: fili hominis, speculatorem te posui domui israel, et in alio loco: non faciet dominus quicquam, nisi reuelauerit disciplinam suam seruis suis prophetis, et noni psalmi titulus, pro absconditis filii interpretatur. iste ergo propheta, qui erat in specula et in sublimibus constitutus, et nouerat mysteria domini, filius erat chusi - qui interpretatur humilitas, uel aethiops meus, de quo postea tractabimus -, habebat quoque auum godoliam, qui dicitur magnitudo domini, et proauum amariam, qui et ipse uertitur in sermonem domini, et atauum hiezechiam, qui sonat fortitudinem domini. de fortitudine itaque domini, natus est sermo domini, et de sermone domini nata est magnitudo domini, et de magnitudine domini nata est humilitas, ut cum peruenerit aliquis ad perfectum, dicat: non sum dignus uocari apostolus, et illud in psalmis: domine, non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei. hucusque quasi prono lapsu, et per plana currentes, in eo quod chusi etiam aethiops meus interpretatur, impegimus. nam post tantas uirtutes quomodo nomen aethiopis sonare poterit in laudem? et siquidem scriptura dixisset chus, id est aethiops, uidebatur indissolubilis quaestio; chus quippe natus est de cham. sed in eo quod ait, chusi, hoc est aethiops meus, uidetur sonare mysterium; quod ille qui quondam aethiops fuerat, uersus in paenitentiam - secundum illud quod dicitur: aethiopia praeueniet manus eius deo, et in alio loco: in conspectu eius procident aethiopes -, dicat cum sponsa in cantico canticorum: nigra sum, et speciosa filia hierusalem. legimus et in hieremia abdemelech eunuchum aethiopem placuisse deo; et in actis apostolorum aethiopem eunuchum reginae candacis tantum habuisse studium scripturarum et legis dei, ut in uehiculo legeret, et ad adorandum dominum in templo eius ueniret hierusalem. unde talis fides digno praemio coronatur, et mittitur ad eum philippus euangelista statim que docetur, credit, baptizatur et saluus est. et non solum eunuchus; sed cum additamento uiri ponitur, eunuchus uir aethiops. quia enim eunuchus erat christi, et se eunuchizauerat propter regnum caelorum, propterea uiri uocabulum non amiserat. recte quoque sophonias quasi filius chusi, id est aethiopis, in consequentibus libri de paenitentia scribit aethiopum: trans flumina, inquit, aethiopiae, inde deferent hostias mihi. haec de genealogia sophoniae, qui prophetauit in diebus iosiae. quomodo autem dies dicuntur heliae hi qui ab eo illuminati sunt, ita et dies iosiae qui se leuauerat ad dominum, quia iosias interpretatur eleuatio domini; et fuit uir iustus et de laudibus eius, regnorum quoque et paralipomenon scribit historia. et habuit patrem amon, auum manassen. legimus manassen post multa scelera, et post captiuitatem in babylone, egisse paenitentiam, et ad meliora conuersum domini misericordiam consecutum. unde et fidei suae, per quam crediderat deo, filium uocauit epônumon~g, id est amon; siquidem amon fides interpretatur. simul que considera, quod nequaquam ut supra reges decem tribuum, id est reges ponantur israel, sed reges tantum iudae. iam enim decem tribus ab assyriis sub rege hiezechia patre manasse deductae fuerant in captiuitatem. hoc in prooemio et in titulo sophoniae generationis et temporis. nunc uideamus quid ipsa quoque prophetia contineat. congregans congregabo omnia a facie terrae, dicit dominus, congregans hominem et pecus, congregans uolatile caeli, et pisces maris; et ruinae impiorum erunt et disperdam homines a facie terrae, dicit dominus. lxx: defectione deficiat a facie terrae, dicit dominus, deficiat homo et iumenta; deficiant uolatilia caeli, et pisces maris; et infirmabuntur impii et auferam iniquos a facie terrae, dicit dominus. hoc quod posuimus in septuaginta: et infirmabuntur impii, de theodotionis translatione additum est, pro quo symmachus interpretatus est: et scandala cum impiis, ut subaudiatur, congregabuntur, siue deficient; quinta autem editio: et infirmitas cum impiis deficiet. debemus ergo, consuetudinem nostram sequentes, primum historiam texere, et postea de sublimioribus disputare. extremum quippe regnum duarum tribuum, quae uocabantur iuda et beniamin, sub iosia fuisse, nulli dubium est. illo enim interfecto, filii eius qui postea regnauerunt, et nepotes, non tam regnasse credendi sunt, quam ludibrio habiti fuisse ab aegyptio rege, et chaldaeis, et uariis captiuitatibus mortibus que cruciati. quia igitur populus poterat se excusare in regibus malis et dicere: nos uolumus seruire deo, sed prohibemur a regibus, datur rex iustus, quo zelante zelum domini, et populo nihilominus in idolorum cultu perseuerante, iusta irae causa profertur a domino, et prophetatur de euersione hierusalem, et captiuitate iuda, et uictoria nabuchodonosor. dicit que dominus per prophetam: nequaquam ultra tribuam paenitentiam, sed a facie terrae uniuersa consumam; non homo, non iumentum, non uolatile, non pisces maris remanebunt. iram quippe domini etiam bruta sentiunt animalia, et uastatis urbibus hominibus que interfectis, solitudinem et raritatem bestiarum quoque fieri et uolatilium piscium que, testis illyricum est, testis thracia, testis in quo ortus sum, solum, ubi praeter caelum et terram et crescentes uepres, et condensa siluarum, cuncta perierunt. hoc autem, inquit propheta, accidet, quia impiorum fuit nimia multitudo. corruent itaque impii et disperdentur homines, et erit solitudo super faciem terrae. sed et de consummatione mundi idipsum accipere possumus, quod et homines, et pecora, et uolatilia, et pisces maris et uniuersa deficient, et infirmentur impii, et tollatur iniquitas a facie terrae. quod si uoluerimus et altius aliquid intellegere - propter hoc quod dicitur a septuaginta: defectione deficiat a facie terrae -, et defectionem in bonam partem accipere iuxta illud: et deficiens mortuus est abraham in senectute bona, senex et plenus dierum, et appositus est ad populum suum; et de his quae de isaac et iacob scriptura refert, uidebimus quomodo defectione deficiant a facie terrae, et hoc eos implere praeceptum: qui habentes conuersationem in caelis, et in carne, non secundum carnem militantes, eo quod sciant illos qui in carne uiuunt, deo placere non posse, quantum in se est omnia agunt ne sint in carne, sed in spiritu; et a terra recedentes aiunt: consuscitauit, et consedere nos fecit in caelestibus in christo. quod si aliquis opposuerit aduersum hoc quod in bonam partem accepimus: defectione deficiat a facie terrae, illud quod de ismael scriptum est: hi sunt anni uitae ismael, centum triginta septem, et deficiens mortuus est, et appositus est ad genus suum, respondebimus ei primum et ipsum ismael filium esse abraham, et accepisse dona et partes a patre, secundum mensuram suam; deinde absolute scriptum: deficiens mortuus est, et non addi, quod scriptum est de abraham: in senectute bona, senex et plenus dierum, et appositus est ad populum suum. siue de isaac: fuerunt autem dies isaac quos uixit, anni centum octoginta quinque, et deficiens isaac mortuus est, et appositus est ad genus suum senex et plenus dierum. nec non et de iacob: et cessauit iacob praecipiens filiis suis, et leuans pedes super lectum defecit, et appositus est ad populum suum. ex quo intellegimus aliud esse tantum deficere, et aliud cum defectione plures pariter habere uirtutes. quod autem primum dixerat generaliter: defectione deficiat a facie terrae, postea in partes diuisit scriptura diuina, deficiat homo, et iumenta, deficiant uolatilia caeli, et pisces maris. quattuor sunt quae iubentur deficere, primum homo rationabilis, deinde tria quae subiecta sunt homini, iumenta, et uolatilia, et pisces quae puto et in octauo psalmo poni: insuper et pecora campi, uolucres caeli et pisces maris, qui perambulant semitas maris. quod autem primum dixerat: oues et boues uniuersas, quasi praecipua de iumentis separauit, et cum his quae mansere iumenta numerare ea noluit. deficiat itaque homo, deficiant iumenta, deficiant uolatilia caeli, deficiant pisces; et non dixit: deficiant bestiae, deficiant reptilia terrae. hae enim non debent deficere, sed perire; uerum deficiant ea quae possunt habere correctionem. quomodo defecerunt sarae muliebria, et iubetur abraham ut audiat quaecumque sara praeceperit. deficit quis ut homo, si contemnat humana, et non ultra moriatur ut homo, et audiat: ego dixi, dii estis. deficit alius ut iumentum, qui ad altiora conscendens non accusatur sermone prophetico: homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus est illis. deficit quasi uolatile caeli, qui facit sibi pennas aquilae, et reuertitur ad domum praeceptoris sui diues, et omnem deserens paupertatem. deficit quasi piscis maris, qui comprehensus sagenis domini, cum bonis piscibus separatur. cum haec iuxta praeceptum domini fuerint perpetrata, infirmabuntur impii, non habentes tantum roboris quantum prius. sed et tollentur iniqui - non dixit, occidentur, sed tollentur -, ut ad meliora conuersi, de impietate et iniquitate, ad pietatem, iustitiam que translati, incipiant esse quod ante non fuerant. haec secundum tropologiam. debemus enim et maiorum interpretationem ponere. iam in lectoris arbitrio erit, utrum seueritatem, an clementiam uelit sonare quae dicta sunt. et extendam manum meam super iudam et super omnes habitatores hierusalem; et disperdam de loco hoc reliquias baal, et nomina aedituorum cum sacerdotibus, et eos qui adorant super tecta militiam caeli et adorant et iurant in domino, et iurant in melchom; et qui auertuntur de post tergum domini, et qui non quaesierunt dominum nec inuestigauerunt eum. lxx: et extendam manum meam super iudam, et super omnes qui habitant hierusalem; et auferam de loco hoc nomina baalim, et nomina sacerdotum cum sacerdotibus, et eos qui adorant super tecta militiam caeli, et eos qui iurant in domino, et iurant in rege suo, et eos qui declinant a domino, et qui non requirunt dominum, et qui non retinent dominum. post impiorum ruinas, et iniquorum ablationes a facie terrae, consequenter aduersus iudam et aduersus hierusalem ex persona domini dicitur: et extendam manum meam super iudam et super omnes habitatores hierusalem. extensio quippe manus gestum percutientis ostendit. et disperdam de loco hoc reliquias baal. non quod secundum lxx nomina baalim penitus eradenda sint, sed quod iuxta hebraicum cultores eius e populo qui pauci de caede hostium remanserant in iuda et hierusalem, se comminetur auferre. nomina quoque aedituorum cum sacerdotibus, quia in tantam iudas et beniamin uenerant impietatem, ut in templo domini - iuxta quod scribit hiezechiel, et regnorum quartus liber ostendit -, statuam baal, quam imaginem zeli dominus uocat, statuerint, et in eodem sanctuario idola et dominum pariter uenerati sint. unde signanter idolorum sacerdotes, non sacerdotes, sed temenitas~g, id est aedituos uel fanaticos appellauit quod hebraice dicitur acchumarim. et aedituos ergo et sacerdotes quondam dei, et eos qui in domatibus adorabant militiam caeli, solem et lunam et astra reliqua; et qui iurabant in nomine domini, et in nomine idoli ammonitarum melchom - quod a lxx in regem uersum est -, auferet dominus de loco hierusalem, siue disperdet, apo~g koinou~g enim subauditur. et disperdam de loco hoc reliquias baal, et disperdam nomina aedituorum cum sacerdotibus, et disperdam eos qui adorant super tecta militiam caeli, et disperdam eos qui adorant et iurant in domino, et iurant in melchom, et disperdam eos qui auertuntur, siue declinant de post tergum domini, et qui non quaerunt eum, siue non retinent. aduertuntur autem post tergum domini israel, qui relinquentes cultum eius iurant in melchom, et adorant militiam caeli et uenerantur baal idolum sidoniorum. hucusque historiae sensus expositus est, uideamus et anagogen. propter dominum qui de tribu iuda ortus est, et propter hierusalem in qua regnauit iudas, hoc est dominus atque saluator, dicamus quando multiplicata fuerit iniquitas, et refrixerit caritas multorum, et ueniente domino rara fides apparuerit in terra, intantum ut temptentur etiam electi dei tunc extendere dominum ad supplicia peccatorum manum suam super iudam, qui sibi uidetur nomen domini confiteri, et super hierusalem, ecclesiam quae ex pace sortita uocabulum est, et auferre de ecclesia nomina baalim, quod interpretatur in sublimioribus. auferet autem dominus nomina uanae gloriae et admirationis falsae, quae uersantur in ecclesia, in qua iuxta iacobum, ueneratur annulum aureum habens; et contemnitur pauper, cum ad aduentum iudicis et senatoris, et in commune omnium diuitum, plebs uniuersa consurgit, et sancto pauperi ne standi quidem inter cateruas potentium et concessiones eorum tribuitur locus; sed et nomina sacerdotum cum sacerdotibus qui frustra sibi applaudunt in episcopali nomine, et in presbyterii dignitate, et non in opere. unde signanter non ait, et opera sacerdotum cum sacerdotibus, sed nomina, qui tantummodo falsa nomina praeferunt dignitatum, et malis operibus sua nomina destruunt; et eos qui adorant super tecta militiam caeli, qui eleuantur aduersus scientiam dei; et omne quod geritur in saeculo, fictam sibi scientiam pollicentes, referunt ad ortus stellarum et occubitus, et mathematicorum sequuntur errores, et eos qui adorant dominum et melchom, qui saeculo pariter et domino putant se posse seruire et duobus dominis satisfacere, deo et mammonae; qui militantes christo, obligant se negotiis saecularibus, et eandem imaginem offerunt deo et caesari, et cum christi sacerdotes esse se dicant, filios suos consecrant melchom, id est, regi suo. recte enim habent regem hominem, qui regem dominum perdiderunt, et qui per mala opera declinant a domino, et non requirunt eum, retinent sua peccata fugientem. si quis autem uoluerit iuxta interpretationem nominum iudae et hierusalem super anima uniuscuiusque hoc ipsum intellegere, non errabit, quod auferat dominus uniuersa quae diximus uel in consummatione mundi, uel in singulorum exitu, quando audient: stulte, hac nocte auferetur anima tua a te. et extendat manum suam super eum qui dominum non confitetur, et super eum qui sensum pacis se habere iactat, ut auferat atque disperdat de tali hierusalem omnem superbiam, et falsos in deum cultus, et uariorum errores dogmatum, et seruitutem in deum pariter et mundum, et per cotidiana peccata, auersionem a domino et neglectum in deum. silete a facie domini dei, quia iuxta est dies domini, quia praeparauit dominus hostiam, sanctificauit uocatos suos. lxx: timete a facie domini dei, quia iuxta est dies domini, quia praeparauit dominus uictimam suam, sanctificauit uocatos suos. pro eo quod lxx transtulerunt, timete, et nos posuimus, silete, in hebraeo interiectio est imperantis silentium, qua saepe utuntur et comici; sed et absolute praecipitur in cunctis silentium, quod dies uentura sit domini. diem autem domini, diem intellegamus captiuitatis et ultionis in populum peccatorem, et hostiam subuersionis hierusalem, et sanctificationem eorum quos dedicauit interfectioni, secundum illud quod dicitur in hieremia: sanctifica eos in die interfectionis eorum. et est sensus: uenit contra impium populum olim praedicta captiuitas, iam prope est. sub iosia enim rege prophetia texitur; hoc interfecto, timete a facie domini dei, quia iuxta est dies domini, quia praeparauit dominus uictimam suam, sanctificauit uocatos suos. tota uastitas uenit, de qua et in hiezechiel: uenit, inquit, finis; finis uenit, et cetera. haec mihi uictima placet, has mihi hostias sanctificaui. potest autem hoc quod ait: sanctificauit uocatos suos, et de babyloniis accipi, quos in ultionem populi etiam seruos suos uocat, uindicantes iniuriam suam. uocaui, inquit, nabuchodonosor seruum meum. et in eodem uolumine, non solum seruum sed columbam eum quoque uocat: a facie gladii columbae. porro secundum tropologiam, quia facies domini est super facientes mala, ut perdat de terra memoriam eorum, et prope est iudicii dies, - quia ad comparationem aeternitatis omne huius saeculi tempus breue est -, siue exitus singulorum; timeant omnes, et sileant, ne facies domini - de qua sanctus ait: signatum est super nos lumen uultus tui, domine -, peccatorum fenum, stipulam, ligna consumat. praeparauit enim dominus hostiam suam, totum leuitici mysterium, quando per ignem et effusionem sanguinis, et ueram oblationem salui fient, qui saluandi sunt, et sanctificabuntur uocati. quidam de nostris, diem domini et hostiam eius, et sanctificationem uocatorum, in aduentu saluatoris intellegunt, quando immolatus est agnus, et in sanguine eius sanctificati sunt apostoli, et ceteri qui per eos uocati sunt. et erit in die hostiae domini, uisitabo super principes, et super filios regis, et super omnes qui induti sunt ueste peregrina. et uisitabo omnem qui arroganter ingreditur super limen in die illa, qui complent domum domini dei sui iniquitate et dolo. lxx: et erit in die hostiae domini, et ulciscar super principes, et super domum regis, et super omnes qui induti sunt uestimentis alienis; et ulciscar super omnes manifeste, qui sunt in uestibulis in die illa, qui complent domum domini dei sui impietate et dolo. in die iudaicae captiuitatis, quando totus populus immolandus est, uisitabit dominus, et super principes qui mane bibebant siceram, et super filios regis uel omnes de stirpe regia, uel certe proprie filios iosiae, quos uel occisos uel captos legimus; et super omnes qui induti sunt ueste peregrina, hoc est qui pro dei cultu uenerati sunt idola. et super omnes quia arroganter ingrediuntur super limen in die illa, hoc est aduersum superbos, qui cum quodam fastu et dignitatis supercilio, gradus templi et sanctuarii limen ascendunt. porro qui in eo ubi nos interpretati sumus: qui arroganter ingrediuntur super limen, potest intellegi secundum hebraicum, qui transiliunt limen; et hoc historice sentiendum est, uindicabo super eos, qui iuxta regnorum primum librum non calcant limen idolorum, superstitionibus seruientes, qui repleuerunt domum domini dei sui non solum idolorum cultu, sed iniquitate et scelere et omni mendacio, ut ad errorem religionis iniquitas quoque in subiectos et in proximos mendacium iungeretur. sed quia semel et tropologice exponere coepimus: uisitabit dominus in aduentu et passione saluatoris, id est in die hostiae filii sui super pontifices et sacerdotes populi iudaici et super domum regiam. usque ad illud enim tempus perseuerauerunt reges iudae de stirpe dauid, secundum prophetiam iacob: non deficiet princeps ex iuda, neque dux de femoribus eius, donec ueniat cui repositum est, et ipse erit exspectatio gentium. post hostiam enim domini ablatum est regnum a iudaeis. et super omnes, inquit, qui induti sunt uestimentis alienis, qui recesserunt a protectione et indumento dei, et suo errore cooperti sunt. et ulciscar super omnes manifeste qui sunt in uestibulis, hoc est qui egressi sunt de templo dei; et cum deberent esse intrinsecus, propter peccata sua egressi sunt foras, et de ecclesia dei recesserunt, adimplentes templum eius impietate et dolo. hoc intellectum sit in primo saluatoris aduentu. quia autem de consummatione mundi et die iudicii, quem omnes in die interpretantur domini, semel exposuimus, scire debemus, quod illo tempore uisitet dominus super principes et super pastores, qui lac de ouibus comedunt lanas que tondentes, non curant de contritione gregis, et super filios regis qui se iactant christianos, et quod regis christi sint filii, gloriantur, et super omnes qui induti sunt uestibus alienis. uestis filiorum regis et principum indumentum, christus est, quod accipimus in baptismo, iuxta illud: induite uos christum iesum, et: induite uos uiscera misericordiae, bonitatis, humilitatis, mansuetudinis, patientiae, et cetera. in quibus praecipitur, ut induamur nouo homine caelesti, iuxta creatorem nostrum, et proiciamus indumentum ueteris hominis cum operibus eius. cum ergo debeamus talibus indui uestimentis, pro misericordia induimur crudelitate, pro patientia, impatientia, pro iustitia, iniquitate. et ut semel dicam, pro uirtutibus, uitiis; id est pro christo, antichristo. unde dicitur de istiusmodi homine: et indutus est maledictione sicut uestimento. uindicabit quoque dominus manifestissime in aduentu suo, etiam super eos qui cum bonis operibus in ecclesia esse deberent, eiecerunt se ob conuersationem pessimam; et traditi satanae uersantur in uestibulis, immo nec in uestibulis, sed ante uestibula, quod significantius graece dicitur epi~g ta~g propula~g. et super omnes uindicabit, qui uariis iniquitatibus atque peccatis implent ecclesiam, et impietatibus atque mendacio, et miscent sanguini sanguinem. quod si uoluerimus hoc ipsum accipere super animabus singulorum, principes et domum regis, intellegamus logismous~g, id est cogitationes et sensus, et ipsam animam, quae debet esse hospitium regis; et iuxta superiorem expositionem indumenta quoque aliena, et omnia quae sequuntur, referamus ad unumquemque credentium, qui cum debuerant induti esse christo, et semper uersari intrinsecus, uariis se peccatorum operuerunt uestimentis, et egressi de ecclesia, id est congregatione sanctorum, pro uirtutibus impleuerunt templum corporis sui iniquitate et dolo. et erit in die illa, dicit dominus, uox clamoris a porta piscium, et ululatus a secunda, et contritio magna a collibus. lxx: et erit in illa die, dicit dominus, uox clamoris de porta compungentium, et ululatus a secunda, et contritio magna a collibus. in die hostiae domini quando extenderit manum suam super iudam et super omnes habitantes hierusalem, et hostilis eam uallauerit exercitus, erit uox clamoris a porta piscium et ululatus a secunda, et contritio magna a collibus. portam piscium eam uocabant, quae diospolim ducit et ioppen, et uicinior mari erat inter cunctas uias hierusalem, de qua et esdras refert: portam uero piscium aedificauerunt filii asnaa, ipsi texerunt eam, et statuerunt ualuas et seras et uectes. quod autem ait: et ululatus a secunda, secundi muri in eodem climate portam significat, de qua et in regnorum libro scriptum est: et iuit helchias sacerdos, et ahiham, et achabor, et saphan, et asaias ad oldam propheten, uxorem sellum filii thecuae, filii haras, custodis uestium, et haec habitabat hierusalem in secunda. contritionem autem magnam a collibus de monte sion et excelsiore urbis parte loquitur, quia cum altiora et arx ciuitatis fuerint occupata, facilior est in prona descensus. si autem diem illam quam dominus comminatur, diem iudicii ut supra uoluerimus accipere, eo tempore quando uetustus dierum sessurus est, et aperiendi libri, et pandendae conscientiae singulorum, tunc implebitur uox clamoris a porta compungentium. prima enim porta oculorum erit, quando exhibebuntur nobis peccata ante oculos nostros, et omnis pompa et imago antiquorum scelerum et uitiorum atque luxuriae proferetur in medium. tunc illud erit uerum quod scriptum est: ecce homo et opera eius ante faciem eius. torquebit igitur eum conscientia, et postquam compunctus clamauerit a prima oculorum porta, ululabit etiam a secunda, quam et aures intellegere possumus. per hos enim uel maxime sensus, quibus uitia illapsa fuerant, eorum poena sentietur, quando cernemus quod fecimus et audientes sermonem docti, totum que ordinem peccatorum, in ululatum compellimur, et conteritur, in nobis quicquid fuerat excelsum, et propter caecitatem et surdas aures ignorabatur a nobis. uel certe cum uerba sublimia et eruditio de excelso ueniens, conteret nos atque confringet, et opere complebitur: rugiebam a gemitu cordis mei, ut sit sacrificium deo spiritus contribulatus in nobis, qui homines sumus, et non tam grandia peccata fecimus, ut montibus comparentur, colles contriti sunt. in diabolo autem et angelis eius, excelsa montium conterentur. multi putant iuxta historiam quod ad babyloniorum tempora retulimus, intellegendum esse de primo saluatoris aduentu, quando propter peccata nimia, et clamorem populi concrepantem: sanguis eius super nos, et super filios nostros, circumdata est ab exercitu hierusalem, et a duobus ursis, uespasiano uidelicet et tito, irridentium puerorum turba consumpta est. quae quidem intellegentia magis fidei nostrae conuenit, sed ita ut sciamus et priori historiae posse congruere, uel certe priorem captiuitatem typum esse secundae et perfectae euersionis hierusalem. nec non et hoc animaduertendum - quia adagim manifeste in hebraeo, non portam compungentium, sed portam piscium sonat -, allegorice, portam piscium esse in hierusalem, per quam inferuntur boni pisces qui a malis fuerint separati, et lugebunt ceteris introeuntibus, qui foris remanserint. uel certe in fine mundi et in consummatione lugebunt a porta piscium prima, qui suum baptisma non seruauerunt; lugebunt a secunda, qui non egerunt pro peccatis dignam paenitentiam. et erit magna contritio super colles, qui nec pro peccatis incuruati sunt ut ceruicem suam submitterent, et sua scelera deplorarent. per has enim duas portas baptismi et paenitentiae in hierusalem, id est in ecclesiam dei uel introitus uel reditus est. ululate, habitatores pilae, conticuit omnis populus chanaan. lxx: plangite qui habitatis concissam, quia assimilatus est omnis populus chanaan. pila quae hebraice dicitur machtes, et ab aquila uersa est, eis~g ton~g holmon~g, non per breuem syllabam prima legenda est, ne sphairan~g putemus, sed productam, ut de pila sciamus dici, in qua frumenta tunduntur, uas concauum, et medicorum aptum usui, in quo proprie ptisanae feriri solent. dicat aliquis intellexisse se quid significat pila, sed scire uelle cur in praesenti loco assumpta sit. quia semel descriptio est captae urbis, et dicitur: uox clamoris a porta piscium, et ululatus a secunda, et contritio magna a collibus; nunc idem descriptionis ordo seruatur, et de ululatu dicitur eorum, qui habitant in ualle siloe. et pulchre scriptura non dixit, qui habitatis in ualle, qui habitatis in gurgustio, sed qui habitatis in pila, quod scilicet quomodo frumenta feriente desuper uecte, contunduntur, ita de porta piscium, et de porta secunda, et de collibus proruens in uos decurret exercitus. populum autem chanaan appellauit populum iudaeorum iuxta illud quod legimus in daniele: semen chanaan et non iuda; et ad hierusalem: pater tuus amorrhaeus, et mater tua cethaea; et in alio loco: chanaan, in manu tua, statera iniquitatis. quod si uoluerimus iuxta utramque translationem, tropologiam texere, recte ad ululatum et planctum concitantur qui in extremis peccatorum faecibus habitant, et in scelerum suorum ima demersi dicunt: infixus sum in limo profundi, et non est, inquit, substantia. unde et additur: qui habitatis concissam, hoc est animam multis iniquitatibus uulneratam, siue ecclesiam, quae schismatibus haeresibus que lacerata est, et ad singula uulnera plangit filios interfectos. quod autem dicit: conticuit, siue assimilatus est omnis populus chanaan, blasphemiam eorum in die iudicii cessare significat; et os quod in altum posuerunt, linguam que ad terram usque penetrantem, aeterno silentio conticescere. et quia peccatum peccauit hierusalem, et ideo in commotionem facta est, populus dicitur chanaan, quod interpretatur commotio. non enim potest dicere: statuit super petram pedes meos, sed incertus et fluctuans semper in motu est. unde et noe uir sanctus, postquam euigilauit e somno, ex maledictione nomen imposuit chanaan, dicens: maledictus chanaan puer, famulus erit fratrum suorum. non solum autem chanaan assimilantur peccatores, sed pro qualitate et diuersitate peccati, alius assimilatur pharaoni, alius nemrod giganti. et econtrario, per bona opera atque uirtutes, quia et uirtutum itinera sunt diuersa, ille spiritum assumit abraham, hic moysi, alius heliae, quamobrem ab apostolo dicitur: aemulamini charismata meliora. qui uero perfectus est, iuxta eam tamen perfectionem quam humana conditio potest capere, similitudine dei signatur. disperierunt omnes inuoluti argento. lxx: disperierunt omnes qui erecti sunt argento. qui sibi, inquit, in diuitiis confidebant, et tantas habebant opes, ut se quasi inuolutos et septos suis diuitiis aestimarent, uel certe secundum lxx, qui erecti erant in superbiam et pauperes despiciebant, ira ueniente, uastati sunt. simul que considera quod non dixerit: peribunt qui erecti sunt argento, sed iam nunc, antequam eis ueniat supplicii dies, in eo ipso quod superbiant, et semper de thesauris suis cogitent et seruent eos, perierint atque corruerint. quod qui intellexerit, puto eum non satis cupere diuitias, in quibus non peribunt, sed perierunt qui erecti sunt. neque uero aestimandum est eos solos periisse, qui argento erecti sunt, sed iuxta hanc definitionem peribit et ille qui in generis nobilitate se iactat. dignitatibus peribit qui inflatur; peribit qui in fortitudine corporis gloriatur; peribit qui femineo languore mollitus comam nutrit, uellit pilos, cutem polit, et ad speculum comitur, quae proprie passio et insania feminarum est. si quis autem uult erigi et superbire sancta superbia, erigatur cum apostolis, quando dignus fuerit pro nomine iesu christi contumeliam pati, glorietur cum apostolo, qui exsultabat in tribulationibus, sciens quod tribulatio operetur patientiam, patientia spem, spes autem non confundat. et erit in tempore illo, scrutabor hierusalem in lucernis, et uisitabo super uiros defixos in faecibus suis; qui dicunt in cordibus suis: non faciet bene dominus, et non faciet male. lxx: et erit in die illa, scrutabor hierusalem cum lucerna, et ulciscar super uiros qui contemnunt custodias suas, et dicunt in cordibus suis: non faciet bene dominus, et non faciet male. in tempore et in die captiuitatis hierusalem uel a babyloniis uel a romanis - quia dereliquit legem domini, et impie egit in dominum creatorem suum -, scrutabitur dominus cum lucerna omnia abscondita hierusalem, et nullum inultum patietur effugere. legamus iosephi historias, et ibi reperiemus scriptum, de cloacis quoque et speluncis, et antris et sepulcris, extractos principes et reges et potentes et sacerdotes, qui se in eis metu mortis absconderant. et uisitabo, inquit, super eos, qui confidunt in corporibus suis et in uiribus suis, quas diasurtikôs~g, faeces uocat, siue peccata, in quibus penitus fuere defixi; qui tollentes prouidentiam, nec boni nec mali deum auctorem esse dixerunt, hoc est quod nec bonis bona, nec mala malis redderet, sed quod fortunae cuncta regerentur arbitrio et casu ferrentur incerto. in consummatione autem mundi, quia dies domini ipsa intellegitur, scrutabitur dominus hierusalem, id est ecclesiam suam cum lucerna; et ulciscetur super uiros contemptores, qui noluerunt suas seruare custodias, id est mandata domini contempserunt, et insuper ratione se peccare, dicentes, blasphemauerunt in cordibus suis; quod nihil prodesset benefacere, nec obesset male agere, quia nec bonorum operum praemium, nec malorum poenam restitueret deus. recte autem hierusalem, id est ecclesia - quae prius iebus uocabatur, quod dicitur conculcata -, quando conculcabatur a gentibus, et daemonum ludibrium erat, dicta est iebus, et postquam coepit in ea pax habitare domini, et factus est in pace locus eius, nomen hierusalem sortita est. quia igitur in nouissimo tempore, quod saepe iam diximus multiplicata iniquitate, refrigescat caritas, et solis lumen recedet ab hierusalem, et tanta erit uastitas, ut difficile saluentur etiam electi dei; tunc in lucerna sermonis sui atque rationis omnia uitia scrutabitur dominus in hierusalem, et in medium proferet, et de otioso quoque uerbo fiet iudicium et uindicta, non in peccatores - poterat enim et peccatum ueniam promereri -, sed in contemptores, de quibus dicitur in abacuc: uidete contemptores, et aspicite, et in alio loco: quare non respicis ad contemptores, ac deinde: qui autem arrogans est, et contemptor, uir superbus, et cetera. super his fiet ultio, qui custodias domini non seruauerunt, et dicunt in cordibus suis: non faciet dominus bene, et non faciet male; non quod male deus faciat, sed quod mala uideatur ei poena esse qui patitur. alioquin et scalpellus medici malus erit, quia resecat uulnera, et putridas amputat carnes. et pater malus, caedens filium, ut a uitiis corrigat, et magister malus, corripiens discipulum ut erudiat: omnis enim disciplina ad praesens non uidetur gaudii esse, sed tristitiae; postea autem fructum pacificum his qui per eam eruditi sunt, reddet. et erit fortitudo eorum in direptionem, et domus eorum in desertum. et aedificabunt domos, et non inhabitabunt, et plantabunt uineas, et non bibent uinum earum. iuxta est dies domini magnus; iuxta est, et uelox nimis. lxx: et erit fortitudo eorum in rapinam, et domus eorum dissipabuntur. et aedificabunt domos, et non habitabunt in eis, et plantabunt uineas, et non bibent uinum earum, quia iuxta est dies domini magnus; iuxta et uelox nimis. manifestum est quod iuxta utramque captiuitatem omnis eorum sit caesus exercitus, et domus dirutae, et agri uineae que uastatae sint, nec ultra eos dei distulerit patientia. sed cum dicerent ad prophetas, hoc in tempus erit, et in dies longos, uenerit eis dies domini magnus et uelox nimis. iuxta tropologiam autem cum uenerit tempus iudicii, siue uniuscuiusque mortis et egressionis a saeculo, tunc omnis fortitudo eorum in direptionem erit, ut quod male ualebat, et erigebatur aduersus dominum, infirmum fractum que uertatur ad melius. uelut si quis fortitudinem latronis et piratae et furis diripiat, infirmos que eos reddat, prodest illis sua infirmitas; debilitata enim membra quibus prius non bene utebantur, a malo opere cessabunt. quod autem sequitur: et domus eorum in desertum, multi sunt in ecclesia aedificantes sion in sanguine et hierusalem in iniquitate, quibus prodest tales domus destrui. legamus leuiticum, ubi leprosa domus destrui iubetur. et quia lepra permanens est et diffunditur, lapides eius et ligna et omnis puluis extra ciuitatem in locum immundum proici iubetur. sed et in hieremiae principio tale aliquid scribitur: ecce dedi sermones meos in os tuum; ecce constitui te hodie super gentes et regna, eradicare et suffodere, et disperdere et aedificare, et plantare. destruitur aedificatio pessima, ut postea aedificatio bona construatur, eradicatur iniqua plantatio, ut plantatio iuxta ponatur. unde et in salomone legimus: melius est habitare sub diuo, quam in calce litis cum iniquitate et in domo noua. quasi bonus ergo deus domos eorum, qui erant defixi in faecibus suis, et dixerant in corde suo: non faciet bene dominus et non faciet male; destruit, nec eos in leprosis et immundis domibus habitare permittit, nec facit ut bibant uinum de uineis, quas plantauerant. si enim plantassent uineam sorec, et uineam electam totam ueram, bibissent uinum suum, et inebriati essent cum patriarcha noe et ioseph in meridie; sed quia dixerunt: non faciet bene dominus et non faciet male, et: de uinea sodomorum erat uinea eorum et propago eorum de gomorrha. uua eorum uua fellis, et botrus amaritudinis eis; furor draconum, uinum eorum et furor aspidum insanabilis, propterea plantauerunt uineas et non bibent uinum earum. et mystice dicitur de sodoma et gomorrha, quod omnis plantatio eorum perierit. si enim permansissent in eo quod coeperant, ut essent quasi paradisus dei, et non finissent in malo, ut essent quasi terra aegypti, plantatio eorum utique permansisset. tale quid et illud super aegyptiis sonat in psalmis: occidit in grandine uineas eorum, et moros eorum in pruina. quasi clementissimus quippe deus, omnem aegyptiam plantationem et arbusculas, quae in aegypto radicatae sanguineos habent fructus, interfecit et subuertit, ne bibant qui male plantauerunt, et comedant ex eis fructum. prope est dies domini magnus et uelox nimis, cui resistere nemo potest; prope autem est uel propter aeternitatem, quia nihil ei longum est, uel propter poenae magnitudinem, quia patienti numquam longum uidetur supplicium quod inferendum est. siue prope, ut supra diximus, cum exierimus a saeculo, et uniuscuiusque mors consummationem mundi fecerit; et non solum prope, sed etiam uelox nimis, ut uelocitas aduentus eius in eo quod additur, nimis, ostendatur. uox diei domini amara, tribulabitur ibi fortis. dies irae dies illa, dies tribulationis et angustiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulae et turbinis, dies tubae et clangoris super ciuitates munitas, et super angulos excelsos. lxx: uox diei domini amara et dura posita est fortis. dies irae, dies illa, dies tribulationis et necessitatis, dies miseriae et perditionis, dies tenebrarum et turbinis, dies nebulae et caliginis, dies tubae et clamoris super ciuitates munitas, et super angulos excelsos. iuxta superiora, uel de babylonica captiuitate accipe, uel de extrema quam passi sunt a romanis, super qua et dominus fleuit hierusalem, dicens: hierusalem, hierusalem, quae occidis prophetas, et lapidas eos qui ad te missi sunt, et cetera. uere enim expetita uindicta est a sanguine abel iusti usque ad sanguinem zachariae, quem occiderunt inter templum et altare, et ad extremum de dei filio, dicentes: sanguis eius super nos et super filios nostros, experti sunt diem amaram, quia ad amaritudinem dominum prouocauerant; diem a domino constitutam, in qua non imbecillis quilibet, sed fortissimi uiri deprimentur, et ueniet super eos ira in finem. saepe quippe et ante iram domini sustinuerunt, sed ira illa non fuerat consummationis et finis. quid necesse est nunc describere quantas in utraque captiuitate sustinuerint calamitates, et quomodo qui lucem domini respuerunt, in tenebris et caligine uersati sint, et qui noluerunt sollemnium dierum audire tubas, audierint clamorem bellantium? de ciuitatibus autem munitis et excelsis angulis iudaeae, qui ad solum usque sunt diruti, puto oculorum magis esse quam aurium iudicium, nobis praesertim qui nunc in ista sumus prouincia licet uidere, licet probare quae scripta sunt. uix ruinarum parua uestigia in magnis quondam urbibus cernimus. silo, ubi tabernaculum et arca testamenti domini fuit, uix altaris fundamenta monstrantur. gabaa illa ciuitas saulis usque ad fundamenta diruta est. rama et bethoron et reliquae urbes nobiles a salomone constructae, parui uiculi demonstrantur. legamus iosephum et prophetiam sophoniae, illius cernemus historiam; et hoc non tantum de captiuitate dicendum est, sed usque ad praesentem diem, perfidi coloni post interfectionem seruorum, et ad extremum filii dei, excepto planctu, prohibentur ingredi hierusalem; et ut ruinam suae eis flere liceat ciuitatis, pretio redimunt, ut qui quondam emerant sanguinem christi, emant lacrimas suas, et ne fletus quidem eis gratuitus sit. uideas in die quo capta est a romanis et diruta hierusalem, uenire populum lugubrem, confluere decrepitas mulierculas, et senes pannis annis que obsitos, in corporibus et in habitu suo iram domini demonstrantes. congregatur turba miserorum, et patibulo domini coruscante, ac radiante anastasei~g eius, de oliueti monte quoque crucis fulgente uexillo, plangere ruinas templi sui populum miserum, et tamen non esse miserabilem; adhuc fletus in genis et liuida brachia, et sparsi crines, et miles mercedem postulat, ut illis flere plus liceat; et dubitat aliquis, cum haec uideat, de die tribulationis et angustiae de die calamitatis et miseriae, de die tenebrarum et caliginis, de die nebulae et turbinis, de die tubae et clangoris? habent enim et in luctu tubas, et iuxta prophetiam, uox sollemnitatis uersa est in planctum. ululant super cineres sanctuarii, et super altare destructum, et super ciuitates quondam munitas, et super excelsos angulos templi, de quibus quondam iacobum fratrem domini praecipitauerunt. haec de captiuitate dicta sint iudaeorum. ceterum si diem domini, ut supra referamus ad consummationem mundi, siue ad uniuscuiusque exitum uitae, manifesta erit interpretatio, quod uox diei domini amara sit, et necessitate plena et ira, et tribuletur ibi fortis, cum etiam qui sancti sunt, saluentur quidem, sed tamen sic quasi per ignem. dies illa dies tribulationis, et angustiae et calamitatis, et miseriae, in qua dicent: uae nobis, quia miseri facti sumus. dies tenebrarum: omnis enim qui male operatur, odit lumen et non uenit ad lucem, et necesse est ut qui lumen oderit, eum tenebrae consequantur. dies erit nebulae et turbinis; ueniet enim super eum tempestas domini, et clangor tubae quam apostolus significat, dicens: in nouissima tuba. erit enim dies tubae et clangoris super ciuitates munitas, quas sibi in multitudine peccatorum cum cain aedificauerant. et super angulos excelsos, opera peruersa et a recta uia domini declinantia. unde et a saluatore arguuntur hupokritai~g pharisaei, quod adorent in angulis platearum. uia enim recta et tendens ad paradisum arcta, et angusta est quae ducit ad uitam. uia autem fracta habens angulos et tortuosa, lata, et spatiosa est, quae ducit ad mortem. simul que inter uerba seueritatis domini cerne clementiam, quod propterea amara sit dies, et dies irae et dies tribulationis, et dies tubae et clangoris, ut ciuitates male munitae et peruersi anguli destruantur. et tribulabo homines, et ambulabunt ut caeci, quia domino peccauerunt; et effundetur sanguis eorum sicut humus, et corpora eorum sicut stercora, sed et argentum eorum et aurum non poterit liberare eos in die irae domini; in igne zeli eius deuorabitur omnis terra, quia consummationem cum festinatione faciet cunctis habitantibus terram. lxx: et tribulabo homines, et ambulabunt ut caeci, quia domino peccauerunt, et effundet sanguinem eorum sicut puluerem, et carnes eorum sicut stercus boum, et argentum eorum et aurum eorum non poterit eruere eos in die irae domini; et in igne zeli eius consumetur omnis terra, consummationem enim et festinationem faciet super omnes habitantes terram. non est difficile iuxta priorem sensum haec fuisse perpessam dicere hierusalem, quae propter crucem domini sustinuit; recessit enim ab ea uisitatio domini, et tribulati sunt omnes homines in tota iudaea, et propter magnitudinem pressurae ambulauerunt ut caeci, quid agerent ignorantes. et haec passi sunt, quia domino, id est dei filio peccauerunt. nam quia fuderunt sanguinem prophetarum et sanguinem christi, fusus est sanguis eorum sicut humus in tota regione, et corpora eorum remanserunt insepulta, sicut stercora super faciem terrae. diuites quoque eorum qui argentum et aurum iniquitate nimia congregauerunt, opibus suis de die irae domini non potuerunt liberari; ignis enim zeli domini succensus aduersus eos, deuorauit omnem prouinciam. nec grande fuit tempus in medio, nam post quadraginta et duos annos dominicae crucis, circumdata est ab exercitu hierusalem, et consummatio illius facta est cum festinatione, et non solum illius, sed cunctis terrae iudaeae habitatoribus. in consummatione autem uel mundi uel uniuscuiusque tribulabuntur omnes homines, qui homines permanserunt, et mortui sunt quasi homines. et ambulabunt ut caeci, quia lumen perdidere uirtutum, et locum paenitentiae non habebunt; et haec patientur quia domino peccauerunt. si enim dominus iustitia est, ueritas, sanctitas, ceterae que uirtutes, quisquis iniuste fecit, et mentitus est, et scorta uitia que sectatus est, domino peccauit. sed quod sequitur: et effundetur sanguis eorum sicut humus, et corpora eorum sicut stercora boum, uidetur absurdum, ut in resurrectione mortuorum, et in consummatione mundi atque iudicio, dicamus effundi sanguinem et corpora iacere quasi stercora. igitur illud quod ad noe dicitur: et sanguinem animarum uestrarum requiram de manu omnium bestiarum, et de manu hominis, et de manu fratris requiram animam hominis, qui effuderit sanguinem hominis, pro sanguine eius effundetur sanguis illius; et in resurrectione credere ridiculum est, et in uita haec stare non potest. quanti enim effuderunt sanguinem, et sanguis eorum effusus non est? et alii occiderunt hominem ueneno, uel suspendio, et tamen cum homo mortuus sit, non est sanguis effusus? quomodo ergo dominus est effusurus sanguinem eorum in talionem, cum ille qui occidit, sanguinem non effuderit? sanguis igitur hominis to~g zôtikon~g aitos~g, id est uitale, quo uegetatur et sustentatur et uiuit, debet intellegi; quod qui effuderit, siue per scandalum, siue peruersitate doctrinae, in die iudicii effundetur ab eo, id est quod sibi uidebatur habere uitale, cogetur amittere. iuxta huiuscemodi sanguinem, et caro intellegitur, de qua et esaias ait: omnis caro, fenum, et in genesi dominus: non permanebit spiritus meus in hominibus istis quia caro sunt, et apostolus, de utroque: caro et sanguis regnum dei possidere non poterunt, neque corruptio incorruptionem dei hereditabit. in die ergo consummationis, uel generalis, uel specialis, omnis sanguis qui effusus est clamabit ad dominum, et apparebit in medio, et opera sanguinis atque terrena sicut puluis iacebunt et stercora, et argentum et aurum diuites de die irae non poterunt liberare, audiente eo, qui moritur: stulte, hac nocte tolletur anima tua a te; quae autem parasti, cuius erunt? non quod negemus aurum et argentum diuites liberare de morte - redemptio enim uiri animae, propriae diuitiae -, sed quod eo tempore liberare non possint, quando diuitias necessitate dimittunt. omnis enim terra et uniuersa quae terrena sunt, zelo domini deuorabuntur. et quod ait, zelo, intellege adhuc amantem dominum. nisi enim amaret humanam animam, numquam zelaretur eam, et in similitudinem mariti, peccatum ulcisceretur uxoris, qui, si non amaret, nec de adulterio eius irasceretur. et hoc faciet dominus cum festinatione cunctis habitantibus terram, his qui se penitus terrae dederunt, et non fuerunt aduenae et peregrini, sicut iustus qui loquitur: aduena sum ego in terra, et peregrinus sicut omnes patres mei. et rursum alibi nolens diutius in tabernaculo carnis habitare, lacrimabili uoce testatur, dicens: heu mihi, quia peregrinatio mea prolongata est. etenim qui sumus in tabernaculo corporis huius, ingemiscimus conquerentes: miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?

Caput 2

conuenite, congregamini, gens non amabilis, priusquam pariat iussio quasi puluerem transeuntem diem; antequam ueniat super uos ira furoris domini, antequam ueniat super uos ira indignationis domini. lxx: congregamini et collegamini, gens inerudita, antequam sitis sicut flos pertransiens diem, antequam ueniat super uos ira domini, antequam super uos irruat dies irae furoris domini. post descriptionem malorum quae in die uentura sunt domini - secundum duplicem captiuitatis expositionem, quam supra diximus -, populus ad paenitentiam prouocatur, et dicitur ei: conuenite, et congregamini, siue, ut in lxx scriptum est: colligamini, id est estote uobis, iuxta apostolum, caritatis uinculo copulati, gens non amabilis, quae amore dei indigna es, siue gens inerudita, de qua dicitur in deuteronomio: populus stultus, et non sapiens, et in hieremia: sine causa percussi filios uestros, disciplinam non recepistis, antequam fiat quod prophetatum est, antequam praeceptum sequatur effectus, quod ita facile ueniet quasi puluis pertransiens, antequam super uos furor domini compleatur. simul que cerne dei clementiam, suffecerat prudentibus malorum uenientium impetum descripsisse; uerum quia non uult inferre supplicia, sed tantum terrere passuros, ipse ad paenitentiam prouocat, ne faciat quod minatus est. generaliter autem tota multitudo credentium, et eorum qui dei populus nuncupatur, in ecclesiam congregatur, et dicitur ei: conuenite in ecclesiam, sociamini uobis caritate et pace, o gens inerudita, quae non uis dei recipere disciplinam, nec habere scientiam mandatorum eius, sed diuitiis et corporis sanitate et pulchritudine huius saeculi, carnis quoque uoluptatibus delectaris, quae transit quasi flos qui in una marcescit die. propterea autem dico uobis: conuenite, sociamini, ne cum iudicii tempus uenerit, et omnis gloria uestra transierit, tunc uelitis agere paenitentiam, quando locus non erit paenitentiae, sed poenarum. quaerat aliquis, quomodo hoc ipsum super unoquoque migrante de saeculo possit intellegi. dicitur ergo ad singulos: o tu, qui saeculi negotiis occupatus, per diuersa discurris, reuertere in sanctorum ecclesiam, et iunge te eorum uitae et coetui quos uides placere deo, et dissoluta membra animae tuae nec sibi cohaerentia in unam sapientiae coge compagem, et illius haere complexui, et audi mystice: confortamini, manus dissolutae; genua debilia, solidamini; nec glorieris in bonis carnis, et eius flore qui praeterit: omnis enim caro foenum et omnis gloria eius quasi flos foeni. aruit foenum, et flos decidit; uerbum autem domini manet in aeternum. possumus hoc capitulo uti pro tempore, si quando uiderimus aliquem honoribus saeculi et congregandis diuitiis occupatum, ad ecclesiam uel raro, uel numquam uenire, et dicere ad eum, congregare et coniungere populo dei, qui domini praecepta non audis, antequam gloria tua pertranseat, antequam dies tibi furoris domini adueniat. quaerite dominum, omnes mansueti terrae, qui iudicium eius estis operati; quaerite iustum, quaerite mansuetum, si quomodo abscondamini in die furoris domini. quia gaza destructa erit, et ascalon in desertum. azotum in meridie eicient, et accaron eradicabitur. lxx: quaerite dominum, omnes humiles terrae, iudicium operamini, et iustitiam, quaerite et respondete ea, ut protegamini in die irae domini, quia gaza direpta erit, et ascalon in desertum; et azotus in meridie proicietur, et accaron eradicabitur. humilis terrae appellatur, qui non humilitate, quae uirtutem sonat, sed peccatis humiliatus est, nec potest cum christo dicere: discite a me, quia mitis sum, et humilis corde. omnis enim qui se humiliat, exaltabitur. et in alio loco sermo ad sanctum dirigitur: quanto maior fueris, tanto magis humilia teipsum, et coram deo inuenies gratiam. qui autem peccatis humiliatus est, et aggrauatus conscientia delictorum, ac loquitur: sicut onus graue, grauatae sunt super me, iste debet audire: uenite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam uos. hoc dictum sit in principio secundum lxx interpretes. ceterum iuxta hebraicum alter sensus est. dicitur enim ad sanctos: o uos, qui mea praecepta custoditis, qui in terra positi et scientes, quoniam omnis qui se humiliat exaltabitur, imitati estis mansuetudinem meam, et iudicium estis operati, quaerite dominum in mansuetudine uestra. et si uultis scire quis iste sit dominus, quaerite iustum, quaerite mansuetum: pater enim omne iudicium dedit filio, qui iuste iudicaturus est. et quia mansueti estis, propterea quaerite mansuetum, ut quicquid in uestra mansuetudine minus est, ab eo qui fons est mansuetudinis, impleatur. hoc autem dico uobis: si quomodo abscondamini in die furoris domini, hoc est, si forte possitis ex eo quod quaesistis dominum, et iustitiam eius estis operati, iram diei uitare uenientis et effugere captiuitatem, quae uel a nabuchodonosor, uel a romanis inferenda est populo iudaeorum. si autem de his dubitat, qui eius iudicia fecerint, dicens: si quomodo abscondamini in die furoris domini, quid fiet de peccatoribus? tanta enim uastitas iudaeae terrae ueniet, et tam sublimis uictor huc babylonius ascendet exercitus, ut etiam potentissimas urbes philistinorum, quae semper uobis aequo certamine restiterunt, eadem captiuitas apprehendat. gaza enim destructa erit, et ascalon in solitudinem redigetur, et azotum, non furto, sed bello, id est manifesta luce atque uictoria in captiuitatem trahent, et accaron, quae interpretatur eradicatio, hoc sustinebit, quod in suo uocabulo sonat, id est eradicabitur. hoc iuxta litteram et hebraicam ueritatem. iuxta septuaginta autem praecipitur humilibus terrae de quibus supra dictum est, ut operentur iudicium et quaerant iustitiam, quam non puto aliam esse praeter christum. et quia omnis qui quaerit, inueniet, id quod inuenerint, aliis respondeant, hoc est, alios doceant: sapientia enim abscondita, et thesaurus non comparens, quae utilitas in ambobus? et hoc, inquit, praecipio uobis, ut in die irae domini protegamini, uel in consummatione mundi, uel in exitu uniuscuiusque de saeculo. gaza enim et ascalon, et azotus, et accaron diuersa supplicia sustinebunt. gaza enim interpretatur fortitudo eius. omnes ergo qui sibi applaudunt in fortitudine corporis et potentia saeculari, et dicunt cum diabolo, fortitudine faciam, diripientur in die irae domini, et ad nihilum redigentur. ascalon quoque, quae dicitur ponderata, uel ignis homicida, cum uenerit dies irae domini, sceleris sui mensuram sentiet, et eodem quo operata est, pondere deprimetur. et quia arsit ad effundendum sanguinem, et multas scandalizauit animas, et impletum est in ea: uirum sanguinum et dolosum abominabitur dominus, non diripietur ut gaza, sed in solitudinem redacta, gehennae ignibus usque ad puluerem cremabitur. nec non et azotus, quae hebraice dicitur esdod, et in lingua nostra sonat ignis generationis, clara luce uastabitur; arsit enim libidine, et generationis incendio debacchata est. et quia omnes adulterantes quasi clibanus corda eorum, et sagittis ardentibus uulnerati sunt, non in tenebris, non in occulto iudicio, sed in meridie, hoc est quando sancti plenam recipient claritatem, proicientur in tenebras, et sanctorum consortium non habebunt. sed accaron, quae interpretatur sterilitas, uel eradicatio, quia nullos fructus habuit et peruersitate doctrinae suae eradicauit plurimos, ipsa quoque eradicabitur. has autem omnes uarietates intellege in animarum uitiis atque peccatis, et quia uniuscuiusque opus quale sit, in die iudicii ignis probabit. uae qui habitatis funiculum maris, gens perditorum; uerbum domini super uos, chanaan, terra philistinorum, et disperdam te ita ut non sit habitator. et erit funiculus maris requies pastorum, et caulae pecorum; et erit funiculus eius qui remanserit de domo iuda; ibi pascentur, in domibus ascalonis ad uesperam requiescent, quia uisitabit eos dominus deus eorum, et auertet captiuitatem eorum. lxx: uae qui habitatis funiculum maris, accolae cretarum; uerbum domini super uos, chanaan, terra allophylorum, et perdam uos de habitatione. et erit creta pascua pastorum, et ouile pecorum, et erit funiculus maris his, qui reliqui sunt de domo iuda; super ipsos pascentur in domibus ascalonis, post meridiem diuertent a facie filiorum iuda quia uisitabit eos dominus deus eorum, et auertet captiuitatem eorum. quantum ad historiam, non est difficile interpretari, quia in superioribus dixerat: gaza destructa erit, et ascalon in desertum. azotum in meridie eicient, et accaron eradicabitur. quattuor magnis palaestinae urbibus nominatis, nunc ad ipsam generaliter prouinciam patet sermonem domini fieri, et praedici ei: uae qui habitatis funiculum maris, babylonio ueniente, quia et ipsi qui iuxta mare habitant, perient atque tollentur. quod autem terra palaestinorum terra sit chanaan, nulli dubium est. et disperdam te, inquit, ita ut nullus sit habitator; et in tantam uenies uastitatem, quae laetabaris in euersione iudaeae, ut omnes tuae urbes munitissimae in ouilia sint pastorum. et postquam dominus uisitauerit populum suum, et fecerit eos regredi sub zorobabel et iesu, et aedificauerint templum, et exstruxerint hierusalem, tu ita inculta eris; et sic uepribus urticis que operieris, ut pastores de reliquiis iudaeorum in ascalone post meridiem requiescant, et in urbe quondam nobili greges suos faciant accubare; et hoc fiet, quia dominus uisitabit plebem suam, et auertet captiuitatem eius, quod factum nec ne sit, deus uiderit. neque enim nunc nobis propositum est historiae texere ueritatem, sed ea intimare nostris, quae accepimus ab hebraeis. iuxta spiritalem autem sensum et translationem lxx difficilis intellegentia est, maxime quia et in interpretatione discordant. ubi enim nos transtulimus, gens perditorum, illi dixerunt aduenae cretensium, et quod hebraice scriptum est goi chorethim, pro goi, id est gente, legerunt car, hoc est, aduenam; et pro ghorethim, quod dicitur, perditorum, nomen cretae insulae putauerunt. denique et aquila, et quinta editio interpretati sunt ethnos~g olethrion~g; et theodotio ethnos~g olethrias~g; symmachus quoque ethnos~g olethreuomenon~g, quae omnia cum interpretatione nostra faciunt. rursum, ubi nos diximus: et erit funiculus maris requies pastorum, et omnes interpretes huic translationi congruerunt, scribitur in lxx: et erit creta pascua gregis, et ouile pecorum. igitur spiritalibus spiritalia comparantes, et uulgatae editionis coeptam semel tenentes semitam, quaerimus an alibi in scripturis sanctis nomen cretae legerimus. et, ni fallor, illud in promptu est: cretenses semper mendaces, malae bestiae, uentres pigri. testimonium hoc uerum est. qui fluctuant et circumferuntur omni uento doctrinae in deceptione hominum, in uersutia erroris, isti cum debuerint in terra confessionis, hoc est in terra habitare iudaeae, uoluerunt magis aduenae esse cretensium qui diuersis maris fluctibus hinc inde tunduntur, et sonant aere corybantio, et sunt, iuxta apostolum: quasi cymbalum tinniens. et quia aduenae sunt cretensium, ideo sermo dei, hoc est comminatio fit ad illos, et dicuntur terra chanaan semper in fluctu, semper in motu, et terra allophylorum; alieni enim a deo, in funiculo maris et in cretae regione uersantur. fit itaque ad eos sermo dei, uel in consummatione et fine mundi, uel cotidie per ecclesiasticos uiros, et qui possunt cum apostolo dicere: an experimentum quaeritis eius qui in me loquitur christus? ut eiciantur de creta, et perdantur de pristinis habitationibus suis, et illa regio quae prius gregem perditum continebat, incipiat esse ouile pecorum christi; et iudas, id est uera confessio, habitet in funiculis maris. cum que iam coeperit esse mundus ad uesperam, et de multis uocatis pauci electi, et qui nunc reliqui uocantur de domo iuda, pauerint eos qui primum in mari et in creta et in mendacio pascebantur, declinabunt in domibus ascalonis, id est ubi prius ignis diaboli et interfectorum manabat cruor. ascalon enim interpretatur ignis homicida. et hoc fiet quia uisitabit dominus populum suum, et hi qui ante facile capiebantur sophismatibus haereticorum, quasi de captiuitate uenientes, uincent aduersarios suos, et habitabunt in tabernaculis eorum. quod autem legitur in lxx: a facie filiorum iuda, obelo praenotauimus, nec in hebraeo enim, nec apud ullum fertur interpretum, et contextum capituli sensum que conturbat non quod difficile fuerit quomodocumque et hoc posito sententiam texere; sed semel decreuimus ueritatem interpretationis, et lectoris magis eruditi, quam uulgi iudicium sequi. audiui opprobrium moab, et blasphemias filiorum ammon, quae exprobrauerunt populo meo, et magnificati sunt super terminos eorum. propterea uiuo ego, dicit dominus deus exercituum, deus israel, quia moab ut sodoma erit, et filii ammon quasi gomorrha, siccitas spinarum et acerui salis, et desertum usque in aeternum, reliquiae populi mei diripient eos; residui gentis meae possidebunt illos. hoc eis eueniet pro superbia sua, quia blasphemauerunt, et magnificati sunt super populum domini exercituum. horribilis dominus super eos et attenuabit omnes deos terrae, et adorabunt eum uiri de loco suo, omnes insulae gentium. lxx: audiui opprobrium moab, et contumelias filiorum ammon, in quibus exprobrauerunt populo meo, et magnificati sunt super terminos meos. propterea uiuo ego, dicit dominus, uirtutum, deus israel, quia moab sicut sodoma erit, et filii ammon quasi gomorrha, et damascus derelicta quasi aceruus areae, et dissipata usque in sempiternum, et qui reliqui fuerint de populo meo diripient eos, et residui gentis meae possidebunt eos; hoc erit eis pro contumelia sua, quia exprobrauerunt et magnificati sunt super dominum omnipotentem; manifestus erit dominus super eos, et disperdet omnes deos gentium terrae, et adorabunt eum singuli de loco suo, omnes insulae gentium. quod excepto daniele propheta, qui quattuor regnorum saepius cernit uisiones, et eorum differentias sub aliis atque aliis imaginibus exponit esaias, hieremias, hiezechiel faciunt, ut post uisionem iudae aduersum ceteras nationes, quae in circuitu eius sunt, uertant uaticinium, et iuxta idiômata~g singularum, quae eis uentura sunt, nuntient, atque in descriptione earum diutius immorentur, hoc nunc propheta sophonias, quamquam breuiter, eodem tamen ordine facit. post philisthiim enim contra quos supra comminatio praecucurrit, gaza, inquit, destructa erit, et ascalon in desertum, azotum in meridie eicient, et accaron eradicabitur. nunc aduersus moab, et filios ammon, siue ut in lxx additum est, contra damascum, quae in esaia dicitur aram, texitur prophetia, eo quod praebentes auxilia nabuchodonosor, uastauerint iudam, conculcauerint sanctuarium eius, templum quoque subuerterint, et subiugato populo israel, dominum blasphemauerint. nabuchodonosor quippe atque chaldaei, iudaeorum urbibus subrutis, ceteras gentes oppresserunt, et ita factum est, ut qui insultauerant populo dei, ipsi quoque eadem malorum angustia premerentur, et haberent conseruum iudam, quem putauerunt se habere subiectum. igitur antequam ueniat captiuitas sub iosia adhuc rege, necdum ierosolymis templo que subuersis, dirigitur aduersum insultantes prophetia, ut mala quondam populi dei, ceterarum gentium leuarentur malo. audiui, inquit, opprobrium moab, quae nunc areopolis appellatur, et blasphemias filiorum ammon, quae et ipsa urbs arabiae secunda post bosram philadelphia dicitur; in quibus exprobrauerunt populo meo, et eiectis iudaeis, dilatauerunt in terra eorum fines suos. propterea quia blasphemauerunt me, et exprobrauerunt populo meo, ego dominus exercituum, qui possum implere quod comminor, et deus israel, qui in populo meo ipse patior iniuriam, faciam ut sit moab quasi sodoma, et filii ammon quasi gomorrha. legamus huiuscemodi uisiones in esaia et hieremia, et eadem quae nunc hic legimus, reperiemus. siccitas spinarum et acerui salis, et desertum usque in aeternum, pro quo nescio quid sibi uolentes lxx: damascum euulsam et derelictam interpretati sunt, nisi fallor, uerbi ambiguitate decepti; siccitas enim quod hebraice dicitur mamasac, excepta prima littera mem si mutetur, et daleth accipiatur, easdem litteras reliquas habet quas et damascus, et potest legi pro superiori uerbo damasec. quaeritur autem quomodo istae urbes, hoc est, moab et filii ammon, redactae sint in sodomam et gomorrham, et quasi spinarum ariditas et acerui satis, usque in aeternum non aedificentur? et quod quidem uastatae sint quasi sodoma et gomorrha, exponendi nulla est difficultas. uerum hoc quod sequitur: desertae erunt usque in aeternum, aut destructionem regni earum interpretabimur - quia postea subuersae a chaldaeis, regnum suum perdiderunt, et deinceps uel ab antiochis, uel a ptolemaeis tentae, nouissime romano imperio colla submiserint -, aut certe huperbolikôs~g dici accipiendum est, lolam quippe et aeternitatem sonat et saeculum, ex quo et pro uno saeculo, et pro aliquanto tempore, et una aetate accipi potest. et qui reliqui fuerint de populo israel, uastabunt eos, et blasphemantia quondam chaldaeorum auxilia possidebunt. hoc autem eueniet eis pro superbia eorum, quia blasphemauerunt, et magnificati sunt contra populum domini exercituum, qui dominus exercituum erit horribilis super eos, et horror eius non interficiet superbos; non blasphemantium sanguinem fundet, sed disperdet et attenuabit omnia idola eorum, ut qui prius tenebantur errore, et domini beneficia non sentiebant, malorum necessitate pressi, sciant idola nihil prodesse, et adorent eum unusquisque de loco suo omnes insulae gentium. hucusque iuxta hebraicum. nunc ad lxx interpretes reuertamur, cogamus que iudaeos, qui tantum sequuntur historiam, exponere nobis quando moab et filii ammon facti sint quasi sodoma et gomorrha, et quasi acerui salis, et desertae usque in aeternum; debent monstrare sulphureas pluuias, uineas, terram in cineres fauillam que conuersam, mare supra de puteis quondam salis, quod nunc mortuum dicitur, inundasse, quando eos diripuerint iudaei, quando residuae gentes israeliticae possiderint eos. aut quae indignatio domini est pro blasphemia et contumeliis attenuare et disperdere eos? non moab et ammon, sed uniuersam terram, ut adorent eum singuli de loco suo, omnes insulae gentium? quod magis pro beneficio tribuet blasphemantibus, ut ab errore redeant ad salutem. quod si uoluerint dicere, post regressionem de babylone has gentes populo israel fuisse subiectas, primum auctoritatem postulabimus scripturarum, unde hoc factum probent; deinde cum minime potuerint demonstrare, concedemus eis ex superfluo, atque dicemus: esto accidisse quod dicitis; quae iustitia dei esset blasphemasse auos, et exprobrasse atauos, et postea nepotibus redditum? cum utique illa sententia, qua antea dicebatur in lege, peccata patrum in filios in tertia et in quarta generatione restitui, per hiezechielem soluta sit: uiuo ego, dicit dominus; nequaquam dicetur haec parabola, sed anima quae peccauerit, ipsa morietur. et simul animaduerte, parabolam esse quod dictum est, nec id sonare quod in superficie litterae proferunt. quod si iniustum est nepotibus reddere quod deliquerint aui, quanto iniustius pro stultitia iudaeorum hoc ipsum sperare in consummatione mundi fieri, quando non christus eorum, ut putant, sed est uenturus antichristus. sicubi enim arctati fuerint in historia, ut doceant completum esse quod dictum est, statim transiliunt ad futura christi tempora, et omnia quae non possunt exponere, post multa saecula sibi repromittunt; et dicunt et moab et filios ammon, et aegyptum et philisthiim, et idumaeam, quae nunc insultant iudaeis, eo tempore puniendas. interrogemus ergo eos, quare has potissimum gentes deus puniat, et non totum orbem in quo iudaei longe late que dispersi sunt. si enim meretur moab corripi, iudaeis insultans, et filii ammon et reliquae gentes in circuitu, quare gallia non corripitur? quare britannias in comminatione non ponit? cur hispaniae a poena alienae sunt? quam ob causam de italia nihil dicitur? de africa cur tacetur? et ut semel dicamus, cum omnis orbis iudaeos captiuos teneat, quid solae gentes tantum commisere flagitii, quae in circuitu eius sunt, ut solae potissimum nominentur? haec contra iudaeos, et generalem in omnibus prophetis ubicumque aduersum gentes aliqua prophetia dicitur, explanationem. nunc quod supra diximus, damascum hebraice non haberi, nec apud quemquam alium interpretem, etiam ex ipso scripturae ordine comprobabimus. ad id enim quod dixerat: audiui opprobrium moab, et blasphemias filiorum ammon, postea retulit: quia moab ut sodoma erit, et filii ammon quasi gomorrha. quod ergo sequitur: et damascus deserta, quasi aceruus areae, debuerat et de damasco aliquid praemisisse, ut quomodo de duabus gentibus dixerat: moab ut sodoma erit, et filii ammon ut gomorrha, quarum peccata ante iam dixerat. sic et damasci uel opprobria, uel blasphemias descripsisset, ut postea digne supplicium uideretur inferre. sed et hoc ipsum quod dicitur: quasi aceruus areae, quod graece dicitur hôs~g thimônia~g halônos~g, putamus lxx halos~g interpretatos, id est salis; sed ab imperitis qui thimônian~g, hoc est aceruum frumenti uel frugum putauerunt, pro halos~g, additis duabus litteris ô~g et n~g, quasi ad consequentiam frugum, halônos~g, hoc est areae positum. hoc de interpretationis uarietate et errore sit dictum, et de difficultate historiae. qui autem doctus uir est, et spiritalibus spiritalia comparat, et non quaerit quae deorsum sunt, sed ea quae sursum, et cum christo resurgit ab inferis, et ueterem hominem deponens induitur nouo, opprobria moab, et blasphemias filiorum ammon, ad magistros contrariorum ecclesiae dogmatum referet, qui et ipsi uidentur de genere esse abraham, et effugisse incendium sodomae et gomorrhae et habitare in segor paruula. sed quia generatio eorum in tenebris est, et lumen ueritatis non possunt aspicere - declinauerunt enim a deo patre, quod interpretatur ex nominibus lot et moab -, et dei esse filii cessauerunt, quod dicitur populus meus, et in tenebrosa spelunca concepti de incestis nuptiis substiterunt, propterea usque hodie simplicitati filiorum iudae insultantes, magnificare cupiunt super terminos eius possessionem suam, de quibus in prouerbiis dicitur: non transferas terminos sempiternos, quos posuerunt patres tui. uide haereticos in dialectica sibi et rhetorica et omnium sophismatum dogmatibus applaudentes, contemnere ecclesiae rusticitatem, et quasi indignam mysteriis suis, quae sibi quasi idola confinxerunt, despicere, et habere pro nihilo, et non quaeres quae sint opprobria moab, et contumeliae filiorum ammon, in quibus exprobrauerunt populo dei. iurauit itaque dominus per semetipsum dicens: uiuo ego, dicit dominus. et pulchre ad distinctionem mortuorum deorum, qui appellantur idola, se uiuentem dicit deus israel, hoc est populi uidentis deum; quod blasphemantes hae gentes, id est moab et filii ammon, de quibus supra diximus: sicut sodoma et gomorrha erunt, uidentur quidem sibi in eo quod gentiles non sunt, exisse de sodomis et gomorrhis, sed quia blasphemant populum dei, et contra israel faciunt, in sodomam reputabuntur et gomorrham; et ita delebuntur ut illae deletae sunt ante, nullum in se habentes uestigium uiroris et uitae. nec mirum si hoc de haereticis intellegamus, quod reputentur quasi sodoma et gomorrha, cum etiam ad ecclesiasticos, qui dei non obseruauere mandata, et egressi sunt a praeceptis eius, dicatur per esaiam: audite uerbum domini, principes sodomorum, et attendite in legem domini, populus gomorrhae. et ad presbyteros cupientes sub figura susannae ecclesiae corrumpere castitatem, dicat daniel: hoc est iudicium dei, semen chanaan, et non iuda. et ut sciatis quotienscumque sodoma et gomorrha et aegyptus nominantur, non de his dici prouinciis, quas oculis cernimus, sed de aliis spiritalibus, quibus sermo propheticus comminatur, legite in apocalypsi ioannis: locus autem in quo dominus crucifixus est, uocatur spiritaliter sodoma et aegyptus. si ergo ierosolyma in qua crucifixus est dominus, uocatur spiritaliter sodoma et aegyptus, quare non econtrario aegyptus et sodoma et gomorrha, si opera fecerunt hierusalem, et terrae iudae, in terram sortis domini transferantur? denique et dauid non erat de sacerdotibus, nec licebat ei comedere panes propositionis, sed quia per singula crescebat opera, et persecutio saul uirtutum illius profectus erat, propterea in fuga sua dum nescit, subito antistes efficitur, et accipit panes propositionis, et non uiolat mandatum dei. hoc totum diximus, quia moab ut sodoma erit, et filii ammon, ut gomorrha. damascus quoque quae interpretatur, sanguinem bibens, aut sanguis sacci, erit derelicta a dei misericordia, quasi aceruus salis. quia enim princeps eius est rex aretha, et damasceni paulum occidere cupiunt, et per murum in sporta dimittitur, non dicitur ad damascum: uos estis sal mundi; nec illud sal uocatur, quod semper offertur in uictimis, sed quod infatuatum est, et de quo in euangelio scribitur: si autem sal infatuatum fuerit, in quo salietur? ad nihilum est utile, neque in terram, neque in sterquilinium, sed foras proiciunt illud, ut ab hominibus conculcetur. et moab igitur, et ammon et damascus, qui sese aduersus domini scientiam parauerunt, et blasphemauerunt populum dei, et dixerunt in eum plurimas contumelias, et uoluerunt dilatare terminos suos in terra ecclesiae, et populum dei possidere, desertae erunt et destructae, et reliqui de populo dei, hoc est uiri ecclesiastici in scripturis dominicis eruditi diripient eos, et residui gentis dominicae possidebunt eos, et hoc eis erit pro contumelia, qua exprobrauerunt et magnificati sunt contra dominum omnipotentem. uide clementiam, uide misericordiam domini; contumeliam patitur, blasphematur, diripiuntur termini eius, et ille quid facit? mittit ad reliquias populi sui, de quibus diximus, ut sibi blasphemantes diuidat, et in suam ducat possessionem. multo enim stulto melius est seruire sapienti, et fatuitatem eius domini sapientia corrigi, quam suae eum stultitiae derelinqui. ueniet itaque dominus omnipotens, et manifestus erit super eos, quem nunc nesciunt, quem ignorant; et disperdet omnia dogmata, id est deos eorum, et diuersarum gentium idola, ut postquam simulacra, quae de suo sibi sensu composuerant, euersa fuerint, conuertantur gentes ad dominum, et unusquisque in loco suo adoret eum quem nesciebat ante. sed et uos, aethiopes, interfecti gladio meo eritis; et extendet manum suam super aquilonem et perdet assur; et ponet speciosam in solitudinem et in inuium et quasi desertum. et accubabunt in medio eius greges, omnes bestiae gentium, et onocrotalus, et hericius in liminibus eius morabuntur; uox cantantis in fenestra, coruus in superliminari, quoniam attenuabo robur eius. haec est ciuitas gloriosa, habitans in confidentia, quae dicebat in corde suo: ego sum, et extra me non est alia amplius; quomodo facta est in desertum cubile bestiae? omnis qui transit per eam, sibilabit et mouebit manum suam. lxx: et uos, aethiopes, uulnerati gladio meo eritis; et extendam manum meam super aquilonem et perdam assyrium; et ponam niniuen in solitudinem et inaquosam quasi desertum. et pascentur in medio eius greges et omnes bestiae terrae; et chamaeleontes et hericii in praesepibus eius cubabunt, et bestiae clamabunt in foueis suis, et corui in portis eius, quia cedrus altitudo eius; haec est ciuitas malis dedita, quae habitat in spe, quae dicit in corde suo: ego sum, et non est post me amplius, quomodo facta est in solitudinem pascua bestiarum? omnis qui transit per eam, sibilabit et mouebit manus suas. iudaei totum hoc capitulum et duo superiora contra philisthiim et moab et filios ammon ad aduentum christi referunt, quem putant in consummatione mundi esse uenturum, qui exstruat hierusalem, et populum suum liberet de manu gentium, qua tenentur; et hoc sonare quod dicitur: et adorabunt eum uiri de loco suo, omnes insulae gentium. non solum autem superiores gentes, sed aethiopes quoque et assyrios et niniuen urbem assyriorum eo tempore ponendam esse in solitudinem, et cubaturas in ea omnes bestias terrae, siue ut in hebraeo scriptum est: omnes bestias gentium, ex quo significari putant de cunctis nationibus, quae euersurae sunt niniuen. et quia niniue, speciosa interpretatur, in praesenti loco speciosam referunt ad babylonem. et omne quod sequitur: onocrotalus et hericius in liminibus eius morabuntur, et cetera, babyloni potius conuenire, cuius et in esaia eadem solitudo praedicitur. et econtrario alii affirmant, manifeste de assyrio dici, de quo iam praecesserat: et extendet manum suam super aquilonem, et perdet assur, et ponet niniuen in solitudinem. per assyrios enim magis niniuen intellegi, quam babylonem, quae ciuitas chaldaeorum est. quod autem ait: onocrotalum et hericium in cardinibus eius, et coruum in superliminari, solitudinis esse indicia; et onocrotalorum duo genera: aliud aquatile, aliud solitudinis. et quod ait: uox cantantis in fenestra, uel daemones intellegi, uel uariarum uoces uolucrum, quae solent in desertis urbibus commorari. praeterea quod et nos et lxx similiter transtulimus: coruus in superliminari, in hebraeo ponitur hareb, quod secundum lectionis diuersitatem, uel siccitas, uel gladius, uel coruus accipitur. unde et aquila, gladium, alii siccitatem interpretati sunt. et post euersionem quasi insultans ruinae eius, sermo propheticus loquitur: haec est ciuitas gloriosa, habitans in confidentia, quae dicebat in corde suo: ego sum, et extra me non est alia amplius: quomodo facta est in desertum cubile bestiae? omnis qui transit per eam, sibilabit et mouebit manum suam. iuxta hoc autem quod supra diximus, aut uere in deserta urbe habitabunt bestiae, aut certe sub bestiarum figura multarum nationum uarietas indicatur. quod si quispiam quaesierit, quomodo iuxta historiam ad tempora nabuchodonosor haec prophetia referatur, aethiopibus etiam nuncupatis et assyriis, quibus medi et persae nihil fecerint, legat historias, et uidebit assyrios quoque et aethiopes medis fuisse subiectos, et cambysis regnum, et cyri potentiam, et omnia quae deinceps sint secuta. haec iudaice dicta sint. ceterum si notauerimus in omnibus scripturis aethiopes eos appellari, qui penitus in uitia sunt demersi, secundum illud quod in hieremia legimus: si mutabit aethiops pellem suam, aethiopibus ad meliora conuersis spes erit, nullum qui uoluerit agere paenitentiam, a salute alienum fore. unde et prius anima polluta, et delictorum sordibus inquinata, dicit: nigra sum. et postea in fine cantici canticorum, de eadem iam purgata et lota per paenitentiam scribitur: quae est ista, quae ascendit dealbata; moyses quoque, id est lex domini spiritalis, aethiopissam de gentibus duxit uxorem. et maria, id est synagoga iudaeorum; et aaron, id est carnale sacerdotium, et non secundum ordinem melchisedec, murmurant aduersus legem, sed frustra. statim enim synagoga perfunditur lepra, et extra castra proiecta, completo tempore, ipso orante moyse, in castra reducitur. aethiopiae enim manus iam praeuenerat deum. comminatur itaque nunc sermo diuinus his qui peccatis inhaerentes, et obliti sordibus delictorum, nolunt ad meliora conuerti, et tenebrosum colorem eluere, et comminatur eis gladium, de quo puto scribi et in genesi: statuit cherubim, et flammeum gladium, qui uertitur ad custodiendam uiam ligni uitae, et in esaia: inducet gladium magnum et sanctum super draconem colubrum tortuosum, et interficiet eum in die illa. et dicit eos uel uulneratos uel interfectos futuros gladio, ut timentes poenas, imitentur niniuen, et agant paenitentiam, et non sustineant quae dominus comminatur. quod quidem et hieremiae prophetia sonat: loquar, inquit, super gentem et super regnum, et auferam et disperdam eos; et si paenitentiam egerint, et ego paenitentiam agam de omnibus malis quae locutus sum, ut facerem eis. et ut sciatis propterea nunc dominum comminari aethiopibus gladium, ut eos ad meliora conuertat, post paululum in hoc ipso libro de aethiopibus infert: ultra flumina aethiopiae, inde supplices mei filia dispersorum meorum deferent munus mihi, siue, ut in lxx habetur: de finibus fluuiorum aethiopiae suscipiam dispersos meos, et offerent hostias mihi. post haec non loquitur dominus ut supra, sed propheticus spiritus de eo: et extendet manum suam super aquilonem, et perdet assur. aquilonem de quo hieremias scripsit: ab aquilone exardescent mala super omnes habitatores terrae. et de quo salomon commemorat: aquilo durus uentus; nomine autem dexter uocatur. propterea autem extendit inferentem supplicia deus manum suam, ut et aquilo sentiat poenas, et hi qui in terra eius sunt, ad quam iuxta zachariam pergunt equi nigri, de quibus dicitur: erant equi nigri, ibant in terram aquilonis. et pulchre qui mouerit pedes suos, et recesserit ab oriente, de quo idem propheta ait: ecce uir, oriens nomen eius, et ad occidentem respexerit, statim pergit ad aquilonem, qui non est dexter, sed nomine dexter uocatur. quod quidem et corporaliter intellegitur, ut quicumque in oriente steterit, et uerterit se ad occidentem respiciens, ad dexteram habeat aquilonem, quem dextrum uocant qui flatu illius refrixerunt, qui tantum nomine dexter est, ceterum re et opere potius in sinistra est. postquam autem extenderit manum suam super aquilonem dominus, perdet etiam assur, qui interpretatur euthunôn~g quem multi putant dirigentem dici, sed falsum est; euthunôn~g enim coarguens dicitur, atque conuincens. et quoniam diabolus ipse est inimicus et ultor, et ipse peccata suggerit, et postea in peccatis coarguit peccatores, idcirco euthunôn~g uocatur. hunc ego esse reor principem assyriorum, qui habitat ad aquilonem, et metropolim habet niniuem, et dicit in esaia: fortitudine faciam, et sapientia intellectus auferam terminos gentium, et uires earum depascar. porro quod sequitur de niniue uastata: et pascentur in ea greges, et omnes bestiae terrae, chamaeleontes, et hericii in praesepibus eius accubabunt, et bestiae requiescent in cardinibus eius, et corui in fenestris eius, et cetera, uidetur mihi iuxta illud intellegi debere, quod uel in iona, uel in naum propheta scriptum est. et in iona quidem niniuen, id est speciosam, quae ad praedicationem ionae, id est columbae, egerit paenitentiam, ecclesiam interpretati sumus de gentibus congregatam. in naum uero super mundo intellegentiam temperauimus; et de mundo quidem non difficile est interpretari et dicere, quod quando aethiopes uulnerati gladio domini fuerint, et extenderit manum suam super aquilonem, et perdiderit assyrium principem mundi, etiam ipse mundus cum principe suo pereat, et ad maximam solitudinem redigatur, et nulli miserabilis sit, sed omnes ad ruinam eius sibilent, et moueant manus suas. de ecclesia autem uidetur prima fronte esse blasphemum, quod ea futura sit inuia et deserta, et bestiae habitent in ea, et postea ei cum insultatione dicatur: haec est ciuitas malis dedita, quae habitabat in spe, quae dicebat in corde suo: ego sum, et non est praeter me amplius, quomodo facta est in solitudinem, pascua bestiarum? sed qui considerauerit illud apostolicum in quo dicitur: in nouissimis temporibus instabunt tempora pessima, et erunt homines sui amatores, auari, arrogantes, superbi, blasphemi, parentibus non oboedientes, ingrati, scelesti, sine affectione, sine pace, accusatores, intemperantes, crudeles, odio habentes bonum, proditores, temerarii, inflati, uoluptatum amatores magis quam dei; habentes formam pietatis, uirtutem autem eius denegantes. necnon et hoc quod in euangelio scriptum est, quod multiplicata iniquitate, refrigescat caritas multorum, intantum ut in illo tempore compleatur: uerumtamen ueniens filius hominis putas inueniet fidem super terram? non mirabitur de extrema ecclesiae uastitate, quod, regnante antichristo, redigenda sit in solitudinem, et tradenda bestiis, et passura quaecumque nunc propheta describit. si enim deus propter infidelitatem ramis naturalibus non pepercit, sed fregit eos, et posuit flumina in desertum, et fontes aquarum in sitim, terram fructiferam in salsuginem, propter malitiam habitatorum eius, cur non econtrario eos de quibus dixerat: posuit desertum in paludes aquarum, et terram sine aqua in fontes aquarum et habitare fecit ibi esurientes, et cetera, et quos inseruit de oleastro in radicem bonae oliuae, si immemores beneficii recesserint a conditore suo, et adorauerint assyrium, euertat et ad eamdem sitim reducat, in qua prius fuerant? quod cum generaliter in aduentu antichristi, siue in fine mundi possit intellegi, tamen cotidie in his qui simulant se esse de ecclesia dei, et operibus negant, auditores que legis sunt, et non factores, accipi potest qui frustra speciosos se esse iactent, cum habitent in eis greges, uitiorum scilicet multitudo, et bruta animalia corpori seruientia; et omnes bestiae terrae, quae corda eorum comedunt, et chamaeleontes qui non habent unum colorem; sed diuersis peccatis, nunc auaritia, nunc luxuria, nunc crudelitate, nunc libidine, nunc tristitia, nunc exsultatione per momenta mutantur. et hericii in praesepibus eorum animal spinosum et plenum sentibus, et uulnerans quicquid contigerit. sed et bestiae cubabunt in foraminibus, id est in cordibus eorum, et corui immundae aues in portis eorum, uel in ore, uel in auribus, quo aut loquantur semper, aut audiant mala. post quae infertur et dicitur: ideo ecclesiam haec passuram fore, uel esse perpessam, quod in superbiam se eleuauerit, et quasi cedrus suum cacumen erexerit, malis operibus dedita, et nihilominus futuram sibi beatitudinem repromittens, et in corde suo ceteros despiciens, nec putans quemquam esse praeter se, et dicens: ego sum, et non est alia praeter me ultra; quomodo ergo facta est in solitudine pascua bestiarum? ubi enim prius habitabat pater, et filius et spiritus sanctus, et angeli eius ministeriis praesidebant, tunc habitabunt bestiae, de quibus et propheta complorat dicens: ne tradas bestiis animam confitentem tibi. omnis qui transibit per eam, sibilabit et mouebit manus suas. quod si de angelis intellexerimus, ita interpretabimur: cum transierint per eam angeli, et non manserint in ea, ut prius facere consueuerant, stupebunt et mirabuntur, et non eam fulcient, et sustentabunt ruentem manu sua, sed leuabunt manus et pertransient. uel certe cum sibilo attollent manus, et quasi plangentes in morem lugentium concrepabunt. si autem hoc de diabolo et angelis eius uoluerimus accipere, qui uineam quoque, quae de aegypto translata fuerat, uastauerunt, dicemus, per animam de qua christus recesserit, et quae prius templum dei fuerat, et esse desiuit, transire serpentem, et sibilare in ea, et uenena suae malitiae euomere, et non solum hoc facere, sed opera quoque sua quae tropikôs~g manus uocantur, mouere. ac ne putes quia colubrum nominauimus, uiolenter nos manus colubri, pro opere intellegere, accipe testimonium salomonis: mors et uita in manibus linguae. haec diximus, ut potuimus interpretationi allegoricae seruientes. si quis autem magis uerisimilia, et habentia rationem quam a nobis sunt disserta reppererit, illius magis lector auctoritate ducatur.

Caput 3

uae prouocatrix et redempta ciuitas, columba. non audiuit uocem, et non suscepit disciplinam, in domino non est confisa, ad dominum suum non appropinquauit. principes eius in medio eius, quasi leones rugientes, iudices eius lupi uesperae, non relinquebant in mane. prophetae eius uesani, uiri infideles. sacerdotes eius polluerunt sanctum, iniuste egerunt contra legem. dominus iustus in medio eius non faciet iniquitatem. mane mane iudicium suum dabit in luce, et non abscondetur; nesciuit autem iniquus confusionem. disperdidi gentes et dissipati sunt anguli earum; desertas feci uias eorum, eo quod non est qui transeat; desolatae sunt ciuitates eorum, non remanente uiro, neque ullo habitatore. dixi, attamen timebis me, suscipies disciplinam, et non peribit habitaculum eius propter omnia in quibus uisitaui eam. uerumtamen diluculo surgentes corruperunt omnes cogitationes suas. lxx: o illustris et redempta ciuitas columba, non audiuit uocem, non suscepit disciplinam; in domino non est confisa et ad dominum suum non appropinquauit. principes eius in ea ueluti leones rugientes, iudices eius sicut lupi arabiae, non dimittebant in mane; prophetae eius portantes spiritum, uiri contemptores. sacerdotes eius polluunt sancta, et impie agunt in legem. dominus autem iustus in medio eius, et non faciet iniquitatem. mane mane iudicium suum dabit in luce, et non est absconditus, et nescit iniquitatem in exactione, nec in sempiternum iniustitiam; detraxi superbos, dissipati sunt anguli eorum, destruxi uias eorum ut penitus non transeant; defecerunt ciuitates eorum, eo quod nullus subsisteret, neque habitaret. dixi, uerumtamen timebitis me, et suscipietis disciplinam, et non peribitis de oculis eius in omnibus in quibus ultus sum super eam. praeparare, consurge diluculo, disperierunt omnes racemi eorum. multi putant propter consequentiam sermonis dici aduersum niniuen, de qua supra: et perdet assyrium, et ponet niniuen in solitudinem. sed numquam scriptura niniuen columbam uocaret, licet in hieremia a facie gladii columbae de nabuchodonosor dictum quidam putent. sed sciendum quod alii econtrario asserant, pro columba, ibi posse intelligi hellada~g, id est graeciam, ut sit sensus: a facie gladii iona, id est a facie gladii graeciae. iona enim tam columbam quam graeciam significat. unde et usque hodie graeci iones, et mare appellatur ionium, et apud hebraeos permanet eorum uetus uocabulum. sed et principes romani apud barbaras nationes antiquum uocabulum retinentes, caesares appellantur. omnis itaque contra hierusalem sermo est:

uae ciuitas quondam columba, semper peccans, et captiuitatibus tradita, et rursum redempta a domino. uae ciuitas prouocatrix, quod significantius hebraice dicitur mara id est parapikrainousa~g, quod nos possumus dicere deum amarum faciens, id est tuo uitio dulcem dominum atque clementem uertens in amaritudinem, ut qui misereri uult, punire cogatur. non audiuit praeceptum domini, et correpta noluit suscipere disciplinam; nec prementibus malis aliquando est confisa in domino deo suo; nec ambulauit post tergum eius; nec dicente eo: ego dominus appropinquans, et non de longe, ipsa ei appropinquare uoluit. describuntur quoque principes eius et iudices et prophetae et sacerdotes, ut in ciuitate populum et in his quae dixi nominibus dignitatum principes accipiamus. principes igitur eius quasi leones semper uersabantur in praedis, et ad effundendum sanguinem subiectorum; iudices eius rapaces, non dimittentes aliis quod possint rapere. prophetae eius insanientes siue stupentes, quod hebraice dicitur phoezim, et aquila transtulit thambeutai~g, loquebantur quasi ex ore domini, et omnia contra dominum praedicabant, sacerdotes in loco sanctuarii commisere sacrilegium, et cum contra legem facerent, ex lege uictimas offerebant. propterea quia illi egerunt iniuste, dominus iustus non faciet iniquitatem, sed restituet urbi pessimae quae meretur. mane, mane, id est manifeste et absque aliqua ambiguitate faciet de ea iudicium, nec erit quod ab eo possit abscondi. et hoc faciet dominus, ut correpta ciuitas conuertatur ad melius. sed iniquus israel non cognouit confusionem suam, nec intellexit idcirco sibi illatas plagas, ut ageret paenitentiam. uindicaui te, inquit postea de gentibus, et destruxi imperia earum, ut qui per plagas me non senseras, saltem per beneficia cognosceres. uel certe sic intellegendum: disperdidi omnes ciuitates tuas, o iuda, et omnes subiectos tibi pagos et tribus, et diuersa confinia, et tanta hominum uastitas fuit, ut non esset qui habitaret in urbibus tuis; et postquam hoc feci, misi prophetas meos consurgens diluculo, et ad paenitentiam prouocans, dixi que: feci quidem tibi haec, o hierusalem, sed feci ut timeres me, et susciperes disciplinam, et non periret habitaculum tuum, hoc est templum, propter omnia scelera quae gesseras. at econtrario, habitatores hierusalem, me eos ad paenitentiam prouocante, quasi de industria et ex contentione diluculo surrexerunt, ut festinatione qua ad me redire debuerant complerent omnes cogitationes suas, et opere demonstrarent, quod mente conceperant. hoc iuxta hebraicum. ceterum illustris et redempta ciuitas christi sanguine, iuxta superiora perspicue ecclesia intellegitur, quae et uocatur columba, propter simplicitatem multitudinis in ea credentium. haec non audiuit uocem domini, neque suscipere uoluit disciplinam, nec confisa est in domino, quia noluit appropinquare ad dominum deum suum, ut mereretur ueniam peccatorum. frustra enim quis uocem domini dei sui audire se dicit, et confidere in domino, quando operibus fidem destruit, et magis mammonae iungitur quam domino deo suo, et duplici corde accedit ad eum, et duobus dominis, saeculo et deo militare posse se credit. huius principes sunt sicut leones rugientes. non ambigimus de rugitu leonum et discursu, quando uiderimus principes eius ita in subiectos populos detonare, et uoce tyrannica rabidis que conuiciis plebem conterere, ut non pastorem in grege, sed leonem inter ouiculas putes frendere. iudices quoque eius quasi lupi arabiae, occidentes uespere, et nil relinquentes in mane; non aspicientes ad ortum solis, sed morantes semper in tenebris, et possessiunculas ecclesiae, et ea quae in dei donaria conferuntur, uertentes in lucrum suum, ut non habeant pauperes quod mane comedant, qui quasi in nocte et nullo uidente, omnia populantur; et cum luporum more cuncta diripiant, ne paruos quidem cibos indigentibus derelinquunt. prophetae etiam, id est magistri qui se putant docere populos, et de scripturis sermocinari, pneumatophoroi~g, id est portantes spiritum, siue spiritales - et hoc eirônikôs~g legendum -, sunt uiri contemptores; non enim docere, sed facere in ecclesia conuenit, non factis uerba destruere. ceterum tu cum alium doceas, et ipse non facias, non tam doctor quam contemptor uocandus es, de quo et in abacuc scribitur: uidete contemptores et respicite et admiramini mirabilia, et disperdimini. sacerdotes quoque qui eucharistiae seruiunt et sanguinem domini populis eius diuidunt, impie agunt in legem christi, putantes eucharistian~g imprecantis facere uerba, non uitam, et necessariam esse tantum, sollemnem orationem, et non sacerdotum merita, de quibus dicitur: et sacerdos in quocumque fuerit macula, non accedet offerre oblationes domino. cum haec faciant principes, iudices, prophetae, sacerdotes hierusalem, nihilominus clemens et iustus est dominus. clemens, in eo quod a sua ecclesia non recedit; iustus, in eo quod reddit unicuique quod meretur. postquam enim aduenerit mane, et nox huius saeculi pertransierit, dabit in luce iudicium suum, et non abscondetur uel ipse, uel iudicium eius. et cum coeperit et a singulis exigere pecuniam quam eis commiserat, non erit iniustus, nec faciet in perpetuum ualere iniustitiam, sed superbos principes, quibus resistit deus, detrahet de cathedris suis, et de culmine quod tenebant, et dissipabuntur anguli eorum, id est prauae uoluntates; et a recto itinere declinantes, in quibus semper et pharisaei orare consueuerant, angulari lapide contempto. puto autem quod et superbis prosit detrahi eos de arrogantia sua, et dissipari angiportus et angulos eorum, ut postea recto itinere gradiantur. denique sequitur: et desertas faciam uias eorum, eo quod non sit qui pertranseat, secundum illud quod in primo psalmo scriptum est: et iter impiorum peribit necnon et in osee, ubi de hierusalem dicitur fornicante: ecce ego claudam uias eius spinis, et obstruam itinera eius, et semitam suam non inueniet, et persequetur amatores suos, et non apprehendet eos, et quaeret eos, et non inueniet; et dicet: uadam et reuertar ad uirum meum priorem, quoniam bene mihi erat tunc magis quam nunc. animaduerte quod nisi clausae fuissent uiae, et obsepta itinera, et nisi destruxisset dominus uias eius, numquam dicere potuisset anima fornicans: uadam et reuertar ad uirum meum priorem. dissipantur ergo itinera superborum et anguli eorum, ne ambulent in superbia et in prauitate, et urbes eorum quae male aedificatae fuerant in arrogantia et superbia, destruuntur, ne subsistant et habeant habitatores pessimos. ac ne quis putet nos uim facere scripturae, discat ex consequentibus. haec autem, inquit, feci ut dicerem eis: ecce destructa sunt itinera malitiae; de cetero timete me, et discite disciplinam, ne et disciplina mea pereat fructum in uobis conuersionis non inueniens; et omnia irrita sint, per quae uos uolui corripere, et ille uobis sermo qui in hieremia scriptus est, possit aptari: sine causa percussi filios uestros, disciplinam non recepistis. uel certe: timete me, et recipite disciplinam, ut non pereant omnia de conspectu hierusalem, nec penitus ad solitudinem deducatur super his malis, in quibus comminatus sum ei. nec moueat aliquem, ut saepe iam dixi, quod haec aduersum ecclesiam dicta interpreter, cum sciat hierusalem in scripturis sanctis semper typum habere ecclesiae, de qua qui peccauerit, uel in babylonem abducitur, uel si sponte descendere uoluerit, in hiericho a latronibus uulneratur. quae est enim ita illustris ut ecclesia, quae in toto orbe fundata est. ita redempta christi sanguine et columba propter gratiam spiritus sancti, ut ecclesia de gentibus congregata? in qua plurimi qui se dicunt in christum credere, nec audierunt uocem eius, nec receperunt disciplinam, nec iuxta eum esse uoluerunt. quod autem dicitur: principes eius in ea sicut leones rugientes, scio offensurum me esse plurimos, quod super episcopis et presbyteris haec interpreter, cum et presbyteri mali, qui susannam uiolare cupierunt, ceteros presbyteros qui bene uixerint, non condemnent. et mali principes, quos describit sermo propheticus, non sint bonis principibus contumeliae: stulto enim flagellato, insipiens sapientior erit; si autem insipiens sapientior fit, quanto magis ille qui sapiens est? sed iudices eius ac principes capientes munera, uendentes que iustitiam, nonne recte appellantur lupi arabiae, uel uespertini, sicut symmachus transtulit? non enim merentur lupi dici beniamin, qui mane rapiunt, et ad uesperam dant escam, sed lupi uespertini, qui noctibus comedunt, et in mane nihil relinquunt. quod autem sequitur: prophetae eius pneumatophoroi~g, id est, portantes spiritum, uiri contemptores, nullum moueat quod super doctoribus interpretantes, eosdem et prophetas dicamus et contemptores, cum et apostolus praecipiat: nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemptionis. et dauid loquatur in quinquagesimo psalmo: spiritum sanctum tuum ne auferas a me. nisi enim spiritus sanctus contristatus fugere consueuisset prius hospitium, et dimittere habitaculum suum, numquam et paulus praecepisset quod supra dixi; et dauid post adulterium formidaret, ne perderet quod acceperat, de quo et ad hebraeos scribitur: quanto arbitramini deteriora mereri supplicia eum, qui filium dei conculcauerit, et sanguinem testamenti immundum duxerit, in quo sanctificatus est, et spiritui gratiae contumeliam fecerit? sed et in tertio regnorum libro scriptum est, hominem dei, haud dubium quin prophetam, qui ad altare dixerat in samaria: altare, altare, haec dicit dominus: ecce filius nascetur dauid, et cetera; quia contempserit uerba domini, et comederit apud pseudoprophetam - sic enim locum istum exponens iosephus interpretatus est -, interfectum esse a leone. et ne putaretur casus et non iudicium domini, et pseudopropheta qui eum deceperat, hoc futurum esse praedixit, et ipse leo contemptorem puniens, asinum reseruauit. non ergo mirum si doctores qui sancto spiritu pleni fuerant, possint fieri contemptores, cum apud neglegentes non omni custodia conseruantes cor suum, haec ipsa frequenter causa soleat superbiae in dominum et contemptus exsistere, quod habeant scientiam dei, et nouerint multam bonitatem eius, quam abscondit timentibus se, et contemnant diuitias bonitatis eius thesaurizantes sibi iram in die irae et reuelationis. sacerdotes quoque, - qui dant baptismum et ad eucharistiam domini imprecantur aduentum, faciunt oleum chrismatis, manus imponunt, catechumenos erudiunt, leuitas et alios constituunt sacerdotes -, non tam indignentur nobis haec exponentibus et prophetis uaticinantibus, quam dominum deprecentur, et studiose agant ne de sacerdotibus qui uiolant sancta domini, esse mereantur. non enim dignitas et nomina dignitatum, sed opus dignitatis, et principes, et iudices, et prophetas, et sacerdotes saluare consueuit: qui episcopatum, inquit, desiderat, bonum opus desiderat. uidete quid dixerit: bonum opus desiderat, non dignitatem. si autem, despecto opere, solam aspexerit dignitatem, cito corruit turris in siloa, et excelsa cedri fulmine feriuntur, et erecta ceruix frangitur, et cygnus, extento collo, et in sublime se tendens, inter immundas uolucres computatur. porro quod exposuimus iuxta hebraicum: uerumtamen diluculo surgentes corruperunt omnes cogitationes suas, pro quo in septuaginta scribitur: praeparare, consurge diluculo, dissipata est omnis frondositas eorum, quia multum ab hebraico discrepat, et magis uidetur iuxta lxx cum posterioribus concordare, in sequentibus exponemus. quapropter exspecta me, dicit dominus in die resurrectionis meae in futurum; quia iudicium meum ut congregem gentes, et colligam regna; ut effundam super eas indignationem meam omnem iram furoris mei; in igne enim zeli mei deuorabitur omnis terra, quia tunc reddam populis labium electum, ut inuocent omnes nomen domini, et seruiant ei humero uno. lxx: propterea expecta me, dicit dominus, in die resurrectionis meae in testimonium, quia iudicium meum in congregationes gentium, ut suscipiam reges, ut effundam super eos iram meam omnem, iram furoris mei; quia in igne zeli mei consumetur omnis terra quia tunc conuertam in populis linguam in generationes eius, ut inuocent omnes nomen domini, ut seruiant ei sub iugo uno. haec iudaei interpretantur in aduentu christi, quem sperant uenturum esse, et dicunt uniuersis gentibus congregatis, et effuso super eas furore domini, in igne zeli eius terram deuorandam. et sicut ante aedificationem turris fuit, quando una lingua omnes populi loquebantur, ita conuersis omnibus ad cultum ueri dei, locuturos hebraice et totum orbem domino seruiturum. nos autem qui non sequimur occidentem litteram, sed spiritum uiuificantem, nec iudaicas fabulas, audimus a domino: praeparare, consurge diluculo: dissipati sunt omnes racemi eorum, et praeparati dicimus: paratum cor meum deus, paratum cor meum. audimus que in prouerbiis imperatum: praepara in egressu opera tua. et illud quod in leuitico sacrate dicitur, ubi septimo mense, decima die mensis offert aaron pro populo hircum emissarium atque uiuentem; et ponens manus super caput eius, imprecatur ei cuncta peccata populi israel, tradit que eum in manus hominis praeparati, et mittit in eremum, intellegimus in nobis, et praeparantes nos ueri imperio sacerdotis, tollimus malum de medio ecclesiae. cum que haec fecerimus, nox praeterit, appropinquat dies, et quasi in die honeste ambulantes dicimus: deus, deus meus, ad te de luce uigilo. statim que inferimus: mane exaudies orationem meam, mane assistam tibi, et uidebo. nisi enim praeparati fuerimus, non nobis orietur sol iustitiae. orto autem sole, omnes racemi de uinea sodomorum dissipantur et pereunt, ut non solum grandes botri, sed etiam quod paruum esse uidebatur in nobis christi lucerna radiante, dispereat. et pro his omnibus mercedem nobis pollicens deus, ait: exspecta me in die resurrectionis meae in testimonium; post uitia enim atque peccata deus resurget in nobis. et iuxta quod in alio loco praecipit: estote mihi testes, et ego testis, dicit dominus deus; et puer quem elegi, testis est nobis pater cum filio et spiritu sancto, ut in ore duorum uel trium testium, stet omne uerbum. et magis mihi uidetur sic stare sententia, et sub his tribus testibus ueritas confirmari, quam per litteram. duo enim fuerunt testes contra susannam, et contra ipsum dominum saluatorem, et tamen non stetit uerbum in ore eorum. contra naboth quoque paene tota ciuitas dixit testimonium, consensus que testium pessimorum non firmitatem habuit ueritatis, sed sceleris coniurationem. quia iudicium, ait, meum in congregationes gentium, ut suscipiam reges, in loco uidelicet suppliciorum suorum, ut effundam super eos iram meam, omnem iram furoris mei. qui minor est, cito meretur ueniam, et misericordiae proximus est: potentes autem potenter tormenta patientur. unde gentes et gentium multitudo congregatur ad iudicium; reges autem, id est principes dogmatum peruersorum adducentur in poenam, ut effundatur super eos omnis ira furoris domini. et hoc non crudelitate fit aliqua, ut arbitrantur sanguinarii iudaei sed misericordia, et consilio medicantis. sequitur enim: in igne enim zeli mei consumetur omnis terra. gentibus quippe ad iudicium congregatis, et regibus ad supplicium, ut effundatur super eos ira, et non ex parte sed tota, et ira ac furore sociato, consumatur in toto orbe quicquid terrenum est, quicquid ad opera terrae, id est carnis pertinet; omnes eius uepres et spinosa fruteta uastans, zeli mei uorabit incendium. et tunc conuertam super populos linguam in generationem suam, ut unusquisque errore deposito ad antiquum confessionis domini eloquium reuertatur et in nomine iesu omne genu flectatur, caelestium, terrestrium, et infernorum, et omnis lingua confiteatur dominum iesum in gloria dei patris. abiectis que lateribus, et bitumine quae habebamus pro lapidibus et luto, quibus erroris nostri superbiam exstruebamus contra dominum, recipiamus linguam quam ante perdidimus, et simus sub iugo christi, dicentis: iugum meum suaue est, et onus meum leue est. notandum autem quod in eo loco, ubi nos interpretati sumus: reddam populis labium electum, pro electo, septuaginta dixerunt: in generationem eius, ut subaudiatur, terrae. et hinc error exortus est, quod uerbum hebraicum barura quod aquila et theodotio electum, symmachus mundum interpretatus est. septuaginta legerunt badura, res litteram daleth existimantes, propter elementi nimiam similitudinem, quod paruo apice distinguitur. necnon ubi nos transtulimus: in die resurrectionis meae in futurum, et omnes interpretati sunt: in testimonium. hebraeus qui me in scripturis instituit, asserebat laed in praesenti loco magis eis~g eti~g id est in futurum, debere intellegi, quam in testimonium. ed enim, quod scribitur per litteras ain et daleth, eti~g, et marturion~g, id est et futurum et testimonium, intellegi. possumus hunc locum et de primo christi aduentu exponere, quando, omni errore sublato, daemonibus que calcatis, et terrenis operibus destructis, apostoli uniuersis linguis locuti sunt, et ueteri errore sublato, unum confessionis redditum est labium. sed et reges qui destruuntur, et diuino consumuntur ardore, peruersorum dogmatum principes sentiendi sunt. ultra flumina aethiopiae, inde supplices mei, filii dispersorum meorum, deferent munus mihi. in die illa non confunderis super cunctis adinuentionibus tuis, quibus praeuaricata es in me; quia tunc auferam de medio tui magniloquos superbiae tuae; et non adicies exaltari amplius in monte sancto meo. et derelinquam in medio tui populum pauperem et egenum, et sperabunt in nomine domini. reliquiae israel non facient iniquitatem, neque loquentur mendacium; et non inuenietur in ore eorum lingua dolosa, quoniam ipsi pascentur et accubabunt; et non erit qui exterreat. lxx: de finibus fluminum aethiopiae suscipiam dispersos meos, afferent uictimas mihi. in die illa non confunderis ex omnibus adinuentionibus tuis, quibus impie egisti in me, quia tunc auferam a te detractionem contumeliae tuae, et ultra non adicies ut magnificeris super montem sanctum meum; et relinquam in te populum mansuetum et humilem, et reuerebuntur nomen domini, qui fuerint reliqui de israel, et non facient iniquitatem; et non loquentur uana et non inuenietur in ore eorum lingua dolosa, quoniam ipsi pascentur et accubabunt, et non erit qui exterreat eos. cum reddiderit dominus credentium populis labium electum, et inuocauerint omnes nomen domini, et portauerint iugum eius, tunc etiam ultra flumina aethiopiae, unde uenit regina saba audire sapientiam salomonis deferent uictimas domino: et aethiopia praeueniet manus eius deo; uero que legifero, qui decem plagis percussit aegyptum, nubet aethiopissa, inuidente synagoga hebraeorum. quod autem ait iuxta hebraicum: inde supplices mei filia dispersorum meorum, deferent munus mihi, huiuscemodi est: o israel, o synagoga quondam filia, quam in toto orbe dispersi licet inuideas, licet aemulatione crucieris, tamen de aethiopia mihi uictimae deferentur, id est de gentilium populo. in die illa, id est quando gentium crediderit multitudo, etiam tu non penitus confunderis super cunctis erroribus tuis, quibus praeuaricata es in me, eligendo barabbam, et dei filium crucifigendo. tunc auferam de medio tui scribas et sacerdotes, et pharisaeos, magniloquos superbiae tuae, et nequaquam te in monte sancto meo ultra iactabis, sed habebis populum pauperem homines illitteratos, et piscatores, qui sperabunt in nomine domini. reliquiae israel, non multitudo quae clamauit: crucifige, crucifige eum, non pontifices et optimates, sed reliquiae nequaquam facient iniquitatem, nec loquentur mendacium in christo, ueritati credentes; nec inuenietur in ore eorum lingua dolosa, scientes quod omne mendacium de diabolo est; quoniam ipsi pascentur, et dicent: dominus pascit me, et nihil mihi deerit; in loco pascuae ibi me collocauit. super aquam refectionis educauit me, animam meam conuertit; et non erit qui exterreat, uincente fide credentium persecutorum superbiam. hoc de primo aduentu christi intellectum sit, quod iudaei sibi in fine promittunt, et sperant se habitaturos in hierusalem, et in morem pecorum corporalibus donis iudae opibus que complendos et pascendos herbis uiridibus, et deletis cunctis gentibus, sibi que subiectis, nullum posse residere qui eos exterreat. nos autem accipientes ex hac fabula occasionem uerae historiae, dicemus, omnem nigredinem animae, et tetrum colorem, ac draconis uenenum, quo tincti fueramus uitiis atque peccatis, reddito nobis labio electo, siue mundo, et candido, ut interpretatus est symmachus, derelinquere nos in fluminibus aethiopiae peruersorum dogmatum magistros, quibus ante irrigabamur, et cum dispersis quondam israel christo munera delaturos. in die illa, qua nobis christi lumen fuerit exortum, dicetur ad singulos nostrum: non confunderis ex omnibus tuis adinuentionibus, cogitationibus uidelicet pessimis, quibus impie agebamus contra dominum, et tolletur uniuersa superbia et contumelia per quam erigebamur contra dominum et contra montem, sanctum eius dominum nostrum et saluatorem; et pro superbis uanis que nominibus relinquetur in nobis populus mansuetus et humilis, ut nihil arrogans, nihil tumens, nihil quod deo displiceat, cogitemus. simul que considera quod in die iudicii, et in consummatione mundi tollantur uniuersa nomina dignitatum, et unus populus remaneat, et grex sub pastore bono, qui sit mansuetus et humilis. tunc etiam populus israel, plenitudine gentium subintrante, quia conclusit deus omnes sub peccato, ut omnibus misereatur, timebunt nomen domini. et reliquiae israel non facient ultra iniquitatem, per quam dominum negauerunt, nec loquentur uana, ineptas sibi fabulas promittentes; nec inuenietur in ore eorum lingua mendacii, christo per eos, qui ueritas est, loquente. tunc enim pascentur, et ipsi in uno grege, et accubabunt in ecclesia, et ueri nabuchodonosor impetus non timebunt. haec uidentes et legentes tanta mysteria, clamemus cum apostolo, atque dicamus: o profundum diuitiarum sapientiae et scientiae dei, quam inscrutabilia sunt iudicia tua, et inuestigabiles uiae tuae. quod quidem et propheta sentiens, et se cum uoluens, de dei iudiciis suspicatur. in nocte cum corde meo exercebar, et scopebam spiritum meum, et dicebam: numquid in sempiternum abiciet deus, aut non addet ut misereatur ultra, aut continebit in ira sua misericordias suas? et dixi: nunc coepi, haec est immutatio dexterae excelsi. et est sensus: hoc quod putabam dominum in aeternum relinquere peccatores, et misericordias suas ira succedente cohibere, intellexi idcirco factum, ut immutatione dexterae suae, quae excelsi est dextera, uniuersa mutaret, et misereretur his quos ante proiecerat. et nos igitur et reliquiae israel, scientes quod reddituri sumus rationem pro omni otioso uerbo, et quod disperdet dominus uniuersa labia mendacia, non loquamur uanitatem. uanitas quippe uanitatum, et omnia uanitas, et: uniuersa uanitas omnis homo uiuens. nec ore nostro mendacium proferamus, sed accepta potestate calcandi super serpentes et scorpiones, et super omnem uirtutem inimici, nullam timeamus formidinem, nec luporum christo custode, uereamur insidias, sed dicamus: dominus illuminatio mea, et saluator meus; quem timebo? et cetera, quae in uicesimo sexto psalmo continentur. lauda filia sion, iubila israel, laetare et exsulta in omni corde, filia hierusalem. abstulit dominus iudicium tuum, auertit inimicos tuos; rex israel dominus in medio tui, non timebis malum ultra. in die illa, dicetur: hierusalem, noli timere sion; non dissoluantur manus tuae. dominus deus tuus in medio tui fortis ipse saluabit, gaudebit super te in laetitia, silebit in dilectione tua; exsultabit super te in laude. nugas qui a lege recesserunt, congregabo, quia ex te erant, ut non ultra habeas super eis opprobrium. lxx: gaude, filia sion; praedica, filia hierusalem, exsulta et delectare de toto corde tuo, filia hierusalem. abstulit dominus iniquitates tuas, redemit te inimicorum tuorum de manibus, rex israel dominus in medio tui, non uidebis mala ultra. in tempore illo, dicit dominus hierusalem, confide, sion, non dissoluantur manus tuae. dominus deus tuus in te fortis saluabit te, adducet super te laetitiam, et innouabit te in caritate sua, et laetabitur in te in delectatione, quasi in die sollemni, congregabo confractos tuos. uae qui accepit super eam opprobrium. non uideatur mirum, ut saepe diximus, aliter hebraica capitula, et aliter lxx, graeca uidelicet latina que finiri. ibi enim in sensu diuersa translatio est, ibi necesse est diuersa esse uel principia uel fines. iudaei cum christo, quem putant esse uenturum, haec sibi omnia repromittunt, quae nos qui christum suscepimus, iam cum ipso sumus omnia consecuti. si quis ergo christianorum, et maxime nouorum prudentium, quorum nomina taceo, ne quemquam laedere uidear, existimat necdum prophetiam esse completam, sciat falso christi portare se nomen, et iudaicam animam, circumcisionem tantum corporis non habere. si enim haec necdum facta sunt, sed futura, frustra credidimus saluatoris aduentum; frustra autem non credentes intellegimus in nobis esse completum mysterium, quod temporibus aeternis tacitum est, et nunc manifestatum est per scripturas propheticas et aduentum domini nostri iesu christi. denique consideremus ordinem lectionis, et uidebimus, quod dicitur non ad iudaeos, sed ad christi ecclesiam pertinere. post hoc enim quod praecesserat: iudicium meum in congregationes gentium, ut suscipiam reges, usque ad eum locum, ubi ait: ut inuocent omnes nomen domini, et seruiant ei sub iugo uno, et: ultra flumina aethiopiae suscipiam in dispersis meis qui afferent mihi uictimas; et post reliquias populi israel, credentes in christo atque saluatas, de quibus dicitur: et timebunt nomen domini qui sunt reliqui de israel, et non erit qui exterreat eos. spiritus sanctus de generali mundi consummatione praedicans loquitur: gaude, filia sion, praedica filia hierusalem, laetare et delectare de toto corde tuo, filia hierusalem. omnis quippe ecclesiastica anima, quae in specula constituta est, et contemplatur pacem, laetatur et gaudet iniquitates a se esse sublatas, et redemptas ab eo qui pretioso sanguine omnes redemit. christus enim factus est sapientia nobis a deo, et iustitia, et sanctificatio, et redemptio, et redemit nos rex israel, qui habitat in medio nostri, dicens: ego et pater meus ueniemus, et mansionem apud eum faciemus. et: habitabo et inambulabo in eis; et ultra non uidebimus mala, solas uirtutes cogitantes atque facientes. in illa die, dicit dominus, uidentibus nobis pacem, et in sublimi positis, ne dissoluantur manus tuae, qui et per esaiam dixit: confortamini manus dissolutae, et opera tua robusta sint. dominus enim fortis, cui nemo potest resistere, saluator tuus, ipse tibi reddet laetitiam quam perdidisti, et ueteri homine proiecto, in nouo ambulare te faciet, et haec faciet in dilectione sua, non tuo merito, sed misericordia sua. et laetabitur in te, et delectabitur, quasi pinguissimam sollemnitatis tuae hostiam suscipiens salutem tuam; et ipse tibi dicet: congregabo contritos tuos. cor, quippe, contritum et humiliatum deus non despiciet, et: calamum contritum non confringet. haec interim si uoluerimus de secundo aduentu accipere saluatoris. porro quia propheta zacharias ad similem laetitiam cohortatur sion et hierusalem, et hanc ipsam prophetiam matthaeus dicit in primo aduentu christi esse completam, necessitate compellimur, immo ordine ipso ducimur ueritatis, quod in sophonia dicitur, non futurum sperare, sed factum. scriptum est enim in zacharia: gaude uehementer, filia sion; praedica, filia hierusalem. ecce rex tuus uenit tibi iustus et saluator, ipse humilis et ascendens super iugalem et pullum nouum. haec iuxta septuaginta dicta sint. ceterum iuxta hebraicum, laudare iubetur ecclesia et iubilare israel, sensu uidens deum, et exsultare atque laetari in omni corde locus pacis, ad quem dictum est: pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. abstulit enim in fine et in consummatione mundi iudicium eius, nequaquam eam iudicans atque corripiens, sed saluans, et auertit inimicos eius, daemonum turbas. rex israel dominus in medio eius erit, non timebit ultra malum. in die illa dicetur ad hierusalem liberam quae non seruit cum filiis suis, sed quae est mater sanctorum: noli timere, sion, ipsa quippe est et hierusalem, nequaquam tua opera dissoluentur; nec facies quae te fecisse lugebis. dominus deus tuus, qui saluabit te, fortis et potens, ipse habitabit in medio tui, gaudebit super te in exsultatione et laetitia, et silebit peccata tua in caritate, qua te dilexit; et exsultabit super te in laude, uel quia laudabilis sis, uel quia cum tuis laudibus canas. nugas, siue, ut aquila interpretatus est, translatos, qui a te recesserunt congregabo, quia ex te erant; hoc est: hi qui per uitia atque peccata de tuo sinu fugerant, et facti erant sub daemonum potestate, redintegrato omnium statu, uenient ad te, et nequaquam ultra super perditis filiis tuis patieris opprobria. id quod diximus nugas, sciamus in hebraeo ipsum latinum esse sermonem, et propterea a nobis ita ut in hebraeo erat positum, ut nosse possimus linguam hebraicam omnium linguarum esse matricem, quod non est huius temporis disserere. miror autem aquilam et septuaginta, pro eo quod nos interpretati sumus erant, in eo uidelicet loco ubi diximus: congregabo quia ex te erant: pro erant, interpretari uoluisse uae, siue oi~g, quod semper aquila non pro plangendo, sed pro uocando et inclamando ponit. hai enim, cuius est uerbi initium, sum, praeteritum tempus numero plurali significat, erant, uel fuerant. haec scio molesta esse lectori, qui si animaduerterit non me controuersias et declamationes scribere, nec in locis exsultare communibus, sed commentarios, et commentarios prophetarum, reprehendet potius sicubi rhetorum more ludere uoluero, quam arguet in tantis obscuritatibus ut dignum est immorantem. ecce ego interficiam omnes qui afflixerunt te in tempore illo et saluabo claudicantem, et eam quae eiecta fuerat congregabo; et ponam eos in laudem et in nomen in omni terra confusionis eorum. in tempore illo quo adducam uos; et in tempore quo congregabo uos; dabo enim uos in nomen et in laudem omnibus populis terrae, cum conuertero captiuitatem uestram coram oculis uestris, dicit dominus. lxx: ecce ego faciam in te, propter te, in tempore illo, et saluabo expressam, et repulsam suscipiam, et ponam eos in gloriam; et nominatos in omni terra. et confundentur in tempore illo quando bene uobis fecero; et in tempore cum suscepero uos, quia dabo uos nominatos, et in gloriam in cunctis populis terrae, quando conuertero captiuitatem uestram coram uobis, dicit dominus. et hoc synagoga quae non claudicat sed utroque truncata est pede, pollicetur sibi in aduentu christi sui quem sperat esse uenturum, et putat omnes gentes interficiendas a domino, quae afflixerunt israel, et saluandam synagogam, et eam quae acceperat libellum repudii colligendam, et ponendos eos in laudem et in nomen in omni terra captiuitatis suae, in qua fuerant ante confusi. et hoc fieri tempore, quando captiuitas reducta fuerit hierusalem, et exstructum templum, et reliquus caeremoniarum ordo seruatus. haec sibi repromittit, et propterea non agit paenitentiam, et dum sperat incerta, perdit certam salutem. nec miror synagogam haec dicere, quae quia non recipit christum, oculos dolet, et cum lia lippescit, et non amatur a iacob et rachel succedente, neglegitur. christianos miror, immo semiiudaeos, qui sibi uidentur esse de ecclesia, ita dicere et ea profiteri, quae si uera sunt, frustra credimus in christum, et omne nostrum tollitur sacramentum, et miserabiliores sumus omnibus hominibus, credentes eum uenisse, qui non uenit. quia autem spes nostra certa est, et iudaeorum cassa sunt uota, secundum priorem intellegentiam iam texamus praesens extremum que capitulum, et de iesu filio sirach testimonium proferamus: qui mittit lapidem in excelsum super caput suum mittit. quia enim sion et hierusalem in excelso positae sunt, quicumque sion detrahit et hierusalem et mittit in eam contumeliarum lapides, in suum eos caput iacit, et reuertetur opprobrium eius in caput suum: et dolor eius et iniquitas super uerticem eius descendet. quanti hodie exprobrant animae, dei mysteria consectanti uolenti que uidere pacem eius, et dicunt: insanus est, et ebrius, et musto plenus, hominum coetus fugit; delicias aspernatur, aurum pro luto computat, solam diligit paupertatem. qui autem infideles sunt, etiam crucem christi exprobrant ei, et si quando eum in angustia uiderint et in temptatione dicunt: ubi sunt misericordiae tuae, et iustitiae quas operatus es? quid loquar de infidelibus, cum ecclesiarum nonnulli principes huiuscemodi hominibus exprobrent, et uitam ipsorum arbitrentur amentiam et non praesentem laudent conuersationem, sed uetera peccata exprobrent? nec audiunt esse praeceptum: noli improperare homini qui conuertitur a peccatis suis. uae igitur ei, qui tulit opprobrium atque suscepit, et huiuscemodi se officio mancipauit, ut detraheret sion, et ciuitati dei, quia pro hac iniuria urbis suae ultor est dominus, et dicet ad sion: ecce ego faciam in te propter te, id est, faciam ultionem tuam, et saluabo afflictam, siue ut in graeco dicitur, expressam, ut sit sensus: ego saluabo eam, quae in praesentiarum quasi uua et oliua ita temptationibus atque pressuris, ut praelo et trabe pressa est et afflicta, ut uinum faceret et oleum, et de uino biberet iesus in regno patris sui; de oleo autem ungeretur prae participibus suis. ego puto propter expressionem talis uini et olei, iob multa perpessum; postquam autem uinum, et oleum fecerat, audisse a domino: putas me aliter tibi respondisse, nisi ut appareres iustus? quasi ad uuam et oliuam loqueretur: existimas me aliter te pressisse et afflixisse atque contriuisse, nisi ut uinum de te et oleum exprimerem? sequitur: et eam quae repulsa fuerat suscipiam. uidetur nos deus repellere quando relinquit temptationi. unde et iob: uisitatio, inquit, domini respexit me. et non solum iusti loquuntur, et dicunt: nunc autem repulisti et confudisti nos, sicut in quadragesimo tertio psalmo scriptum est, sed ipse dominus atque saluator, ex persona hominis quem assumpserat: tu autem, ait, repulisti et despexisti, distulisti christum tuum; subuertisti testamentum serui tui. quod autem iustorum persona sit in quadragesimo tertio psalmo dicentium: nunc autem repulisti et confudisti nos, ex sequentibus approbatur: haec omnia uenerunt super nos, nec obliti sumus te, neque inique egimus in testamento tuo; nec recessit retro cor nostrum. eam igitur quae in temptationibus uidebatur abiecta, suscipiet dominus in fine, et ponet eos in gloriam et nominatos in uniuersa terra filios uidelicet expressae et repulsae, id est ecclesiae. quos autem alios possumus intellegere filios ecclesiae nominatos, nisi apostolos? uide mihi petrum et paulum et matthaeum et ioannem, et considera hoc quod ad abraham repromissum est: magnificabo nomen tuum, in illis opere perpetratum. cotidie nominatur in ecclesia, cotidie magnificatur nomen eorum, non quod ipsis prosit a nobis in ecclesia nominari, sed quod nos magnificantes nomen eorum, et quae scripserunt lectitantes, consequamur salutem. in tempore, inquit, illo, quando expressa et repulsa suscepta fuerit, et filii eius positi in gloriam - gloriatur quippe dominus in athletis suis, cum eos uiderit coronari, sicut gloriatus est aduersus diabolum de iob; unde et apostolus in profectu discipulorum suorum exsultans, ait: etiam per uestram gloriam -, confundentur qui aduersarii uestri fuerant, et tulerant contra uos opprobrium; et tunc uidebunt eos quos miseros putauerant, esse felices, et quos pauperes existimabant atque deiectos, potentes fieri atque gloriosos; tunc cernent captiuitatem eorum per quam in hoc saeculo duro fuerant imperio subiugati, reduci in caelestem hierusalem, se que resurgere in opprobrium et in confusionem aeternam. tribue nobis, iesu christe, expressis et afflictis et repulsis in isto saeculo, ut nos recipias et ponas in gloriam; confundatur in tempore excetra, cessent sibila, uenena torpeant, et confusio eius proficiat ad salutem. haec iuxta septuaginta. hebraicum autem quia excepto principio, de quo in fine superioris capituli diximus, non multum ab eorum translatione discordat, indigere expositione non arbitror.